Dygo, Marian

Wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego i Rzesza w świetle Złotej Bulli z Rimini Fryderyka II (1226)

Przegląd Historyczny 78/3, 517-531

1987

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dziękiwsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramachdofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

P R Z E G L Ą D Y

M A R IA N D Y G O

Wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego i Rzesza w świetle Złotej Bulli z Rimini Fryderyka II (1226)

I. In terpretacja publiczno-praw nego stosunku wielkiego m istrza Z akonu Krzyżackiego do Rzeszy, postulow anego w dyplom ie w ystawionym dla K rzyżaków przez cesarza Fryderyka II w Rim ini, datow anym na m arzec 1226 r . 1, określanym w literaturze m ianem Złotej Bulli z Rim ini, jest bodajże decydująca d la oceny miejsca i znaczenia tego dokum entu w kształto­w aniu podstaw prawnych w ładztwa Z akonu Krzyżackiego w Prusach. N ic więc dziwnego. że kwestia ta stała się już daw no przedm iotem zainteresow ania mediewistyki tak niemieckiej, jak i polskiej. O to krótk ie podsum ow anie dotychczasowej dyskusji, zawierające wypowiedzi, k tóre decydująco wpłynęły na kierunek badań. I tak , zdaniem E dm unda E. S t e n g e l a 2 oraz Ingrid M a t i s o n 3, na m ocy dyplom u z 1226 r. Prusy znalazły się w obrębie Rzeszy Niemieckiej. Pierwszy z badaczy przypisuje wielkiemu m istrzowi pozycję p ra ła ta Rzeszy; I. M atison bliżej się tym problem em nie zajm uje. N atom iast A lbert W e r m in g h o f f 4

1 Z licznych wydań Z łotej Bulii zob. Pr.U B t. I, cz. I, n r 56 oraz edycję najnow szą:E. W e ise , Interpretation der Goldenen Bulle von R im ini (M ärz 1226) nach dem kanonischen Recht, [w:] A cht Jahrhunderte Deutscher Orden in Einzeldarstellungen, wyd. K. W ie s e r („Quellen und Studien zur G eschichte des Deutschen O rdens” t. I), Bad G odesberg 1967. s. 22 nn. O sta tn io P. Z in s m a ie r . Die Reichskanzlei unter; Friedrich II., [w:] Probleme um Friedrich II.. wyd. J. F l e c k e n s t e i n („V orträge und Forschungen” t. XVI), Sigm aringen 1974, s. 147 n. wysunął tezę, iż Z ło ta Bulla pow stała po ,r. 1232, a nawet w czwartej dekadzie X III w. Podane przez niego argum enty form alne nie są jednak wystarczające i całą sprawę trzeba uznać za otw artą. Zob. U. A r n o ld , Probleme um Friedrich II .: Der Deutsche Orden und die Goldbulle von Rim ini, „Preussenland” t. XIV. 1976. s. 44 nn .; W. H u b a t s c h . Z u r Echtheitsfrage der Goldbulle von R im ini Kaiser Friedrichs I I fú r den Deutschen Orden 1226. [w:] Von A kko n bis Wien. Studien zur Deutschordensgeschichte vom 13, bis zum 20. Jahrhundert, wyd. U. A r n o ld („Quellen und Studien zur Geschichte des D eutschen O rdens” t. XX), M arburg 1978, s. 3 nn. Poza rozw ażaniam i pozostaw iam y interpretację Z łotej Bulli doko n an ą przez E. P i t z a , w ram ach jego apriorycznej teorii reskryptu — zob. E. P i tz , Papstreskript und Kaiserreskript im M ittelalter („B ibliothek des D eutschen H istorischen Institu ts in R o m ” t. XX XVI), T übingen 1971, s. 200 nn. Tezy tego a u to ra spotkały się z bardzo krytycznym przyjęciem badaczy kancelarii papieskiej i cesarskiej. '

2 E. E. S te n g e l , Regnum und Imperium. Engeres und weiteres Staatsgebiet im alten Reich („M arburger Akadem ische R eden” nr 49), M arburg 1930, s. 16 nn .; te n ż e . Hochmeister und Reich. Die Grundlagen der staatsrechtlichen Stellung des Deutschordenslandes, [w:] te n ż e . Abhandlungen und Untersuchungen zur Geschichte des Kaisergedankens im M ittelalter, K öln— G raz 1965, s. 207 nn. (pierw odruk: 1938).

I. M a t i s o n . Die Lehnsexemtion des Deutschen Ordens und dessen staatsrechtliche Stellung in Preussen, „D eutsches Archiv fü r Erforschung des ' M itte lalters” [dalej cyt.: DA] t. X X Í, 1965, s. 194 nn .; por. te jż e . Z um politischen A spekt der Goldenen Bulle von Rim ini, [w:] Acht Jahrhunderte Deutscher Orden, s. 49 nn.

4 A. W e r m in g h o f f , Der Hochmeister des Deutschen Ordens und das Reich bis zum Jahre 1525. „H istorische Zeitschrift” [dalej cyt.: HZ] t. 110. 1913, s. 473 nn.

Przegl. H ist. — 11

518 M A R IA N D Y G O

widzi miejsce Prus w ram ach cesarstw a rzymskiego, składającego się z N iem iec, W łoch i Burgundii. W cesarstwie tym przyznaje wielkiemu m istrzowi pozycję książęcą. Obok „inkorporacjon istów ” wyróżnić m ożna „uniw ersalistów ” , k tórzy um ieszczają Prusy w ram ach uniw ersalnego Imperium Romanům. W konsekwencji trak tu ją wielkiego m istrza jak o władcę suwerennego. Reprezentatyw nym i przedstawicielam i tego poglądu, chociaż różniącym i się w szczegółach, są G erard L a b u d a 5 i Erich W e i s e 6.

W aga problem u oraz rozbieżność poglądów w dotychczasowej literaturze na — postulow ane w Złotej Bulli — stanow isko wielkiego m istrza oraz Prus, uzasadniają ponow ne podjęcie tej kwestii.

II, Dość powszechny jest pogląd, iż w Złotej Bulli nie został sprecyzowany względnie uregulow any stosunek praw ny m iędzy cesarzem (Rzeszą) i wielkim m istrzem z tytułu posiadania przez Z akon Prus. Zdaniem M anfreda H e l lm a n n a 7 zaważył tutaj wzgląd na Stolicę A postolską. W edług I. M atison stosunek ten był d la współczesnych oczywisty i dlatego nie było potrzeby jego bliższego określania. Z kolei H enryk Ł o w m ia ń s k i pisze, że „Z akon m iał pozostaw ać w Prusach w zależności, nie sprecyzowanej pod względem form y, od cesarza” . Jako możliwe pow ody takiego stanu rzeczy widzi bądź ostrożność wobec księcia mazowieckiego K o n rad a I, bądź respekt „wobec zarządzeń papieskich” 8.O niejasnym określeniu stanow iska wielkiego m istrza wobec Rzeszy pisał również Erich C a s p a r 9. Przyjęcie takiego założenia pow oduje, iż rekonstrukcja stosunku praw nego między cesarzem (Rzeszą) i wielkim m istrzem opierać się musi na przesłankach leżących poza tekstem Złotej Bulli. M ianowicie isto tn ą rolę odgrywają tutaj poglądy poszczególnych badaczy na trzy problem y: 1. zam ierzenia H erm anna von Salza; 2. stosunek Fryderyka II do obszaru bałtyckiego; 3. stosunki m iędzy cesarstwem i papiestwem.

Nie negując wagi tych kwestii (wypadnie zresztą jeszcze do nich powrócić) uważam y, że punktem wyjścia powinien być tekst Złotej Bulli. Chcem y postaw ić hipotezę, że praw ny stosunek wielkiego m istrza do cesarza z racji posiadania Prus m oże się zawierać w określe­

5 G . L a b u d a . Stosunek prawnopubliczny Zakonu Krzyżackiego do R zeszy Niem ieckiejw świetle Z lo tej Bulli Fryderyka I I z r. 1226, CzP-H t. III, 1951, s. 87 nn. A u to r uważa, iż m iędzy cesarzem , w· znaczeniu władcy uniwersalnego, a wielkim m istrzem zachodził stosunek protekcji. Por. t e n ż e , Stanowisko ziem i chełmińskiej w państwie krzyżackim w latach 1228— 1454, PH t. XLV, 1954. s. 283 i przyp. 10. '

6 Zwłaszcza E. W e ise , Interpretation der Goldenen Bulle, s. ,15 nn .; te n ż e , Die Amtsgewalt von Papst und Kaiser und die Ostmission besonders in der 1,. H älfte des 13. Jahrhunderts („M arburger O stforschungen” t. X X X I), M arburg /L ahn 1971. A u to r, rozwijając wcześniejsze swoje poglądy, widzi miejsce Prus w ram ach sacrum imperium Romanům, quod est apud ecclesiam. D o „uniw ersalistów ” zalicza się, zdaniem I. M a t i s o n , Die Lehnsexemtion. s. 197. przyp. 7, również E. C a s p a r , Hermann von Salza und die Gründung des Deutsch­-ordensstaats in Preussen. Tübingen 1924. Słuszniejsze jednak wydaje się stanow isko G . L a b u d y , Stosunek prawnopubliczny. s. 102, który nie łączy „teorii program ow ej" E. C a s p a r a z „teorią uniwersalnego cesarstwa”. Obszerniejszy przegląd literatu ry dają: G. L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny, s. 89 nn .; I. M a t is o n , Die Lehnsexemption, s. 196 пп .; E. W eise , Interpretation der Goldenen Bulle, s. 16 n. Por. też В. K o e h le r , Goldbule von Rimini. [w:] Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte, wyd. A. E r le r , E. K a u f m a n n , t. 1, Berlin 1971, szp. 1737 nn.

7 M. H e l lm a n n , Über die Grundlagen und die Entstehung des Ordensstaates in Preussen.„N achrichten der G iessener Hochschulgesellschaft” t. X X X I, 1962, s. 117 n. .

8 H. Ł o w m ia ń s k i , P oczątki i rola polityczna zakonów rycerskich nad B ałtykiem w wieku X I I I і X IV , [w:] Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego, pod red. tegoż, W rocław 1973, s. 259— 261. A u to r m a na myśli bullę papieża H onoriusza III z 1220 r. zakazującą Zakonow i przyjm ow ania posiadłości w lenno (zob. niżej).

9 E. C a s p a r . Hermann von Salza, s. 18. Pogląd E. C a s p a r a trzeba rozpatryw ać w kontekście jego teorii „program ow ej” .

W IE L K I M IS T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I RZESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R. 519

niu fide lis noster, użytym w dyplom ie Fryderyka II w odniesieniu do H erm anna von Salza 10.

Jak w iadom o, określenia: fidelis. fide litas posiadały rozm aite znaczenia, od wierności w powszechnym , etycznym sensie do mniej lub bardziej ścisłego stosunku zależności, we wcześniejszym średniowieczu (X— XI w.) — również len n e j11. W Niemczech term in fidelis noster. o ile był synonim em term inu fidelis imperii (regni) oznaczał: „przynależny do Rzeszy” (Reichsangehöriger). O kreślano tak osoby, k tó re wchodziły w skład związku poddanych Rzeszy (Reichsuntertanenverband} na podstaw ie stosunku wierności, a nie stosunku lennego. Dotyczyło to zresztą nie ty lko okresu nas interesującego. Zdaniem G eorga v o n B e lo w a die Idee, dass die fideles die dem Reiche durch Treueid (nicht speziell durch den Lehnseid) verbundenen Personen sind, lässt sich auch in den letzten Jahrhunderten [des M ittelalters — M .D .] bestim mt nachweisen12.

Bez w ątpienia, opóźnienie procesu feudalizacji i słabość praw a lennego w Niemczech m usiały pozostaw iać dużo miejsca różnego rodzaju związkom niew asalnym . Znaczenie m inisteria- litetu jest tutaj szczególnie spektakularne. M inisteriałow ie składali tylko przysięgę wierności, bez h o łd u 13. T rzeba też pam iętać o eksponow anym miejscu, jak ie w ustro ju Niemiec m iała w olna własność, w swojej treści ustrojow ej opozycyjna w stosunku do lenna (feudum). Posiadacze nadań na w olną własność składali darczyńcy przysięgę w ierności14.

Poważne znaczenie zw iązków wierności w ustro ju Rzeszy nie ulega wątpliwości. Nie jest natom iast pewne, czy określenie fide lis w znaczeniu „przynależny do Rzeszy” wyklucza istnienie zw iązku lennego. Przywołajm y ustaw y państw ow e (Reichsgesetze) z okresu panow ania Fryderyka II. A dresatam i ustaw y z 1220 r. (Confoederatio cum principibus ecclesiasticis) byli fideles nostri principes ecclesiastici15. Pierwsza redakcja Statutum in favorem principům z 1231 r. odnosiła się do principes nostros ecclesiasticos et nundanos ceterosque fideles regni n o str i16. W reszcie ustaw a o pokoju ziem skim z 1235 r. (tzw. konstytucja m oguncka) p rok lam ow ana została presentibus--------principibus. nobilibus plurimis et aliis fidelibus imperii

10 D otychczasow a literatu ra nie przywiązywała do tego określenia żadnego znaczenia. I. M a t is o n , Die Lehnsexemtion, s. 222, przyp. 108 pisze, że H erm ann został określony einfach fidelis noster.

11 Zob. np. F. G r a u s . Über die sogenannte germanische Treue, „H isto rica” t. I. 1956, s. 95 nn.

12 G. v o n B e lo w , Der deutsche Staat des M ittelalters. Ein Grundriss der deutschen Verfassungsgeschichte t. I.: Die allgemeinen Fragen. Leipzig 1914. s. 21І. Zob. też W. K ie n a s t . Untertaneneid und Treuevorbehalt in Frankreich und England. Studien zur vergleichenden Verfassungsgeschichte des M ittelalters. W eim ar 1952. s. 26. tutaj dalsza literatura. Por. H. M i t te i s , Lehnrecht und Staatsgewalt. Untersuchungen zur mittelalterlichen Verfassungs­geschichte, W eim ar 1933, s. 430, przyp. 600.

13 H. M i t te i s , Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 489; K. B o sI, Die Reichsministerialität der Salier und Staufer. Ein Beitrag zur Geschichte des hochmittelalterlichen deutschen Volkes. Staates und Reiches cz. 2 („Schriften der M onum enta G erm aniae historica” . t. X), S tu ttgart 1950, s. 609; tenże. Das ius ministerialium. Dienstrecht und Lehnrecht im deutschen M ittelalter, [w:] te n ż e . Frühformen der Gesellschaft im mittelalterlichen Europa. Ausgewählte Beiträge zu einer Strukturanalyse der mittelalterlichen W elt, M ünchen— W ien 1964. s. 296 (p ierw odruk: 1960). Zdaniem H. M i t t e i s a , ^Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 488 i por. s. 424, sam a przysięga wierności, bez hołdu, w ystarczała do rzeczywistego, chociaż nietypowego nadan ia lenna. Jednak K. B o s i określa takie lenna jako nicht echte.

14 Zob. D. v o n G la d is s , Die Schenkungen der deutschen Könige zu privatem Eigen (800— 1137), D A t. I, 1937. zwłaszcza s. 104 nn.

15 K. Z e u m e r . Quellensammlung zur\ Geschichte der deutschen Reichsverfassung in M ittelalter und Neuzeit („Q uellensam m lung zum Staats-, Verwaltungs-, und V ölkerrecht" t. II, T ü b in g en 2 1913, nr 39.

16 Tam że, n r 47.

520 M A R IA N D Y G O

(w redakcji niemieckiej: mit der fursten rat und ander des riches ge truw en)11. Z przykładów tych w ynika, że określenie fide lis w znaczeniu ..przynależny do Rzeszy" obejm ow ało niekiedy również osoby pozostające do władcy w stosunku lennym (np. książęta — principes)1*. Również typow a inskrypcja w dokum entach cesarskich (królewskich): universis imperii fidelibus. wskazuje na szeroki zakres znaczeniowy term inu fidelis.

Sądzimy, że w Złotej Bulli H erm ann von Salza występuje jako „przynależny d o Rzeszy" z racji złożenia przysięgi wierności cesarzowi. Oczywiście cesarz jest tu ta j tylko adm in istra­torem abstrakcyjnej instytucji Rzeszy, w ybieranym na to stanow isko przez książąt {principes imperii). Już zresztą Ernst K a n t o r o w i c z nie wątpił, że H erm ann złożył Fryderykow i II przysięgę w ie rn o śc il9. chociaż bliżej się tą kwestią nie zajm ował. Z a tak ą tezą przem aw iają oczywiście ścisłe związki łączące cesarza z wielkim m istrzem i Z akonem Krzyżackim . K arl B o s i postawił nawet tezę, iż pod względem politycznym m ożna zaliczyć H erm anna do m inisterialitetu R zeszy20. D o tego dochodzi następna okoliczność, m ianowicie dążenie Sztaufów do wyłączenia Z akonu z hierarchii len n e j21. Miejsce stosunku lennego m ógł zająć związek wierności, jak wynika z poprzednich rozważań — o charakterze publiczno-praw nym . m ieszczący się całkowicie w realiach ustrojow ych Rzeszy.

N ie bez znaczenia jest też fak t, że Fryderyk II przywiązywał dużą wagę do osobistych związków wierności. W skazuje na to jego dążenie do reform y praw a lennego w Królestw ieSycylii. Heinrich M i t t e i s pisze o t y m :------- die ganze Person des Vasallen soll vom Diensteerfasst werden, ohne Rückhalt an dinglichen Besitzrechten zu f in d e n --------22. Podobnie rzeczujm uje E. K a n to ro w icz :------- nicht Land und Lehen verbanden den Adeligen m it dem K aiser---------sondern allein persönlicher Dienst. Und so blieb es auch fo rta n : dass nämlich nicht derLehensbesitz dem Adligen Geltung verschaffte, sondern nur seine persönlichen D ienste------- 23.Fryderyk II utrzym ał również zasadę zastrzeżenia wierności wasali na rzecz władcy (salva fidelita te regis). pochodzącą jeszcze z окгевц królów norm ańskich. Dzięki tem u łączył go bezpośredni związek wierności ze wszystkimi szczeblami piram idy lennej (dominus ligius ante om nes)2 i. Zastrzeżenie wierności było oczywiście konsekwencją powszechnego zaprzysię­żenia poddanych ( Untertaneneid), zobow iązującego ich do zachow ania władcy w ierności25.O wadze, jaką Fryderyk II przywiązywał do pojęcia wierności, św iadczy jego eksponow ane miejsce w ideologii religijno-politycznej tw orzonej przez cesarza i jego o toczen ie26.

17 Tam że, n r 58.18 Por. F. K e u tg e n , Der deutsche S taat des M ittelalters. Jena 1918. s. 121.19 E. K a n to r o w ic z , Kaiser Friedrich der Zweite. B erlin3 1931. s. 85. W. K ie n a s t ,

Lehnrecht und Staatsgewalt im M ittelalter. Studien zu dem M itteis'schen W erk. H Z t. 158, 1938, s. 21, pisze: Ob aus dem W ort flde les ein Treueid herauszulesen ist. bleibe dahingestellt. W rozpatryw anym przypadku takie wątpliwości nie byłyby jednak uzasadnione.

20 K. B o s i. Die Reichsministerialität cz. 1. s. 184 i cz. 2, s. 564.21 I. M a t is o n . Die Lehnsexemtion, s. 210, przyp. 59.22 H. M i t t e i s . Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 414.23 E. K a n to r o w ic z , Kaiser Friedrich der Zweite, s. 111 n.24 W. K ie n a s t , Untertaneneid und Treuevorbehalt. Ein Kapitel aus der vergleichenden

Verfassungsgeschichte des M ittelalters. „Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. G erm anistische A bteilung” [dalej cyt.: Z R G GA] t. LXVI, 1948, s. 145; R. B o u t r u c h e , Seigneurie et féodalité t. II: L'apogée (X Ie— X IIIe siècles). Paris 1970. s. 214 n .; H. M i t te i s , Der S taat des hohen M ittelalters. Grundlinien einer vergleichenden Verfassungsgeschichte des Lehnszeitalters. W eim ar5 1955, s. 425.

25 Por. W. K ie n a s t , Untertaneneid und Treuevorbehalt in Frankreich und England.s. 15. 73. gdzie rozróżnienie m iędzy przysięgą poddanych i przysięgą lenną.

26 Zob. W. S e e g rü n . Kirche. Papst und Kaiser nach den Anschauungen Kaiser Friedrichs II.. HZ t. 207, 1968, s. 24 n.

W IE LKI M IS TR Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I RZ ESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R.

Cesarskie preferencje m ogły oczywiście sprzyjać ujęciu w Złotej Bulli stosunku wielkiego m istrza do cesarza w form ie związku wierności. Z drugiej strony nie podlega wątpliwości, że w dokum encie tym m am y do czynienia z recepcją niem ieckich, a nie sycylijskich wzorców ustrojow ych. Skoro więc w Złotej Bulli H erm ann von Salza nie zostal — pod względem publiczno-praw nym — wyłączony z kręgu Rzeszy, to tym sam ym Prusy musiały zostać do instytucji Rzeszy włączone, właśnie poprzez osobę wielkiego m istrza, posiadacza władzy publicznej na tym te re n ie 27. I. M atison wykazała, naszym zdaniem bezspornie, iż Fryderyk II nadał wielkiem u m istrzowi Prusy w charak terze własności a lo d ia ln e j28. Teza ta nie jest sprzeczna z poglądem au tork i o przynależności Prus do R zeszy29. Potw ierdza się tu jedynie praw idłow ość obserw ow ana na terenie N iem iec: tw orzenie się w ładztw terytorialnych w zm acniało elem ent a lodialny w ustro ju Rzeszy. Postaw iona wyżej hipoteza o stosunku wierności między cesarzem i wielkim m istrzem , o przynależności wielkiego m istrza — posiadacza Prus — do Rzeszy, wzm acnia pogląd o włączeniu Prus do Rzeszy w 1226 r. K w estia: Rzesza Rzym ska, czy Rzesza N iem iecka, nie ma w tym w ypadku praktycznego znaczenia, skoro ju ż przed Sztaufam i zanikało rozróżnienie między regnum i imperium.

N aszym zdaniem m ożna odłożyć na bok koncepcję uniwersalistyczną. Z astosow ana w Złotej Bulli frazeologia uniw ersalnego Imperium Romanům wiąże się przede wszystkim z uniwersalistycznym i podstaw am i nadania P ru s30, nie wykluczającymi przecież włączenia ich do Rzeszy, a także z rywalizacją z papiestwem w basenie M orza B ałtyckiego31. W arto w tym m iejscu wspomnieć, że również w dokum entach Fryderyka II dla kawalerów m ieczowych z m aja 1226 r. oraz z września 1232 r. m istrz Volkwin i bracia zakonni określeni zostali jak o fideles n o stri32. Przynależność kawalerów mieczowych do Rzeszy nie budzi wątpliwości, poniew aż podlegali oni biskupowi ryskiem u A lbertw i, będącem u od 1207 r. księciem R zeszy33.

27 Por. w tym kontekście ogólne rozw ażania: H. W e r le. Titelherzogtum und H erzogsherrschaft. Z R G G A t. L X X III, 1956, s. 265. W ielki m istrz spraw ow ał władzę „delegow aną” przez cesarza. Należy przyjąć, że pełnię praw zwierzchnich w Prusach posiadał cesarz; por. E. S c h r a d e r , Ursprünge und W irkungen der Reichsgesetze Friedrichs II. von 1220. 1231/32 und 1235. Z R G G A t. L X V IIII, 1951. s. 354 nn.

28 I. M a t i s o n . Die Lehnsexemtion, s. 210 nn. E. W e ise . Die Am tsgewalt, s. 69 nn. uważa, że w Złotej Bulli nie chodzi o nadanie Prus, lecz potw ierdzenie tego, co Zakonow i, jak o zdobywcy w walce z poganam i, należało się z racji praw a kościelnego. Jednak ziemię zdobytą na w rogu trak tow ano ja k o alodium . Zob. H. M i t te i s . Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 331, przyp. 208.

29 I. M a t i s o n , Die Lehnsexemtion, s . 1 197, 204, 210 oraz Z um politischen Aspekt. s. 53. k tó ra słusznie uwypukliła a lodialny charak ter nadania Prus oraz takiż charak ter uposażenia Z akonu w Niemczech, szuka decydującego argum entu za przynależnością Prus do Rzeszy (regnum teutonicum ) w fakcie, iż wielki m istrz zrów nany został z książętam i Rzeszy, die dem Regnum unterstanden. A u to rka nie dostrzega roli alodiów i związków wierności w ustro ju Rzeszy.

30 Zob. G . L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny, s. 109 nn .; H. Ł o w m ia ń s k i . Początkii rola polityczna, s. 244; I. M a t i s o n . Die Lehnexemtion, s. 202. przyp. 6; H. B r o c k m a n n . Der Deutsche Orden. Z w ö lf Kapitel aus seiner Geschichte. M ünchen 1981, s. 85. Por. E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich, s. 220 n. oraz E. C a s p a r , Hermann von Salza. s. 16, gdzie koncepcja praw a zdobywcy oraz regale ziem nego królów niemieckich na „bezpańskim ” terytorium .

31 Por. niżej.32 Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch [dalej cyt.: LECU B] t. I. wyd. F. G . v o n

B u n g e . Reval 1853. n r XC. C X X V II. N a listach św iadków tych dokum entów znajduje się również H erm ann von Salza.

33 Zob. niżej.

522 M A R IA N D Y G O

Jak w iadom o, przysięga wierności, podobnie zresztą jak hołd. może pełnić poza praw em lennym różne jurystyczne fu n k c je34. Zdaniem H. M itteisa die Bindung durch denTreueid------- b ezieh t-------- nicht a u f einzelne periodisch wiederkehrende Leistungen, sonderna u f ein Dauerverhalten. Dieses stellt sich zunächst dar als U nterlassung------- - die Treue istin ihrem Kern die Pflicht zu einem negativen Verhalten, ihre Verletzung positive Anspruchs­verletzung35. Tenże uczony podkreśla jednocześnie, iż w konkretnych sytuacjach przysięga wierności m ogła, w mniejszym lub większym stopniu, nasycać się treścią pozy tyw ną36. N ieco inaczej widzi rzecz D ietrich v o n G la d is s . według k tórego fide lita s Taten fo rd er t* 1, zaś charak ter negatywny posiada devotio. Podobnie R obert B o u t r u c h e podw aża poglądo negatywnym charakterze przysięgi wierności i właśnie w treściach pozytywnych widzi źródło jej żyw otności38.

Tekst Z łotej Bulli nic nie mówi o pozytywnych treściach w ierności wielkiego m istrza wobec cesarza. Stało się tak zapewne dlatego, że treści te były d la obu stron oczywiste. N ie wynikały one ze związku praw no-rzeczow ego — nadanie tery torium (tego dotyczy Z łota Bulla), lecz ze związku personalnego m iędzy cesarzem (Rzeszą) i wielkim m istrzem (bliższa charakterystyka tego związku nie była celem wystawcy Złotej Bulli). Związek m iędzy ce­sarzem i wielkim m istrzem był znacznie silniejszy od urzeczow ionego (jak zwłaszcza w Rzeszy) stosunku lennego. H erm ann służył cesarzowi bezw arunkow o, całą swoją osobą. Jego dzia­łalność w interesie Sztaufów jak o dyplom aty, polityka, o rganizatora , nie wym aga w tym m iejscu szerszej charakterystyki. Isto tne są zresztą związki całego Z ak o n u ze Sztaufami, a zwłaszcza okoliczność, iż w Rzeszy bracia zakonni wchodzili w skład ap ara tu adm inistra­cyjnego terrarum imperii jak o procuratores rérum imperialium, że kom endy Z akonu uposażane przez Sztaufów z zasobu tzw. Reichsländer (a w dalszej kolejności w zbogacane nadaniam i z rąk m inisterialów Rzeszy) odgryw ały isto tną rolę w polityce terytorialnej władców tej dynastii na terenie Niemiec i podlegały niekiedy lokalnym burgrab iom i d ienstm anom kró lew skim 39. Tak więc dążenie Sztaufów 'do wyłączenia Z ak o n u z hierarchii lennej nie oznaczało, iż jest on wyłączony ze służby d la cesarza na terenie N iem iec i w ypełniania funkcji charakterystycznych dla m inisteriałów R zeszy40. N asuw a się p rzeto wniosek, iż b rak w Złotej Bulli inform acji na tem at świadczeń Z ak o n u na rzecz Rzeszy nie m oże być argum entem dla „uniw ersalistycznej" in te rp re tac ji 'teg o d o k u m en tu 41.

34 H. M i t te i s , Lehnrecht und Staatsgewalt, s. 487 n.35 Tam że, s. 48, 482.36 Tam że, s. 482, 488 n.37 D. v o n G la d is , Die Schenkungen, s. 109.38 R. B o u t r u c h e , Seigneurie et féodalité t. I, s. 199 n.39 Zob. E. K a n to r o w ic z , Kaiser Friedrich der Zw eite, s. 84; K . B o s í, Die Reichs­

minis t erialität cz. I, s. 198, 215 n., 224, 289; D. W o j te c k i , Der Deutsche Orden unter Friedrich II.. [w:] Probleme um Friedrich II.. s. 187 nn.

40 N asuw a się przypuszczenie, że również' w Niemczech stosunek praw ny między Zakonemi cesarzem (Rzeszą) m ógł opierać się na związku wierności. G . L a b u d a , Stanowisko ziem i chełmińskiej, s. 283 i przyp. 16, dom yśla się tutaj stosunku adw okacji; por. E. W e ise , Interpretation der Goldenen Bulle, s. 39. |

41 T ak uważa G . L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny, s. 102, budując na tej m.in.podstaw ie teorię o stosunku protekcji m iędzy cesarzem i wielkim m istrzem (por. tam że, s. 122). Tymczasem Z łota Bulla nie wykazuje podobieństw a do buli protekcyjnych Fryderyka II dla Z ak o n u Krzyżackiego — zob. E. S t r e h lk e , Tabulae Ordinis Theutonici. Berlin 1869, n r 58, 149, 256, 259 (z lat 1221— 1226); zob. ^eż bullę protekcyjną d la kaw alerów mieczowychz 1232 r. — LEC U B t. 1, n r C X X V II. N atom iast E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich,s. 231 przyjm uje, iż pom im o przynależności Prus do Rzeszy były one od początku zw olnione od powinności na jej rzecz, czy to w form ie służby, czy danin. Jednak charak ter powinności m oże być inny niż lenny; również włączenie do Rzeszy nie m usiało się dokonać w form ie stosunku lennego, czego nie przyjm uje do w iadom ości E. W e ise , Die Amtsgewalt,

W IE LKI M IS T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I R 7 E S Z A W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R. 523

III. Przy in terpretacji stosunku wierności między wielkim m istrzem i cesarzem (Rzeszą) nie m ożna pom inąć bulli papieża H onoriusza III, wystawionej d la K rzyżaków 15 grudnia 1220 r., zgodnie z k tó rą ne ulla ecclesiastica secularisve persona a magistro et fra tribus eiusdem domus exigere audeat fidelita tes. hominia seu iuramenta vel reliquas securitates. que a secularibus frequentan tur42. N a tej podstaw ie E. S te n g e l sform ułow ał tezę o biernej niespraw ności lennej wielkich m istrzów 43. Słuszniejsza wydaje się jednak w ykładnia I. M atison:Das Privileg Honorius' I I I i s t ------- mehr als ein L e h n sv e rb o t:---------Genau genommen gehte s --------nicht nur um Lehnsverhältnisse, sondern um eine allgemeine Herausnahme des Ordensaus allen Bindungen an irgendwelche geistliche oder | weltliche A utoritäten, die durch Eide oder andere fü r weltliche Personen übliche Verpflichtungen gesichert werden44.

Z bulli H onoriusza III wynika, iż K rzyżaków obowiązywał generalny zakaz składania przysięgi wierności (świadczenia fidelita tis), a nie wyłącznie w zw iązku z nawiązywaniem stosunku lennego. N asuw ają się p rzeto dwa w nioski: 1. Z ło ta Bulla naruszała postanow ienia bulli papieskiej z 1220 r . 45; 2. niespraw ność lenna wielkiego m istrza nie była przyczyną, dla której w 1226 r. nie został zaw iązany 'stosunek lenny z> Prus między Fryderykiem IIi H erm annem von S a lza46. Skoro bowiem N aruszono zakaz papieski w aspekcie przysięgi wierności, m ożna go było naruszyć w aspekcie hołdu lennego. Jeśli tego nie uczyniono, to zapew ne z uwagi na interesy cesarza, d la k tórego stosunek wierności był najwidoczniej

s. 81. Brak wzm ianki o św iadczeniach (lennÿch) zwiódł również innych badaczy, zob. np. E. M a s c h k e , Der deutsche Ordensstaat. Gestalten seiner grossen M eister. H am burg 1935, s. 37. W dyskusji nad praw nopublicznym stosunkiem wielkiego m istrza w świetle Złotej Bulli często powoływany jest przekaz P io tra D usburga, iż H erm ann otrzym ał od cesarza przywilej insignia regalia imperii deferanda in suo vexillo — zob. Petri de Dusburg Cronica terre Prussie, wyd. M . T o e p p e n , [w:] Scriptores rerum Prussicarum t. I, Leipzig 1861, s. 23 (w przekładzie Jeroschina: des riches Reichen). E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich, s. 218 n. przytacza ten późny przekaz jak o dow ód włączenia Prus do Rzeszy.G . L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny, s. 107 n., uważa tę inform ację za „uczoną legendę” m ającą znaczenie aktualne. E. W e ise , Die Amtsgewalt, s. 84 określa orła jak o Feldzeichen des imperator Romanorum, a nie godło Rzeszy; poza tym opisane przez D usburga wydarzenie datu je na 1227/1229 r .; por. t e n ż e , Interpretation der Goldenen Bulle, s. 44 n. O tóżtrzeba zwrócić uwagę, że insty tucjonalno-terytorialne pojęcia godła Rzeszy (jednogłowy, czarny orzeł n a złotej tarczy, od połowy XIV w. — dwugłowy) w ykształciło się w drugiej połowie X III w., właściwie dopiero za R udolfa I H absburga. Zob. osta tn io F .-H . H ye , Der Doppeladler als Sym bol fü r Kaiser und R eich , „M itteilungen des Institu ts für Österreichische G eschichtsforschung” [dalej cyt.: M IÖ G ] t. LX X X I, 1973, s. 64 n. W czasach Fryderyka II na chorągwi Z ak o n u m ogło znaleźć się scutum imperatoris. a nie regalia imperii (desriches Zeichen). D o przekazu D usburga nie m ożna więc przywiązywać specjalnej wagi,bo o n — jak widać — nie dysponow ał żadnym i wiarygodnymi źródłam i informacji i tworząc w pierwszej ćwierci XIV w. tę „uczoną legendę” operow ał realiam i sobie współczesnymi.

42 E. S t r e h lk e , Tabulae, n r 306.43 E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich. s. 222 nn.44 I. M a t i s o n , Die Lehnsexemtion, s. 208, A u to rka określa ten stan praw ny mianem

Lehnsexemtion (tam że, s. 209), więc ostatecznie akcentuje kontekst lenny. I. M atison zwraca uwagę, iż k lauzula taka pojaw iła się po raz pierwszy w bulli H onoriusza III z 8 grudnia 1216 r. (tam że, s. 208). W ydaje się jednak , t iż bulla ta dotyczyła tylko placówek Z akonu w Palestynie, na Cyprze i w Arm enii (zob. E. S t r e h lk e , Tabulae, nr 303). Interesujące nas postanow ienie było w tej bulli nieco inaczej zredagow ane, na co zwrócił uwagęH. Ł o w m ia ń s k i , P oczątki i rola polityczna ̂ s. 260, przyp. 47.

45 Bullę H onoriusza III z 1220 r. potwierdził* papież* G rzegorz IX 28 VII 1227 r.(E. S t r e h lk e , Tabulae, n r 424). Pow staje pytanie, czy sprow okow ały go do tego postanow ie­nia Z łotej Bulli F ryderyka II. Por. w związku z tym serię buli tego papieża z 1227 r.. P r.U B t. I, cz. 1, n r 60— 62.

46 Zob. Th. M a y e r , Fürsten und Staat. Studien zur Verfassungsgeschichte des deutschenM ittelalters. W eim ar 1950, s. 244. !

524 M A R IA N D Y G O

optym alny. N atom iast nie decydowały tu ta j „autonom iczne" dążenia H erm anna von Salza, poniew aż brak stosunku lennego nie zwalniał go od służb na rzecz cesarza47.

D ążenia takie m usiały zresztą być wielkiemu mistrzowi obce; cała jego działalność świadczy o zainteresow aniu służbą d la Rzeszy. N a sukcesy w strefie bałtyckiej — tak sam o jak w śródziem nom orskiej — m ógł von Salza liczyć tylko w oparciu o Rzeszę i w ram ach polityki cesarskiej. Epizod siedm iogrodzki, zakończony wygnaniem K rzyżaków w 1225 r.. był najlepszym tego dow odem . Podobnie postępow ał biskup ryski A lbert: Inflanty, k tóre uw ażał za swoje alodium , przekazał w 1207 r. królowi Filipowi Szwabskiem u i otrzym ał je od niego jak o feudum oblatum. T ą sam ą drogą poszli później inni biskupi inflanccy48.

T rudno bowiem byłoby zgodzić się z wysuwaną niekiedy tezą, iż polityczne ambicje Sztaufów ograniczały się do strefy śródziem nom orskiej, na niekorzyść „polityki wschodniej". Również Fryderyk II popierał niem iecką ekspansję tery torialną na W schodzie. Ekspansja ta o tyle tylko nie była spraw ą cesarską, że od X II w. jej ciężar przejm ow ały czynniki lokalne: panow ie terytorialni świeccy i duchow ni, zakony rycerskie itp . T o przejęcie od Rzeszy części jej zwiększających się zadań , z jednej strony um acniało Rzeszę, z drugiej — władztw o szlacheckie, ponieważ celem ekspansji była budow a stabilnych w ładztw terytorialnych 49.

Również celem pruskiego przedsięwzięcia H erm anna von Salza, podjętego w ram ach realizacji celów Rzeszy na w schodzie50, była budow a w ładztwa terytorialnego. Świadom ie używam y term inu „w ładztw o tery torialne” („ tery torium ”) 5 \ a nie — jak się to czyni zazwyczaj — „państw o” . Podobne w ładztwo m iał Prusach budow ać również landgraf Turyngii Ludwik (IV),k tórem u w kwietniu 1226 r. Fryderyk II co n tu lit------- iure pheodi marchiam M ysnensemet Lusaciam at terram Pruscie quantum expugnare valeret et sue subicere p o tes ta ti52. W iarygodność tej kronikarskiej zapiski była w literaturze różnie o c ea n ia n a 53, jednak zgodzić się trzeba z wyrażonym i osta tn io poglądam i H ansa P a tz e g o i H artm uta B o o c k m a n n a 51,

47 Tezę o „autonom icznych” dążeniach H erm anna von Salza sform ułow ał E. C a s p a r . Hermann von Salza, s. 16 п .; poparł go G . L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny. s. 113.I. M a t is o n , Die Lehnsexemtion, s. 205 in ., usiłuje pogodzić pogląd o przynależności Prus do Rzeszy z tezą E. C aspara.

48 Zob. F . K o c h , Livland und das Reich bis zum Jahre 1225 („Quellen und Forschungen zur baltischen G eschichte” z. IV), Posen 1943, s. 22 nn., 58, 68 nn .; G . A . D o n n e r , Kardinal Wilhelm von Sabina. B ischof von M odena 1222— 1234 („Societas Scientiarum Fennica. C om m entationes H um anarum L ittera ru m ” II. 5), Helsingfors 1929, s. 116 nn .; H. Ł o w m ia ń s k i , P oczątki i rola polityczna, s. 242 п., 260, przyp. 47.

49 Por. H. P e h e r , Friedrichs I. von Hohenstaufen Politik gegenüber Dänemark, Polen und Ungarn, M ünster 1906, s. 31 nn .; Th. M a y e r , Die Ausbildung der Grundlagen, s. 307, 312 п .; M . B ü n d in g , Das Imperium Christianům und die deutschen Ostkriege vom X . bis zum X II, Jh., G iessen 1940, s. 31 п .; 54 пп .; K . S. B a d e r , Volk. Stam m . Territorium, [w:] Herrschaft und Staat im M ittelalter, s. 268 пп.; B. T ö p f e r , E. E n g e l, Vom staufischen Imperium zum Hausmachtkönigtum . Deutsche Geschichte vom Wormser Konkordat 1122 bis zur Doppelwahl von 1314, W eim ar 1976, s. 22 nn.

50 Tak już P. K i r n , Die Verdienste der staufischen Kaiser um das Deutsche Reich,HZ t. 164, 1941, s. 266.

51 Tak osta tn io również H. B o o c k m a n n , Der Deutsche Orden, rozdz. 3.52 Cronica Reinhardsbrunnensis, wyd. O. H o ld e r - E g g e r , [w:] M G H SS t. X X X , cz. 1,

H annover 1896, s. 605. D onacja ta nie kłóci się z postanow ieniam i Z łotej Bulli, ponieważ H erm ann nie o trzym ał całych Prus, lecz totam Terram. quam in partibus Pruscie, deo faciente, conquiret.

53 Zob. E. C a s p a r , Hermann von Salza, s. 69 п., przyp. 58, gdzie zebrana starsza literatura.

54 H. P a tz e , Die Entstehung der Landesherrschaft in Thüringen („M itteldeutsche F orschun­gen” t. X X II) t. I, K öln— G ranz 1962. s. 267 п .; te n ż e , [w:] Geschichte Thüringens t. II, cz. 1: Hohes und spätes M ittelalter, 'wyd. t e n ż e i W . S c h le s in g e r , K öln— W ien1974, s. 34; H . B o o c k m a n n . Die Bedeutung Thüringens und Hessens fü r den Deutschen

W IE LKI M IS TR Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I RZESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R

opartym i na analizie stosunków m iędzy Z akonem , landgrafam i Turyngii i Sztaufam i, iż inform acja ta zasługuje na zaufanie. Jakkolw iek w przypadku wielkiego m istrza m am y do czynienia z uposażeniem alodialnym . zaś w przypadku landgrafa — z uposażeniem lennym (ponieważ Ludwik był księciem Rzeszy), to przecież oba nadania m ają w spólną, uniwersali- styczną podstaw ę. W ładztw o landgrafa Ludwika, tak jak w ładztwo wielkiego m istrza, m iało być budow ane oczywiście w ram ach Rzeszy. I jeszcze jedna zbieżność: H erm ann oraz Ludw ik powiązani byli osobistym i więzami z elitą polityczną Rzeszy. Potw ierdza się tutaj prawidłow ość, o której pisał K arl S. B a d e r 35, w drugim etapie ekspansji wschodniej Rzesza zdana była na pom oc tych, k tórzy sami byli „R zeszą” .

IV. F ryderyk II obdarzył H erm anna von Salza licznymi przywilejam i, przede wszystkim rozległym im m unitetem ekonom icznym i sądowym oraz regaliam i56. Próby w yjaśnienia takiego zakresu władzy publicznej czy to dążeniam i H erm anna do „suw erenności” 57, czy to koncepcją „państw a m isyjnego” 58. czy wreszcie konfliktem między cesarstwem i pap iestw em 59, nie sposób uznać za przekonujące. Z akres upraw nień wielkiego m istrza in terpretow ać trzeba, naszym zdaniem , na gruncie alodialnego charak teru uposażenia Z akonu w Prusach. W średnio­wieczu ochrona własności nie była pow innością „państw a” , lecz posiadacza. M usiał on przeto być w yposażony w upraw nienia czyniące tak ą obronę m ożliwą i sku teczną60. Przy czym nie dotyczyło to tylko rzeczy, ale także ludzi osadzonych na ziemi alodialnej, k tórych ochrona (Schutz und Schirm) była obowiązkiem pana alodialnego. Posiadanie alodium było więc podstaw ą sam odzielnego i autógenicznego w ładztwa średniowiecznej szlachty. W alodialnych upraw nieniach, rozszerzanych za pom ocą innych praw . rozm aitego pocho­dzenia : sądowniczych — wyższych i niższych, regaliów , im m unitetu, m a swoje ź ród ło zwierzchność tery torialna (Landeshoheit) 61.

Z akres terytorialnych upraw nień wielkiego m istrza, wyznaczony w Z łotej Bulli, jest już efektem procesu kształtow ania się w ładztw terytorialnych, nasilającego się właśnie w X III w. Podstaw ow ym dążeniem wyrastających panów terytorialnych było stopienie wszystkich, rozproszonych upraw nień w jedność i stworzenie zw artych przestrzennie władztw (Herrschaftsgebiet). N ajpełniej zjawisko to wyraziło się w tw orzeniu księstw (Herrschaftsherzog­tum).

Sum a władzy wielkiego m istrza jak o władcy terytorialnego (Landesherr) zaw iera się w postanow ieniu, aby m agister et successores sui iurisdictionem et potestatem habeant et exerceant in terris suis quam aliquis princeps imperii melius habere dinoscitur in terra, q m m habet, ut bonos usus et consuetudines ponant, assistas fa cian t et statuta, quibus et

Orden, [w:] Die Rolle der Ritterorden in der Christianisierung und Kolonisierung des Ostseegebietes(„O rdines m ilitäres. C olloquia T orunensia H istorica” I). wyd. Z. H. N ow ak, T oruń 1982,s. 62 n.

55 K . S. B a d e r . Volk. S tam m . Territorium, s. 269 n.56 G . L a b u d a , Stosunek prawnopubliczny. s. 96 nn. oraz Die Urkunden über die

A nfänge des Deutschen Ordens im Kulmerland und in Preussen in den Jahren 1226— 1243.[w:] Die geistlichen Ritterorden Europas („V orträge und Forschungen” t. X X V III, wyd. J. F l e c k e n s t e i n , M . H e l lm a n n , Sigm aringen 1980. s. 304 w ykazał, że uprzywilejowanie wielkiego m istrza odnosi się tylko d o P rus: „co do ziemi chełm ińskiej F ryderyk II ograniczył się ty lko do potw ierdzenia darow izny K o n rad a” . W literatu rze niemieckiej dom inuje teza o przynależności księstwa m azowieckiego do Rzeszy, względnie o lennym zwierzchnictwie Rzeszy nad książętam i mazowieckimi.

57 Por. E. M a s c h k e . Der deutsche Ordensstaat, s. 38.58 E. W e ise . Interpretation der Goldenen Bulle, s. 37 nn.59 G . L a b u d a . Stosunek prawnopubliczny. s. 115 nn.60 Por. O. v o n G ie r k e , Allod. [w:] Deutsches Rechtswörterbuch t. I, opr. R. S c h r ö d e r ,

E. F rh . v o n K ü n s s b e r g . W eim ar 1914— 1931, szp. 486 n n .; H. E b n e r , Das fre ieEigen. K lagenfurt 1969, s. 139 nn.. 319 nn.

61 H. E b n e r . Das fre ie Eigen, s. 140, 155. Por. H. A u b in , Die Entstehung der

526 M A R IA N D Y G O

fid e s credencium roboretur et omnes subditi pace tranquilla gaudeant et utantur. O dosobnionajest w ykładnia E. W eisego: M an d a r f------- den princeps imperii getrost m it „eine Obrigkeitdes Römischen Imperiums" übersetzen. Uw aża on, że chodzi tu ta j um einen spezißerten Fall ausübender Amtsgewalt — den Schutz des Glaubens der Neubekehrten und. im engsten Zusammenhang damit, die Erhaltung des Gottesfriedens62. Ta „uniw ersalistyczna" in terpre­tacja nie przekonuje chociażby dlatego, że dotyczy postanow ienia będącego integralnym elem entem większej całości (a tylko przez E. W eisego sztucznie w yodrębnionym ): wyliczenia upraw nień wielkiego m istrza. O tych zaś nawet ten „uniw ersalistycznie” nastaw iony au tor napisał: Der Römische Kaiser verleiht diese Temporalien nach dem M uster der Verhältnisse im Deutschen R eich63.

E. Weise uważa bowiem, iż w ówczesnej Rzeszy nie było władców terytorialnych o porów nyw alnym zakresie władzy pub licznej64. W niosek ten opiera nie tylko na porów naniu Z łotej Bulli z ustaw ą państw ow ą z 1220 r. — Confoederatio cum principibus ecclesiasticis, ale także z Statutum in favorem principům z 1231/1232 r. W tym przypadku porów nania takie są jednak nieco ryzykowne. Jak bowiem pisał H. M itteis, die Gesetze von 1220 und 1231/2 weniger normativen, als symptomatischen Charakter tragen. S ie bezeichnen das M ass, bis zu dem die Zersetzung schon fortgeschritten war. N icht die einzelnen Sätze, sondern der Geist und das Prinzip der Dokum ente sind fü r ihre Wertung ausschlaggebend6*. „D uch i zasada” są wspólne obu ustaw om Rzeszy i Z łotej Bulli. D okum enty te należy nie tyle sobie przeciwstawiać, ile trak tow ać łącznie, jak o św iadectwo kształtow ania się zwierzchności tery to ria lnej66.

S tanow isko E. Weisego jest, jak wspom inaliśm y, odosobnione. D om inuje obecnie pogląd, najpełniej sform ułow any przez E. S t e n g e l a 67, że zakres upraw nień terytorialnych (landes­hoheitliche Rechte) wielkiego m istrza m iał być taki, jak i przysługiwał książętom Rzeszy; na tom iast godności księcia Rzeszy wielki m istrz nie otrzym ał. Również po badaniach tego uczonego nie dopatru jem y się w takim rozw iązaniu sprzeczności, k tó rą podkreślał E. C aspar, szukając w niej argum entu na rzecz teorii „program ow ej” . E. Stengel wskazał m ianowicie na przypadek podobny: hrabiego Bertholda von H enneberg, k tó rem u w 1310r. król Henryk VII nadał praw a księcia Rzeszy, ale godnością tą nie o b d a rzy ł68.

Pow staje pytanie: w jak im celu Fryderyk II nadał wielkiemu m istrzowi praw a księcia Rzeszy? O tóż trzeba przede wszystkim podnieść, iż nadana w ładza publiczna była dopeł­nieniem alodialnej podstaw y w ładztw a Z akonu Krzyżackiego w Prusach. Te dwa czynniki łącznie um ożliwiały stworzenie w ładztw a terytorialnego. Z jednej strony bowiem nadane

Landesherrschaft nach Niederrheinischen Quellen. Studien über Grafschaft Im m unität und Vogtei, Berlin 1920. ~

62 E. W e ise , Interpretation er Goldenen Bulle, s. 40, 42 ; por. te n ż e . Die Amtsgewalt. s. 75, przyp. 287. Teza ta m a, jak się wydaje, obalić argum en t I. M atison za przynależnością P rus do Rzeszy, m ianowicie zrów nania wielkiego m istrza z książętam i Rzeszy, die dem regnum unterstanden — por. wyżej przyp. 32.

63 E. W e ise , Interpretation der Goldenen Bulle, s. 37.64 Tam że, s. 41. Por. t e n ż e . Die Am tsgewalt, s. 75.65 H. M i t te i s , Der Staat des hohen M ittelalters, s. 352.66 Por. H. T h ie m e , Die Funktion der Regalien im M ittelalter, Z R G G A t. LXII,

1942, s. 84.67 E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich, s. 207, 232. W cześniej o uprzywilejowaniu

wielkiego m istrza równym książętom Rzeszy pisał E. C a s p a r , Hermann von Salza, s. 12 п.. 18.68 E. E. S te n g e l . Land- und lehnrechtliche Grundlagen des Reichsfurstenstandes, [w:] te n ż e ,

Abhandlungen und Untersuchungen zur mittelalterlichen Geschichte, K ö ln — G raz 1960. s. 170 n. (p ierw odruk: 1948). O pisana w tej pracy procedura nadaw ania godności książąt Rzeszy uśw iadam ia, iż wielki m istrz nie m ógłby jej otrzym ać jedynie na podstaw ie Z łotej Bulli. K ancelaria cesarska m usiałaby wystawić jeszcze przynajm niej jeden dokum ent, nadający H erm annow i Prusy jak o feudum oblatum. oczywiście po uprzednim przekazaniu cesarzowi tego obszaru przez H erm anna.

W IE LKI M IS T RZ Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O 1 RZ ESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R 527

upraw nienia wyłączały spod wszelkiej w ładzy książęcej i zrównywały, pod względem praw no- państwowym . z elitą m ożnow ladczą Rzeszy. Z drugiej wykonywanie władzy książęcej, niezależnie od urzędow ego zakresu działania, odnosić się m ogło przede wszystkim do posiadanego alodium 69.

W interesującym nas okresie stanow isko książęce i związek z Rzeszą decydowały o wejściu do grupy najwyższej szlachty w Niemczech. O ba te w arunki spełnione zostały w odniesieniu do wywodzącego się z m inisterialitetu H erm anna von Salza. D latego przychylić się trzeba do wysuwanej już w literaturze tezy, iż postanow ienia Z łotej Bulli dotyczyły również sytuacji osobistej H erm anna: jego socjalnego aw an su 70. C o praw da H erm ann von Salza nie o trzym ał godności księcia Rzeszy. Okoliczności tej nie będziem y jednak przypisywać zbyt dużego znaczenia, jeśli uśw iadom im y sobie istnienie w Niemczech różnego rodzaju książąt ty tu larnych, posiadających co praw da dignitas, ale nie rozporządzających księstwem.

V. Aby właściwie ocenić znaczenie Z łotej Bulli Fryderyka II należy także rozważyć jej stosunek do bulli protekcyjnej papieża G rzegorza IX z 3 sierpnia 1234 r . 71 Papież przejął Prusy — już zdobyte oraz te, k tó re Z akon w przyszłości zdobędzie — in ius et proprietalem beati Petri. Jednocześnie nadaw ał je Zakonow i cum omni iure, zabraniając K rzyżakom , bądź kom ukolw iek innem u, przekazania tej ziemi pod inną w ładzę72.

W nowszych badaniach bądź sugeruje się rów now ażność obu dokum entów , bądź wysuwa tezę. że to właśnie bulla protekcyjna z 1234 r. m iała decydujące znaczenie dla sform ułow ania podstaw form alno-praw nych w ładztwa Z akonu w Prusach. Jako rów now ażne trak tu je owe bulle E. Weise, co jest oczywiście konsekw encją jego poglądu o ścisłej współpracy ce­sarstw a i papiestw a przy tw orzeniu „państw a m isyjnego" w Prusach, realizow anego przez Z akon . Skoro cesarz i papież byli organam i K ościoła, bulla protekcyjna z 1234 r. niczego jego zdaniem nie zm ieniała, a jedynie uzupełniała — in spirimalibus — postanow ienia Złotej Bulli z 1226 r . 73 Otóż pogląd tego badacza o współpracy cesarstwa i papiestw a przy tw orzeniu „państw a m isyjnego” w Prusach, czego wyrazem m iało być jakoby oparcie jego podstaw form alno-praw nych o norm y praw a1 kanonicznego, w zbudza zasadnicze wątpliwości. Bowiem właśnie religijny ch arak te r teorii im perialnej w średniowieczu, wspólne źródła ideowe uniwersalizm u cesarskiego i papieskiego (co znalazło odbicie w kanonistyce). walnie przyczyniły się do zaostrzenia antagonizm u obu uniwersalizm ów, a nie do jego w yciszenia74. Teza o kanoniczno-praw nych podstaw ach w ładztw a krzyżackiego w Prusach („państw o misyjne” ),

69 Por. Th. M a y e r , Die Ausbildung der Grundlagen, s. 304 п .; H. W e r le , Titelherzogtum und Herzogsherrschaft. s. 226 n.

70 Por. M . H e l lm a n n . Bemerkungen zur sozialgeschichtlichen Erforschung des DeutschenOrdens, „H istorisches Jahrbuch" , t. LX X X , 1961, s. 130 пп .; K. G ó r s k i , The TeutonicOrder in Prussia, „M ediaevalia et H um anistica” t. X V II. 1966, s. 24; te n ż e . Z akonK rzyżacki a powstanie państwa pruskiego. W rocław 1977, s. 14. Por. też osta tn io A. J. F o r e y , Recruitment to the M ilitary Orders (Tw elfth to the M id-Fourteenth Centuries). „V iator. M edieval and R enaissance S tudies" t. XV II. 1986, s. 162 nn. O tym , iż służba dla króla zawsze nobilitow ała, zob. K. B o si. Über soziale M obilität in der mittelalterlichen „Gesellschaft". „V ierteljahrschrift fü r Sozial- und W irtschaftsgeschichte” t. X LV II, 1960, s. 311, 313.

71 Pr.U B, t. I, cz. 1. n r 108.72 G . L a b u d a , Stanowisko ziem i chełmińskiej, s. 209 nn. o raz Die Urkunden, s. 301 nn.

udow odnił, że bulla z 1234r. dotyczyła tylko Prus. T ak też osta tn io J. F r ie d , Der päpstliche Schutz fü r La ienßrsten . Die politische Geschichte des päpstlichen Schutzprivilegs fü r Laien ( 1 1 .- 1 3 Jh .) („A bhandlungen der Heidelberger A kadem ie der W issenschaften”, , Phil-hist. Kl. t. LX X X /1), H eidelberg 1980. s. 302, przyp. 260.

73 E. W e ise . Die Am tsgewalt, s. 74. nn .; por. te n ż e . Interpretation der Goldenen Bulle,s. 21, 39.

74 Por. np. J. B a s z k ie w ic z . Uwagi o uniwersalizmie i koncepcji suwerenności państwowejw feudalnej teorii politycznej (do początków X IV wieku) cz. 1, Cz P-H t. VII, z. 1, s. 22 nn.,28 nn., 40 nn. 48. Pom ijam y w tym miejscu fakt, że E. W eise sw oją konstrukcję opiera w dużej mierze na źródłach późnośredniow iecznych: aktach procesu polsko-krzyżackiego na soborze w K onstancji. i

528 M A R IA N D Y G O

negowanie ambicji terytorialnych H erm anna von Salza, dostarcza natom iast ideowego, m oral­nego uzasadnienia władztwa Z akonu w Prusach, więcej: wykazuje jego niezbędność dla postępów chrześcijaństwa nad Bałtykiem . '

Pogląd o decydującym znaczeniu bulli protekcyjnej G rzegorza IX z 1234 r. dla ukształto­w ania podstaw praw nych w ładztw a Z ak o n u w Prusach, reprezentow any od daw na przezG . L abudę, sform ułow ał niedaw no w postaci skrajnej Jerzy S ik o r s k i , określając ją jak o „pierwszy tytuł praw ny do Prus” 75. Punktem wyjścia jest niewłaściwa in terpretacja w spom nia­nej wyżej bulli protekcyjnej H onoriusza III z 15 grudnia 1220 r.. poniew aż au to r utożsam ia protekcję papieską z pojęciem ius et proprietas s. Petri. Uważa m ianowicie, iż „skutkiemp ra w n y m ------- ak tu [protekcji — M .D .] by ło ,nabycie własności (ograniczonej) przez papieża” .W yprow adza stąd wniosek, że „pro tekcja papieska m ogła być w yłączną podstaw ą praw ną dla utw orzenia i funkcjonow ania państw a krzyżackiego” . Z godnie z tą koncepcją. Z łota Bulla w ystaw iona została tylko po to, aby sprow okow ać papieża do nadania Prus Zakonow i, chociaż w praktyce, zauważa au to r, posłużył do tego celu tzw. falsyfikat k ruszw icki76.

Tymczasem H onoriusz III w bulli z 1220 r. przyjm uje pod swoją i św. P iotra protekcję wszystkie ak tualne i przyszłe posiadłości Z akonu i gw arantuje im ochronę (tutela et defensio). O wzięciu tych dóbr in patrimonium s. Petri n ia m a natom iast ani s ło w a77. Bulle papieskie z lat 1220 i 1234 m ówiły więc o różnych form ach protekcji papieskiej nad posiadłościam i Z akonu.

Czy i w jakiej mierze, bulla z r. 1234 ograniczała pozycję Z akonu w Prusach? N ie ulega wątpliwości, iż naruszony został a lodialny charak ter posiadania Prus. C o praw dapapież nadał Zakonow i Prusy cum omni iu re ------- in perpetuum libéré possidendam, aledom agał się czynszu rekognicyjnego in recognitionem dominii et percepte libertatis. Tymczasem alodium było „prawem abso lu tnym ” w stosunku do tych, k tórzy stali wyżej od jego posiadacza. Służbę na rzecz Fryderyka II H erm ann von Salza świadczył przecież z racji zw iązku osobistego, a nie nadania m u Prus w ram ach Rzeszy, a więc pod zwierzchnictwem cesarskim . A lodialnem u charakterow i posiadania zagrażał również zapow iedziany w bulli G rzegorza IX podział Prus na diecezje połączony z uposażeniem biskupstw . E. Weise p roponuje naw et traktow ać bullę z 1234 r. jak o nadanie lenna-beneficjum 78. Term in ten sugeruje nadanie czasowe, przyznane za jak ąś służbę; w rzeczywistości nie m am y tu ta j do czynienia z tak ą sytuacją. ·

Czy dom inium papieża nad Prusam i zagrażało ich związkowi z Rzeszą? Czy Prusy na m ocy bulli z 1234 r. zostały wyłączone z ram Rzeszy? Johannes F r ie d , znawca problem atyki protekcji papieskiej, uw aża, iż sytuacja ta odpow iada praw nym podstaw om władzy papieża nad Królestwem Sycylii79. K om entując zaś przejęcie przez H onoriusza III w r. 1224 siedm iogrodzkich posiadłości Z akonu in ius et proprietatem s. Petri, zauw aża: Das Burzenland drohte Ungarn zu entgle iten80.

75 J. S ik o r s k i , Monarchia polska i Warmia u schyłku X V wieku. Zagadnienia prawno­-ustrojowe i polityczne („R ozpraw y i M ateriały O środka B adań N aukow ych im. W ojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie", n r 65). O lsztyn 1978. s. 20.

76 Tam że, s. 14, 18 n.77 E. S t r e h lk e , Tabulae, n r 306. O term inach: protectio. tutela, defensio, zob. ostatn io

J. F r ie d , Der päpstliche Schutz, s. 43 nn. f

78 E. W e ise , Die Amtsgewalt, s. 79. |79 J. F r ie d . Der päpstliche Schutz, s. 303, przyp. 263.80 Tam że, s. 301. Przyjm ując in terpretację bulli H onoriusza III z 1220 r. zaproponow aną

przez J. Sikorskiego należałoby się spodziewać wygnania K rzyżaków z W ęgier już w 1220 r.; w świetle tej in terpretacji niezrozum iałe byłoby przejęcie (ponow ne) posiadłości Krzyżaków na własność św. P io tra w 1224 r.

W IE LKI M IS T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I RZESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R

Sądzim y, że roszczenia papieża do politycznej zwierzchności nad Prusam i nie oznaczały jeszcze zerwania ich form alno-praw nego zw iązku z R zeszą81. W średniowieczu, jak w iadom o, zależność od wielu panów była zjawiskiem powszechnym ; praw o lenne i p rak tyka lenna wypracow ały sporo kryteriów regulujących konflikt obow iązków wasali wielu seniorów. Isto tna jest okoliczność, że bulla G rzegorza IX nie zrywała personalnej więzi między wielkim mistrzem i cesarzem . Z resztą naw et zerwanie takiej więzi nie oznaczało autom atycznie zerw ania zw iązku z Rzeszą. Interesującego m ateriału porów naw czego dostarcza tu ta j polityka zachodnioniem iefkich władców terytorialnych służących Francji, a przecież m im o wszystko pozostających w granicach R zeszy82.

Jest bardzo praw dopodobne, iż dom inium papieskie nad Prusam i zostało H erm annowi narzucone; z bulli G rzegorza IX nie w ynika, iż to wielki m istrz wystąpił z tak ą in ic jatyw ą83. Oczywiście, w rozgrywce o Prusy z księciem mazowieckim K onradem potrzebow ał onpapieskiego poparcia. K onrad przecież rościł pretensje do Prus nie bacząc na postanow ienia Z łotej Bulli. W ysiłek dyplom atyczny Z ak o n u po 1226 r. w dużej m ierze skierow any został właśnie na zabezpieczenie się przed roszczeniam i K onrada, od k tórego przecież niewielka na razie grupa K rzyżaków była w praktyce uzależniona, korzystała z nadanego przezeń uposażenia, z jego poparcia politycznego i m ilitarnego. N ależało oczekiwać, iż protekcja papieska lepiej zabezpieczy interesy K rzyżaków niż Z łota Bulla, najw idoczniej przez K onrada nie respektow ana. G rzegorz IX mógł jednak w ykorzystać trudne położenie K rzyżaków (oraz F ryderyka II) i przejął Prusy in patrimonium s. Pelri. Okoliczność ta nie może jednak być podstaw ą do negowania publiczno-praw nego znaczenia Z łotej Bulli z 1226 r. Była ona pierwszym i wystarczającym tytułem praw nym Z akonu do posiadania Prus (w ram achRzeszy), w jej postanow ieniach tkwiło ź ród ło władzy publicznej wielkiego m istrza (Z akonu) w Prusach.

Protekcja papieska w form ie zastosow anej w 1234 r. ograniczyła upraw nienia Krzyżaków w Prusach. W skazuje na to również zaw arty w bulli protekcyjnej zakaz alienacji Prus:ul per vos aut alios dicta terra nullius umquam subicialur dominio potestatis. Przestrzeganiepowyższej klauzuli uniem ożliw iało zm ianę praw nego stanow iska Prus w ram ach Rzeszy, m ianowicie podniesienie ich do rangi księstwa Rzeszy. Księstwo Rzeszy bowiem było, w zasadzie, połączeniem feudum datum i feudum oblátům. Jednakże, gdy nie było lenna, wykorzystyw ano ty lko alodium zain teresow anego84, nadaw ane m u przez króla rzymskiego (cesarza) jako feudum oblatum. T aką procedurę zastosow ano w odniesieniu do biskupstw

81 I. M a t i s o n , Die Lehnsexemtion, s. 217. przyp. 86, trak tu je bullę z 1234 r. jak o wyraz dążeń papieża d o politycznej zwierzchności nad Prusam i. N atom iast H. Ł o w m ia ń s k i , P oczątki i rola polityczna, s. 271. uważa, iż postanow ienia tej bulli nie były sprzeczne z (bliżej nieokreślonym ) zwierzchnictwem cesarza nad Prusam i. W spom niane przez au to ra papieskie bulle protekcyjne d la Inflant (1219, 1228) nie m ogą być jednak argum entem dla jego tezy, poniew aż papież nie przejął wówczas Inflant na w łasność sw. P io tra ; tak natom iast

. tw ierdził F. B a e th g e n . Die Kurie und der Osten im M ittelalter, [w:] te n ż e . Mediaevalia. Aufsätze. Nachrufe. Besprechungen t. I („Schriften der M onum enta G erm aniae h istorica” t. X V II/1), S tu ttgart 1960, s. 67 (p ierw odruk: 1942). Przyjęcie posiadłości zakonu kawalerów mieczowych in patrimonium s. Petri m iało miejsce dopiero w 1237 r., przy okazji zatw ierdzenia inkorporacji kaw alerów mieczowych d o Z akonu Krzyżackiego — zob. LEC U B t. I. nr C X LIX .

82 Por. W. K ie n a s t . Die deutschen Fürsten im Dienste der W estmächte bis zum Tode Phillips des Schönen von Frankreich t. I— II. U trecht— M ünchen 1924— 1931.

83 Inaczej uważa np. J. F r ie d , Der päpstliche Schutz, s. 301 п., 304. W ystawienie bulli z 1234r. rozpatryw ano w kontekście pobytu b iskupa C hrystiana w niewoli u Prusów oraz tzw. falsyfikatu kruszwickiego. N ie negując możliwości takiego związku trzeba zwrócić uwagę, iż wystawienie jej przypada na okres bun tu H enryka (VII). Papież m ógł wykorzystać trudności cesarza w Niemczech do osłabienia jego pozycji w Prusach.

84 E. E. S te n g e l , Land- und lehnrechtliche Grundlagen, passim ; Th. M a y e r , Fürsten und S taat, s. 242.

530 M A R IA N D Y G O

inflanckich. Z akaz alienacji Prus był. obok niesprawności lennej wielkiego m istrza, kolejną przeszkodą na drodze nadania Prusom rangi księstwa Rzeszy. T o m nożenie zabezpieczeń ̂przez K urię, podobnie jak naruszenie przez cesarza w Złotej Bulli postanow ień bulliH onoriusza III z 1220 r.. wskazuje na siłę związku H erm anna von Salza z Fryderykiem I I 85.

VI. W czerwcu 1245 r. F ryderyk II nadał wielkiemu m istrzowi Heinrichowi von Hohenlohe K urlandię. Litwę i Semigalię. Przy tej okazji wystawił kolejną Z ło tą Bullę będącą właściwie powtórzeniem treści dyplom u z 1226 r.. ze znam iennym wszakże dodatk iem : Krzyżacynulli teneantur inde, nisi tantum nobis et successorum nostris. Romani p rinc ip ifa s. res pondéré86. W ystawienie tego dokum entu zbiega się z soborem w Lyonie, na którym Innocenty IV doprow adził do detronizacji F ryderyka II (17 lipca 1245). W cześniej natom iast, w 1243 r..wielki m istrz G erhard von M alberg o trzym ał od tegoż papieża inwestyturę z P ru s87.N adanie z 1245 r. m iało niewątpliw ie wzm ocnić pozycję cesarza wobec Innocentego IV. W idocznie więc przysięga wierności wielkich m istrzów była dla F ryderyka II w ystarczającą gw arancją dochow ania m u przez nich lojalności, nawet w sytuacji w yjątkow o dla niego trudnej. I rzeczywiście, następcy H erm anna von Salza na godności wielkom istrzow skięj: K onrad , landgraf Turyngii (1239— 1240). G erh ard von M alberg (1241 — 1244) oraz Heinrich von H ohenlohe (1244— 1249) pozostali w obozie cesarskim , nawet wówczas, gdy pruski mistrz krajow y (a za nim pruska gałąź Z akonu) opowiedział się za papieżem.

D opiero upadek Sztaufów w połowie XII w., z którym i Z akon Krzyżacki i jego wielcy m istrzowie byli związani, okres interregnum oraz osłabienia instytucji królestw a w Niemczech, spow odow ały spadek zainteresow ania wielkich m istrzów służbą dla Rzeszy oraz dążenie do uzyskania stanow iska sam odzielnego88. Równolegle ze wzm ocnieniem pozycji wielkich mistrzów rosła ich sam oświadom ość w stosunku do władców Rzeszy. Proces ten nie był czymś w yjątkow ym . W podobnym k ierunku ewoluowała postaw a wielu m inisteriałów Rzeszy, k tórzy już od końca XII w. dążyli do uzyskania pozycji sam odzielnej przez budowę własnych władztw. Osłabienie królestw a w ybitnie ten proces przyspieszyło.

D o zm iany postaw y wielkich m istrzów wobec Rzeszy walnie przyczyniło się przeniesienie siedziby władz Z akonu Krzyżackiego do M alborka na początku XIV w. Sprawy Rzeszy stawały się d la gałęzi pruskiej (to sam o dotyczy inflanckiej) coraz bardziej obce. Tymczasem

85 Trzeba to oczywiście trak tow ać jak o przyczynek do spornej kwestii stosunków między cesarstwem a papiestwem na obszarze misji bałtyckiej. Prob lem atyką tą. obesłaną bogatą lite ra tu rą przedm iotu, bliżej nie będziemy się zajm ować. Stoimy na stanow isku, iż interesy obu uniwersalizm ów były w strefie bałtyckiej sprzeczne.

86 LEC U B t. I. nr C LX X X V . I. M a t i s o n . Die Lehnsexemtion, s. 220 słusznie uważa, iż klauzula ta była implicite w dyplom ie z 1226 r.

87 Pr. UB t. I, cz. 1, n r 147. W nowszej literaturze przeważnie nie interpretu je sięstosunku m iędzy wielkim m istrzem i papieżem jak o lennego. I. M a t i s o n , Die Lehnsexemtion. s. 219 używa (za K . V e r h e in e m , 1951) pojęcia Feudal-Em phyteuse; podobnie J. F r ie d , Der päpstliche Schutz, s. 302, przyp. 263. Ó związku lennym pisze jednak G . L a b u d a . Urkunden, s. 315. Wielki m istrz otrzym ał pierścień i złożył przysięgę w ierności; w dalszym ciągu ciążył na nim obow iązek płacenia czynszu rekognicyjnego. O dnośnie d o przysięgi wierności I. M a t i s o n . Die Lehnsexemtion, s. 219, stwierdziła, iż war dem Orden nur die fü r weltliche Personen übliche Form [des Treueides— M .D.] verboten; der Hochmeister hat ihn [d.h. den Treueid— M .D .] vermutlich in \der fü r hohe Geistliche vorgeschriebenen Fassung geleistet. Jednak bulla H onoriusza III z r. 1220 nic nie m ówiła o form ie przysięgi, ho łdu etc., lecz zabran ia ła K rzyżakom ich składania (fidelitates, hominia seu iuramenta vel reliquas securitates. que a secularibus frequentantur). Form a np. przysięgi wierności nie mazresztą większego znaczenia, bo isto ta wierności pozostaje zasadniczo taka sam a. jest odform y przysięgi niezależna. Żądając od wielkiego m istrza przysięgi w ierności, Innocenty IV naruszył postanow ienia bulli swojego poprzednika.

88 N a okoliczności te zwracali już uwagę E. E. S te n g e l , Hochmeister und Reich. s. 236 oraz I. M a t is o n , Die Lehnsexemtion, s. 221; osta tn io także H. B o o c k m a n n , Die Bedeutung Thüringens, s. 65.

W IE LK I M IS T R Z Z A K O N U K R Z Y Ż A C K I E G O I RZESZA W BULLI F R Y D E R Y K A II Z 1226 R. 531

niemieccy m istrzowie Z akonu, dążący do zbudow ania niezależnego od wielkiego m istrza władztwa tery torialnego w Niemczech, w okresie panow ania Ludwika IV B awarskiego (1314— 1347) włączyli się (ponownie), w służbę R zeszy89. Służbie tej nadaw ano w coraz większej mierze interpretację lenną, w czym widzieć należy odzwierciedlenie w zrostu znaczenia praw a lennego w ustro ju Niemiec, właśnie w odniesieniu do w ładztw tery torialnych90. W 1494 r. m istrz niemiecki złożył hołd lenny M aksym ilianowi I H absburgow i i o trzym ał godność księcia Rzeszy.

W ydaje się, że właśnie postaw a gałęzi niemieckiej Z akonu aktyw izow ała władców Rzeszy w XIV— XV w. do restytucji podporządkow ania im wielkich m istrzów. I tu ta j dążono do osiągnięcia tego celu na drodze zastosow ania norm praw a lennego. Bliższa analiza tych zabiegów w ykracza poza ram y niniejszej rozpraw y. Trzeba natom iast podkreślić, że późno­średniow ieczna prak tyka stosunków politycznych między wielkimi m istrzam i Z akonu Krzyżac­kiego i Rzeszą nie dostarcza argum entów na rzecz „uniw ersalistycznej” interpretacji Złotej Bulli z 1226 r.

(Tezy artykułu referowałem 1 czerwca 1987 na posiedzeniu Kom isji H istorycznej Tow a­rzystwa N aukow ego w T oruniu . Panom Prof. d r Kazim ierzowi J a s i ń s k i e u i Doc. dr Zenonow i H. N o w a k o w i dziękuję za uwagi krytyczne — dop. w korekcie).

89 Por. R. te n H a a f , Deutschordensstaat und Deutschordensballeien. Untersuchungen über Leistung und Sonderung der Deutschordensprovinzen in Deutschland vom 13. bis zum 16. Jahr­hundert („G öttinger Bausteine zur Geschichtsw issenschaft” , t. V), G ö ttingen— F ran k fu rt— B erlin2 1954, s. VI, 13, 17, 66 n.

90 Por. B. D ie s t e lk a m p , Lehnrecht und spätmittelalterliche Territorien, [w:] Der deutsche Territorialstaat im 14. Jahrhundert t. I („V ortage und F orschungen” t. X III), wyd.H. P a tz e , Sigm aringen 1970, s. 65 nn., 77 nn .; G . T h e u e r k a u f , Land und Lehnswesen vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, K öln— G raz 1961, s. 16 nn.