Nietoperze, rękoskrzydłe (Chiroptera) – rząd ssaków łożyskowych, obejmujący ok. 1100 gatunków, do którego zalicza się 17 rodzin zgrupowanych w dwóch podrzędach: nietoperzy owocożernych (Megachiroptera), nietoperzy owadożernych (Microchiroptera). Są to jedyne zdolne do aktywnego lotu ssaki, w przeważającej większości prowadzące nocny tryb życia. Specyficzną postawę w spoczynku – zwisanie głową w dół – nietoperze zawdzięczają specjalnej budowie tylnych kończyn.

Morfologia

Skrzydła

Nietoperze cechują się skrzydłami umożliwiającymi im samodzielne latanie. Skrzydła powstały z wydłużonych palców przedniej kończyny, przedramienia, ramienia oraz błony lotnej. Tylko kciuk zakończony pazurem nie uległ wydłużeniu i nie wchodzi w skład skrzydeł. Błona ciała ciągnie się po boku ciała, aż do tylnych kończyn. Czasami znajduje się również między nogami. U gatunków owadożernych błoną przytrzymywana jest większa zdobycz. Skrzydła nietoperzy są większe niż u ptaków. Nietoperze często łapią owady najpierw końcem skrzydła, a potem za jego pomocą podają je sobie do pyszczka.

Kończyny tylne

Wspomnianą już zdolność zwisania zawdzięczają nietoperze specjalnym połączeniom blokowym między kośćmi, więzadłami i pazurami, dzięki tej budowie pozycja zwisu nie wymaga żadnego wysiłku mięśni, a co za tym idzie nie powoduje utraty energii. W zwisie więc spędzają nietoperze czas wypoczynku, sen zimowy, a czasem wiszą i po śmierci. Podobnie zbudowane jest połączenie kciuka. Stawy kolanowe nietoperzy zwrócone są ku tyłowi w przeciwieństwie do pozostałych ssaków.

Ogon

Niekiedy występują ogony długie i dobrze wykształcone (np. u brodawkonosów).

Brodawki

Nietoperze posiadają brodawki – narośla skórne o różnych wielkościach i kształtach specyficzne dla danej grupy.

Uszy

Typowe nietoperze posiadają wydatne uszy, ponieważ słuch jest ich podstawowym zmysłem przy orientacji w przestrzeni i zdobywaniu pokarmu (echolokacja). Większość nietoperzy posiada również wystający płat skórny przyrośnięty tylko podstawą do nasady ucha zewnętrznego, tzw. koziołek o rozmaitych kształtach i wielkości, pomocny przy oznaczaniu gatunków.

Oczy

Większość nietoperzy ma bardzo małe oczy, albowiem organy te u gatunków posługujących się echolokacją ulegają uwstecznieniu. Doskonałe oczy mają tylko nietoperze nie mające dobrze rozwiniętej zdolności echolokacji, na przykład rudawkowate.

Sierść

Sierść jest również specyficzna dla danego gatunku.

Umaszczenie

Nietoperze jako ssaki nocne mają wyjątkowo skromne ubarwienie, choć bywają wyjątki. Dominują barwy od szarych do brązowych.

Waga

Nietoperze są małymi zwierzętami, ciężar ich mieści się w granicach 1,7 g do 1,35 kg. Rozpiętość skrzydeł tych największych dochodzi do 170 cm. Ciężar większości krajowych gatunków mieści się w granicach 5-10 g, podczas gdy mysz waży 10-23 g, a wróbel 30 g.

Sutki

Większość nietoperzy ma jedną parę sutków.

Umiejętności oraz potrzeby

Lokomocja

W przeciwieństwie do pozostałych ssaków nietoperze latają.

Latanie

Wśród nietoperzy są zarówno doskonali lotnicy, jak i słabiej latające gatunki. Do najsprawniej latających rodzin należą molosowate oraz upiorowate. Europejskie gatunki osiągają prędkość 52-55 km/godz. Nietoperz Lasiurus cinereus osiąga prędkość 96 km/godz. Większość nietoperzy lata jednak wolniej, za to ich zwrotność trudno porównać z jakimkolwiek ptakiem. Dwie zdolności nietoperzy zwiększają ich zwrotność. Jedna to zmiana kształtu skrzydeł: zwiększanie wypukłości powoduje zwiększenie nośności, a więc zmniejszenie prędkości i większą zwrotność. Druga zdolność to naprzemienne uderzanie skrzydłami, czego ptaki nie potrafią. Niektóre gatunki nietoperzy, szczególnie odżywiające się pyłkiem i nektarem, potrafią zawisać w powietrzu jak kolibry. Są też takie, które potrafią szybować wykorzystując prądy powietrzne. Większość potrafi poderwać się z płaskiej powierzchni, ale niektóre, szczególnie o długich skrzydłach, muszą rzucić się z wyższego miejsca w dół i dopiero po utracie paru metrów wznoszą się w górę.

Chodzenie

Zdolność chodzenia jest również rozmaicie rozwinięta u różnych gatunków. Są takie, które nie potrafią wspinać się, ani chodzić po poziomej powierzchni. Potrafią tylko zwisając

przesuwać się wzdłuż krawędzi czy gałęzi (np. Macrotus i Leptonycteris – rodzaje z rodziny liścionosów). Niektóre rodzaje roślinożernych ze Starego Świata (np. Pteropus, Cynopterus, Rousettus), nie chodzą również po powierzchniach poziomych, za to doskonale wspinają się w pionie. Niezdarnie chodzące gatunki wloką spód ciała po podłożu, nie mogąc go unieść. Dobrze chodzące wznoszą ciało wysoko na wyprostowanych nogach i ustawionych poziomo przedramionach, tak jakby szły na szczudłach. Podobnie jak w lataniu, również w chodzeniu najsprawniejsze są molosowate, upiorowate i wampiry. Potrafią nawet biegać, a wampiry umieją biegać bokiem jak kraby.

Pływanie

Nie stwierdzono gatunków nietoperzy, które by nie pływały, chociaż żadne nie nurkują. Płynący nietoperz ma częściowo rozwinięte skrzydła i jednocześnie uderza nimi o wodę, co przypomina nieco styl motylkowy u płynącego człowieka. Nie pływają szybko, średnio na jedno uderzenie skrzydła przepływają około 0,6 długości ciała, podczas gdy człowiek będący dobrym pływakiem na jedno uderzenie ramion przepływa jedną długość ciała.

Echolokacja

Większość nietoperzy żyje w świecie dźwięku – stwierdzono to dopiero w 1941 roku. Później echolokację wykryto również u innych ssaków, ptaków i ryb. Echolokacja nietoperzy polega na wysyłaniu przez nie ultradźwięków, które odbite od przeszkód czy zdobyczy wracają jako echo do ucha, informując o świecie zewnętrznym. Zakres emitowanych przez nietoperze sygnałów echolokacyjnych to 11 kHz u Euderma maculatum, do 212 kHz u Cloeotis percivali[2].

Hibernacja

Opisywane ssaki są wybitnie ciepłolubne – termofilne. Dużą rolę odgrywa termoregulacja socjalna, ponieważ większość gatunków prowadzi życie w koloniach. Śpiąc przylegają do siebie ciałami, co zmniejsza straty ciepła. Inne sposoby utrzymania wysokiej temperatury tanim kosztem to: wyszukiwanie nagrzanych słońcem strychów, obsiadanie ciepłych kominów, zajmowanie najwyższych miejsc w różnego typu kryjówkach. Termofilności nietoperzy dowodzi fakt zamieszkiwania większości rodzin w tropikach. Z 18 rodzin tylko dwie są szerzej rozmieszczone w klimacie umiarkowanym: mroczkowate i podkowcowate, zdolne do pełnej hibernacji. Wykazują one największą zmiennocieplność. Same decydują o temperaturze swojego ciała. Zmiennocieplność powoduje, że w stan obniżonej aktywności mogą one zapadać, w odróżnieniu od pozostałych nietoperzy i od innych ssaków, nawet latem, codziennie, na kilka godzin lub dłużej, tzw. torpor i estywacja. Obniżają temperaturę ciała szybciej niż inne ssaki podobnej wielkości i również szybciej potrafią ją z powrotem podnieść.

Zima jest krytycznym okresem w życiu nietoperzy, gdyż owady będące ich pożywieniem są przez tych kilka miesięcy nieaktywne. By przetrwać do wiosny mimo braku pokarmu, nietoperze zapadają w stan hibernacji. Dzięki obniżeniu temperatury ciała o ponad 30 °C i

znacznemu spowolnieniu czynności życiowych, mogą przeżyć, korzystając jedynie z podskórnych zapasów tłuszczu. Aby je zgromadzić, już od wczesnej jesieni bardzo intensywnie żerują. Zimowymi schronieniami nietoperzy są najczęściej różnego rodzaju podziemia, jak : jaskinie, sztolnie, piwnice, schrony, forty, a nawet studnie czy szczeliny w budynkach. Niektóre gatunki hibernują w dziuplach, a kilka migruje w celu znalezienia dogodnych zimowisk w cieplejsze rejony Europy, pokonując dystanse przekraczające niekiedy 2000 km.

Hibernujące nietoperze budzą się co jakiś czas spontanicznie, aby napić się wody, załatwić pilne potrzeby fizjologiczne, czy też zmienić miejsce pobytu. Blisko 90% zgromadzonego tłuszczu zużywane jest podczas zimy tylko na takie przebudzenia. Podniesienie temperatury ciała do temperatury normalnej aktywności wiąże się z koniecznością wydatkowania znacznej, jak na tak małe zwierzę, ilości energii. Sygnałem do nadprogramowego przebudzenia może być nagły wzrost lub spadek temperatury otoczenia, hałas, dotyk, światło czy podmuch powietrza. Jeśli dodatkowe przebudzenia spowodują wyczerpanie się zapasów tłuszczu przed nastaniem wiosny, kończy się to śmiercią głodową zwierzęcia.

Pożywienie

Większość gatunków nietoperzy żywi się owadami, ale są również gatunki mięsożerne, roślinożerne i owocożerne. Trzy gatunki z Ameryki Południowej odżywiają się krwią ptaków i ssaków.

Rozród

Nietoperze przychodzą na świat późną wiosną. W tym czasie samice tworzą tzw. kolonie rozrodcze, w których rodzą i wychowują swoje młode. Kolonie takie mogą liczyć od kilku do kilkuset osobników, zależnie od gatunku. Samce natomiast żyją w tym czasie samotnie. Samica rodzi zwykle tylko jedno młode w roku, zaś bliźniaczki lub trojaczki należą do rzadkości. Młode przychodzą na świat nieporadne, ale już w pełni ukształtowane. Do czasu uzyskania samodzielności, karmione są przez troskliwe matki mlekiem. Ta niska, jak na tak małe zwierzę, rozrodczość, rekompensowana jest długowiecznością. Krajowy rekord należy do podkowca małego, który przeżył 21 lat, zaś światowy rekord życia nietoperza w ogóle należy do nocka Brandta i wynosi 38 lat.

Nietoperze nie budują gniazd ani innych schronień, lecz korzystają z już istniejących kryjówek, przy czym wybierają przede wszystkim miejsca ciepłe i zaciszne. Kryjówkami zajmowanymi przez kolonie rozrodcze są najczęściej strychy lub inne zakamarki budynków oraz dziuple drzew, a często również budki o specjalnej konstrukcji, wieszane na ścianach budynków lub pniach drzew.

Po wychowaniu młodych, późnym latem i jesienią, dla nietoperzy nastaje czas godów. Żyjące dotąd samotnie samce zaczynają odwiedzać miejsca przebywania samic, lub – zajmując pobliskie kryjówki – przywabiają je swoistymi pieśniami godowymi. Nietoperze nie są monogamistami. Samiec w czasie godów może kopulować z kilkoma samicami. Ciekawe jest

to, iż samica jest w stanie regulować czas zapłodnienia i rozwój zarodka. Nasienie przechowywane jest całą zimę w drogach rodnych samicy, a zapłodnienie następuje dopiero na wiosnę.

Zagrożenia i ochrona

Zbyt częste przebudzenia hibernujących nietoperzy mogą spowodować u nich śmierć głodową, dlatego już sama obecność człowieka jest poważnym niebezpieczeństwem, na które, często nieświadomie, narażamy zimujące w podziemiach nietoperze. Zimowa turystyka w jaskiniach poważnie zwiększa to ryzyko.

Często śmiertelnym zagrożeniem dla nietoperzy zamieszkujących strychy są remonty, zwłaszcza prowadzone w czasie gdy młode nie są jeszcze samodzielne. Dodatkowym niebezpieczeństwem są stosowane w ich trakcie bardzo toksyczne środki owado- i grzybobójcze do konserwacji i ochrony drewna budowlanego. Obecnie w sprzedaży dostępnych jest wiele środków, których działanie ogranicza się tylko do organizmów przeciwko którym są stosowane. Tak więc, są one bezpieczne zarówno dla nietoperzy, jak i dla człowieka.

Ewentualne problemy z gromadzącym się na strychach guanem, czyli odchodami nietoperzy, można łatwo rozwiązać, instalując folie lub specjalne podesty. W ten sposób możemy zebrać dobry nawóz pochodzenia naturalnego, który można potem wykorzystać w przydomowym ogródku lub doniczce.

Chętnie wykorzystywanymi przez nietoperze kryjówkami są również specjalnie dla nich konstruowane budki, które wiesza się na ścianach budynków lub pniach drzew. Należy jednak pamiętać, że żadna budka nie zastąpi w pełni naturalnej dziupli, zapewniającej bezpieczeństwo i optymalny mikroklimat. To jeszcze jeden powód dla którego należy otaczać ochroną dziuplaste drzewa, stare aleje i parki.

Wszystkie gatunki nietoperzy występujące w Polsce podlegają ścisłej ochronie.

Pochodzenie nietoperzy

Badania genetyczne dowodzą, że nietoperze należą do kladu Laurasiatheria, który wyodrębnił się pod koniec późnej kredy na superkontynencie Laurazji. Najstarsze skamieniałości nietoperzy znane są z wczesnego eocenu.

Information icon.svg Osobny artykuł: Ewolucja nietoperzy.

Rozmieszczenie

Zamieszkują całą kulę ziemską z wyjątkiem Antarktydy, najliczniej strefę tropików. W Polsce stwierdzono dotąd 25 gatunków.

Systematyka

(w nawiasach podano przybliżoną liczbę gatunków, jednak niemal co roku opisywane są nowe)

Podrząd: Megachiroptera

Rodzina: rudawkowate (Pteropodidae) [166]

Podrząd: Microchiroptera

Rodzina: brodawkonosy (Rhinopomatidae) [3]

Rodzina: ryjkonosowate (Craseonycteridae) [1]

Rodzina: upiorowate (Emballonuridae) [47]

Rodzina: bruzdonosy (Nycteridae) [12]

Rodzina: lironosy (Megadermatidae) [5]

Rodzina: podkowcowate (Rhinolophidae) [130]

Rodzina: rybaki (Noctilionidae) [2]

Rodzina: straszaki (Mormoopidae) [8]

Rodzina: liścionosowate (Phyllostomatidae) [143]

Rodzina: lejkouszki (Natalidae) [5]

Rodzina: furiaki (Furipteridae) [2]

Rodzina: przylgorękie (Thyropteridae) [2]

Rodzina: ssawkonogie (Myzopodidae) [2]

Rodzina: mroczkowate (Vespertilionidae) [318]

Rodzina: wąsatki (Mystacinidae) [2]

Rodzina: molosowate (Molossidae) [80]

Gatunki nietoperzy

W Polsce stwierdzono 25 gatunków nietoperzy (do niedawna było ich 21).

Rodzina podkowcowate Rhinolophidae

Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

Podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)

Rodzina mroczkowate Vespertilionidae

Nocek Alkatoe Myotis alcathoe (von Helversen & Heller, 2001)

Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797)

Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817)

Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817)

Nocek ostrouszny Myotis blythii (Tomes, 1857)

Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806)

Nocek wąsatek Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845)

Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825)

Nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758)

Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius, 1839)

Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774)

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)

Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825)

Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839)

Karlik Kuhla Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817)

Borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus (Schreber, 1780)

Borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817)

Gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus, 1758)

Gacek szary Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)

Podkowiec mały

Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

podkowiec mały

Jeden z najmniejszych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu jaśniejsze, szarawe. Błony lotne bardzo ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze. Skrzydła szerokie. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Koniec ogona nie wystaje z błony ogonowej. Osobniki wiszące są otulone szczelnie błonami lotnymi. Przedramię długości 37-42,5 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie. Skrajnie północne stanowiska znane są z Irlandii, południowej Anglii, Niemiec, Polski, Ukrainy. W Polsce występuje w pasie gór oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Letnimi kryjówkami kolonii rozrodczych są najczęściej strychy, rzadziej piwnice lub jaskinie. Kolonie rozrodcze są niewielkie, liczą do kilkudziesięciu samic. W tym okresie samce żyją pojedynczo, chroniąc się w jaskiniach, szczelinach skalnych lub na strychach. Zimą spotykany jest w jaskiniach, rzadko w sztucznych podziemiach. Jest to gatunek osiadły, chociaż znane są przeloty na odległość powyżej 100 km. Na terenie Polski, podobnie jak w całej Europie, stwierdzono znaczny spadek liczebności tego gatunku. W wielu jaskiniach, gdzie jeszcze w latach pięćdziesiątych obecnego stulenia obserwowano po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset podkowców, obecnie spotyka się jedynie kilka lub kilkanaście osobników.

Odżywiają się nocnymi bezkręgowcami (muchówki, motyle nocne, siatkoskrzydłe), chwytanymi w locie. Najdłuższy obserwowany wiek - 21 lat i 3,5 miesiąca.

Podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum)

Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774)

Gatunek podobny do poprzedniego, jednak dużo większy (przedramię długości 54-60 mm). Głównymi cechami charakterystycznymi są szczegóły budowy narośli: równy (nie falisty) brzeg podkowy i przewężony w połowie grzebień. Osobniki wiszące otulają się skrzydłami, jednak nie tak szczelnie jak u podkowca małego.

Występuje w zachodniej i południowej Europie, jednak północna granica jego występowania jest przesunięta o kilkaset km w kierunku południowym. W Polsce stwierdzony był dwukrotnie: w Jaskini Nietoperzowej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Jaskini Szkieletowej w Beskidach.

Biologia obu gatunków podkowców jest podobna. Najdłuższy obserwowany wiek - 30,5 roku.

Nocek duży

Myotis myotis (Borkhausen, 1797)

Jeden z trzech największych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie szarobrązowe, końcówki jasnobrązowe, na brzuchu białawe. Błony lotne ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze. Skrzydła szerokie. Ucho duże, na wewnętrznej stronie z 8-10 poprzecznymi fałdami. Koziołek nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Płatka brak. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię długości 54-67 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie. Skrajnie północne stanowiska znane są z południowej Anglii i Szwecji. W Polsce występuje licznie w południowej i środkowej części kraju, natomiast z północnej jego części znane są tylko pojedyncze obserwacje. Na zachodzie sięga Pobrzeża Bałtyckiego, natomiast na wschodzie nie był notowany w północnej części kraju (Mazury, Suwalszczyzna).

Jego letnimi kryjówkami są najczęściej strychy. Kolonie rozrodcze są bardzo duże, w latach pięćdziesiątych sięgały kilku tysięcy samic. Jednak w ostatnich pięćdziesięciu latach liczebność tego gatunku spadła i obecnie wielkość kolonii rzadko przekracza 500. Nietoperze te najczęściej nie kryją się w szczelinach, lecz wiszą na ścianach strychu. Zimą spotykany jest w dużych podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Poszczególne osobniki często przebywają w ciasnych skupieniach. W ostatnich kilkunastu latach liczba nocków dużych w zimowiskach nie maleje, a w niektórych obiektach nawet wzrasta. Kryjówki zimowe najczęściej znajdują się w pobliżu letnich, chociaż stwierdzono przeloty pomiędzy nimi na odległości przekraczające 250 km.

Odżywiają się dużymi owadami nielatającymi, głównie biegającymi po ziemi chrząszczami z rodziny biegaczowatych. Wskazuje to na odmienny niż u innych nietoperzy sposób polowania - nocki duże latają nisko i chwytają biegające po ziemi duże owady. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 21 lat i 9 miesięcy, a w Polsce 14,5 roku.

Nocek Bechsteina

Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie brązowe, na brzuchu białawe. Skrzydła szerokie. Cechą charakterystyczną tego gatunku są duże uszy, sięgające około połowy długości przedramienia; przyłożone do policzka wystają ponad 10 mm poza koniec nosa. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stóp. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Płatka brak. Przedramię długości 39-44 (47) mm

Nocek Bechsteina występuje w zachodniej i środkowej Europie. Polska znajduje się na północno-wschodniej granicy zasięgu tego gatunku. Wyznacza ją Roztocze oraz południowa część Niziny Mazowieckiej i Pojezierza Pomorskiego. Wszędzie jest bardzo rzadki.

Jest to gatunek bardzo słabo poznany. Jego letnimi kryjówkami są dziuple lub budki lęgowe. Zimą spotykany jest w podziemiach o stosunkowo wysokiej temperaturze (kilka stopni powyżej zera). Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 21 lat, a w Polsce 3 lata i 7 miesięcy.

Nocek Natterera

Myotis nattereri (Kuhl, 1817)

Gatunek średniej wielkości. Futro na grzbiecie jasnobrązowe, na brzuchu białawe, ucho i brzuch jasne. Skrzydła szerokie. Ucho długie, dość szerokie, do ponad połowy długości równowąskie, dalej zwężające się; jego koniec jest wywinięty w kierunku grzbietu. Koziołek nożowaty, sięga 2/3 długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Cechą charakterystyczną jest to, że brzeg błony ogonowej między ostrogą a ogonem jest zgrubiały i porośnięty dwoma rzędami sztywnych, haczykowato zagiętych włosów. Płatka brak. Koniec ogona nie wystaje z błony ogonowej. Przedramię długości 35-42,3 mm.

Występuje w Europie z wyjątkiem środkowej i północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzony w całym kraju.

W okresie letnim nocek Natterera jest związany z lasami. Jego letnimi kryjówkami są dziuple i budki, chociaż kilkakrotnie obserwowano je w szczelinach w budynkach (również kolonie rozrodcze). Samice tworzą kolonie liczące zwykle poniżej 40 osobników. Największa obserwowana w Polsce kolonia, zlokalizowana w budynku, liczyła ponad 100 osobników. Zimuje w podziemiach różnego typu, często będąc gatunkiem dominującym.

Poluje latając w pobliżu koron drzew lub krzewów. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin, dlatego obok owadów latających nocą chwyta także nielatające pająki oraz owady o aktywności dziennej. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to ponad 20 lat a w Polsce 5 lat i 2 miesiące.

Nocek orzęsiony

Myotis emarginatus (Geoffroy, 1806)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie brązowe, włosy są trójbarwne, a na brzuchu jasne z szarobrązowymi lub brązowymi końcówkami. Skrzydła szerokie. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest wyraźne wycięcie na zewnętrznym brzegu ucha, sięgające połowy jego długości. Koziołek nożowaty, jego długość osiąga ponad połowę długości ucha. Błona skrzydłowa dochodząca do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Brzeg błony ogonowej między ostrogą a ogonem jest porośnięty nielicznymi miękkimi, długimi włosami. Płatka brak. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na około 1 mm. Przedramię długości 36-40,5 mm.

Występuje w południowej i zachodniej Europie. W Polsce jest bardzo rzadko obserwowany. Głównym miejscem jego występowania jest Jura Krakowsko-Częstochowska. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat zaobserwowano znaczny spadek liczebności tego gatunku - obecnie notuje się kilka obserwacji pojedynczych osobników rocznie, podczas gdy np. w Jaskini Racławickiej w latach 1950-55 obserwowano do 20 osobników podczas jednej

kontroli. Ponadto pojedyncze osobniki obserwowano w okolicach Głuchołazów i na Pogórzu Śląskim.

W okresie letnim nocek orzęsiony jest związany z terenami wyżynnymi i leśnymi. Latem spotykany jest w dziuplach i na strychach, zimą w jaskiniach. Poluje latając w pobliżu koron drzew lub krzewów, podobnie jak nocek Natterera. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin. Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 22 lata i 8 miesięcy.

Nocek wąsatek

Myotis mystacinus (Kuhl, 1817)

Jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Futro na grzbiecie ciemnokasztanowe lub prawie czarne, o zmiennym kolorze, z jaśniejszymi końcówkami, na brzuchu jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne. Na zewnętrznym brzegu ucha znajduje się wycięcie, słabiej zaznaczone niż u nocka orzęsionego. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Poza ostrogę może wystawać mały fałd skórny (nibypłatek), mający zwykle nie więcej jak 1 mm. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 2 mm. Przedramię długości 31-37 mm.

Wraz z nockiem Brandta stanowią parę gatunków bardzo trudną do rozróżnienia. Najlepszymi cechami rozróżniającymi te dwa gatunki są:

wysokość i szerokość drugiego górnego przedtrzonowca: u nocka wąsatka mniejsze o ponad połowę od tych samych wymiarów pierwszego górnego przedtrzonowca; u nocka Brandta mniejsze o najwyżej połowę;

wielkość guzka protoconus na trzecim górnym przedtrzonowcu (należy patrzeć od wewnątrz szeregu zębowego od strony dwu pierwszych przedtrzonowców): u nocka wąsatka guzek ten jest mały, jego wysokość jest dużo mniejsza niż wysokość pierwszego górnego przedtrzonowca, czasami jest niewidoczny nawet przy użyciu niewielkiego powększenia; u nocka Brandta jest duży, a jego wysokość dorównuje wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca;

wysokość drugiego dolnego przedtrzonowca: u nocka wąsatka mniejsza o ok. połowę od wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca; u nocka Brandta równa wysokości pierwszego górnego przedtrzonowca lub nieco od niej mniejsza;

u samców wielkość penisa: u nocka wąsatka penis jest wąski na całej długości, nie zagięty na końcu, o średnicy ok. 1 mm; u nocka Brandta penis jest zagięty, na końcu buławkowato rozszerzony, o średnicy ok. 1,5 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzany był w całym kraju, jednak informacje o rozmnarzaniu się tego gatunku są bardzo nieliczne.

Jego letnimi kryjówkami są zarówno budynki jak i dziuple. Zimą spotykany jest w podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Jest gatunkiem osiadłym - najdłuższe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km. Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Z Polski znane są jedynie pojedyńcze obserwacje w kryjówkach letnich.

Odżywia się bezkręgowcami latającymi lub zbieranymi z powierzchni ziemi i roślinności (muchówki, motyle, pająki). Najdłuższy obserwowany wiek w warunkach naturalnych to 24 lata.

Nocek Brandta

Myotis brandtii (Eversmann, 1845)

Jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Futra na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami, w kolorze zmienne, na brzuchu jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemnobrązowe lub czarniawe. Na zewnętrznym brzegu ucha znajduje się wycięcie, słabiej zaznaczone niż u nocka orzęsionego. Koziołek nożowaty, sięgający

połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy lub dwóch trzecich odległości między piętą a ogonem. Poza ostrogę może wystawać mały fałd skórny (nibypłatek), mający zwykle nie więcej jak 1 mm. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1 mm. Przedramię długości 32,2-37,7 mm.Wraz z nockiem wąsatkiem stanowią parę gatunków bardzo trudną do rozróżnienia. Cechy umożliwiające ich rozpoznanie podane są przy opisie nocka wąsatka.Występuje we wschodniej i północnej Europie, na południe sięgając Rumunii, Węgier, Austrii, Szwajcarii a na zachód wschodniej Francji i południowej części Wielkiej Brytanii. Nie występuje w północnej Skandynawii. W Polsce stwierdzany był w całym kraju, jednak informacje o rozmnażaniu się tego gatunku są bardzo nieliczne.Jego letnimi kryjówkami są zarówno budynki jak i dziuple. Zimą spotykany jest w podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Jest gatunkiem osiadłym - najdłuższe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km. Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Z Polski znane są jedynie pojedyncze stwierdzenia w kryjówkach letnich, a kolonia rozrodcza odnaleziona była tylko raz.Odżywia się owadami latającymi lub zbieranymi z powierzchni ziemi i roślinności, Najdłuższy wiek obserwowany w warunkach naturalnych to 20 lat.

Nocek łydkowłosy

Myotis dasycneme (Boie, 1825)

Jeden z większych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie szarobrązowe, na brzuchu szarawe. Pyszczek i ucho ciemne. Skrzydła szerokie. Koziołek nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający połowy długości ucha, delikatnie wygięty w kierunku pyszczka. Błona skrzydłowa przyrasta do pięty. Ostroga zajmuje ok. 2/3-3/4 odległości między stopą a ogonem. Stopy bardzo duże. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 3 mm. Przedramię długości 44,1-49,2 mm.

W Polsce uważany za gatunek rzadki i zagrożony, znane są tylko dwie kolonie rozrodcze nocka łydkowłosego (w Jeleniewie na Suwalszczyźnie i w Lubni na Pomorzu), choć przypadki schwytania lub znalezienia karmiących samic i młodych wskazują na istnienie jeszcze kilku obszarów, gdzie gatunek ten rozmnaża się w naszym kraju. Jest natomiast lokalnie pospolitym i licznym gatunkiem w Holandii, zachodniej Danii (Jutlandia), Łotwie i Rosji.

Latem nocek łydkowłosy jest związany z dużymi zbiornikami wody, zarówno stojącej jak i płynącej, nad którymi poluje. W okresie letnim spotykany jest w dziuplach, budkach, lub na strychach. Zimuje w podziemiach różnego typu, najczęściej spotykane są pojedyncze osobniki. Może wykonywać wędrówki na odległość do 300 km.

Poluje latając tuż nad powierzchnią wody. Jego lot odbywa się po linii prostej, w przeciwieństwie do nocka rudego, który latając bardzo często zakręca. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 20,5 roku, a w Polsce 8 lat.

Nocek rudy

Myotis daubentonii (Kuhl, 1817)

Nietoperz mały. Futro na grzbiecie brunatne lub płowe, na brzuchu szarawe. Pyszczek i uszy delikatnie pigmentowane; spod pigmentacji widać wyraźnie kolor cielisty (różowy). Skrzydła szerokie. Ucho małe, trójkątne. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona pomiędzy piętą a nasadą palców. Stopy duże. Ostroga sięga ok. 3/4-4/5 odległości między stopą a ogonem. Płatka brak. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 3 mm. Przedramię długości 35-40,8 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnej części Skandynawii i Półwyspu Bałkańskiego. W Polsce stwierdzony w całym kraju.

Podobnie jak poprzedni gatunek związany jest ze zbiornikami wodnymi. Latem dzień spędza w dziuplach i budkach, sporadycznie pojedyncze osobniki spotykane są na strychach. Zimuje w podziemiach różnego typu, czasami będąc najliczniejszym gatunkiem. W niektórych podziemiach jego szczyt liczebności przypada na jesień, są one zatem głównie kwaterą przejściową. W takich wypadkach nocki rude zimują w innych kryjówkach. Przeloty tego gatunku są najczęściej niewielkie - w środkowej Europie sięgają one 215 km.

Poluje nad zbiornikami wodnymi różnej wielkości. Lata tuż nad powierzchnią wody często zmieniając kierunek lotu. Odżywia się głównie muchówkami z rodziny ochotkowatych. Ponieważ w większości są to samce, uważa się, że poluje na nie w czasie rójki, chwytając je tuż nad powierzchnią wody. Rzadziej zbiera ofiary z jej powierzchni (np. poczwarki ochotkowatych). Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 22 lata, a w Polsce 10 lat i 4 miesiące.

W roku 1977 z Hiszpanii opisano nowy gatunek nietoperza (Myotis nathaline Tupinier 1977) w polskiej literaturze zwanego nockiem szarym lub dwuimiennym. Miał on być bardzo podobny do nocka rudego, a jedynymi cechami odróżniającymi te dwa gatunki były mniejsze wymiary ciała oraz różnice w budowie kości prąciowej i ostatniego górnego przedtrzonowca. Tą ostatnią cechę wykazuje ok. 30% polskich nocków rudych. Obecnie jednak nie uznaje się tej formy za odrębny gatunek.

Mroczek posrebrzany

Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758)

Nietoperz średniej wielkości. Futro na grzbiecie dwubarwne: nasada jest ciemna, a końcówki srebrzyste. Futro na brzuchu najczęściej jest jasne - białe lub jasnoszare, chociaż zdarzają się osobniki o ciemnoszarym futrze na brzuchu. Obie barwy są ostro rozgraniczone na bokach ciała, zwłaszcza w okolicy szyi. Błony lotne, pyszczek i ucho bardzo ciemne. Skrzydła wąskie. Ucho małe. Koziołek krótki, gruby, zaokrąglony równomiernie, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 3-5 mm. Przedramię długości 39,6-48,2 mm.

Występuje w środkowej i wschodniej Europie. W Polsce wykazany z całego kraju, jednak rozród stwierdzono jedynie na Wyżynie Wschodniomałopolskiej (Roztocze), w Puszczy Białowieskiej i Bieszczadach. Należy do gatunków wykonujących regularne przeloty między miejscami rozrodu i zimowania. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie. Najdalsze przeloty sięgają prawie 1 500 km (z Estoni do Austri). W ostatnich latach stwierdzono w

Polsce kilka przypadków zimowania tego gatunku. Jednego osobnika obserwowano w jednym z poznańskich fortów. Ponadto kilka obserwacji z okresu późnej jesieni i zimy pochodzi w Warszawy i Kielc, gdzie hibernujące lub aktywne mroczki posrebrzane znajdowano w wysokich budynkach. Świadczy to o tym, że część osobników może zimować w kraju.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Letnie kolonie (rozrodcze oraz samców) spotykano w budynkach. Ich liczebność czasami przekracza 100 osobników. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikami.

Odżywia się muchówkami (głównie komarami i ochotkami), motylami, chruścikami i innymi owadami latającymi nocą, preferując owady odbywające rójkę nad wodą. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 5 lat.

Mroczek pozłocisty

Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius, 1839)

Nietoperz średnich rozmiarów. Futro bardzo długie, nasady włosów ciemnobrązowe, zakończenia na grzbiecie złociste a na brzuchu jasnobrązowe. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne. Skrzydła szerokie. Ucho krótkie, szerokie. Koziołek krótki, zaokrąglony, wygięty do

przodu, najszerszy w środkowej części. Błona skrzydłowa przyczepiona da nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny dochodzący do stopy. Jest on pozbawiony poprzecznej chrząstki, jednak można dostrzec przechodzące przez niego, prostopadłe do ostrogi. Najczęściej jednak nie występują one pojedynczo i nie są umieszczone na środku płatka. Koniec ogona wystaje na 2-6 mm z błony ogonowej. Przedramię długości 37-43,5 mm.

Zasięg tego gatunku obejmuje środkową i wschodnią Europę oraz północną i środkową Azję. Jest jedynym europejskim gatunkiem występującym poza kołem polarnym. W Polsce stwierdzony we wschodniej i środkowej części kraju. Rozród stwierdzono jedynie na Wyżynie Wschodniomałopolskiej (Roztoczu) i Południowym Podlasiu oraz w Puszczy Białowieskiej, Kurpiowskiej, i Bieszczadach. Zimą regularnie jest obserwowany na Mazurach i w Tatrach. Ponadto w tym okresie pojedyncze osobniki były obserwowane na Dolnym Śląsku, Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, Podlasiu, Mazowszu i Ziemi Lubuskiej.

Biologia tego gatunku poznana jest słabo. Kolonie rozrodcze spotykano w dziuplach i budynkach. Zimę spędzają w kryjówkach chłodnych, w których temperatura może spadać nawet poniżej 0 °C.

Odżywia się małymi owadami latającymi nad zbiornikami wodnymi. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 15,5 roku, a w Polsce 6 lat i 9 miesięcy.

Mroczek późny

Eptesicus serotinus (Schreber, 1774)

Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Futro na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszymi końcami, na brzuchu nieco jaśniejsze. Ucho, pyszczek i błony lotne ciemne. Skrzydła szerokie, tępo zakończone. Ucho długie. Koziołek tępy, najszerszy w 1/3 wysokości, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stóp. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny dochodzący do stopy. Jest on pozbawiony poprzecznej chrząstki, jednak można dostrzec przechodzące przez niego, prostopadłe do ostrogi. Najczęściej jednak nie występują one pojedynczo i nie są umieszczone na środku płatka. Koniec ogona wystaje na 6-8 mm z błony ogonowej. Przedramię długości 48-56 mm.

Mroczek późny zasiedla całą Europę z wyjątkiem północnej i wschodniej jej części. W Polsce występuje pospolicie w całym kraju. Na terenach zabudowanych jest najliczniejszym

gatunkiem nietoperza. Letnimi kryjówkami są najczęściej budynki, przy czym osobniki najczęściej kryją się w szczelinach. Z tego powodu ustalenie wielkości kolonii jest bardzo trudne i jedyną skuteczną metodą jest liczenie nietoperzy wylatujących wieczorem z kryjówki. Największa kolonia liczyła ok. 100 samic.

Zimą w podziemiach spotykane są jedynie nieliczne osobniki. Można przypuszczać, że zimuje on w innych kryjówkach niż większość krajowych nietoperzy - np. na strychach. Informacje takie podawane były z ubiegłego wieku z Warszawy, jednak nie zostały współcześnie potwierdzone. Jest to gatunek osiadły, chociaż obserwowane są rzadkie przeloty na odległości do 330 km.

Odżywia się dużymi owadami (chrząszcze, motyle), chociaż chwyta też drobne, jak komary lub ochotki. Często poluje nad wodami. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 19 lat.

Karlik malutki

Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774)

Najmniejszy krajowy gatunek nietoperza. Futro na grzbiecie brązowe z jaśniejszymi końcówkami. Błony lotne, ucho i pyszczek ciemne. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie. Koziołek zaokrąglony, dość gruby, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 1 mm (połowa ostatniego kręgu). Przedramię długości 26-33.2 mm, piąty palec dłoni (wraz z kośćmi śródręcza i nadgarstkiem) długości 36,0-38,9 (42) mm.

Występuje w całej Europie (bez północnej Skandynawii), północnej Afryce oraz środkowej i zachodniej Azji. W Polsce rozmieszczony jest bardzo nieregularnie. Rozmnaża się powszechnie w północno-wschodniej (łącznie z Mazurami) i wschodniej części kraju. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub ich brak. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie - liczne osobniki zimujące obserwowano już w południowych Czechach i Słowacji oraz we wschodniej części Niemiec. W Polsce obserwowany jedynie na trzech stanowiskach w zachodniej i środkowej części kraju.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Letnie kolonie samic spotykano w budynkach. Rzadziej w tym okresie zajmuje dziuple, budki lęgowe lub szczeliny pod

mostami. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikiem większym, rzadziej z mroczkiem późnym i mroczkiem posrebrzanym. Zimę spędza w podziemiach.

Odżywia się bardzo drobnymi owadami (poniżej 5 mm długości), które łapie w locie. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 16 lat.

Karlik większy

Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839)

Nieco większy od karlika malutkiego. Futro na grzbiecie ciemnobrązowe z jaśniejszymi końcówkami, na brzuchu nieco jaśniejsze niż na grzbiecie. Błony lotne, ucho i pyszczek ciemne. Skrzydła szersze niż u poprzedniego gatunku. Ucho małe. Koziołek zaokrąglony, dość gruby, wygięty do przodu, nie sięgający połowy długości ucha. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej na ok. 1 mm (połowa ostatniego kręgu). Przedramię długości 31,5-37 mm, piąty palec dłoni (wraz z kośćmi śródręcza i nadgarstkiem) długości ok. 46 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, na północ sięgając południowej części Wysp Brytyjskich i Skandynawii. W Polsce rozmieszczony jest bardzo nieregularnie. Rozmnaża się powszechnie w północno-wschodniej (łącznie z Mazurami) i wschodniej części kraju, gdzie miejscami należy do gatunków dominujących. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub brak ich wcale. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie. U karlika większego stwierdzono najdłuższy wśród europejskich gatunków przelot - 2100 km.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie rozrodcze spotykano w budynkach, budkach lęgowych i w dziuplach. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z karlikiem malutkim, rzadziej z mroczkiem posrebrzanym. Zimowymi kryjówkami są m.in. dziuple.

Odżywia się muchówkami z rodziny ochotkowatych. W przeciwieństwie do nocka rudego, odżywiającego się takim samym pokarmem, karlik większy chwyta ofiary wyłącznie w locie, polując na większej wysokości niż nocek rudy. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 11 lat.

Borowiec olbrzymi

Nyctalus lasiopterus (Schreber, 1780)

Największy z nietoperzy europejskich. Cechami charakterystycznymi tego gatunku są: przedramię długości 63-67 mm, bardzo szerokie ucho, rudo- lub słomkowobrązowe ubarwienie grzbietu.

Występuje w zachodniej i południowej Europie. W Polsce stwierdzony jeden raz - w zrzutkach płomykówki z miejscowości Królików (Nizina Wielkopolsko-Kujawska). Najbliższe rejony, na których stwierdzono rozród to południowa Słowacja i Ukraina.

Latem jego kryjówkami są dziuple. Samica rodzi dwa młode. Odbywa duże wędrówki sezonowe.

Borowiec wielki

Nyctalus noctula (Schreber, 1774)

Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Futro gęste, o krótkich włosach, jednobarwne, na grzbiecie i brzuchu rudobrązowe, niekiedy ciemnobrązowe. Błona lotna, ucho i pyszczek ciemnobrązowe. U osobników dorosłych błona skrzydłowa wzdłuż tułowia i przedramienia pokryta gęsto włosami. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie, zaokrąglone. Koziołek krótki, na końcu płatowato rozszerzony (jego szerokość w górnej części większa przynajmniej dwukrotnie niż w dolnej), przypominający grzybka. Błona skrzydłowa przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 2-3 mm. Przedramię długości 50-58,5 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, na północ sięgając południowej części Wysp Brytyjskich i Skandynawii. W Polsce znany jest z całego kraju. Kryjówkami borowców są dziuple. Kolonie rozrodcze są duże, czasami grupują ponad 100 dorosłych samic. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z borowiaczkiem. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie, wykonując przeloty, których długość sięga 1000 km. Borowce spędzające lato w Polsce stwierdzane były na Węgrzech i w Szwajcarii, przy czym maksymalna odległość przelotu wynosiła 1003 km. Zimuje w dziuplach i budynkach. Stwierdzono, że budynki zasiedlane są coraz częściej przez ten gatunek, również w okresie letnim (przebywają w nich samce oraz osobniki młode, nie uczestniczące w rozrodzie). Również z Polski znanych jest kilka doniesień o przebywaniu tego gatunku w budynkach.

Wylatuje wcześnie, jeszcze przed zachodem słońca. Odżywia się bardzo różnorodnym pokarmem - począwszy od drobnych muchówek z rodziny ochotkowatych, do dużych chrząszczy. Zawsze chwyta ofiary w locie, preferując ofiary odbywające rójkę nad wodą. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 12 lat.

Borowiaczek

Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817)

Podobny do poprzedniego gatunku, lecz wyraźnie mniejszy. Futro szarobrązowe, ciemne, na końcach jaśniejsze. Skrzydła wąskie. Ucho krótkie, zaokrąglone. Koziołek krótki, na końcu płatowato rozszerzony, przypominający grzybka. Błona skrzydłowa przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię długości 40-46 mm.

Występuje w południowej i wschodniej Europie oraz na Wyspach Brytyjskich. W Polsce występuje bardzo nierównomiernie; w zachodniej części kraju jest bardzo rzadko spotykany, we wschodniej dużo częściej, lokalnie może nawet być nietoperzem licznym. Nie został wykazany z północnej części Polski. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie. Najdłuższy przelot miał miejsce ze Szwajcarii do Niemiec i wynosił 810 km).

Biologia borowiaczka jest podobna do biologii borowca. Brak jest jednak z Polski doniesień o występowaniu borowiaczka w budynkach.

Wylatuje ze schronień wcześnie. Odżywia się różnorodnymi owadami, które chwyta w locie. Maksymalny wiek obserwowany w warunkach naturalnych wynosi 9 lat.

Gacek brunatny

Plecotus auritus (Linnaeus, 1758)

Nietoperz mały. Futro na grzbiecie żółtobrązowe lub brązowe, na brzuchu białawe. Błony lotne brązowawe, ucho bardzo duże, długości przedramienia, szerokie. Uszy stykają się (nie zrastają!) u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Koziołek nożowaty, od połowy zwężony o 1/2, o długości do 18 mm. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej. Płatka brak. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm. Przedramię długości 35-42 mm.

Występuje w całej Europie z wyjątkiem północnych i południowych jej krańców. W Polsce znany jest z całego kraju.

Gacek brunatny występuje zarówno w lasach, jak i na obszarach zabudowanych. Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach, dziuplach, budkach. Są niewielkie, liczą od

kilku do kilkudziesięciu dorosłych samic. Zimą występuje w bardzo różnych kryjówkach, najczęściej chłodnych. Dominuje w przydomowych piwnicach, licznie występuje w chłodnych jaskiniach, fortach itp. Spotykany jest także w studniach, dziuplach drzew i na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu km.

Żerują latając w pobliżu koron drzew i krzewów, często zbierając drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. Podstawowymi ofiarami są muchówki, motyle i skorki. Maksymalny wiek - 30 lat.

Gacek szary

Plecotus austriacus (Fischer, 1829)

Gatunek bardzo podobny do poprzedniego. Cechami pozwalającymi je rozróżnić są: długość kciuka do 6 mm, a jego pazura poniżej 2 mm; pierwszy za kłem górny przedtrzonowiec prawie niewidoczny (aby go dostrzec trzeba najczęściej użyć lupy); koziołek szarawy z wyraźnym zagęszczeniem pigmentu na szczycie; nozdrza prawie nie rozdęte; pyszczek ciemny, futerko grzbietu u dorosłych osobników popielate lub popielatobrązowe; u młodych szarawe; średnica brodawek położonych koło oczu porównywalna ze średnicą oka. Przedramię długości 35-43,2 mm.

Występuje w południowej i środkowej Europie do południowej Anglii, środkowych Niemiec, Polski, Białorusi. Dwa osobniki były obserwowane w południowej Szwecji. południowych jej krańców. W Polsce obserwowany do linii Kostrzyń - Drezdenko - Ciechocinek - Łomża - Terespol.

Gacek szary jest gatunkiem synantropijnym. Kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach, liczą do trzydziestu dorosłych samic. Zimą występują w chłodnych, sztucznych podziemiach, najczęściej w przydomowych piwnicach, rzadziej w fortach, jaskiniach, na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów.

W jego pokarmie dominują motyle, muchówki i chrząszcze, można zatem wnioskować, że ofiary chwyta w powietrzu. Mimo niewielkich rozmiarów ciała może chwytać także duże ofiary - np. chrabąszcze. Maksymalny wiek - 14 lat i 7 miesięcy, a w Polsce - 3 lata i 7 miesięcy.

Mopek

Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)

Nietoperz średniej wielkości. Futro bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów srebrzyste, na brzuchu jaśniejsze. Błony lotne brązowawe, skrzydła wąskie. Ucho zrośnięte u nasady, niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z czy bez chrząstki. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 31-42,5 mm.

Występuje w Europie z wyjątkiem jej północnych krańców, południowej części Półwyspu Iberyjskiego oraz Bałkanów. W Polsce występuje w całym kraju, chociaż nie był stwierdzony na Wybrzeżu Bałtyku.

Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Mopek związany jest z lasami. W Polsce latem spotykane były w budynkach, jednak odnajdywane są bardzo rzadko. Kolonie rozrodcze znajdowane były trzykrotnie za okiennicami Poza Polską mopki obserwowano w dziuplach, budkach dla ptaków i w budynkach. Inne spotkania w okresie letnim są również rzadkie. Zimą preferują kryjówki chłodne. Występują we wszelkiego rodzaju podziemiach, a także w dziuplach drzew. Częste, a w niektórych regionach Polski i liczne, obserwacje z okresu zimowego stoją w sprzeczności z rzadkością stwierdzeń z okresu letniego. Jest to gatunek osiadły, sporadycznie odnotowywane przeloty sięgają 180 km.

Odżywiają się motylami nocnymi, rzadziej innymi owadami, chwytanymi w locie. Maksymalny wiek - 21 lat i 9 miesięcy.

BIBLIOGRAFIA

Chiroptera w: Integrated Taxonomic Information System (ang.)

Fenton M.B, Bell G.P. Recognition of species of insectivorous bats by their echolocation calls. J. Mammal. 1981;62:233–243. doi:10.2307/1380701

Nancy B. Simmons. "Jak uskrzydlały się ssaki". „Świat Nauki”. 1 (209), s. 50-57. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 08676380.

Christian Dietz, Otto von Helversen, Dietmar Nill. Nietoperze Europy i Afryki północno-zachodniej.

Konrad Sachanowicz, Mateusz Ciechanowski. Nietoperze Polski.

Bernard R., Samoląg J. Dekady Spisu Nietoperzy 1993-1999 w Strzalinach (północno-zachodnia Polska) [Bat Censuses 1993-1999 in Strzaliny (North-Western Poland]. Nietoperze 3 (1): 17-25.

Bernard R., Samoląg J. Przyczynek do znajomości długości życia nietoperzy w Polsce [Contribution to the Knowledge of Lifespan of Bats in Poland]. Nietoperze 3 (2): 290-293.

Ciechanowski M. Community structure and activity of bats (Chiroptera) over different water bodies. Mammalian Biology 67: 276-285.

Ciechanowski M., Koziróg L., Duriasz J., Przesmycka A., Świątkowska A., Kisicka J., Kasprzyk K. Bat fauna of the Iława Lakeland Landscape Park (northern Poland). Myotis 40: 33-45.

Dzięgielewska M. Zimowe liczenia nietoperzy w Szczecinie w latach 1996-1999 [Winter Counts of Bats in Szczecin in 1996-1999]. Nietoperze 3 (1): 7-15.

Dzięgielewska M., Dzięgielewski K. Zimowe kryjówki borowców wielkich w aglomeracji miejskiej [Untypical Winter Shelters of Nyctalus noctula in the Urban-Industrial Agglomeration]. Nietoperze 3 (2): 299-300.

Fenton M. B., Bogdanowicz W. Relationships between external morphology and foraging behaviour: bats in the genus Myotis. Canadian Journal of Zoology 80: 1004-1013.

Furmankiewicz J., Mating behaviour of the brown long-eared bat Plecotus auritus, Bat Research News, 43: 84-85.

Furmankiewicz J., Furmankiewicz M., Wystawa i międzynarodowa konferencja "Nietoperze Sudetów" - Jelenia Góra Cieplice 6.07.2002 r., Przyroda Sudetów Zachodnich, 5: 225-226.

Furmankiewicz J., Górniak J. Seasonal changes in number and diversity of bat species (Chiroptera) in the Stolec mine (SW Poland). Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 49-70.

Furmankiewicz, J. & Furmankiewicz, M. Bats hibernating in the natural caves in the Polish part of the Sudetes. Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 15-38.

Fuszara E., Fuszara M. Monitoring liczebności nietoperzy w kryjówkach zimowych w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego w latach 1993-1999 [Monitoring of Bats Wintering in the Area of Tomaszów Mazowiecki in the Period 1993 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 109-118.

Fuszara E., Fuszara M. Zimowy monitoring liczebności nietoperzy zasiedlających forty modlińskie na Mazowszu w latach 1989-1999 [Winter Monitoring of Bats in the Forts Surrounding the Modlin Fortress (Central Poland) in the Period 1989 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 89-99.

Fuszara E., Fuszara M., Wojciechowski M. Monitoring liczebności nietoperzy w zimowiskach na Pojezierzu Mazurskim [Monitoring of bat numbers in the winter shelters of the Masurian Lake District in the period 1992 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 65-75.

Fuszara E., Lesiński G. Pomagamy nietoperzom. Poradnik. Studio OP-ART. & robiNET, Suwałki. 22 pp.

Fuszara M., Lesiński G. XV Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna (Gdańsk-Sobieszewo, 9-11 XI 2001 r.). Wiadomości Ekologiczne 48: 53-54.

Gawlak A., Wojtaszyn G., Gmaj M. Zimowe spisy nietoperzy na Pomorzu Środkowym [Bat censuses in Middle Pomerania]. Nietoperze 3 (1): 27-32.

Grabińska B., Bogdanowicz W. Nietoperze Europy - ich rozmieszczenie i status ochronny [Bats of Europe - Their Distribution and Conservation Status]. Nietoperze 3 (2): 181-196.

Gubańska A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. Zimowe spisy nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce w latach 1993-1999 [Results of Winter Bat Censuses in South-Western Poland in the Period 1993 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 137-153.

Hebda G., Nowak A. Winter colonies of bats in old fortifications in Nysa (SW Poland). Przyroda Sudetów Zachodnich, Supl. 2: 39-48.

Hebda G., Nowak A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. Zimowanie nietoperzy na Śląsku Opolskim w latach 1994-1999 [Hibernation of Bats in the Opole Silesia in the Years 1994-1999]. Nietoperze 3 (1): 155-162.

Ignaczak M., Radzicki G. Zimowe Spisy Nietoperzy w latach 1993-1999 na Nizinie Południowowielkopolskiej [Winter Bats Censuses (1993-1999) in the Nizina Południowowielkopolska Lowland]. Nietoperze 3 (1): 61-63.

Iwaniuk Ł., Szkudlarek R. Zimowisko karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) w Henrykowie [Winter Roost of Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) in Henryków (SW Poland)]. Nietoperze 3 (2): 296-297.

Jarzembowski T. Commensal aerobic bacterial flora of the gastrointestinal tract of Pipistrellus nathusii (Chiroptera: Vespertilionidae): lack of Escherichia coli in fecal samples. Acta Chiropterologica, 4 (1): 103-106.

Jurczyszyn M., Gawlak A., Dzięciołowski R., Kepel A. Zimowe spisy nietoperzy w Poznaniu w latach 1979-1999 [Results of Winter Bat Censuses in Poznań in the Years 1979-1999]. Nietoperze 3 (1): 77-87.

Kasprzyk K., Ruczyńska I., Wojciechowski M. Zimowy spis nietoperzy na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1992-1999 [Winter Bat Censuses in the Pomorze Nadwiślańskie Region in the Years 1996-1999]. Nietoperze 3 (1): 39-52.

Kokurewicz T., Furmankiewicz J., Badania nietoperzy na Ziemi Kłodzkiej, Ziemia Kłodzka, 141-142: 30.

Kowalski M. Dróżdż R. Zimowy monitoring nietoperzy w sztucznej jaskini w Bochotnicy w latach 1987-1999 [Winter Censuses of Bats in An Artificial Cave in Bochotnica in the Period 1987 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 129-135.

Kowalski M., Krasnodębski I., Lesiński G. Zimowy monitoring nietoperzy w dużych podziemiach Warszawy w latach 1987-1999 [Winter Monitoring of Bat Numbers in the Large Underground Roosts in Warsaw in the Period 1987 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 101-107.

Kowalski M., Lesiński G. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej [Bats in Owl's Diet on the Mazovia and Podlasie Lowlands]. Nietoperze 3 (2): 255-261.

Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. Zimowy monitoring nietoperzy w w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999 [Winter Monitoring of Bat Numbers in The Caves of the Wieluń Upland in the Period 1981 to 1999]. Nietoperze 3 (1): 119-128.

Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8 (3): 257-261.

Lesiński G. IX Europejskie Sympozjum Badań nad Nietoperzami (Hawr, Francja, 26-30 VIII 2002 r.). Wiadomości Ekologiczne 48: 307-309.

Lesiński G. Cieślak Z. Wiedza na temat nietoperzy i ich akceptacja wśród ludności zamieszkującej Mazowiecki Park Krajobrazowy [The Knowledge of Bats and Their Acceptance in People Living in the Mazovian Landscape Park]. Nietoperze 3 (2): 277-281.

Lesiński G. Śmiertelność nietoperzy hibernujących w fortach twierdzy Modlin [Mortality of Bats Hibernating in Modlin Forts]. Nietoperze 3 (2): 294-295.

Lesiński G., Blicharski M. Późnojesienne stwierdzenie gacka brunatnego Plecotus auritus w skrzynkach dla ptaków koło Warszawy [Late Autumn Record of the Brown Long-eared Bat Plecotus auritus in Bird Boxes Near Warsaw]. Nietoperze 3 (2): 293-294.

Lesiński G., Kowalski M. Zimowy monitoring nietoperzy w Dolinie Narwi i Biebrzy w latach 1992-1999 [Winter Bat Censuses in the Narew and Biebrza Valleys in the Years 1992-1999]. Nietoperze 3 (1): 53-60.

Lesiński G., Pykało A. Aktywność łowiecka mroczka późnego Eptesicus serotinus w różnych środowiskach w peryferyjnej dzielnicy Warszawy [Hunting Activity of the Serotine Eptesicus

serotinus in Various Habitats of the Peripheral District of Warsaw]. Nietoperze 3 (2): 247-254.

Mleczek T. Zimowe spisy nietoperzy na Pogórzu Karpackim w latach 1993-1999 [Winter Bat Censuses 1993-1999 in Pogórze Karpackie]. Nietoperze 3 (1): 163-169.

Mysłajek R. M. Nietoperze Chiroptera Parku Krajobrazowego Beskidu Małego [Bats Chiroptera of the Landscape Park of the Beskid Mały Mountains]. Nietoperze 3 (2): 263-269.

Mysłajek R. W. Nietoperze jaskiń Beskidu Śląskiego - wstępne wyniki badań [Bats of the Caves of the Beskid Śląski (Silesian Beskidy Mountains) - Preliminary Results]. Nietoperze 3 (1): 171-175.

Mysłajek R. W., Henel K., Nowak S. Nietoperze Chiroptera rezerwatu "Łężczok" koło Raciborza [Bats Chiroptera of the "Łężczok" reserve near Racibórz]. Nietoperze 3 (2): 272-276.

Piksa K., Nowak J. Nowe zimowe stanowiska nocka Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) w jaskiniach Polskich Karpat [New winter localities of Bechstein's bat Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) in caves of the Polish Carpathians]. Nietoperze 3 (2): 237-241.

Piksa K., Nowak J. Noteworthy records of northern bat Eptesicus nilssonii (Chiroptera: Vespertilionidae) in the Tatra Mountains. Acta Zoologica Cracoviensia 45 (2): 321-324.

Różowicz-Witkowska A., Witkowski W. Nowe stwierdzenia miejsc hibernacji nietoperzy na Warmii [New Places of Bat Hibernation Found in Warmia]. Nietoperze 3 (2): 243-246.

Sachanowicz K., Zub, K. Numbers of hibernating Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) (Chiroptera, Vespertilionidae) and thermal conditions in military bunkers. Mammalian Biology 67: 179-184.

Seamark E. C. J., Bogdanowicz W. Feeding ecology of the common slit-faced bat (Nycteris thebaica) in KwaZulu-Natal, South Africa. Acta Chiropterologica 4 (1): 49-54.

Szkudlarek R., Paszkiewicz R., Hebda G., Gotfried T., Cieślak M., Mika A., Ruszlewicz A. Atlas rozmieszczenia nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce - stanowiska zimowe z lat 1982-2002 [Atlas of bat distribution in south-western Poland - winter sites from years 1982-2002]. Nietoperze 3 (2): 197-235.

Śmiełowski J., Dzięciołowski R. Drobne i duże ssaki. [In:] Wśród zwierząt i roślin. Kronika Miasta Poznania 3: 183-201.

Weigle A., Kokurewicz T., Kuklik I., Nowicki W., Rewucki M., Sienkiewicz J., Szydłowski M., Konwencje i porozumienia przyrodnicze ratyfikowane przez Polskę, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Węgiel A. Letnia kolonia podkowca małego Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) w podziemiach klasztoru w Czernej [Summer Colony of Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) in Underground Part of Czerna Monastery]. Nietoperze 3 (2): 289-290.

Wojciechowski M., Neubauer G. Zimowanie nietoperzy na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego w latach 1998-1999 [Hibernating Bat Fauna of the Suwałki Landscape Park in 1998 and 1999]. Nietoperze 3 (1): 33-37.

Wojtaszyn G. Interesujące zimowisko nietoperzy w Pile [Interesting Bat Hibernacula in Piła]. Nietoperze 3 (2): 297-298.