YAZIM KURALLARI · Okullar, haftaya kapanacak. • Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda kullanılır. Annem, evimizin güneşi,yarın memlekete gidiyor. • Tırnak içine

UYGUN 10 TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI KAVRAM HARİTALARIwww.sadikuygun.com.tr

10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: YAZIM KURALLARI-1

01SADIK UYGUN YAYINLARI

Yön Adlarının Yazımı• Yön adları; özel adın başındaysa

büyük, sonundaysa küçük harflebaşlar.

✓ BatıAnadolu,Karadeniz’inbatısı... Arayönlerbitişikyazılır.

✓ Kuzeydoğu,güneybatı... Yönadları,devletleriveyakültürlerikarşıladığındabüyükharflebaşlar.

✓ Bu nazım biçimleri edebiyatımızaBatı’dangeldi.

de, da’nın Yazımı• Bağlaçolan“de,da”ayrıyazılırvesert-

leşmeye(ta,te)uğramaz. Cümledençıkarıldığındacümleninanla-mıbozulmaz.

✓Onubendetanıyorum.• Hâlekiolan“-de,-da”kendindenönceki

sözcüğe bitişik yazılır ve sertleşmeye(-ta,-te)uğrar.

Cümledençıkarıldığındaanlambozulur.✓ Busokaktaoturuyorum.✓ Kaleminbendekalmış.

ki’nin Yazımı• Sıfatyapanvezamirolan “-ki”ektirvebitişik

yazılır.✓ Yarınkimaçiçinhazırlanıyordu.(Sıfatyapan-ki)✓ Bizimkisibiraşkhikâyesidir.(İlgizamiriolan-ki)• Bağlaçolan“ki”sözcüktürveayrıyazılır.✓ Senkisözvermiştin.(Bağlaçolanki) Kalıplaşmışbazıbağlaçlarda“ki”bitişikyazılır.

S İ M BOHÇAM

meğerkiçünkühâlbukioysakibelkimademkiillakisanki

Tarihlerin Yazımı• Belli bir tarihi bildiren ay ve gün adları

büyükharflebaşlar.✓ 30 HaziranCumagünügelecek.✓Okullarhazirandakapanır.• Ayvegünadlarırakamlarladayazılabilir.✓ 30/06/2017✓ 30.06.2017 Ayadıyazıylayazıldığındasayılar,noktaveçizgiileayrılmaz.

✓ 23Nisan1920(doğru)✓ 23.Nisan.1920(yanlış)

Kısaltmaların Yazımı• Kuruluş,ülke,kitap,dergiveyönadlarının

kısaltmaları;herkelimeninilkharfininbü-yükolarakyazılmasıylayapılırvegetirilenek kısaltmanın son harfinin okunuşunagöregetirilir.

✓ TDK(TürkDilKurumu) TDK’nın(yanlış) TDK’nin(doğru)• Küçükharfleyapılankısaltmalaragetirilen

ekler,sözcüğünokunuşunagöregetirilir.✓ kg’dan ✓mm’den Sonundanokta bulunan veüs işaretli kı-saltmalarageleneklerkesmeyleayrılmaz.

✓ Alm.dan,m2ye

Satır Sonuna Gelen Sözcüklerin Yazımı

• Heceyegöreyazılır.✓ .....................................................sa- kıngelme.• Kısaçizgi(-)kullanılır.• Birleşiksözcükler,teksözcükgibihe-

celenir.✓ ........................................................il- köğretim

Satır sonunda ve başında tek harfbırakılmaz, satır sonunda kesmeişaretivarsakısaçizgikullanılmaz.

✓ .....................................................Ali’ nin

Birleşik Sözcüklerin Yazımı Bitişik Yazılanlar• Sesdüşmesineuğrayanlar:birbiri• Yardımcıfiilleyapılanvesesolayına

uğrayanbirleşikfiiller:hisset-• Kurallıbirleşikfiiller:yazabil-• Her iki kelimesi yada ikinci kelimesi

anlamkaybınauğrayanlar:aslanağzı,danaburnu

• Emirkipiylekurulanlar:ateşkes• “Alt,üst,üzeri”sözcükleriylekurulanlar:

bilinçaltı• “Ev”sözcüğüylekurulanlar:aşevi• Sıfatfiillekurulanlar:gökdelen✓ “Hane,zade,zede”sözcükleriyleku-

rulanlar:kahvehane,kazazede Ayrı Yazılanlar• Birleşmesırasında ikinci sözcükya

dasözcüklerdenhiçbirianlamdeği-şikliğine uğramayan; durum,olgu,o-laybildiren; “dış,öte, iç,sıra,küre”sözcükleriyle oluşturulan birleşiksözcüklerayrıyazılır.

✓ köpekbalığı,kayserimantısı...✓ anafikir,olağandışı,haftasonu✓ yerküre,altyazı

Altveüstsözcüklerisomutyerbildir-mezse(mecazolursa)bitişikyazılır.

✓ ayakaltı,dizüstü...

mi Soru Edatının Yazımı• “mi” soru edatı; kendinden önce ve

sonragelensözcüklerdenayrı,ken-dindensonrageleneklebitişikyazılır.

✓ Senmigeldin?✓Geliyormuydu?

Pekiştirme ve İkilemelerin Yazımı• Pekiştirilmişsözcüklerherzamanbitişik,iki-

lemeleriseayrıyazılır.✓ Paramparça⇒Pekiştirme✓ Ivırzıvır⇒İkileme İkilemelerarasınavirgül(,)konmaz.

✓ Aşağı,yukarı(yanlış) Bazıikilemeler,varlıklarınadıolarakkullanıldı-ğındabitişikyazılır.

✓ Çıtçıt,gırgır,çatapat,fısfıs,cızbız...

Ek Eylemin Yazımı• Ekeylemlerbitişikyadaayrıyazıla-

bilir.✓ Hastaymışsın.⇒Hastaimişsin.✓Gidiyordu. ⇒Gidiyoridi.

Sayıların Yazımı• Sayılar,yazıylayazıldığındahersözcükayrıyazılır.✓ Üçyüzaltmışbeşkişikatıldıdavete.

Çekvesenetlerdebitişikyazılır.✓ ÇekinüzerindeellibeşbinTLyazıyordu.• Sayılaragelenekkesmeileayrılırveünsüzuyu-

munagirer.✓ 1965’te ✓2’nci ✓10’uncu

Büyük Harflerin Kullanımı• Cümleler,dizebaşları,mektupveresmîyazış-

malardakihitaplarbüyükharflebaşlar.✓ Neiçindeyimzamanınnedebüsbütündışın-

da...✓ SayınMüdürüm,• Özeladlar;kitap,dergi,gazeteadları;millet,

dil,din,ırk,mezhepadları;kitapvedergilerde-kibölümadlarıbüyükharflebaşlar.

✓ VatanyahutSilistre,Varlıkdergisi,ResmîGa-zete...

✓ HasanAliToptaş,Türklük,Protestanlık,Sün-nilik...

Gazetevedergi ifadesiözeladadahilsebü-yükdeğilseküçükyazılır.

✓ Sabahgazetesi... Kitap,dergi,kurumvb.özeladlardayeralankelimelerin ilk harfleri büyükse kullanılanedatveyabağlaçlarküçük,harflerintamamıbüyüksekullanılanedatvebağlaçlardabü-yükharfleyazılır.

✓MaiveSiyah ✓MAİVESİYAH• Devlet,kurum,kuruluşadları;şehir,semt,ma-

halle adları; gezegen ve yıldız adları büyükharflebaşlar.

✓ TürkiyeCumhuriyeti,GalatasarayLisesi,Hal-leyKuyrukluYıldızı

✓ TürkDilKurumu,Aydın, FevziPaşaMah... Özeladadahilolmayanve tamlamakuran “il,ilçe,köy”vb.sözcüklerküçükharflebaşlar.

✓ BoluilininMengenilçesi...• Özeladabağlıunvansıfatları,saygısözcükle-

ri,takmaadlarbüyükharflebaşlar.✓ NeneHatun,Hala Sultan,DoktorErsanBey...

Akrabalıkbildirensözcükler,büyükharflebaş-lamaz.

✓Muratamcan,Türkanteyzem Tarihîolay,çağvedönemadlarıbüyükharflebaşlar.

✓ İstiklalSavaşı,TanzimatDönemi Tarihi dönem bildirmeyip tür ve tarz bildirensözcüklerküçükharfleyazılır.

✓ Türkhalkedebiyatı,divanşiiri...• Yeradlarındailkaddansonragelendeniz,göl,

nehir, dağ vb. tür bildiren ikinci adlar büyükharflebaşlar.

✓ AğrıDağı,DicleIrmağı...

YAZIM KURALLARI


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: YAZIM KURALLARI-2 02SADIK UYGUN YAYINLARI

SIKÇA YAPILAN YAZIM YANLIŞLARIYanlış Doğru

Yanlış Doğru Yanlış Doğru Yanlış Doğru

Yanlış Doğruaçık göz açıkgöz

açı ortay açıortay

asvalt asfalt

akşam üstü akşamüstü

alçakgönüllü alçak gönüllü

alel acele alelacele

alış veriş alışveriş

alt üst altüst

anadüşünce ana düşünce

ana okulu anaokulu

antreman antrenman

arasöz ara söz

ard arda art arda

ardısıra ardı sıra

başbaşa baş başa

başabaş başa baş

bilinç altı bilinçaltı

bilir kişi bilirkişi

bir takım (belgisiz) birtakım

bir biri birbiri

önyargı ön yargı

ön sezi önsezi

özeleştiri öz eleştiri

peşpeşe peş peşe

restaurant restoran

sağ duyu sağduyu

stajer stajyer

süpriz sürpriz

tek düze tekdüze

tenefüs teneffüs

traş tıraş

ünvan unvan

vaddetmek vadetmek

vejateryan vejetaryen

yaşamöyküsü yaşam öyküsü

yerkabuğu yer kabuğu

yer küre yerküre

yıldönümü yıl dönümü

zatüre zatürre

zeytin yağı zeytinyağı

bire bir (etkili) birebir

bir kaç birkaç

çağdışı çağ dışı

çala kalem çalakalem

def etmek defetmek

dekarasyon dekorasyon

demiryolu demir yolu

dilbilgisi dil bilgisi

dinazor dinozor

dip not dipnot

diz üstü dizüstü

düz yazı düzyazı

eksoz egzoz

eni konu enikonu

entellektüel entelektüel

erezyon erozyon

fantestik fantastik

fasülye fasulye

fülüt flüt

gel git gelgit

gelişi güzel gelişigüzel

gerçek üstü gerçeküstü

git gide gitgide

günbe gün günbegün

harfiyat hafriyat

hava alanı havaalanı

herhâlde her hâlde

herhangibir herhangi bir

heykeltraş heykeltıraş

hoşçakal hoşça kal

iç güdü içgüdü

iddaa iddia

işyeri iş yeri

kamu oyu kamuoyu

bir çok birçok

birden bire birdenbire

espiri espri

eşortman eşofman

ilk okul ilkokul

insiyatif inisiyatif

kapütülasyon kapitülasyon

klavuz kılavuz

kırk ikindi kırkikindi

kiprik kirpik

konar göçer konargöçer

kurdale kurdele

laboratuar laboratuvar

malesef maalesef

müsade müsaade

okur yazar okuryazar

olağandışı olağan dışı

orjinal orijinal

ortaoyunu orta oyunu

önsöz ön söz


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: NOKTALAMA İŞARETLERİ 03SADIK UYGUN YAYINLARI

Nokta ( . )• Anlamcatamamlanmışcümlelerinsonundakullanılır.✓ Beniyalnızbıraktın.• Bazıkısaltmalarınsonundakullanılır.✓Prof. ✓Doç. ✓vb. T.C.veT.dışındabüyükharfleyapılankısaltmalardanoktakullanılmaz.

✓TBMM ✓ÖSYM• -(i)nciekiyerinevetarihbildirenrakamlararasınakonur.✓ 19.yüzyıl ✓10.06.2017• Saatvedakikaarasında,ondalıklı sayılardabasamakları

göstermedekullanılır.✓ Saat 10.40’ta ✓12.430.000

Noktalı Virgül ( ; )• Virgülilegiderilemeyenanlambelirsizliklerinigidermekiçinkullanılır.✓Küçük;afacan,sevimlivezekiydi.• Ögeleriarasındavirgülbulunansıralıcümleleriayırmakiçinkullanılır.✓Kelölür,sırmasaçlıolur;körölür,bademgözlüolur.• Cümleiçindevirgüllerleayrılmıştürvetakımlarıayırmakiçinkullanılır.✓Kırmızı,yeşil,mavizarflarıburaya;sarı,beyaz,pembezarflarıdi-

ğerçekmeceyekoyun!• Özneyikendindensonragelen,virgülleayrılmışsözcüklerdenayır-

makiçinkullanılır.✓Portakal;mandalina,limongibiturunçgildir.

İki Nokta ( : )• Kendisiyleilgiliörnekveaçıklamaverilecekcüm-

leyadasözcüklerdensonrakullanılır.✓Sıfat:Adıniteleyensözcüktürüdür.✓Çokşeyeksikti:sevgi,saygı...• Aktarmacümlelerindetırnaktanöncekullanılır.✓ Adambağırdı:“Herkesotursun!”• Karşılıklıkonuşmalardakullanılır.✓ Zeynepseslendi: –Neredesin?

Uzun Çizgi ( ― ) Karşılıklı konuşmalardacümleba-

şındakullanılır.✓Şairsordu:―Şiiribeğendinizmi?

Tırnak İşareti ( “ ” )• Aktarma cümlelerin başın-

davesonundakullanılır.✓ Annem:“Herşeyyolunda.”

dedi.• Cümle içinde vurgulanmak

istenen söz ve terimlerigöstermekiçinkullanılır.

✓ Edebiyatta“eski-yeni” tar-tışmasıhepvardı.

• Cümle içinde geçen eseradları,yazıbaşlıklarıtırnakiçindeverilir.

✓ Batılı anlamda ilk roman“MaiveSiyah”tır.

Kısa Çizgi ( - )• Satırasığmayansözcüklerbölünür-

kensatırsonundakullanılır.✓...................................................söy- lerken• Ara söz ve cümlelerin başında ve

sonundakullanılır.✓Şımarıkları-peksevmem-sustur-

dum.• Arasında, ve, ile... gibi anlamlarını

vermekiçinkelimelervesayılarara-sındakullanılır.

✓Türk-Almandostluğu✓ 2016 -2017öğretimyılı• Sözcüklerinkökveeklerinibirbirin-

denayırmakiçinkullanılır.✓çocuk- lar -ım ✓yaz-lık• Fiil kök ve gövdelerini göstermek

içinkullanılır.✓gel- ✓başla-

Virgül ( , )• Eşgörevlisözvesözöbekleriniayırmakiçinkullanılır.✓Çalışkan,akıllıbiröğrenciydi.• Hitaplardansonrakullanılır.✓CanımArkadaşım,• Sıralıcümleleriayırmakiçinkullanılır.✓Başkasıolma,kendinol.• Özne,yüklemdenuzakdüştüğündeyadavurgulamakis-

tendiğindeöznedensonrakullanılır.✓Okullar,haftayakapanacak.• Arasözvearacümlelerinbaşındavesonundakullanılır.✓Annem,evimizingüneşi,yarınmemleketegidiyor.• Tırnakiçinealınmamışaktarmacümlesininsonunakonur.✓Bendengünahgitti,dedi.

Üç Nokta ( ... )• Benzerörneklerindevamettiğinigöster-

mekiçinkullanılır.✓ Buradanelervarneler:elmalar,armutlar...• Eksiltilicümlelerinsonundakullanılır.✓ Okullarkapansada... • Söylenmekistenmeyensözcüklerinyerine

kullanılır.✓ Herkesin içinde ona... deyince ortalık

birbirinegirdi.• Alıntılardaatlanmışyerleribelirtmekiçin

kullanılır.✓ Atatürk Gençliğe Hitabe’de: “... Muh-

taçolduğunkudret,damarlarındakiasilkandamevcuttur.”der.

Soru İşareti ( ? )• Soruanlamıtaşıyancümlevesözle-

rinsonundakullanılır.✓ Nereyegidiyorsun?• Bilinmeyen,kesinolmayantarih,bil-

gi,yer...vb.durumlariçinkullanılır.✓ YunusEmre1238(?)’dedoğmuş. Soru anlamı taşımayan cümlelerdekullanılmaz.

✓ Nedenbaktığınıbilmiyorum. Soru ifadesi taşıyan sıralı ve bağ-lı cümlelerde soru işareti en sondakullanılır.

✓ Aradımı,sordumuseni?

Kesme İşareti ( ’ )• Özeladlaravekısaltmalaragetirilen

çekimekleriniayırmadakullanılır.✓Ankara’dan ✓PTT’ye• Sayılardan sonra gelen ekleri ayır-

makvesözcüktedüşenünlüyügös-termekiçinkullanılır.

✓6’ncı ✓09.00’da ✓ N’olur• Anlam karışıklığını gidermek için

kullanılır.✓Kadı’nınkararıherkesiüzdü.• Birharfyadaektensonragelenek-

leriayırmakiçinkullanılır.✓b’ye ✓-lar’dan Özeladlariçinparanteziçindeaçık-lamayapılırsakesmeişaretiparan-tezdenöncekullanılır.

✓ Necip Fazıl’ı (1905-1983) lisedeokumuştum.

• Özel adların kısaltmalı söyleyişle-rindensonragetirilençekimekleriniayırmakiçinkullanılır.

✓Hisar’ı ✓Köprü’yü

Yay Ayraç ( ( ) )• Açıklamalardakullanılır.✓Otarihte(2000)üniversitedeydim.• YabancısözcüklerinTürkçeokunu-

şubelirtmekiçinkullanılır.✓Shakespeare(Şekspir)• Tiyatrometinlerindekonuşanınha-

reketlerini ve durumunu belirtmekiçinkullanılır.

✓Adam(Korkarak):Neolduburada?• Doğum-ölüm,başlangıç-bitiş tarihlerinigöstermekiçinkullanılır.✓Atatürk(1881-1938)gelmişgeçmiş

enbüyükliderdir.• Birsözcüğüneşanlamlısınıgöster-

mekiçinkullanılır.✓Tariz(iğneleme)zorbirsanattır.

DİKKAT• Kurum,kuruluş, işyeriadlarınagelen

eklerkesmeişaretiyleayrılmaz.✓MarmaraÜniversitesinegidiyoruz.• Sonundanoktaolankısaltmalarveya

üs işaretiolan rakamlarageleneklerkesmeyleayrılmaz.

✓Prof.ları ✓yy.da ✓m2ye• Sonunda3.tekilkişiiyelikekialanad-

lara başka iyelik ekleri getirildiğindekesmekullanılmaz.

✓ GalataKulemizingüzelliğidilleredestan!• Özeladagelenyapım,çoğuleklerive

bundansonrageleneklerayrılmaz.✓ Türkçenin ✓İzmirlilerin

DİKKAT• Tırnakişaretindensonrakes-

meişaretikullanılmaz.• Çift tırnak içine alınmış cüm-

lelerin içinde başka bir alıntıcümlesiiçintektırnakkullanılır.

✓ Annesi “Onu ‘Buraya gel!’diyeçağırdım.”dedi.

DİKKAT• İki noktadansonragelen ifadecümleve

özeladdeğilseküçükharflebaşlar:✓Atatürkdiyorki:Yurttasulh,cihandasulh.✓Şuikişeyiaklındançıkarma:güvenmek,ba-şarmak.

Ünlem İşareti ( ! )• Sevinç,üzüntü,korku,hitapveses-

lenmeifadeedensözcükvecümle-lerdensonrakullanılır.

✓Vah,vah!✓Hey,burayabak!• Söylenen söze inanılmadığını gös-

termek,sözüntamtersinianlatmakiçinparanteziçindekullanılır.

✓ Zeki(!)olduğunuherkesbilir.

NOKTALAMAİŞARETLERİ


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: FİİLİMSİ (EYLEMSİ) 04SADIK UYGUN YAYINLARI

Kalıcı Ad• Bazısıfatveadeylemlerkalıplaşarakeylem

si-

liközelliğiniyitirirvebirvarlıkyadakavramaad

olurlar.✓ Dolmuş,çağlayan,dolma,sarma…

Eylemsilerinolumsuzuyapılabilirkenkalıcıadla-

rınolumsuzuyapılamaz.✓ Busebzeleridondurmamlazım.

dondurmamam✓

✓ Hadi,dondurmaalalım.dondurmama✗

Zarf Fiil (Bağ Fiil / Ulaç)• Eylemanlamınıyitirmedencümleiçindeherzamanzarfgörevindekullanı-

lansözcüklerdir. -ip/-arak/-madan/-meksizin/-dıkça/-ince/-eli/-ken/-a….-a/-r…-mez

/-asıya/-casına✓ Gelmedenönceararsansevinirim.✓ Onubeklerkenuyuyakalmışım.• Cümleyedurumvezamananlamıkatarlar.✓ Çalışıpbizeparagönderecek.(Durum)✓ Gelirkenekmekal.(Zaman)✓ Durmaksızınakanbirsuyduömrümüz.(Durum)✓ Dışarıdaçıldırasıyabüyüyenbirbahar!(Durum)✓ Söylersöylemezgözüparladı.(Zaman)• Bazısözcükler;bağfiilekialdığıhâldebağfiilolarakkullanılmaz.✓ Paketleridanışmadanverdiler.(Kalıcıad)✓ Bana danışmadankararverme.(Bağfiil)

Sıfat Fiil (Ortaç)• Eylem anlamını yitirmeden cümle içinde genellikle

sıfatgörevindeolansözcüklerdir.• -an/-ası/-mez/-ar/-dik/-ecek/-miş✓Kitapokumayaninsanlarıanlamıyorum.✓Çıkmazbirsokağagirmiştik.✓Gördüğüherkeseselamverdi.✓Görülecekhesabımızvardıonunla.✓İmzalanmışbelgeleribirtarafakoydu. Bazensıfatgörevindeolmayabilirler.

✓Benibeklediğinibilmiyordum.✓ŞairinÜsküdar’dayaşadığınıduyduk. Bazısıfatfiillerkalıplaşarakkalıcıadolurlar.

✓Yazar,yiyecek,yakacak,gelecek…

İsim Fiil (Ad Eylem)• -ma/-ış/-mak(mayışmak)• Eylemkökvegövdelerine-ma/-ış/-makeklerigetirilir.• Bulunduklarıcümledeadolarakkullanılırlar.✓Okumak,zekâyıgüçlendirir.✓Buyüzüşüonamadalyagetirdi.✓Kovanındolmasıtamüçdakikasürdü. Bazıadeylemlerkalıplaşarakbirvarlığınadıolabilir.

✓Kavurma,deyiş,bağlama,ekmek... “-ma,-me”eylemsiekiyleolumsuzlukekikarıştırılma-malıdır.

✓Senidinlemeyegeldim. Adeylem✓Onudinlemeartık,dedi. Olumsuzlukeki Adeylemler,cümledesıfatgörevindedekullanılabilirler.

✓Böyleuydurmahikâyelereinanma! Sıfat

EYLEMSİ(FİİLİMSİ)

Özellikleri• Eylemanlamınıkaybetmedencümleiçindesı-

fat,zarfveadolarakkullanılansözcüklerdir.• Eylemdentürerler.• Olumsuzlukeki(-ma,-me)alabilirler.• İsimfiilvesıfatfillerisimçekimeklerinialırlar.• Fiilçekimeklerini(şahısvekipekleri)almazlar.• Yancümlecikolurlar.• Cümledeadsoylusözcükgibigörevyaparlar.• İsim fiil,sıfat fiilvezarf fiilolmaküzereüç tür

eylemsivardır.

DİKKAT “-kenzarffiileki,ekfiilinzarffiilekiolduğuiçindi-ğerzarffiileklerindenfarklıolarakzamanekindensonragelir.✓ Giderkenbunudaal.• “-ken” eki bazen adların üzerine gelerek onla-

rı zarf yapar.Budurumda fiilimsi olmazlar fakatcümledeyancümlecikgörevindebulunurlar.

✓ Çocukkençokyaramazdı. Yancümlecik(Eylemsideğil)

TAKTİK Eylemsiveçekimlieylemiayırtetmekiçin: Eylemsilercümledenatılabilirkençekimlieylemleratılamaz.✓ Sakınbunlaragülme!Çekimlifiil✓ Gülmeveağlama,insanbuikisindenibarettir.Eylemsi• Eylemsivekalıcıadlarıayırtetmekiçin:• Eylemsilerolumsuzlukekialabilirler fakatkalıcıadlarolumsuzluk

ekialmazlar.✓ Masadakiçakmakkaybolmuştu.Kalıcıad✓ Çiviyiçakmakonaoldukçazorgelmişti. Eylemsi

DİKKAT• Sıfatfiilekleriilekipeklerinikarıştırmamakiçincüm-

leninanlamınaveekinişlevinebakmakgerekir.✓ Çalmadıkkapıkalmadı. Sıfatfiil(Sıfatgörevindekullanılmıştır.)✓ Onlarınkapısınıçalmadık.

Eylem (di’ligeçmişzamanve I.çoğulşahıslaçekimlenmiştir.)

DİKKAT AdlaşmışSıfatFiil• Bazısıfatfiillerinniteledikleriaddüşebilir.Sıfatfiiller,bu

durumdaadlaşmışsıfatgöreviniyüklenir.✓ Ağlayanlarbirgüngüler. (Ağlayankişiler)✓ Düngecekigösteridetanıdıklardavardı. (tanıdıksimalar)


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: SÖZCÜK TÜRLERİ - 1 05SADIK UYGUN YAYINLARI

• Ad tamlamalarında tamlayanla tamlananarasınafarklıtürdesözcüklergirebilir.

✓ Benim de canımvar.(Bağlaç)

✓ Haziranın en sıcak günüydü. (Zarfvesıfat)

• Belirtisiz ad tamlamaları, sıfat yadazarfgörevindekullanılabilir.

✓ Denizmavisigözlerivardı.(Sıfat)

✓ Birkışgünütanıştık.(Zarf)

• Adtamlamalarındabirtamlayan,birdençoktamlanana ya da birden çok tamlayan, birtamlananabağlanabilir.

✓ Komşumuzun evivebahçesiTamlayanTamlanan Tamlanan

✓ Şiirinvehikâyenin kurallarıTamlayanTamlayanTamlanan

• Belirtisizadtamlaması,birsı-fattarafındantamamlanabilir.

✓ Eski edebiyatöğretmeniBelirtisiz

ad tamlamasıSıfat

• “-den”hâleki,tamlayanekinin(-ın)ye-rinekullanılabilir.

✓Çocuklardanbazılarısözdinlemiyordu.ın

• Ad tamlamalarında tamlayanvetamlananyerdeğiştirebilir.

✓ Lambasıyanıyorduköşkün.TamlananTamlayan

• Sıfatlarınadlarınönünegelerekonlarlaoluşturduklarısözöbeklerinesıfattam-lamasıdenir.

Sıfat + Ad TamlayanTamlanan

SıfatTamlaması

✓ Çalışkan öğrenci SıfatAd SıfatTamlaması

• Sıfatlar,addanöncegelir. Sıfat tamlamalarında, tamlanana (ada)“nasıl,hangisi,kaç,kaçıncı”sorularıso-rularaktamlayan(sıfat)bulunur.

✓ Kırk gün(Kaçgün?) TamlayanTamlanan✓ Nitelikli yazar (Nasılyazar?) TamlayanTamlanan

Sıfat Tamlaması

• Tamlayanvetamlanansıfatalabilir.

✓ Çalışkanöğrencininzorsorularınıçözdüm.

Sıfat Sıfat

✓ Buçocuğunbaşarılıhikâyesinekulakverin.

Sıfat Sıfat

Tamlayan Tamlanan

Tamlayan Tamlanan

• Ad tamlamalarında tamlayanve tamlananzamirolabilir.

✓ Kimininduası ✓Öğrencilerinbirçoğu Tamlayan Tamlanan Tamlayandurumdakizamirdüşebilir.

✓ Kitabımyok.(Benim)

• Tamlayanınilgieki,tamlananıniyelikekialdığıadtamlamalarıdır.

• Tamlanana“neyin,kimin”sorususorula-rakbulunur.

✓ Kitabınsayfası(Neyinsayfası?)✓ Benimkararım(Kiminkararı?)✓ Sorularınbirçoğu(Neyinbirçoğu?)

Belirtili Ad Tamlaması

• Sadecetamlananıniyelikekialdığıadtamlamalarıdır.

• Tamlanana“ne”sorususorularakbulunur.

✓ Kitapkapağı(Nekapağı?)✓ Sorusayısı(Nesayısı?)

Belirtisiz Ad Tamlaması

• Enazikiadtamlamasınınbirarayagelerekoluşturduğuadtamlamalarıdır.

✓Mahallebakkalınıncamı

✓Öğretmenlerinsınavsoruları

Zincirleme Ad Tamlaması

• Tamlayan ve tamlananın ek almadığıadtamlamalarıdır.

• Tamlanana sorulan “nasıl” sorusunayanıtverir.

• Tamlayan, tamlananın neye benzedi-ğiniveneydenyapıldığınıifadeeder.

✓ Pamukyorgan(Nasılyorgan?)✓ Taşkalp(Nasılkalp?)

Takısız Ad Tamlaması

DİKKAT Takısızadtamlamasıilesıfattamlamasını

karıştırmamakgerekir.✓ Yaşlıadam ✓ AltınbileklikSıfattam. Takısız ad tam.

Özellikleri

TAMLAMALAR

Ad Tamlaması

• Adveadsoylubir sözcüğünaitlik ilgi-si yönündendahabelirginhâlegelme-siiçinbaşkabiradveadsoylusözcüktarafındantamamlanmasıylaoluşansözöbekleridir.

• Adtamlamaları,tamlayanvetamlanan-danoluşur.

Tamlayan+tamlayaneki(ilgieki)

-ın,-in,-un,-ün -(n)ın,-(n)in,-(n)un,-(n)ün -im

Tamlanan+tamlananeki(iyelikeki)

-ı,-i,-u,-ü -(s)ı,-(s)i,-(s)u,-(s)ü -im,in


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: SÖZCÜK TÜRLERİ - 2 06SADIK UYGUN YAYINLARI

Tekbaşınaanlamıolmayanancakkullanıldığıcümledeanlamkaza-nanvediğersözcüklerarasındaanlamsalbağkuransözcüktürüdür.

Edatlarcümledençıkarılıncaanlambozuluryadadeğişir.

Tekbaşınabiranlamıolmayan;aynıgörevdekisöz-cükleri,sözöbeklerini,anlamcabirbiriyleilgilicümleleribirbirinebağlayansözcüktürleridir.

Bağlaçlarcümledençıkarılıncacümleninanlamıbozulmaz,daralmaz.

Fakat,lakin,ancak,oysa,oysaki,madem,mademki,meğer,meğerki,öyleyse,çünkü,hatta,yoksa,ise,hâlbuki,bir...bir,gerek...gerek,ister...ister,olsun...olsun...vb.

VeyaYa da

•Annesiveyababasıgelsin.•Filmizleyadakitapoku.

ki •Martılarkisokakçocuklarıdır.•Senkivaktiyleçiğnendineykalbim!

da/deDahi

•Sanadabunlarıaldım.•Sendedinleanlatacaklarımı.

Ne...ne •Negeldinedearadı.•Neannesininedeabisinidinliyordu.

Ama

•Okudumamaanlamadım.•Gelirimamayardımedemem.

Hem...hem •Hemsevindihemsevindirdi.•Hembenihemdearkadaşınıüzdün.

İle •AhmetileAyşehastaymış.•Ayilegüneşezeldenikidosttur.

Ya...ya •Yabudeveyigütmeliyabudiyardangitmeli.•Yaonunlagityadabizimlegel.

Ve •“LeylaveMecnun”birhalkhikâyesidir.•Yolunugözlüyorlambavemerdiven.

Sevinç,acı,korku...vb.duygularıanlatanveyaseslenme,buyruk,onaylamagibidurumlarıbildirensözcüktürleridir.

✓ Hey,burayabak!✓ Eyvah,onahabervermeyiunuttuk!✓ Vahvah,yazıkoldubuçocuğa!✓ Tüh,nasılunuttumseni!✓ Elveda,eygençliğim!

Ünlemler;cümleiçindedeğişikgörevlerdebulunabilirler.✓ Kimseninahınıalma.(Ad)✓ Amansızbirderdedüştük.(Sıfat)✓ Herişivahlayarakyapma!(Zarf)

BAĞLAÇ ÜNLEMEDAT (İLGEÇ)

•-erağmen •-edeğin•Karşın •-dendolayı•Değil • Ancak

•Herşeyerağmenburadayım.•Sabahadeğinçalıştı.•Bugünhavasıcakdeğil.•Bundandolayıçocuğakızılmazki!•Busoruyuancaksençözersin.

Kadar•Karşılaştırma•Yaklaşıklık•Ölçü•Benzerlik•Zaman

•Roman,öykükadarilgigörmedi.•Ellikadaröğrencisivar.•Keçikadarinatçısın.•Cennetkadargüzelvatanımız.•Akşamakadarçalıştı.

anlam-larınıkatar.

İçin•Amaç-sonuç•Neden-sonuç•Görelik•...

•Onumutluetmekiçinçokuğraştım.•Sıkıldığıiçindışarıçıktı.•Seniniçinsorunyoktabii!


Göre•Karşılaştırma•Uygunluk•Görelik•...

•Buarabaseninkinegöredahaucuz.•Annemegöreelbisebakıyorum.•Onagöresendehaklısın.


İle•Durum•Araç•Birliktelik•Sebep

•Üzüntüyleboynumasarıldı.•Burayakadarotobüslegelmiş.•Seninlesinemayagidelim.•Misafirlergürültüyleirkildi.


Üzere•Şart•Zaman•Şekilde

•Gerivermeküzerekitabıalabilirmiyim?•Dersbaşlamaküzere.•Yemeğibildiğinizüzereyapın.


Gibi•Benzerlik•Karşılaştırma

•Kesilmişlimondilimlerigibiydigüneş.•Seningibibirinigörmedim!

anlamla-rınıkatar.

Yalnız•Tek,sadece

•Yalnızsenyoktunaramızda•Banasadeceoyardımetti.

anlamla-rınıkatar.

DİKKAT “Doğru,başka,karşı”sözcüklericümleiçinde

ilgeçdışındafarklıgörevlerdedekullanılır.

Doğru• Köyedoğruilerlemeyebaşladık.(Edat)• Bütünsorunlarıdoğruçözdü.(Belirteç)• Sonundadoğruyugördüm.(Ad)• Doğrutarafamıgidiyoruz?(Sıfat)

Karşı• Sabahakarşıyolaçıktık.(Edat)• Burasıkarşıdangüzelgörünüyor.(Ad)• Ailemkarşıyakadaoturuyor.(Sıfat)

Başka• Sendenbaşkasevememkimseyi.(Edat)• Banabaşkaadresverdi.(Sıfat)• Olayıbanabaşkasıanlattı.(Zamir)• Sizebaşka,bizebaşkaanlatmış.(Belirteç)

DİKKAT Yalnız,ancak,bir,teksözcükleriedatdışın-dafarklıgörevlerdedekullanılabilirler.

✓ Yalnızyaşamakistemiyorum.(Zarf)✓ O yalnızbirinsandı.(Sıfat)✓ Ancakgelebildik.(Zarf)✓ Evdetekkaldım.(Zarf)✓ Birşairsöylemiştibunu.(Sıfat)

DİKKAT

ile

Yerine“ve”ya-zılabiliyorsa

Yerine“ve”ya-zılamıyorsa

= Bağlaç

= Edat

✓ Şiirlemüzikherzamanbirbirindenbeslenmiştir.(Bağlaç)

✓ Elindekiboyaylahertarafıboyadı.(Edat)

DİKKAT

✓ Yalnızsanainandım.(Edat)✓ Biliyorumyalnızanlatamıyorum.(Bağlaç)✓ Bunuancakbençözerim.(Edat)✓ Söyledimancakinanmadı.(Bağlaç)

YalnızAncak

“sadece”anlamındaysa

“ama”anlamındaysa

= Edat

=Bağlaç


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: CÜMLE TÜRLERİ 07SADIK UYGUN YAYINLARI

CÜMLE TÜRLERİ

Yüklemin Türüne Göre Cümleler Yüklemin Yerine (Öge Dizilişine) Göre Cümleler

Anlamına Göre Cümleler Yapısına Göre Cümleler

1.Fiil(Eylem)Cümlesi

• Yüklemiçekimlieylemolancümlelerdir.

✓ Buyıltatilegidemeyebilirim.Fiil

✓ İnsanbazendurupdüşünmeli.Fiil

2.Ad(İsim)Cümlesi

• Yüklemiekeylemalmışadyadaadsoylusözcüklerdir.

✓ Hayatbazençokzordur. Ad

✓ Birkıyamettirkopacakufuklarda. Ad

Fiilimsileradsoylusözcüklerolduğuiçinfiilimsilerinyüklemolduğucümleler,adcümlesikabuledilir.

✓ Başarıyagidenyolçalışmaktır.(Adcümlesi) Fiilimsi

1.Kurallı(Düz)Cümle• Yüklemisondaolancümlelerdir.

✓ Yinebaşıderdegirdi. Yüklem

✓ Yazdığıenhacimlieseribuydu. Yüklem

2.Devrik(Kuralsız)Cümle• Yüklemisondaolmayancümlelerdir.

✓ Duymuyorbenikimseler.Yüklem

✓ Pırpıryaldızlanırdıkanatlarıkahkahakuşlarının.Yüklem

3.EksiltiCümle• Yüklemiolmayancümlelerdir.

• Eksiltilicümlelerinsonundaüçnokta(...)kullanılır.

✓ Oğlandayıya,kızhalaya...

✓ Uyanıpkışuykularından...

1.OlumluCümle• Yükleminbildirdiğieyleminyadayargınıngerçekleşti-

ğianlamınıtaşıyancümlelerdir.

✓ Otobüsçokkalabalıktı.✓ İmbat,herakşamılgıtılgıtesiyordu.

2.OlumsuzCümle• Yükleminbildirdiğieyleminyadayargınıngerçekleş-

mediğianlamınıtaşıyancümlelerdir.

“-ma/-me,-maz/-mez,-sız/-siz”ekleriveya“yok,değil”sözcükleriyleyapılır.

✓ Onuhiçbirzamandinlemezdim.

✓ Başarılıbiröğrencideğildi.

Biçimceolumsuzanlamcaolumlucümle:

✓ Bumağazadayokyok.

Biçimceolumluanlamcaolumsuzcümle:

✓ İnsansevdiğinihiçüzermi?

3.SoruCümlesi• İçindesoruekivesözcükleribulunan,soruanlamıta-

şıyancümlelerdir.

✓ Nasılolduğunusordunmu?

4.ÜnlemCümlesi• Korku,heyecan...vb.duygularıanlatancümlelerdir.✓ Eyvah,yandık!5.EmirCümlesi• Emir kipiyle çekimlenmiş fiilin yüklem olduğu

cümledir.✓ Benirahatsızetmeyiniz.6.İstekCümlesi• İstekanlamıtaşıyancümlelerdir;“-a/-e”istekkipi

ilekurulur.✓ Yarıngidelim.7.ŞartCümlesi• Koşul ilişkisiyle kurulan cümlelerdir; “-se / -sa”

şartkipiilekurulur.✓ Sınavıgeçersenhediyenhazır.

1.BasitCümle• Tekyargılı(yüklemli)cümledir.✓ Bahçemizdeerik,kayısıveşeftaliağacıvar.

2.BirleşikCümle• Yargıbildirenyüklemindışındayancümleciğiolan

cümlelerdir.a)Girişik birleşik cümle: Yan cümlesi fiilimsi olan

cümlelerdir.✓ Onunokuduğunakimseinanmıyor.b)Ki’libirleşikcümle:Birbiriyle ilgili ikiyargının “ki”

bağlacıilebağlandığıcümlelerdir.✓ Birgeldim kiortalıkkarışmış.c)Şartlıbirleşikcümle:Şartyancümlesiilekurulan

cümlelerdir.✓ Sabahgelirsekonuşuruz.d)İç içe birleşik cümle: Aktarma cümlelerinin yan

cümlecikolarakkullandığıcümlelerdir.✓ “Buseneşampiyonuz.”dedibaşkan.3.SıralıCümle Birden fazla yargının virgül ya da noktalı virgülle bir

birinebağlandığıcümlelerdir.

✓ Onudinlendim,onahakverdim.

• Sıralıcümle2'yeayrılır:

a)Bağımlısıralıcümle: Ögeortaklığıbulunansıralıcümlelerdir.✓ Sen iyiydin,güzeldin!(Özneortak)ÖzneYüklemYüklemb)Bağımsızsıralıcümle: Ögeortaklığıbulunmayansıralıcümlelerdir.✓ Gökyüzüağladı,benağladım.(Ögeortaklığıyoktur.)

4.BağlıCümlesi Birdenfazlayargınınbağlaçlabağlandığıcümleler-

dir.✓ Sabaherkenkalktıveevitemizledi.

Ögeortaklığıolanbağlıcümlelerebağımlıbağlı,ögeortaklığıolmayanlarabağımsızbağlıcümledenir.

Kökteş ve sesteş sözcüklerin yüklem olarak

kullanıldığıcümlelerdesözcüklerincümledeki

anlamlarınabakılmalıdır.

✓ Onunlaaramızdaçokfarkvardı.(Adcümlesi)

✓ Dünsekizdeevevardı.(Fiilcümlesi)


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: HİKAYE - ROMAN 08SADIK UYGUN YAYINLARI

ROMAN*İlkörneklerini15. yüzyıldaFransızyazarRabelaisvermiş,sonraDanteveCervanteskarşımızaçıkar.*EdebiyatımızaTanzimat’lagirmiştir,Tanzimat’tanöncetürünyerinimesneviler,halkhikâyeleri,destanihikâyelertutar.Mo-dernTürkromanınınkurucusuHalitZiyaUşaklıgil’dir.İlk Romanlarımız:*Çeviri-Telemak/YusufKamilPaşa*Telif-Taaşşuk-ıTalatveFitnat/ŞemsettinSami*Edebi-İntibah/NamıkKemal*Tarihi-Cezmi/NamıkKemal*Realist-ArabaSevdası/RecaizadeMahmutEkrem*Köyromanı-Karabibik/NabizadeNazım*Batılıtekniğeuygun-Aşk-ıMemnu/HalitZiyaUşaklıgil*Çocukçizgiroman-KaraMaske*Psikolojikdeneme-(Tezliroman):Zehra/NabizadeNazım*Psikolojik-(TahlilRomanı):Eylül/MehmetRauf*Natüralist-Zehra/NabizadeNazım*Polisiye-Esrar-ıCinayet/AhmetMithatEfendi*Batılımodern-MaiveSiyah/HalitZiyaUşaklıgil*Kadınromancı-FatmaAliyeHanım*KurtuluşSavaşı-AteştenGömlek/HalideEdipAdıvar*Çocukromanı-BağrıYanıkÖmer/MahmutYesari*İçmonologroman-BirDüğünGecesi/AdaletAğaoğlu*Postmodern-Tutunamayanlar/OğuzAtay*Macera-HasanMellah/AhmetMithatEfendiROMANIN ÖGELERİ:Yer,zaman,olaylarzinciriveşahıskadrosuTip: Belli bir sınıfı temsil eder. Karakter: Romanda olumlu,olumsuzyönleriileverilen,kendineözgüdür.ROMAN TÜRLERİ:AKIMLARINA GÖRE ROMANLAR:a) Klasik Roman: LaFayette-PrincessedeClevesb) Romantik Roman:VictorHugo-Sefiller,NamıkKemal-İntibahc) Realist Roman:Stendhal-KızılileKara,HalitZiya-MaiveSiyahd) Natüralist Roman: EmileZola–MeyhaneKONULARINA GÖRE ROMANLAR:1) Tarihi Roman: VictorHugo–NotreDamedeParis,NamıkKemal-Cezmi2) Macera Romanı: DanielDefoe-RobinsonCrusoe,AhmetMithatEfendi-HasanMellah3) Sosyal Roman: VictorHugo –Sefiller, NamıkKemal –İntibah4) Psikolojik Roman (Tahlil Romanı): Dostoyevski-Suçve

Ceza,MehmetRauf–Eylül5) Otobiyografik Roman: PeyamiSafa-DokuzuncuHariciyeKoğuşu6) Bilimkurgu Romanı: JulesVerne-Ay’aSeyahat7) Fantastik Roman: J.R.Tolkien–YüzüklerinEfendisi6) Nehir Roman: TarıkBuğra-KüçükAğa/KüçükAğaAnka-ra’da/FiravunİmanıDÜNYA EDEBİYATINDA ROMAN: 19. yüzyılda Stendhal, Balzac, Flaubert, Victor Hugo, La-martine,AlfreddeMusset,Puşkin,Turgenyev,Dostoyevski,Tolstoy,Gogol,Gorki, Zola, Proust,CharlesDickens, JaneAusten,GeorgeEliot,W.Scott*20.YüzyıldaKafka,JamesJoyce,V.Woolf,Proust,A.Gide,S. Beauvoir, Thomas Mann, Hermann Hesse, William Fa-ulkner,CengizAytmatov,MilanKundera,UmbertoEco,ItaloCalvino,PaulAuster,AminMaalouf,PauloCoelhoTanzimat Dönemi: Sosyal sorunlar, Doğu-Batı çatışması,yanlışbatılılaşma,kadın-erkekilişkileri,görücüusulüevlilik-ler,çocuklarınyanlışyetiştirilmesi,tutsaklık,tarihtekibaşarı-laröneçıkankonulardır.Teknikolarakzayıftır.Yazarlarakışamüdahaleeder,genelliklebiröğütlebiter.Kişilerderinliğiol-mayan,tekboyutludur.Geneldeduygusal,acıklıkonularüze-rine kurulan ilk örneklerde romantik; ikinci dönemle birlikterealistvenatüralisttir.Servet-i Fünun (Edebiyat-ı Cedide): Batılı teknik, etki-li bir şekilde uygulanmış, sanat sanat içindir anlayışıyla dilve anlatıma önem vermişlerdir. Sanatkârane üslup anlayı-şı, Fransız edebiyatının etkisiyle devrik ve eksiltili cümlelerkullanılmış;ögelerindizilişsırasıdeğiştirilmiştir.Realizmvenatüralizminetkisigörülmüştür.Kahramanlareğitimli,aydın,zengin, konaklarda yaşayan kişilerden seçilmiş, sınıflarınagöre konuşturulmuştur. Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf,HüseyinCahitYalçınCumhuriyet Dönemi (1923-1950): Hüseyin Rahmi Gürpı-nar,HalideEdipAdıvar,YakupKadriKaraosmanoğlu,ReşatNuriGüntekin,RefikHalitKaray,AkaGündüz,MehmetYe-sari,ErcümentEkremTalu,HalideNusretZorlutuna,ŞükufeNihal,SadriErtem,MemduhŞevketEsendal,MithatCemalKuntay,NahitSırrıÖrik,OsmanCemalKaygılı,KerimeNadir,HalikarnasBalıkçısı,CevdetKudretSolok,KemalBilbaşarCUMHURİYET DÖNEMİ’NDE ROMAN (1950-1980):Toplumcu gerçekçi yazarlar: Kemal Tahir, Orhan Kemal,Yaşar Kemal, Samim Kocagöz, Fakir Baykurt, SabahattinAli,FakirBaykurt,TalipApaydın,İlhanTanus,NecatiCumalı,TarıkDursunK.,OktayAkbal,TarıkBuğra,AzizNesin,Attilaİlhan,MehmetSeyda,RıfatIlgazBireyin iç dünyasını esas alanlar: PeyamiSafa,AbdülhakŞinasi Hisar,Ahmet Hamdi Tanpınar, Tarık Buğra, SamihaAyverdiModernist çizgide yazanlar:YusufAtılgan,OğuzAtay,FeritEdgü,AdaletAğaoğluMillî ve dinî duyarlılıkları yansıtanlar:HüseyinNihalAtsız,Mustafa Necati Sepetçioğlu, Bahaeddin Özkişi, MünevverAyaşlı,EmineIşınsu,SevinçÇokum

Hikâye (Öykü)

Öykü,yaşanmışyadayaşanmasımümkünolaylarıveyadu-rumlarıanlatankısayazılardır.

Hikâyenin Unsurları:Mekân,zaman,olay,kişiler,dilvean-latım.

Hikâyede Plan:Serim,düğüm,çözüm

Hikâye Türünün Ortaya Çıkışı

“BinbirGeceMasalları”ndanbeslenmiştirancakİtalyanyazarBoccacio’nunDecameroneseri,ilkörneksayılır.

TürkedebiyatındaTanzimatdönemindegirmiş,EminNihat’ınMüsameretnâme’sibasılanilkhikâyedir.AhmetMithatEfendiilköyküörneğiLetâif-iRivâyât’ıyazar.SamipaşazadeSezai,KüçükŞeylereseriylemodernTürkhikâyeciliğininilkörnek-leriniverir.

! Edebiyatımızda Ömer Seyfettin, Maupassant tarzı (olay);SaitFaikAbasıyanıkdaÇehov tarzı (durum)hikâyeninön-cüsüdür.

!BatıtarzıöykününilkolgunörnekleriniServet-iFünûncular-danHalitZiyaUşaklıgil,MehmetRaufvermiştir.

Dünya Edebiyatında Öykücüler: Boccacio, Çehov, Mau-passant,E.T.A.Hoffmann,CharlesNodier,TheophileGau-tier,EdgarAllanPoe,Pirandello,Kafka,H.Melville,O.Wilde,O.Henry, JorgeLuisBorges, JulioCortazar,DinoBuzzati,EdgarAllanPoe,BretHarte,RuyardKipling,MarkTwainveÇehov

!VictorHugo,Stendhal,Balzac,Flaubert,A.deMusset,E.Zola,G.Sand’a,Turgenyev,Tolstoy,Dostoyevski,Gogol,H.James’inromanlarıkadaröykülerideünlüdür.

Cumhuriyet Döneminde Hikâye-Özet

Cumhuriyetinilkyıllarında,MillîedebiyatçılardanHalideEdipAdıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri Güntekinöyküyazar.

1930-1940yıllarındasanatıntoplumüzerindekietkisinisavu-nanyazarlar,gerçekçi vegözlemedayalıöyküleryazarkenSaitFaiköyküdegiriş,gelişme,sonuçbölümlerinikaldırır.

1940’lıyıllardaI.DünyaSavaşısonrasıAnadolu’nundurumu,II. DünyaSavaşı sonrası toplumdaki ahlaki çöküntü ağırlıkkazanır,toplumsalkonularçeşitlenir.

1950’liyıllardaküçükmemur,işçi,köylü,kasabalıveşehirle-rinkenarmahallelerindekiinsanlarınsorunlarıanlatılır.Bireymerkezlipsikolojik,anıtüründeöyküleryazılır.

1960’lıyıllardayazarsayısıartarkenkonularçeşitlenir.Yineişçi,köylü,kasabalıveşehirlerinkenarmahallelerindeki in-

sanlarınsorunlarıvecinselliköyküyegirer.27Mayısve12Mart’ı hazırlayan olaylar işlenir. Varoluşçuluk akımı öyküyüetkiler.

1970’li yıllardasiyasal, toplumsal,günlükkonularelealınır,1960’tan sonraki anarşik olaylar, bunlar karşısında halkındurumudilegetirilir.Küçük insanınyaşamkavgası,kadınıntoplumdakiyeri,çocuklariçinyazılanöykülerönemkazanır.

1980ve1990’lıyıllardabireymerkezliyazılanöykülerileGü-neydoğuAnadoluveDoğuinsanınsorunlarıverilir.

Türk Edebiyatındaki Öykücüler:

TanzimatdönemindeAhmetMithatEfendi,EminNihat,Sami-paşazadeSezai,NabizadeNazım

ServetifünûndönemindeHalitZiyaUşaklıgil,HüseyinRahmiGürpınar,MehmetRauf,HüseyinCahitYalçın,AhmetHikmetMüftüoğlu,SaffetiZiya

1. 1923 - 1940 Yılları

Ömer Seyfettin, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Halide EdipAdıvar,ReşatNuriGüntekin,RefikHalit Karay, SelahattinEnis,SadriErtem,CemalKaygılı,SabahattinAli,KenanHu-lusiKoray,NahitSırrıÖrik,BekirSıtkıKunt,ErcümentEkremTalu,MahmutYesari,SelahattinEnis,FahriCelalettinGöktul-ga,MemduhŞevketEsendal

2. 1940’lı Yıllar

Sait FaikAbasıyanık,MemduhŞevketEsendal,KemalTa-hir, Samim Kocagöz, Cevdet Kudret Solok, Yaşar Kemal,HalikarnasBalıkçısı(CevatŞakirKabaağaç),OrhanKemal,Mehmet Seyda, SametAğaoğlu, Sabahattin KudretAksal,KemalBilbaşar,KemalTahir,AhmetHamdiTanpınar...

3. 1950’li Yıllar

Haldun Taner, Samet Ağaoğlu, Naim Tirali, Ziya OsmanSaba, Sabahattin KudretAksal,Muzaffer Buyrukçu, Vüs’atBener,OnatKutlar,ZeyyatSalimoğlu,AzizNesin, İlhanTa-rus,NecatiCumalı,TahsinYücel,TarıkDursun,OktayAkbal,TarıkBuğra...

4. 1960 - 1970’li Yıllar

Muzafferİzgü,ÜmitKaftancıoğlu,Firüzan,GültenDayıoğlu,TomrisUyar,AyselÖzakın,AdaletAğaoğlu,PınarKür,NazlıEray,NecatiGüngör,OsmanŞahin...

5. 1980 - 1990’lı Yıllar

NecatiGüngör,NazlıEray,OsmanŞahin,YusufZiyaBaha-dınlı,YükselPozankaya,ZülfüLivaneli,FeyzaHepçilingirler,MurathanMungan,TunaKiremitçi,SevinçÇokum,MustafaKutlu...


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI 09SADIK UYGUN YAYINLARI

islamiyet öncesi türk edebiyatı

ÖZELLİKLERİ

EDEBİ TÜRLER

DÖNEMLERİ

• Bilinmeyen bir dönemde başlamış, 11.yüzyılakadarsürmüştür.

• Heceölçüsükullanılır.• Dörtlükkullanılır.• Şiirler“kopuz”adıverilensazeşliğindeça-

lınırvesöylenir.• Sadeveanlaşılırbirdilkullanılır.• Yarımuyakyaygındır.• Yuğ (cenaze), sığır (av), şölen (kutlama)

törenlerindeşiirlerokunur.• Şairlere ozan, kam, baksı, şaman, oyun

gibiadlarverilir.• “Sözlü”ve“yazılı”dönemolmaküzereiki-

yeayrılır.

GÖKTÜRKOrhunKitabeleri• MS8.yüzyıldaVe-

zirTonyukuk,Külti-ginveBilgeKağanadınadikilmiştir.

• Danimarkalı bilginThomsen tarafın-danokunmuştur.

UYGUR• IrkBitik• AltunYaruk• Maytrasimit• SekizYükmek• Çaştani Bey Hika-

yesi• AçParsHikayesi• Kalyanamkara ve

Papamkara Hika-yesi

Sözlü Dönem(Destanlar Devri)

.... / 8. yyKoşuk,sav,sagu,des-tan gibi türler yazıyageçirilmeden kulaktankulağataşınmıştır.

SAVDivanedebiyatındadarb-ımesel,Halk

edebiyatındaatasözüolarakbilinenözlü,anonimsözlerdir.

KOŞUKAşk,doğa,kahramanlıkkonularındayazılır.“Şölen”ve“Sığır”

törenlerindeokunur.

SAGUÖlenbirininardındanduyulanacıveözlemianlatanşiirlerdir.Yuğtörenlerindeokunur.Divanedebiyatındaki

“mersiye”,halkedebiyatındaki“ağıt”türününkarşılığıdır.

DESTANMilletlerinhayatında

derinizlerbırakangöç,savaş,kıtlıkgibigerçekbirolayınanlatılaanlatılaolağanüstüleşmesiyleoluşan,şiirşeklindeki

kahramanlıkhikayeleridir.

Yazılı Dönem8. yy. / 11. yy.


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: DESTANLAR 10SADIK UYGUN YAYINLARIİS

LAM

İYET

ÖN

CES

İİS

LAM

İ DÖ

NEM

Yaradılış AltayAlpErTunga Saka/İskitŞu Saka/İskitOğuzKağan HunAttilaDestanı HunBozkurt GöktürkErgenekon GöktürkTüreyiş UygurGöç UygurManiDininKabulü UygurSiyenpiDestanı Siyenpi

İlyada YunanOdysseia YunanŞehname İranŞinto JaponKalevala FinNibelungen AlmanBeowolf İngilizLaCid İspanyolİgor RusRamayana HintMahabharata HintChansendeRoland FransızGılgamış Sümer

SaltukBuğraHan KarahanlılarManasDestanı KırgızCengizHanDestanı MoğolEdigeDestanı Kırım-TatarTimurDestanı Kırım-TatarDanişmentGazi DanişmentBattalGaziDestanı SelçuklularKöroğluDestanı Osmanlılar

Anonimdir.Halkarasındaanlatılaanlatılagelişir vebir ozantarafından düzenlenir. Yaratıcısı halktır. Doğuş -Yayılma veDerlemeolmaküzereüçaşamadaoluşur.

DOĞAL DESTANLAR

Birşairin,etkilendiğibirolayıhalkınağzındayüzyıllarcagelişipyayılmasınıbeklemedendestanaçevirmesidir.

YAPAY DESTANLAR

destanlar

Türk Destanları

Destan Boy Destan Ulus

Türk DestanlarıDünyaca Ünlü Destanlar Dünyaca Ünlü Destanlar

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

ÜçŞehitlerDestanı FazılHüsnüDağlarcaİstanbul'unFethiDestanı FazılHüsnüDağlarcaÇanakkaleDestanı FazılHüsnüDağlarcaÇanakkaleŞehitleriDestanı MehmetÂkifErsoyGençOsmanDestanı KayıkçıKulMustafaKuvayiMilliyeDestanı NazımHikmetKurtuluşSavaşıDestanı CahitKulebiSakaryaMeydanSavaşı CeyhunAtufKansu

→

→

→

→

→

→

→

→

Aeneis Vergilius(Latin)Henriade Voltaire(Fransız)OsLusiadas Camoens(Portekiz)KaybolmuşCennet Milton(İngiliz)KurtarılmışKudüs Tasso(İtalyan)ÇılgınOrlondo Ariosto(İtalyan)İlahiKomedya Dante(İtalyan)

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→

→


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: GEÇİŞ DÖNEMİ ESERLERİ 11SADIK UYGUN YAYINLARI

KUTADGU BİLİG (11. yy)• MutluOlmaBilgisi,DevletOlmaBilgisi,MutlulukVerenBilgi

anlamınagelir.• YusufHasHaciptarafındanyazılmıştır.• TabgaçBuğraHan’asunulmuştur.• Türkedebiyatındaaruzlayazılanilkeserdir.• Türkedebiyatınınilkmesnevisidir.• 6645beyittenoluşur.• İyibirdevletyönetimininnasılolacağıanlatılır.• Alegorikbireserdir Kahramanları Küntoldı → Hükümdar → Adalet Aytogdı → Vezir → Mutluluk Ögdülmüş → VezirinOğlu → Akıl Odgurmuş → DinAdamı → Akıbet

DİVAN-I LÜGATİT TÜRK (11. yy)• Türkdillerininsözlüğüanlamınagelir.• KaşgarlıMahmuttarafındanyazılmıştır.• SözcüklerveörneklerTürkçe,açıklamalarArapçadır.• 7500Türkçesözcükaçıklanmıştır.• Türklereaitilksözlüktür.• TürkçeninArapçakadarüstünbirdilolduğunuispatlamak

amaçlanmıştır.• Örneklersav,saguvedestanlardanverildiğiiçin“İslamiyet

ÖncesiDönem”leilgilibilgiiçerir.• EserinsonundaTürkboylarınınharitasınayerverilmiştir.

DİVAN-I HİKMET (12. yy)• HikmetlerDivanıanlamınagelir.• HocaAhmetYesevitarafındanyazılmıştır.• İlktasavvufieserdir.• Hikmet adı verilen, öğüt verici felsefi dörtlükler şeklinde

oluşturulmuştur.• Koşmanazımbiçimive11’liheceölçüsükullanılmıştır.Yer

yergazelvemesnevidüzenindehikmetleredeyerverilir.• KarahanlıTürkçesiyleyazılmıştır.• EserdekibazıhikmetlerHocaAhmetYesevi’ninöğrencileri-

neaittir.

ATABETÜ’L HAKAYIK (12. yy)• GerçeklerinEşiği,HakikatlerinHeybesianlamlarınagelir.• EdipAhmetYükneklitarafındanyazılmıştır.• Ayetvehadisleredayanarak iyi,dindar,erdemlibir insan

olmanınhembudünyadahemdeöbürdünyadasağlaya-cağıgüzellikleranlatılır.Bilgivebilgiliolmakçokönemlidir.

• 46beyittenoluşangirişbölümündeHz.MuhammetveDörtHalifeövülür.

• 101dörtlüktenoluşanasıl konunun işlendiğibölümmanişeklindekafiyelenmiştir.

• AruzölçüsüyleveKutadguBilig’dekullanılankalıplayazıl-mıştır.

geçiş dönemi eserleri


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: HALK EDEBİYATI 12SADIK UYGUN YAYINLARI

TÜRLERİ

TÜRLERİ TÜRLERİ

MANİ: Genellikle7'liheceölçüsüyleyazılır.aaxakafiyedüze-nindedir.İlkikidizedoldurmadır.Düz,kesik,cinaslı,artık,deyişgibitürlerivardır.

TÜRKÜ: Birezgiylesöylenen,hecenin8'live11'likalıplarıylayazılan,kavuştakadıverilennakaratbölümleriolanşiirlerdir.

NİNNİ: Çocuklarlailgiliumutlarıdilegetirenveçocuklarıuyutur-kensöylenenşiirlerdir.

ATASÖZÜ: Atalarımızınuzungözlemvedeneyimleriylesöyle-dikleriöğütverenyadatecrübeaktaransözlerdir.

BİLMECE: Şiirşeklindebirsoruyoluylabirvarlıkyadakişiyibuldurmayıamaçlayanmetinlerdir.

FIKRA: Komik,kısa,nüktelianlatımlardır.

TEKERLEME: Söylenmesizor,sestekrarınadayalıcümleler-dir.

MASAL: Olağanüstü kişi ve kahramanlara yer veren, iyilerinkazandığı,çocuklarahitapedenöykülerdir.

KARAGÖZ: Perdeyeyansıtılangölgeleryoluylacanlandırılanseyirlikoyundur.BaşkahramanlarıKaragözveHacivat'tır.

ORTA OYUNU: Seyircilerleçevrilibiralandadoğaçlamaoyna-nantiyatroçeşididir.BaşkahramanlarıPişekarveKavuklu'dur.

MEDDAH: Tekkişilikoyunlardır.

HALK HİKÂYESİ: Nazım-nesirkarışıkyazılır,olağanüstüolayvekahramanlarlagerçeğeuygunolayvekahramanlarınbirara-daolduğumetinlerdir.Geneldeaşkyadakahramanlıkkonulu-dur.Dede Korkut Hikâyeleridestanlardönemindenhalkhikâye-ciliğinegeçişeseridir.

DEDE KORKUT:

•13hikaye,birönsözdenoluşur•OğuzlarınAnadoludakimücadelelerianlatılır.•Nazım-nesirkarışıktır.•DeliDumrul,Tepegöz,BoğaçHanenbilinenhikayelerdir.•NüshalarındanbiriVatikan'dadiğeriDresten'debulunmaktadır.

KOŞMA: Halkedebiyatınınenyaygıntürüdür.11'liheceölçü-süyleyazılır.Kafiyedüzeniabab/cccb/dddbşeklindedir.3-6dörtlükarasındayazılır.Güzelleme(aşk,doğakonulukoşma-lar),Koçaklama(kahramanlık,savaşkonulukoşmalar),Taşla-ma(Eleştiriiçerenkoşmalar),Ağıt(ölenbirininardındanyazılankoşmalar)olmaküzeredörttürüvardır.

SEMAİ: 3-6dörtlükarasındayazılır.8'liheceölçüsükullanılır.Herkonudayazılabilir.Kafiyedüzenikoşmaylaaynıdır.

VARSAĞI: Varsakboyuozanlarıtarafındansöylenenşiirlerdir.Kafiyedüzenikoşmaileaynıdır.8'liheceölçüsüyleyazılır.Bre,Behey,Heygibiyiğitçeseslenmelereyerverilir.

DESTAN: Toplumuetkileyen önemli bir olayın dörtlüklerle veheceölçüsüyleanlatıldığıuzunhikayelerdir.

İLAHİ: SafAllahaşkınıişleyenşiirlerdir.Birezgiilesöylenir.ButürünenbaşarılışairiYunusEmre'dir.Alevilerde"deme",Mev-levilerde"ayin"adınıalır.

NEFES: Alevi-Bektaşitarikatımensubuozanlarınındinanlayı-şılarını,Hz.MuhammetveHz.Alisevgisiniişlediklerişiirlerdir.

NUTUK: Tarikatayenigirenleredinvetarikatkurallarınıöğret-mekamacıylayazılanşiirlerdir.

DEVRİYE: Allah'tangelipyineAllah'adönmeyianlatanşiirlerdir.

ŞATHİYE: Allah ilesenlibenli, şakalaşıyormuşçasınayazılanşiirlerdir. Derin Allah sevgisinden doğan samimiyetle yazılır.Çoğuzamaniğneleyicivenüktelidir.

Yazarı belli olmayan, halkın ortak malıkabuledilenürünlerinverildiğidönemdir.

ANONİM HALK EDEBİYATI

• Dindışıkonularınişlendiği,yazarıbilinenhalkedebiyatıkoludur.

• Şiirlersazeşliğindesöylenir.• Cönkadıverilendefterlerdeşiirlertoplanır.• Dilisade,içten,halkayakınbiredebiyattır.

• Dinikonularişleyenveyazarıbilinenhalkedebiyatıkoludur.

• Şiirlerbiçimdençoktürdür.• Koşmanazımbiçimiyleve7'li,8'li,11'liheceölçüsüy-

leyazılır.

ÂŞIK EDEBİYATI TEKKE-TASAVVUF EDEBİYATI(DİNİ-TASAVVUFİ EDEBİYAT)

halk edebiyatı


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: HALK EDEBİYATI SANATÇILARI 13SADIK UYGUN YAYINLARI

Köroğlu (16 yy): Şiirlerindeyiğitlik,doğa,aşktemalarıyaygındır.Özelliklekoçakla-malarıdikkatçekicidir.Kavganınveyiğitliğinsimgesidir.

Karacaoğlan (17 yy): Çukurova-Toroslar'dayaşamıştır.Uzunyıllargurbetteyaşa-mıştır.Aşkvedoğaşiirleriyazmış,özelliklegüzellemetüründeçokbaşarılıolmuştur.

Kayıkçı Kul Mustafa (17 yy): Yeniçerişairlerindendir.GençOsmanDestanı'nınya-zarıdır.Dilisadedir.

Aşık Ömer (17 yy): Halkedebiyatınınenüretkenşairidir.Halkşiirininyanındaaruzladaşiirleryazmıştır.AldığımedreseeğitimininetkisiylekoşmavetürkülerindeyeryerArapçasözcüklergörülür.

Dertli (1772 - 1845): Gezginşairlerdendir.Aruzladaşiirleryazmıştır.Asılbaşarısınıhalkşiirindegöstermiştir.

Erzurumlu Emrah (19 yy): Hemhalkhemdivanşiirindenetkilenmiştir.Koşmavesemailerininyanındagazellerdeyazmıştır.

Seyrani (19 yy): Hemhecehemdearuzkullanmıştır.Halkşiirindedahabaşarılıdır.Şiirlerindesofuları,kötüyöneticilerieleştirmiştir.Yergivemizahışiirebaşarıylayan-sıtmıştır.

Dadaloğlu (19 yy): ToroslardayaşayanAvşarTürklerindendir.Dilisadeveetkileyici-dir."Fermanpadişahınsadağlarbizimdir"dizeleriyleünlüdür.Koçaklamatüründevetürkülerindeçokbaşarılıdır.Koşma,semai,varsağıvedestanlarıdavardır.

Bayburtlu Zihni (19. yy): Divanedebiyatındanetkilenmişgazelvekasideleryaz-mıştır. "Sergüzeştname"adındabirmesnevisi vardır.Ancakasılbaşarıyıheceyleyazdığıtaşlamalarıylayakalamıştır.

Aşık Veysel (1894 - 1973): Cumhuriyetdönemisazşairlerindendir.Sivas'ınSivri-alanköyündedoğmuştur.Çocukluğundageçirdiğiçiçekhastalığınedeniylegörmeyetisinikaybetmiştir.Şiirlerindecoşku,doğasevgisi,aşkvehayatafarklıbirbakışaçısıhakimdir.ŞiirleriÜmitYaşarOğuzcantarafından"DostlarBeniHatırlasın"adıy-latoplanmıştır.

Aşık Murat Çobanoğlu (1940 - 2005): Kars'ınArpaçayilçesindendir.Özellikleatış-matarzındavedoğaçlamaşiirsöylemedeçokbaşarılıdır.

Aşık Feymani (1942 - ....): Çukurovalıdır.Atışmalardavegüzellemelerdeçokbaşarılıdır.Şiirlerindetasavvufetkisidegörülür.

Aşık Mahzuni Şerif (1943 - 2002): Kahramanmaraş-Elbistanlıdır.AleviBek-taşişiirgeleneğininbaşarılıtemsilcilerindendir.

Yunus Emre (1250 - 1320): TapdukEmredergahındagüçlübirdineğitimial-mıştır.BirdervişolarakAnadolu'yugezmiştir.Tekke-tasavvufşiirininenbüyükustasıdır.Tüminsanlarıvevarlıklarıkucaklayanbiranlayışasahiptir.Aruzladaşiirleryazmışancakilahileriyletanınmışvesevilmiştir.BirDivanıbirdeRisale-tü'n Nushiyeadlımesnevisivardır.

Hacı Bektaşi Veli (1210 - 1220): Bektaşiliktarikatınınkurucusudur.Allahaşkı-nıvebuaşkınverdiğimutluluğuanlatır.Makalatadlıeseriönemlidir.

Hacı Bayram Veli (1352 - 1420): Bayramiyetarikatınınkurucusudur.YunusEmre'denetkilenmişveilahileryazmıştır.

Kaygusuz Abdal (15 yy): Alevi-Bektaşi halk şiirinin kurucusu sayılır. Hemhecehemaruzlaşiirleryazmıştır.NefestüründeyazdığışiirlerindeBektaşilikilkeleriniveinsanlarınkusurlarınımizahibirdilleelealmıştır.Budalanameadlıeseriönemlidir.

Eşrefoğlu Rumi (15. yy): YunusEmre'yiörnekalmıştır.Hemaruzhemheceölçüsüyleşiirleryazmıştır.Şiirleriyletasavvufilkeleriniyaymayaçalışmıştır.

Pir Sultan Abdal (16. yy): Hemtasavvufihemdeaşıkhaneşiirleryazmıştır.Kanuni'yekarşıçıkanayaklanmadaİranŞahıTahmasb'ıdesteklediğiiçinastı-rılmıştır.AleviBektaşişiirininensevilenşairidir.

ÂŞIK EDEBİYATI

• Köroğlu• Karacaoğlan• KulMehmet• AşıkÖmer• Gevheri• Dadaloğlu

• KayıkçıKulMustafa• BayburtluZihni• Dertli• ErzurumluEmrah• Ruhsati• AşıkVeysel

• AşıkMuratÇobanoğlu• AşıkMahzuniŞerif• AşıkFeymani• Seyrani• Sümmani

• YunusEmre• HacıBektaş-ıVeli• HacıBayramVeli• KaygusuzAbdal

• EşrefoğluRumi• PirSultanAbdal• AzizMahmutHüdayi• AbdalMusa

TEKKE-TASAVVUF EDEBİYATI

HALK EDEBİYATI SANATÇILARI


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: DİVAN EDEBİYATI 14SADIK UYGUN YAYINLARI

DİVAN EDEBİYATI TÜR VE TERİMLERİ

Hamse: Beşmesnevidenoluşaneserlerdir.Matla: Gazelvekasidelerinilkbeyitidir.Makta: Gazelvekasidelerinsonbeyitidir.Taç Beyit: Mahlasbeyiti,şairinadınıngeçtiğibeyit.Beytül Gazel: Gazelinengüzelbeyiti.Beytül Kasid: Kasideninengüzelbeyiti.Yek Avaz Gazel: Baştansonaaynıgüzellikteolangazel.Yek Ahenk Gazel: Baştansonaaynıkonuyuişleyengazel.Nazire: Birşairinşiirineözenerekbenzerbirşiiryazmak.Tehzil: Birşairinşiiriylealayetmekamacıylabenzerbirşiiryazmak.Seci: Düzyazılardakiiçkafiye.Pendname: Öğütverenmetinler.Surname: Sünnet,düğün,şenlikgibieğlenceortamlarınıanlataneserler.Siyer: Hz.Muhammed'inyaşamınıanlataneserler.Azade Mısra: Divansonlarındayeralanbağımsızmısralar.Müfred Beyit: Divansonlarındayeralanbağımsızbeyitler.Şehrengiz: Birşehringüzelliğinianlataneserler.Gazavatname: Savaşvesavaştagösterilenyiğitliklerianlataneserler.Velayetname: Evliyalarınhayatınıanlatanmetinler,menakıbname.Tezkire: Şairlerinhayatlarınıanlatanbiyografikeserler.Mazmun:Divanşairlerininortaklaşakullandığıkalıplaşmışsözler.İnşa:Düzyazı,nesir.Münşi:Düzyazıileeseroluşturanyazar.Münşeat:Düzyazılarıntoplandığıeser.Lügaz:Şiirşeklindebilmece.(cevabıeşya)Muamma:Şiirşeklindebilmece.(cevabıinsan)Musarra/Mukaffa:Aynıuyağasahipdizeler.Mutavvel:15beyittenfazlabeyitiolangazeller.Mülemma:Enazikidilkullanılarakyazılanşiirler.Sakiname:İçkimeclisleriniveadaplarınıanlataneserler.Culusiye:Padişahıntahtaçıkışınıanlataneserler.Iydiye:Bayramkutlamalarınıanlataneserler.Şitaiye:Kışmevsiminiövenşiirler.İmale:Aruzdakısaheceyiuzunokuma.Zihaf:Aruzdauzunheceyikısaokuma.Vasl: Aruzdaulamayapmak.

DİVAN edebiyatı(13. YY - 19. YY)

ÖZELLİKLERİ• Klasik Türk Edebiyatı, Yüksek

Zümre Edebiyatı, Saray Edebi-yatıgibiadlarladabilinir.

• Kurucusu olarak Hoca Dehhanikabuledilir.

• Toplumdankopuk,soyutbirede-biyattır.

• Osmanlıca adı verilen Arapça,Farsça ve Türkçenin karışımıağırbirdilileoluşturulmuştur.

• Şiirler"divan"adıverilenkitaplar-datoplanmıştır.

• Konu değil, konunun anlatılışı(üslup)önemlidir.

• Kuralcıbiredebiyattır.• Mazmunadı verilen kalıplaşmış

sözlersıkkullanılır.• Sözsanatlarınasıksıkyerverilir.• "Aruz"ölçüsükullanılırveyaygın

nazımbirimi"beyit"tir.• Bütüngüzelliğiyerineparçagü-

zelliğiönemsenir.• Şiirlerinbaşlıklarıyoktur.• Düzyazı türündeki eserler süslü

vesadenesirolarakayrılır.Süslünesirdesözsanatlarıveiçkafiye-lervardır.SinanPaşa'nınTazar-runame'sisüslünesirinbaşlangı-cıdır.

NAZIM BİÇİMLERİ

Beyitlerle YazılanNazım Biçimleri

Dörtlükle YazılanNazım Biçimleri

Gazel: Aşk,şarap,kadınkonuluşiirler-dir.Divanedebiyatınınenyaygıntürü-dür.5 -15beyitaralığındayazılır.aa /ba/ca/da/eaşeklindekafiyelenir.

Kaside: Övmekyadayermekamacıy-layazılanşiirlerdir.33-99beyitaralı-ğında yazılır. aa / ba / ca ... şeklindekafiyelenir.

Mesnevi: Divan edebiyatına İranlılarıneklediğibirtürdür.Uzunhikayelerbutür-leyazılır.Aruzunkısakalıplarıkullanılır.Beyitsınırıyoktur.Beyitlerkendiarasın-dakafiyelenir.(aa/bb/cc/dd...)

Müstezat: Birbeyitioluşturanuzundi-zelerdensonraziyadeadıverilenkısadizelerin eklenmesiyle oluşan türdür.Uzundizelergazelgibikafiyelenir.

Kıt'a: Matlası(ilkbeyit)vemaktası(sonbeyit)olmayangazelgibidir.2-12beyitaralığındayazılır.Felsefivesosyalko-nulargeneldebutürledilegetirilir.

ziyade

ziyade

Rubai: Divanedebiyatınaİranlı-lartarafındaneklenmiştir.aaxakafiyedüzenindedir.Aruzunözelkalıplarıyla yazılır. En başarılıtemsilcisiÖmerHayyam'dır.Tekdörtlüktenoluşur.

Tuyuğ: DivanedebiyatınaTürk-lertarafındaneklenmiştir.aaxakafiyedüzeniyleyazılır.Halkşii-rindekimaniörnekalınarakoluş-turulmuştur.

Murabba: Enaz3ençok7dört-lüktenoluşur.aaaa/bbba/ccca/dddaşeklindekafiyelenir.

Şarkı: DivanedebiyatınaTürkler tarafından eklenmiştir. Türküler-denetkilenerekoluşturulmuştur.Murabbanınbestelenmeküzereyazılanşeklidir.Nakaratbuluna-bilir.abab/cccb/dddbyadaaaaa/bbba/cccaşeklindeka-fiyelenir.

Terbi: Beyitlerleoluşturulmuşbirşiirebaşkabiryazarınikişerdizedaha eklemesiyle oluşan dört-lüklerdir.

Bentle YazılanNazım Biçimleri

Terkib-i Bent: 5-10bentarasın-da yazılır. Bentler 10 - 20 beyit-tenoluşur.Kafiyedüzenigazelleaynıdır.Bentlere"terkiphane"adıverilir.Herbendinsonundaki"va-sıta"beyitideğişir.

Terci-i Bent: 5-10bentarasın-dayazılır.Bentler10-20beyittenoluşur.Kafiyedüzenigazelleay-nıdır. Bentlere "tercihane" denir.Herbendinsonundakivasıtabe-yitiaynentekraredilir.

Muhammes: Beşlikler şeklindeyazılanşiirlerdir.aaaaa/bbbba/ccccaşeklindekafiyelenir.

Tahmis: Beyit şeklinde yazılmışbir şiire başka bir şairin üç dizeeklemesiyleoluşanbeşliklerdir.


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: DİVAN EDEBİYATI SANATÇILARI 15SADIK UYGUN YAYINLARI

DİVAN NESRİSinanPaşa TazarrunameAşıkpaşazade Tevarih-iAliOsmanSehiBey HeştBehiştSeydiAliReis Mir'atü'l-MemalikPiriReis Kitab-ıBahriyeKatipÇelebi Keşfü'z-Zunun,Cihannüma,FezlekeEvliyaÇelebi SeyehatnameNaima NaimaTarihiYirmisekizÇelebiMehmet ParisSefaretnamesiMercimekAhmet KabusnameKulMesud KelileveDimneNergisi SüslüNesirVeysi SüslüNesir

DİVAN edebiyatısanatçıları

13. yüzyıl

Hoca Dehhani: Divan şiirininkurucusudur. Din dışı konular-da kaside vegazeller yazmıştır.Yazdığıbilinenancakmetnieldebulunmayan Selçukname (Sel-çukluŞehnamesi)adlımesnevisivardır.

Mevlana Celaleddin-i Rumi: Bütün eserlerini Farsça yazmış-tır.Türkçe kalemealdığı çokazsayıdagazelivardır.Evrenselin-sansevgisi vehoşgörününsim-gesidir. Yaklaşık 26000 beyitlikMesnevisiönemlidir.

Eserleri: Mesnevi, Fihi ma Fih,Rubaiyat, Divan-ı Kebir, Meclis-iSeba,Mektubat

Sultan Veled: Mevlana'nınoğlu-dur.Mevleviliktarikatınınkurucu-sudur.BabasıgibiFarsçaeserleryazmış, az sayıda Türkçe şiireeserlerindeyervermiştir.

Eserleri:Divan,İbdidaname,İnti-haname,Rebâbnâme,Maârif

Ahmet Fakih: Divan edebiya-tının tasavvuf şairlerindendir.Mevlana'nın babası BahâaddinVeled'denfıkıhderslerialdığıiçin"Fakih"ünvanınıalmıştır.

Eserleri: Çarhname, Kitab-ı Ev-saf-ıMesacidi’ş-Şerife

17. yüzyıl

Nef'i: Divan edebiyatının enönemlikasideyazarıdır.Övgüdedeyergidedeustadır.Başarılıbirşiir dili vardır. Şairlerin kendiniövdüğü"fahriye"bölümünükasi-delerinde genişletmiştir. Sihâm-ıKazâenönemlieseridir.FarsçaveTürkçedivanlarıvardır.

Nabi: Hikemi(öğretici) tarzınenbüyük üstadıdır. Şiirinde duygu-dançokdüşünceveöğütvardır.

Eserleri: Divan, Hayriyye, Hay-rabad, Tuhfetü'l Harameyn,Münşeat

Naili: Sebk-iHindiakımınıntem-silcisidir. Şiirlerinde anlam derinve kapalıdır. Gazel türünde ba-şarılıdır.Divanıvardır.

Necati: Gazeltürününustaların-dandır. Sebk-i Hindi akımındanetkilenmiştir.Nef'i etkisiyle kasi-deleryazmıştır.Divanıvardır.

Şeyhülislam Yahya: Çokbaşa-rılı bir gazel şairidir. Dili ustacakullanır.İncehayallerleşiiryazar.Divanıvardır.

Nev'îzâde Atâyi: Kadı olarakgörevyapmıştır.Beşuzunmes-nevidenoluşan"hamse"sivardır.Heft-hanveNefhâtülEzhardiğereserleridir.

14. Yüzyıl

Ahmedi: Divanşiirininikinciku-rucusu sayılır.Gazel, kaside vemesnevitarzındaçokbaşarılıdır.Tasavvufagenişyervermiştir.

Eserleri: İskendername, Cem-şid ü Hurşid, Tervih-ül Ervah,Mirkat'ül Edep, Mizan'ül Edeb,Divan

Kadı Burhaneddin: Azeri şive-siyleyazanşairlerdendir.Özellik-le tuyuğ türündeçokbaşarılıdır.Gazellerinde aşıkhane bir tavırsergiler. Kaside nazım biçiminihiç kullanmamıştır.Kendiadıylakurduğu devletin 18 yıl hüküm-darlığınıyapmıştır.

Eserleri: Divan, İksirü's-SaadetFi-Esraril-ibadet,TercihütTavzih

Nesimi: Azerişivesiylefelsefişi-irleryazar.Hurufilik tarikatıüye-sidirveşiirlerindebuanlayışıan-latır. Mensubu olduğu inanıştandolayıidamedilmiştir.

Eserleri: Türkçe Divan, FarsçaDivan,Mukaddimetü'lHakayık

18. Yüzyıl

Nedim: Lale Devri'nin zevk vesefasınıanlatanşairdir.Şiirlerin-deaşkveeğlencehakimdir.Di-vanşiirininbirçokkuralınıdikkatealmadan şiirler yazmıştır. Heceölçüsünü de kullanmıştır. Ma-hallileşmeakımının temsilcisidir.Şarkı türününenbilinenşairidir.Divanıvardır.

Şeyh Galip: Divan edebiyatı-nın sonbüyük şairidir.TasavvufetkisiyleveSebk-iHindi tarzıylaşiirler yazmıştır. O zamana ka-darkullanılmayanmazmunlarveorijinal hikayeler kurgulamıştır.Mevlevişeyhidir.

Eserleri: Divan, Hüsn ü Aşk,Şerh-iCezire-iMesnevi,Es-soh-betü'sSafiyye

15. Yüzyıl

Şeyhi: Asıl adı Yusuf Sinaned-din'dir.Gözhastalıklarıüzerineça-lışanbirhekimdir.Dindışıkonularıtercihetmiştir.

Eserleri:Harname,HüsrevüŞirin,Divan

Ali Şir Nevai: Çağataysahasışai-ridir.TürkçeyeçokönemvermişveMuhakemetül Lugateynadlısözlü-ğündeTürkçeninFarsçadanüstünolduğunu göstermek istemiştir. İlktezkiremizolanMecâlisü'n Nefâis'iyazmıştır. Dört Türkçe bir Farsçadivanıvardır.Hamsesahibişairler-dendir.

Eserleri:Mecâlisü'n-Nefâis,Muha-kemet'ül Lugateyn, Mîzânü'l-Ev-zân,Tuhfetü'lMülûk,Hamse,DörtTürkçeDivan,BirFarsçaDivan

Süleyman Çelebi: Çokbaşarılıbirüslubuveşiirdilivardır.BilinentekeseriHz.Muhammed'indoğumun-danMiraç'ayükselişinekadarolansüreyihikayeettiğimesnevisiVesi-letü'n Necat (Kurtuluş Vesilesi)'tır.Halk arasında bu eser "mevlid"adıylabilinir.

Necati Bey: Hüsrev-iRumolarakbilinir. Şiirlerinde dönemine göresadebirdilkullanır.Deyimveata-sözü kullanarak Mahallileşme ha-reketinintemelleriniatmıştır.Gazeltüründe başarılıdır. Tek eseri "Di-van"dır.

Ahmet Paşa: 15. yüzyılın Sul-tanü'ş Şuarası'dır. Fatih SultanMehmetiçin"güneş,kerem",CemSultan için "benefse, ab" rediflikasideler yazmıştır. Gazellerindegeneldedindışıkonularişler."Di-van"ıvardır.

16. Yüzyıl

Fuzuli: Divan edebiyatının en bü-yükşairidir.Hemilahihemdebeşe-riaşkışiirlerindeişler.Aşkacısıanatemasıdır.Azerişivesiyleyazar.

Eserleri: Su Kasidesi, Türkçe Di-van,FarsçaDivan,ArapçaDivan,Şikayetname, Leyla ile Mecnun,Kırk Hadis Tercümesi, Beng üBade,Hadikatü'sSüeda,SıhhatüMaraz

Zati: Baki'nin hocasıdır. Gazel tü-ründe başarılıdır. Şem ü Pervaneadlı mesnevisi, Edirne ŞehrengiziveDivanıvardır.

Bâki: 16.yüzyılınSultanü'şŞuara-sı'dır.Müderrislik,kadılıkvekazas-kerlik yapmıştır. Gazel türünün enbaşarılışairlerindendir.KanuniMer-siyesi'niyazmıştır.

Eserleri: Fezailü'l Cihad, Fezailü'lMekke, Hadis-i Erbain Tercümesi,Divan

Bağdatlı Ruhi: Mevlevidir.Toplum-salkonularadeğinenazsayıdasa-natçıdanbiridir.Terkib-iBent türün-debaşarılıdır.Divanıvardır.

Hayali Bey: Gazeltürününenbaşa-rılışairlerindendir.Doğalveetkileyicibirüslubuvardır.Aşkkonusuşiirleri-nehakimdir.Divanıvardır.

Taşlıcalı Yahya: Dönemine göresade bir dille şiirler yazmıştır. Ga-zel ve kaside türünde başarılıdır.Asılmesnevileriyle tanınır.Yusuf u Züleyha, Gencine-i Raz, Gülşen-i Enver, Şah u Geda, Usulnameadıy-la yazdığı mesnevileri bir "hamse"oluşturur. Şehzade Mustafa'nın öl-dürülmesiüzerineŞehzadeMustafaMersiye'siniyazmıştır.Divanıvardır.


10. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI: TİYATRO-ANI-EFSANE-HABER YAZISIGEZİ YAZISI

16SADIK UYGUN YAYINLARI

TİYATROMODERN TÜRK TİYATROSUModernTürktiyatrosuBatıtiyatrosununetkisindeşekillenmişvegelişmiştir.1839’dan1908’ekadarolandönem,TanzimatTiyatrosu;1908’den1923’ekadarolandönem,MeşrutiyetTiyatrosu;1923’tensonrakidönemdeCumhuriyetTiyatrosu.ModernTürktiyatronunilkeserleriTanzimatDönemi’ndeya-zılmış,yayımlanmışveoynanmıştır.*İbrahimŞinasi’nin“Tercüman-ıAhval”gazetesinde1859′daparçaparçayayımlananŞairEvlenmesi isimlieseri ilkyerlitiyatrodenemesidir.*TeodorKasap,DirektörAliBey,NamıkKemal,AhmetMithatEfendi,ŞemsettinSami,RecaizadeMahmutEkrem,Ebuz-ziyaTevfik,MuallimNaciTanzimatdönemindekidiğeroyunyazarlarıdır.AhmetVefikPaşa’nın,Moliere’den yaptığı çeviri ve uyarla-malarveBursa’davaliikenyaptırdığıtiyatrobinasıylatiyatrosanatınıngelişmesineönemlikatkılarıolmuştur.Güllü Agop’un yönetimindeki Osmanlı Tiyatrosu’nda 1870-1880arasındaTürkçeoyunlaroynanmıştır.1923,tiyatrobakımındanbirdönümnoktasıdır.Tiyatromuzunönemli sorunu olan, kadının sahneye çıkamamasının,Ata-türk’ünyüreklendirmesiveverdiğigüvenceileortadankalk-mışolmasıönemlidirayrıca,yine1923yılındaAnkaraHükû-meti,tiyatroyudesteklemekkonusundailkadımıatmıştır.İstanbulŞehirTiyatrolarının temelinioluşturanDarülbedayi,1914′teokulolarakkurulmuş;1920′deDarülbedayi tarafın-dansahnelenenbiroyundarolalanAfifeJale,sahneyeçıkanilkTürkkadınıolaraktarihegeçmiştir.BudönemdeikiyazarıAhmetNuriSekizinciveMusahipzadeCelal’dir.Batılı anlamda Türk tiyatrosunun kurucusu Muhsin Ertuğ-rul’dur.AkaGündüz,AhmetMuhipDıranas,FarukNafizÇamlıbel,Re-şatNuriGüntekin,AhmetKutsiTecer,CevatFehmiBaşkut,AzizNesin,HaldunTaner,NecipFazılKısakürek,TarıkBuğra,Sa-bahattinKudretAksal,RecepBilginer,GüngörDilmen,NeziheAraz,OrhanAsena,TuranOflazoğlu,SermetÇağan,NecatiCu-malı,OktayArayıcı,VasıfÖngören,MelihCevdetAnday,BaşarSabuncu,DinçerSümer,TurgutÖzakman,RefikErduran,Bilge-suErenus,TuncerCücenoğlu,MurathanMungan,ÜlküAyvaz,FerhanŞensoy,MehmetBaydur.1) 1.Dünya Savaşı Kuşağı:I. DünyaSavaşı ve Kurtuluş Savaşı bu dönemde iz bırak-mıştır.MusahipzadeCelal,ReşatNuriGültekinveHüseyinRahmiGürpınar

2) Cumhuriyet’in ilk 20 yılındaki yazar kuşağı:Genellikle ruhsal çelişkiler, değer yargılarının değişmesi,efsanelereyönelerekulusçuluğugetirendüşüncelereyönel-mişlerdir.NazımHikmet,NecipFazılKısakürek,VedatNedimTör,Cev-detKudretSolok,HalitFahriOzansoy,FarukNafizÇamlıbel3) 2. Dünya Savaşı Kuşağı:Batılılaşmadüşüncesininnasıl yanlışanlaşıldığı işlenmiştir.Aile temasısadecedarahlakkuralları içerisindedeğil,aynızamandaekonomikdurumuiçerisindedeelealınır.AhmetKutsiTecer,Cevat FehmiBaşkut,AhmetMuhipDı-ranas4) 1950 Kuşağı:Sorunlaraçözümsunanbiranlayışhâkimdir.Bukuşağıneği-limleri; bireyden topumsorunlarına yönelme, olaylardan vedurumlardantoplumsorunlarınayönelme,evrenselanlamdasorunlar vebuyoldan toplumu irdelemevesonolarak köysorunlarınıirdelemedir.MelihCevdetAnday,HaldunTaner,NazımKurşunlu,ÇetinAltan,TurgutÖzakman,AzizNesin,OrhanAsena,NecatiCu-malı,RecepBilginer,CahitAtay5) 1960 Kuşağı:Politikeğilimleriserttir.Eğilimleri; toplumdüzensizlikleridünyasiyasetivenedenle-rinegenellemesine yöneliş, efsane yada tarihedayanarakçağıneleştirisivesonolarakinsanlıksorunlarıüzerinegenel-lemesineyöneliştir.SermetÇağan,AdaletAğaoğlu,KerimKorcan,VasıfÖngö-ren,TuranOflazoğlu1970 Sonrası Türk Tiyatrosu:Toplumsalhuzursuzluklarınyoğunolduğudönemlerdir.Ağırlıklapolitiktiyatroüstündedurulur.Gerçekçiköyoyunları,tarihseloyunlar,gelenekselTürktiyat-rosununözelliklerinedayalımüziklioyunlar,kabareoyunları,epikoyunlaryazıldı.Özeltiyatrolardikkatçekmektedir.”DostlarTiyatrosu”ve“KentOyuncuları”budönemdekurul-muştur.TurgutÖzakman,OktayArayıcı,VasıfÖngören1980’lerdebirdurgunlukyaşadı.RefikErduran,OrhanAsena,TuranOflazoğlu,NecatiCuma-lı,MelihCevdetAnday,TurgutÖzakman,SabahattinKudretAksal,RecepBilginer,GüngörDilmen,BaşarSabuncu,Din-çer Sümer, Bilgesu Erenus, Tuncer Cücenoğlu, MurathanMungan,ÜlküAyvaz,FerhanŞensoyveMehmetBaydur1990’lı yıllarda Tuncer Cücenoğlu, Memet Baydur, FerhanŞensoy,UğurUludağ

Anı (Hatıra)Birkişininyaşadığıyadaşahitolduğuolayları,üzerindenzamangeçtiktensonravarsabelgeleriyleaktardığıyazılardır.Butürdeöneçıkaneserler:HalitZiyaUşaklıgil→ KırkYıl,SarayveÖtesiFalihRıfkı→ Çankaya,ZeytindağıHalideEdipAdıvar→ Türk’ünAteşleİmtihanı

Gezi YazısıGezilipgörülenyerlerinilgiçekiciyönlerininanlatıldığımetinlerdir.Butürdeöneçıkaneserler:EvliyaÇelebi→ Seyahatname SeydiAliReis→ Mirat’ülMemalikCenapŞabahattin→ HacYolunda KatipÇelebi→ CihannümaReşatNuriGüntekin→ AnadoluNotları FalihRıfkıAtay→ Hint,BizimAkdeniz, TunaKıyıları

Haber Yazısı5N1Kkuralınauygunolarakyorumsuzoluşturulanhabermetinleridir.Birolaylailgilihalkıbilgilendirmekamaçlanır.

Efsane Halkınhayalgücüyleoluşturduğu“idealinsantipini”işler.Nesildennesileaktarılır.Hayalgücünedayanır.Mit:Eskiçağlardakitanrıları,tanrıçalarıvetanrılaştırılmışkahramanlarıanlatır.Birtoplumaaitmitleriinceleyenbilimdalınamitolojidenir.

Destan ve Efsanenin Farkları: • Destanlargenellikletarihîveönemlibirolaydanoluşurkenefsaneleriçinböylebirzorunlulukyoktur.

• Destanlarındinselbirkutsallığıyokturfakatefsanelerdedinselögelervardır.

• Destanlargenelliklemanzumdur.Efsanelerisegenelliklenesirşeklindedir.

• Efsanelerbiryöreyeveyabirbölgeyeaittir.Örneğin,Balıkesiryöresineait“SarıkızEfsanesi”gibi.Destanlardaisetarihvetoplumlarıetki-

leyenolaylarvardır.Millîdir.

Documents

YAZIM KURALLARI · Okullar, haftaya kapanacak. • Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda kullanılır. Annem, evimizin güneşi,yarın memlekete gidiyor. • Tırnak içine