Yeni Dini Hareketler New Religious Movements

8/7/2019 Yeni Dini Hareketler New Religious Movements

1/162

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

DN SOSYOLOJS BLM DALI

YEN DN HAREKETLER

Yksek Lisans Tezi

ZLEM ULU

stanbul, 2006


2/162

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

DN SOSYOLOJS BLM DALI

YEN DN HAREKETLER

Yksek Lisans Tezi

ZLEM ULU

Danman: DO. DR. M. TAYFUN AMMAN

stanbul, 2006


3/162

ii

NSZ

Bu tez ile zellikle son yllarda lkemizde de faaliyette bulunmaya balad

gzlenen yeni dini hareketlerin tantlmas amalanmtr. Bu oluumlar, yerleik dinlerde

blnmelere ve yeni dini hareketlere ilikin Batda yaplm sosyolojik analizler

erevesinde incelenmitir.

Tez almam srasnda ynlendirici bilgileri ile benden yardmlarn esirgemeyen

ve bu almann gereklemesinde byk emei bulunan deerli hocam ve danmanm

Sayn Do. Dr. M. Tayfun AMMANa ve ayrca literatre ilikin destei iin Dr. Nuri

TINAZa teekkrlerimi sunarm.

zlem ULU

stanbul, 2006


4/162

iii

NDEKLER

Sayfa No

NSZ .............................................................................................................................................................. II

NDEKLER...............................................................................................................................................III

1.GR .............................................................................................................................................................. 1

2. MODERN TOPLUMA DORU TARHSEL DNMLER.............................................................. 6

2.1.MAKRO SRELER...................................................................................................................................6

2.1.1. Rnesans ve Reformasyona Hazrlayan Gelimeler .....................................................................8

2.1.2.Rnesans Hareketinin Getirdii Dnmler ................................................................................11

2.1.3. Din Anlaynda Dnmleri Hazrlayan Nedenler.....................................................................122.1.4. Reformasyon..................................................................................................................................14

2.1.5.Avrupada Devrimler ve Din......................................................................................................... 17

2.2.MODERNLEME VE SEKLERLEME BALAMINDA DN ......................................................................... 20

2.2.1.Kavramsal Almlar ...................................................................................................................... 20

2.2.2.Seklerleme Kuram ve Eletiriler ................................................................................................24

2.2.3. Farkl Din ve Dindarlk Anlaylarnn Ykselii .......................................................................... 39

3.DN KURUM VE ORGANZASYONLARA SOSYOLOJK YAKLAIMLAR ................................ 43

3.1.KLSE-MEZHEP TEORS ........................................................................................................................433.1.1. Kilise ............................................................................................................................................. 53

3.1.2. Mezhep ..........................................................................................................................................57

3.1.3. Denominasyon............................................................................................................................... 67

3.2.KLT......................................................................................................................................................71

3.2.1. Kavramsal Tartmalar ................................................................................................................. 71

3.2.2.Kltlerin Genel zellikleri .............................................................................................................73

4. YEN DN HAREKETLER: TANIMLAR VE SOSYOLOJK TPOLOJLER................................ 76

4.1.YENDNHAREKETLER ........................................................................................................................76

4.1.1. Yeni Dini Hareketler ve Yeni Sosyal Hareketler ........... .......... ........... ........... .......... ........... .......... . 78

4.1.2. Sosyolojinin Aratrma Konusu Olarak Yeni Dini Hareketler ......................................................82

4.1.3. Yeni Dini Hareketlerin Ortaya k ............................................................................................92

4.1.4. Yeni Dini Hareketlerin Farkllklar ve Baar ltleri .............................................................. 94

4.2.YENDNHAREKETLERN TPOLOJLER ...............................................................................................98


5/162

iv

4.2.1. Genel Deerlendirmeler................................................................................................................ 98

4.2.2. Monistik-Dualistik Gruplar: Thomas Robbins ve Dick Anthony.................................................101

4.2.2.1. Dualistik Sivil Din Mezhepleri .................................................................................................102

4.2.2.2. Monistik Gruplar......................................................................................................................103

4.2.3. Dini Hareket-Taraftarlikisine Dayal Analiz: Frederick Bird.................................................105

4.2.4. Dini Hareket-Hedef Kitlelikisine Dayal Analiz: Rodney Stark ve William Sims Bainbridge. 107

4.2.5. Dini Hareketin D Dnya ilelikisine Dayal Analiz: Roy Wallis............................................109

4.2.5.1. Dnyay Reddeden Mezhepler..................................................................................................109

4.2.5.2. Dnyay Tasdik Eden Mezhepler..............................................................................................111

4.2.5.3. Dnya ile Uzlaan Mezhepler (Kltler)....................................................................................112

4.2.6. Dini Hareketlerinlikilerine ve D ilikilerine Dayal Analiz: James Beckford...................113

5.RNEKLERLE YEN DN HAREKETLER ....................................................................................... 116

5.1.UNFCATON CHURCH (THE FAMLY FEDERATON FOR WORLD PEACE AND UNFCATON/MOONES)116

5.2.TRANSANDANTAL MEDTASYON (TRANSCENDENTAL MEDTATON)...................................................119

5.3.THE NATON OF ISLAM.........................................................................................................................121

5.4.THE CHURCH OF SCENTOLOGY ...........................................................................................................124

5.5.RAELANS (RAELYANLAR)....................................................................................................................127

5.6.FENG SHU ...........................................................................................................................................129

5.7.ISKCON:THE INTERNATONAL SOCETY FOR KRSHNA CONSCOUSNESS/HARE KRSHNA MOVEMENT

(ULUSLAR ARASI KRNA BLNLLTOPLULUU/HARE KRNA HAREKET)........................................131

5.8.ALEPH:ALLANCE FOR JEWSH RENEWAL ......................................................................................... 133

5.9.GUSH EMUNM .....................................................................................................................................134

5.10.SAHAJA YOGA ................................................................................................................................... 135

6.SONU VE DEERLENDRME............................................................................................................ 138

KAYNAKA................................................................................................................................................. 148


6/162

1

1.GR

Din, dnya tarihi boyunca insanoluyla birlikte var olmu ve her dnem ihtiya

duyulan bir deer olarak varln srdrmtr. Bilimin ilerlemesi ile bu deerin ortadan

kalkaca ngrlerinde bulunulmu, tm cevapsz sorularn karlk bulaca ve bu sebeple

dogmatik bilginin ortadan kalkaca iddia edilmiti. Ancak zellikle yzylmzn ikinci

yarsndan itibaren farkl din anlaylarnn ortaya kmas ile din, insan hayatnda tahmin

edilmeyecek derecede ykselen ve etkin bir olgu olduu iin tartlr hale geldi.

Kkenlerini Reformasyona dek gtrebileceimiz alternatif din araylarnn

temelinde ekonomik, kltrel, siyasal ve toplumsal gelimelerin birbiriyle etkileimi

yatmaktadr. Orta a boyunca kilise tm alanlara egemen bir kurum olarak varln

srdrmt. Tanr ile birey arasnda arac kurum olan kilise, Tanrdan ald yetki ile

meruiyetini yine kendinden almaktayd aslnda ve dolaysyla hkmleri ve/veya talepleri

sorgulanamayan dini bir organizasyondu. Fakat ekonomide yaanan gelimeler,

beraberinde kilise de dahil olmak zere, dnemin btn kurumlarn etkiledi. Yani

ekonomik dengelerdeki deiim, mevcut sosyal snf sistemindeki dengeleri de deiime

uratt.

Rnesans ve Reformasyon ile birlikte, toplumun kilise ve soylular tarafndan

ynetildii, bu sosyal kurumlarn kendi karlar dorultusunda verdikleri kararlarla halkahkmettii Orta an dzeninde etkileri gnmze kadar uzanan dnmler meydana

geldi. Sz konusu dnemde ortaya kan Protestanlk, yerleik dini yaplardaki kopu,

ayrma ve yeni gruplamalarn sosyal bilime dayal olarak incelenip yorumlanabilecek bir

gelime olarak, tarihe yansm en nemli rnek olmutur. Bu balamda Protestanln

oluum sebeplerinden yola karak yaplan analizler, daha sonraki dini gruplamalarn

deerlendirilmesinde klavuz rol oynamtr.

Yerleik dini gelenee duyulan rahatszln yaratt tepkiler, tarih boyuncagrlm tm yeni dini rgtlenmelerin ortaya kma nedenleri arasnda geerli kabul

edilebilecek en belirgin itici gtr. zellikle kinci Dnya Savandan sonra kendini

gsteren yeni dini hareketler de dier dini oluumlar gibi tm yerleik dinlere, Batda

Hristiyanla, yani temsilci ve arac organ olan kiliseye kar eletirel tutumla ortaya


7/162

2

kmtr. Hem dini kurumlarda hem dinde srekli devam eden bu canllk ve hareketlilik,

bu konuda aratrma yapmamz iin bizi tevik eden ilk neden olmutur.

Bu konuyu sememizin bir dier nedeni ise, Trk sosyolojisinde yeni dini

hareketlerin kuramsal olarak yeterli lde incelenmemi olmasdr. Batda yaplan

tartmalardan henz ok az literatrmze kazandrlmtr ve bu, yeni dini yaplanmalara

dair ciddi bir bolua neden olmaktadr. Bat lkelerinin uzun yllardr yaad sorunlarla

karlamamak iin, bilim dnyasna ve zellikle kamu oyuna bu hususta bilgi kayna

salanmaldr. Baz rneklerinin Trkiyede de var olduunu basndan ve eitli

yaynlardan okuduumuz, grdmz bu dini oluumlara ilikin en doru yorumlar,

Batda olduu gibi bilimsel zeminden yola karak yaplabilir.

Bu almay yaparken hem ekonomik, kltrel, siyasal ve toplumsal deiimlerin,

dini kurumlarda ne gibi blnme, ayrma ve yeni gruplamalar dourduunun ve bu yeni

gruplamalar arasnda ne gibi farkllamalarn var olduunun irdelenmesi hem de din

kurumunun - insan hayatndan kaca, ihtiya duyulmayacak bir deer haline gelecei

iddialarna ramen- yeni oluumlarla ykselie gemesine ve ortaya kan yeni dini

yaplanmalara ilikin tartmalarn irdelenmesi amalanmtr.

Aratrmamz giri, deerlendirme ve sonu dnda, drt ana blmden

olumaktadr. Birinci blmde ilk olarak sosyo-politik ve sosyo-kltrel dnmler

neticesinde Bat tarihinin makro sreleri olan, Rnesans, Reformasyon, Fransz Devrimi,

Sanayi Devrimi; daha sonra, bilim ve teknolojide grlen ilerlemelerin din kurumuna

etkilerine ilikin ngrler aklanmtr. Bu blmde, ncelikle siyasal ve toplumsal

hayatta meydana gelen gelimelerin dnemin aktrlerinin rollerinde ne gibi deiimler

yaratt ele alnmtr. Daha sonra, seklerleme, dnyevileme ve laiklik kavramlarndan

yola karak, seklerleme kuram balamnda, bilimin, dinin toplumsal ve kltrel

hayattaki nemini azaltaca argmanlar incelenmi; bu beklentilere ramen zellikle son

yllarda belirginleen farkl dindarlk anlaylar zerinde durulmutur.

Batnn dini organizasyonlarn incelediimiz nc blmde kiliseden

blnerek ortaya kan doan dini gruplar incelenmitir. Bu blmde kilise-mezhep teorisi

balnda M. Weber, E. Troeltsch, R. Niebuhr, H. Becker ve M. Yingerin bu ayrmalara


8/162

3

dair kategoriletirmeleri ve yeni gruplamalarn rutinlemesine ilikin neo-Weberci

yaklamlar ele alnmtr. Daha sonra kilise, mezhep, denominasyon ve klt ad verilen

dini yaplar detayl bir ekilde irdelenmitir.

Bu kavramsallatrmalar, sz konusu gruplarn zellikleri verilerek, hem yeni dini

hareketlere sistematik adan rnek olmas hem de yeni dini hareketlerle ortak ve farkl

ynlerinin grlmesi iin ayrntl olarak ilenmitir. Bu blmde sunulan dini ayrmalarla

ilgili eitli sosyologlarn aratrmalar ve yorumlar, dini kurumlarn aratrlmasna hz ve

derinlik kazandrmalar asndan sosyoloji tarihinde nemli yere sahiptir. Zira imdiye

kadar bu konuda yaplm olan analizler, daha uzun gemie sahip olan ve gnmzde de

varln srdren gruplamalarn yannda yeni dini oluumlarn deerlendirilebilmesi iin

rnek oluturmaktadrlar.

almamzn drdnc ve asl ksmn oluturan blm ise yeni dini hareketlere

ilikin yaplan incelemelerdir. Bu blmde ilk nce yeni dini hareketlerin genel tanmlar

ve bu oluumlarn yeni sosyal hareketlerle karlatrmas yaplmtr. Yeni dini hareketleri

nemli klan ve aratrlmaya deer yapan, dikkat ekmesine neden olan faaliyetlerinden

bahsedilmi; sosyal hareketlerle kyaslamal bir ekilde tanmlar, amalar, kullandklar

argmanlar ve zellikleri verilmitir. Burada ayrca, yeni dini hareketlerle ilgili yaplan

aratrmalarn geliim srecine, bu srecin dourduu problemlere ve sosyolojik, teolojik

ve klt kart bak alaryla yaplan deerlendirmelere de yer verilmitir. eitlikesimlerce yaplan tanmlamalar verilerek, bu hareketlerin anlalmasn kolaylatrmak

amalanmtr.

Drdnc blmde incelenen bir dier husus, yeni dini hareketleri hangi

sebeplerin ortaya kard ve onlarn tahmin edilemeyecek lde etkiler yaratmasnn

nedenleri, dolaysyla bu hareketlerin dier dini yaplanmalardan farkllklardr.

almamzn bu ksmnda, yeni dini hareketlerin hem dier dini yaplanmalardan

farkllklar hem de kendi ilerinde var olan eitlilikleri bu konuda yaplm kuramsal

tartmalarla aklanmtr. Genel olarak B. Hargrove, J. Lofland ve J. Richardson, D.

Bromley ile G. Meltonn ayrmlarn verdiimiz bu blmde, D. Anthony ve T. Robbins,

F. Bird, R. Stark ve W. Bainbridge, R. Wallis ile J. Beckfordun bu konuda yaptklar

almalar ise ayrntl ekilde ele alnmtr. Ad geen uzmanlarn analizlerinde hangi


9/162

4

kriterlerle nasl tanmlamalar yapldna, bir dier ifade ile kavramsallatrmalara yer

verilmitir. Verilen bu tipolojiletirmeler, karlatmz yeni dini hareketler hakknda fikir

edinebilmemizi ve bu dorultuda hareketlerin faaliyetlerini okuyabilmemizi salayacak

tablolar olarak deerlendirilebilirlii ile nem tamaktadr.

Beinci ve son blmde almamz boyunca aklanan kuramsal tartmalara

rnek oluturmas iin bu hareketlerin popler olanlarndan bazlar, kurucular, retileri,

ritelleri, grup ii ilikileri ve bu gruplarn d dnya ile ilikileri asndan incelendi. Farkl

dini gelenekler ve farkl felsefelerle kendilerine has retilere sahip olan yeni dini

hareketlerden birka rnek sunduumuz bu blmde, bu yeni oluumlarn niin cazip

grld veya aykr, sapkn olarak deerlendirildiinin izleri grlebilir.

Gnmz sosyolojisinde ok sk tartlan ve ykselen bir konu olan yeni dini

hareketler ile ilgili literatr tahmin edilebilecei gibi ok genitir. Bu balamda, dnyada,

zerine ok aratrma yaplm bir konu olan yeni dini hareketleri incelerken bizim de baz

snrlamalar yapmamz gerekti. lk snrlamamz, modern topluma doru tarihsel

dnmler balndan da anlald zere, modernlemenin Batya atfedilen bir olgu

olmas sebebiyle Batda yaanan makro srelerin incelenmesi olmutur. Snrlama

yapmamz gerektiren ey, incelediimiz oluumlarn ortaya kt ve yayld yerdeki

dnmlerin daha anlalr bir zetini karabilmek idi.

Dnyada var olan yerleik dinlerin hepsinde blnmeler, ayrmalar, protestocu ve

muhalif yaklamlardan kaynaklanan yeni gruplamalarn olduu muhakkaktr.

almamzda yaptmz bir dier snrlama, tm dinlere dair genel bir mezhepleme

olgusunu deil, Batnn dini de denen Hristiyanlktaki paralanmalar incelemek

olmutur. nk her ne kadar bu konu Bat dnda da tartlan bir konu olsa dahi, Batnn

dini kurumlarna ilikin daha sistematik analizler yaplmtr.

almamzn esas ksmn oluturan yeni dini hareketler blmnde ise kendimizikuramsal tartmalar zerinde odaklanarak snrladk. Zira bu hareketlerin toplumlara etkisi,

toplum-yeni dini hareketler ilikisi ve bu balamda medyann rol gibi konularda detayl

ekilde analizler yapmak, vermeyi amaladmz kuramsal yaklamlar zedeleyebilirdi.


10/162

5

rnekler verdiimiz hareketlerin yer ald son blmde ise popler olan ve

ksmen basnmzda da yer alan baz hareketleri setik. Burada, yaplm kuramlarn ve

tipolojilerin anlalmasnn -dnyada binlerce yeni dinin ve hareketin var olduu gz

nnde bulundurularak-, Trkiyede de duyduumuz baz rnekler zerinden nispeten daha

kolay olaca dnlmtr.

Konumuzla ilgili Batda yaplan almalarn pek ounun Trkeye tercme

edilmemi olmas ve ngilizce asllarn temin etmeye almamz, dolaysyla kaynaklara

ulaamamak, aratrmamz srasnda karlatmz en byk sorun olmutur. zellikle

konuyla ilgili bilim insanlarnn katklar bu zorluu amamza katkda bulundu. Ayrca

kapsaml ekilde ilgili veri tabanlarn ve literatr tarayarak elde ettiimiz kaynaklar da

konumuza k tutacak ekilde deerlendirildi.

almamz ynlendiren, dolaysyla da ekillendiren unsurlar, belirlediimiz

snrlandrmalar ve kaynaklara ulam zorluunun yannda doruluunu test etmek

istediimiz baz hipotezlerimizin bulunmas idi. Bu hipotezlerimizi sralayacak olursak:

i- Dini kurumlarn siyasal ve toplumsal dzlemde rolleri Bat tarihinde grlen

gelimelerle ekillenmi, bu gelimelerin etkileri Batya atfedilen modernleme sreciyle

beraber gnmze yansmtr. Rnesans ve Reformasyon, zellikle fikri, siyasal ve

toplumsal alanlarda dini kurumlarn yapsnda byk deiimlere neden olmu, bu

balamda dini oulculuk tartlmaya, sosyolojik olarak analiz edilmeye balanmtr.

Ayrca bilimsel gelimeler de, dinin gelecekteki nemine ilikin -gen el olarak menfi-

tahmin ve yorumlarn yaplmasn beraberinde getirmitir.

ii- Yerleik dinlerden blnme ve ayrma yoluyla ortaya kan dini oluumlar,

yerleik dinleri zayflatmann tesinde glendirmi, bu yeni gruplamalar baar elde

ederek sreklilik gstermi, hatta bir ksm yerleik din haline gelmitir.

iii- Dinin deer kaybedecei kehanetlerinin gereklemediinin gstergesi olarak

deerlendirilebilecek ve modern an rn olan yeni dini hareketler, tarihte grlen dini

ayrmalar ve gruplamalardan farkldr. Yeni dini hareketler kavram, ieriindeki

kelimelere bakldnda teolojik olarak incelenmesi gereken bir olgu biiminde anlalsa da,


11/162

6

ekonomik, teknolojik, siyasal ve kltrel gelimelerden etkilenerek ortaya kan ve

toplumu etkileyen, bu sebeple zellikle sosyolojik bak asyla da incelenmesi gereken bir

konudur.

iv- Yeni dini hareketlerin baarl olabilmesi, faaliyetlerini srdrdkleri ada

toplumun deerlerini yanstan dini yaplar olduunun kesin gstergesi deildir. Bu

oluumlar, modernleme sreci ile toplum deerlerinde oluan boluklar kullanabildikleri

lde etkili olabilirler. Sz konusu hareketler, kendilerini kimi zaman dini kimi zaman

bilimsel oluumlar olarak tanmlamakta, yani dolduraca boluklar hedef kitlesine gre

belirlemektedir.

almamzda bu olgular sosyolojik kuram ve tartmalar nda ele alacaz ve

gnmzn deien sosyo-kltrel artlarnda yeni dini hareketlerin daha iyi anlalmasna

katkda bulunacaz.

2. MODERN TOPLUMA DORU TARHSEL DNMLER

2.1. Makro Sreler

Tarih boyunca din-toplum ilikileri zaman zaman gerilim ve srtmeler zaman

zaman da i ie gemeler eklinde tanmlayabileceimiz karlkl etkileimler biimini alan

farkl ve karmak srelerden gemitir. Dini kurumlar, Reform ve Rnesans dnemine

kadar sosyal ve siyasal yaamda ciddi nitelikte varlk gsterirken modernleme ve

seklerleme ile birlikte bu etkisi deiime uramtr. Burada ncelikle belirtilmesi

gereken husus, bu gelimenin daha ok modernleme olgusunun ilk ortaya kt ve

kurumsallat Bat dnyas ve Batnn dini olan Hristiyanlk kurumlar iin geerli

olduunu sylemenin daha doru olacadr. Bir baka ifade ile, modernleme ve dinilikilerini de iine alan kuramlar, Bat dnyasnda yaanan olaylara bal olarak

gelimitir.

Geleneksel ve modern toplumlarda dini sembol, sylem ve kurumlarn farkl

ilevler grdn sylemek mmkndr. Geleneksel toplumlarda kurumlarn kendi


12/162

7

aralarnda uyum iinde ilemesi ve toplumsal istikrarn salanmas, dinin youn etkinlii

sebebiyle kendiliinden olumaktayd. Kilise, toplumdaki yaygn inan ve deerler

sistemini ynlendirme gcne hakim olurken meruiyetini yine kendinden almaktayd. Bu

yapnn hakim olduu dnemde, din ve dini kurumlar toplumsal hayat dorudan ve

derinden etkileyecek gce ve aralara sahipti. Dinin toplumsal hayattaki neminin en

belirgin gstergeleri arasnda, sosyolojinin kurucularndan M. Weber1 ve E. Durkheim2

gibi dnrlerin almalar gsterilebilir. rnein Durkheim,Dini Hayatnlkel Biimleri

adl kitabnda geleneksel toplumlarda dinin ne kadar nemli olduunu gstermektedir.

Ancak modernleme ve rasyonelleme sreleri dinin toplumsal fonksiyonlarnda, en

azndan Bat dnyas iin ciddi deiimlere yol amtr. Rnesans, Reformasyon

dnemleri ve aydnlanma sreleri ile kazanlan bilin, daha nce adalet, ahlak, eitim,

bilim, sanat alanlarna hakim ve siyasal iktidar da elinde bulunduran kilisenin hem etkisini

azaltm hem de onun yerine geecek kurumlara destek vermitir. Nitekim Orhan

Trkdoann3 da belirttii gibi, Bat dnyasndaki gelimeler, bir inan sistemi olarak

Hristiyanln Orta a boyunca uhrevi alem ile ilgili grleri savunabildii bir toplum

yapsndan, bu zihniyete kar duran ve Yeni aa atfedilebilecek dnya grn

dourmutur. Bu gr, insan en mkemmel varlk kabul ederken Tanry yaamdan

kartan hmanistdeerlerin benimsenmesidir.

Rnesans dneminin etkisiyle birlikte, Avrupa insannn din alanndaki

dncelerinde ortaya kan deiiklikler, Bat stnlnn temel nedenlerinden biri

olurken, ayn zamanda sonraki yzyllarn ekilleniinde de nemli etkide bulunmutur.

Kilise ve din, toplum iindeki eski otoritesini ve itibarn nispeten yitirmi ve modern an

laik toplum, siyaset ve kltr yaplanmas nndeki engel byk lde kalkmtr.

almamzda kkenlerini bu tarihlere kadar gtrebileceimiz

yerleik/kurumsallam dinlerden ayrl ve kopu olgusu, yani farkl dini grup ve

mezheplerin ortaya k, Rnesans ve Reformasyon dnemlerini douran sosyal, siyasal

1Geni bilgi iin bkz. Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, Talcott Parsons(ev.), London: Unwin Hyman, 1989.2 Geni bilgi iin bkz. Emile Durkheim, Dini Hayatn lkel Biimleri, Fuat Aydn (ev.), stanbul: AtaYaynlar, 2005.3 Orhan Trkdoan, Osmanldan Gnmze Trk Toplum Yaps, 2. Bask , stanbul: amlca Yaynlar,2004, s. 677.


13/162

8

ve ekonomik gelimelerin neticelerinden biridir. Bu dnemlerin ardndan gelen

modernleme sreci, dinin farkl yaam alanlarndaki yerinin sorgulanmasn ve dinin

geleceine ynelik yorumlar beraberinde getirmitir. Sosyolojik ngrler, bilimin

gelimesi ve rasyonel akln etkisiyle dinin toplumsal hayattaki etkisini yitirecei ve ferdi

bilin dzeylerinde gerileyecei, ve sonunda dinsiz topluma dnlecei ynnde idi.

Yani seklerleme kuram ad verilen bu gr savunanlar, modernlemenin ykseliine

ve yaygnlamasna paralel olarak dinin siyasal ve toplumsal hayattan kopaca beklentisi

iindeydiler. Seklerlemeyi ve modern toplumdaki dinin geirdii evre ve dnmleri

anlayabilmek iin Rnesans ve Reform dnemlerinin bu srelere etkisinin irdelenmesi

yararl olacaktr.

2.1.1. Rnesans ve Reformasyona Hazrlayan Gelimeler

Dini kurumlarn etkiledii alanlarda yaanan gelimelerin boyutlarn 12.

yzyldan balayarak siyasal, toplumsal ve dnsel alanlarda yaanan dnmlere kadar

gtrebiliriz. Keif seyahatleri (Yeni Dnyann kefi), Rnesans ve Reformasyon,

Avrupann siyasal, sosyal, kltrel ve fikri hayatnda kkl dnm balatmaya

yardmc olmutur.4 zellikle bu srelerle birlikte elde edilen doa bilimlerindeki

baarlarn verdii zgven, Orta ada hakim olan dnya grnn zaman iinde

zlmesine neden olan en nemli makro dnm faktrlerinden birisidir.

Bat dnyasnda makro dnmler ncesi dnemi temsil eden ve 9. yzyldagelien Feodalizm, tm Orta a boyunca ve daha sonralara kadar Avrupann toplumsal

ve siyasal dzenine temel olmutur. Yapsnda yaam seviyesi yksek olan valyeler, yani

bir sava snf ve bu snf iin alan bir kyl ynnn var olduu bu sistemde, feodal

beyler kyllere toprak verir, kyller de borcunu rnle ve her trl hizmetle derdi.5

nce Fransada doan bu sistem zamanla tm Avrupaya yaylm, her yerde bir byk bey

ve ona bal birok kk beylerden oluan bu tr sosyal halk snflar ortaya kmt. Orta

a Avrupas, soylu, din adam, burjuva ve kyl snflarndan olumaktayd. Bu dnemde

krallklar ile derebeyleri arasndaki mcadeleler istikrarl bir sistemin srmesine engel

olmaktayd. Sistem iinde soylular, din adamlarnn dahi boyun edii, en fazla yetkiye

4 David West; Kta Avrupas Felsefesine Giri, Ahmet Cevizci (ev.), stanbul: Paradigma Yaynlar, 1998,s. 235 Derebeylik,Trk Ansiklopedisi, C. 13, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1966, s. 91


14/162

9

sahip olan kesimdi. Toprak sahibi olan soylular ksa zaman iinde nemli bir kimse haline

geliyor, kralla karlkl hak ve grevlere sahip olduu bir stat elde ediyordu.6 Din

adamlar ise krallara ta giydirebilme ve hatta onlar aforoz etme yetkisini elinde

bulundurmaktayd. Burjuva snf zanaat ve ticaretle uratndan dnemin artlarnda

fazla yetkileri yoktu; ve kyller topraa bal, toprakla beraber alnp satlmakta olan bir

kesimdi. Ancak her ne kadar btn snflar ynetimde sz sahibi olmasa da, bu dnemin

Avrupas, eski gebe hayatndan uzak, yerleik ve dzenli bir hayata gemi, eitli

haklar bulunan bir topluluktu. Tm snflarn kendi ilerinde sahip olduu sorumluluklar

ve dolaysyla yetkiler, soylu, din adam, tccar ve kyl snflarnn kendi kendilerinin

efendisi olduu bir sosyal yapy meydana getirmekteydi.7 Zamanla bahsedilen aktrler ve

kurumlarn ilevlerinin deimesi, bir ksmnn dnme uramas, bir ksmnn ise

ortadan kalkmas ile bu yap farkllamtr. Avrupadaki bu yapnn bozulmasnda

etkenlerden biri corafi keifler olmutur.8

nceleri yalnzca tahminlere dayanan Avrupallarn haritalar, corafi keiflerin

salad bilgiler sayesinde btnyle deimitir. Ayrca keif seyahatleriyle eski ticaret

yollarnn deimesi ve Avrupallarn yeni kefedilen yerlere smrge imparatorluklar

kurmalar, kefedilen lkelerden Avrupaya altn ve gm bata olmak zere bol miktarda

hammadde gtrlmesine neden olmutu. Daha nce yaplan Hal Seferleri yznden

soylularn zayf dmesi ile birlikte, ekonomi alanndaki bu gelimeler zellikle ticaretle

uraan burjuva snfnn zenginlemesini dourdu. Bylece ekonomik ynden

kazanmlaryla burjuva snf, feodal dzen iinde varln belli edecek kadar glenmeye,

mevcut dzene direnmeye ve ynetimde hak iddia etmeye balad. Yani Avrupada

ekonomik anlamda yaanan gelimeler, siyasi ve sosyal ynde deiimleri de beraberinde

getirmiti. Ekonomik g kazanan yeni snf, yeni sosyal artlarn domasna ve ayrca

siyasal hak ve yetkiler edinme arayna girmilerdi. Yeni sosyal yapnn aktrlerinin elde

6 Oral Sander, Siyasi Tarih: lkalardan 1918e, 7. Basm, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar,1999, s. 67.7 Sander, s. 678smail Cokun, Modern Devletin Douu, stanbul: Der Yaynlar, 1997, s. 140.


15/162

10

ettii bu ksmi zgrlk ve kendi kendine ynetim imkan, Avrupada kilisenin roln

deitirerek tm dnyay etkileyecek yeni bir srecin domasn salamt.9

Avrupa toplumunun yerleik hayata gemeden nce en byk sorunlarndan biri

haydut ve korsanlarla mcade etmekti. Bu, yerleik hayata geerek yerel gvenliin

salanmas sayesinde ortadan kalkmt. Artk deerli mallarn zorla elde edilmesi geerli

yol olmaktan km ve korsan gemilerinin yerini ticaret gemileri, haydutlarn yerine ise

tccarlar almt. Zamanla bamszca kendi ilerini grmeye alan ve ticarete uygun

blgelere yerleen bu kesim Bat ve Kuzey Avrupada kentlerin oluumunu salamt.

Giderek kentlerin oalmas tketimi artrm, dolaysyla yeni tarm alanlar ihtiyac

domutu. Ekim alanlarnn genilemesi ve kyllerin de yeni alan ekim alanlarna

gitmeleri, kyllere zgrlk vermek anlamna da gelmekteydi. nk yakn mesafede

olan bir baka kydeki kyller ticaret yaparak zgrln ksmen de olsa kazanmt.Giderek bu yap genilemi ve soylu snf kendisi -de al veri yapabilmek iin paraya

ihtiya duyduundan-, kyllerin yllk olarak dedii para karlnda onlara zgrln

vermek durumunda kalmt. Bylece kendi topraklarna sahip olan kyl ticaretle maddi

ynden glenmeye balamt.10

Avrupada byle canl bir ticari yapnn olumas, siyasal ve sosyal alanda olduu

gibi din ve kltrde de deiim beklentilerinin kendini gstermesine neden olmutu. nk

feodal yapnn hakim olduu Bat dnyasnda, zellikle Orta an ilk dnemlerindeHristiyanla karamsarlk hakimdi; insann tabiat erdi ve o doutan gnahkard.11 13.

yzyldan itibaren bu anlay deiime urayarak, insann btnyle kt olmad inanc

ortaya kt ve dnyadaki hayat nem kazanmaya balad. Hem kyllerin hem de burjuva

snfnn ekonomik, hukuki ve siyasal g ve yetkilerinin deimesi dnya grlerinin de

deimesini salamt. Hatta zamanla toplumun byk kesiminde grlen bu dnm

dier snflarda da kendini gstermeye balamt. Kilise teologlar yani ruhban snf dahi

9 Alaeddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi:Tarih ncesinde, lk ada, Orta ada ve Yeni adaToplum ve Siyasal Dn, 6. Ksaltlm Basm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1996, ss. 278-286.10 Sander, ss. 68-69.11

Rza Kurtulu, Avrupa , Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: Trkiye DiyanetVakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar,1991, s. 134


16/162

11

bu dnemde Tanrnn olaanst bykl yerine, ilahi adalet fikrine nem vermeye

balamlard.

2.1.2.Rnesans Hareketinin Getirdii Dnmler

Rnesans, Antik Yunan-Roma medeniyet deerlerini n plana alarak sanat,

edebiyat ve ilimde gerekletirilmi, Orta an feodal yapsna ve dinsel kurumlarna

tepkiyi temsil eden bir sretir. stanbulun fethinden sonra talyaya gelen Bizans

sanatkarlarnn Yunan sanatn yaymak amacyla yaptklar tantm abalar, esasen eskiYunan medeniyetine yakn olan talyada baarl sanatkarlarn yetimesini dourmutu.12

Papalarn, krallarn, prenslerin ve soylularn desteini kazanan bu sanatkarlar, bylece bir

tek hkmdarn ve hanedann huysuzluklarndan kurtulma zgrln kazanm, corafi

hareketlilii sayesinde temsil ettii hmanist grn dier lkelere yaylmasn

salamlard.

Orta ve Kuzey talyadan Bat Avrupaya yaylarak Bat toplumunun fikir

sistemini ve ortak deerlerini hazrlam olan bu dnemin etkin aktr burjuva snf, eski

soylular ve ruhban snfnn dnya gr dnda yeni bir dnya gr arayndayd;

nk ne lm sonras bir dnyaya kendilerini hazrlamaktaydlar ne de kaderlerine boyun

emekteydiler, onlar bu dnyaya ynelik yayorlard. Neticede Rnesans dnemi dnya

gr, insan konu edinen, merkeze oturtan, tm felsefe ve ilahiyat retilerini birbiri ile

badatrmay amalayan, ve insann -kaybedilmi olduu varsaylan- ruh ve bilgeliini

arayan hmanist dnya grn meydana karmt. Din, lm sonrasna ynelik bir

inan, bir dnce gelitirirken, hmanist gr, insan ve bu dnya merkezli bir dnyagelitirmekteydi. Bu anlaya gre yaadmz dnya, baka dnyalar dnme ve onun

iin hazrlk yapmaya gerek kalmayacak kadar ilgi ekici bir yerdir.

12 okun,Modern Devletin Douu, ss. 144-145.


17/162

12

Bu gr yeni zengin snfn hem sanatkarlar hem bilim adamlarn desteklemesini

dourmutu. nk o yllarn bilim adamlar ve sanatkarlarnn ou zaten ya burjuva

snfna mensup ya da burjuva snfndan kan grevlilerdendi. Mesela Fransada

Corneille, Racine, Bolileau, Descartes, ngilterede Harvey, Newton, Almanyada Leibniz,

talyada Galilei bu konuda rnek verilebilecek isimlerdir. Dolaysyla ortaya kan bu yeni

snf, dine kar durular sebebiyle, evren hakknda sahip olunan bilginin yeniden

deerlendirilmesine, bilimi dogmalardan kurtararak doaya dnk, doay anlamaya,

renmeye ve ona egemen olmaya gtren faaliyetlere destek vermeye akt. Orta ada

tabiat olaylar Tanrsal nedenlere balanarak ifade ediliyor, kilise din d bir bilgi edinmeyi

gereksiz gryordu, oysa Rnesansta dogmatik inancn ve bilginin yerini yaratc dnce

almt.13 Bylece ortaya kan yeni dnya gr bilim alannda gelimeler yaanmasna

sebep olmu, kilisenin dogmalar yklmaya balamt. Bilim adamlar, inan sistemleri ve

din dogmalarna dayal olarak kurulmu, daha nce insanlarn yanl bildikleri ya da ancak

gizemli bir hava iinde kavradklar evrenin yapsn aydnlatrlarken, insann, sadece yanl

olan doa bilgisinden deil, ayrca dinsel inancn getirdii gizemli dogmalardan da

kurtulmasn salamt.14 Bilim, insanlar dinin korku veren aklamalarndan

kurtarmaktayd; insana din karsnda bamszlk kazandrmt.15 Bir baka deyile insan,

bilim ile bamsz bir birey haline gelmiti.

2.1.3. Din Anlaynda Dnmleri Hazrlayan Nedenler

Tarihsel sre ierisinde, zellikle de 14. yzyldan itibaren orta snfn

kalknmasyla e zamanl olarak kilise de zenginlemeye balamt. Papalkn artan refah

karsnda kilisenin gelirlerini tek elde toplama giriimi vergi toplama iinin bankalara

braklmasn dourmu, yani para toplama iini kiliselerden devralan zel bankalar ortaya

kmt. Bu zel bankalar, din ve parann bir arada grlmesi anlamna gelmeye

balamt. Kilisenin yozlat sylemi, -doktrinel ekimelerin dnda- ite bu alveri

ilikisini temel alarak ykselmektedir.16 Bu gelimeler, kilisenin Batdaki anlamyla

dinin- konumunu sarsm, din ve inanlar zerinde yenilik hareketlerine yol amt.

13 Hsen Portakal, Rnesans ve Laiklik, stanbul: Cem Yaynevi, 2003, s. 21.14 Portakal, s. 70.15 Portakal, s. 36.16 Kurtulu, s. 134


18/162

13

Avrupada kilisenin siyaset ile birlikte toplumun her alanndaki etkinlii, yolsuzluklar ve

neticesinde yozlamalarla manevi yetkisini ve etkisini zayflatmt. Yaamn birok

alannda etkisini yitirmeye balayan Hristiyan dininin dnemin yeni koullarna gre

gzden geirilmesi gereklilii,Reform ad verilen yenilikleri dourmutu. 16. yzylda tm

Avrupay etkileyen bu dinsel hareket, Katolik kilisesinin -bilhassa endljans

uygulamalaryla- ar zenginlemesi ve yozlamasna kar gelimi, Avrupadaki mezhep

birliini bozmu, Hristiyanln bugunk byk mezhebinden biri olan Protestanln

olumasn salamtr.

yle ki, matbaa ile Tevrat ve ncil gibi kitaplarn ok sayda baslmas,

Avrupallara bu kitaplar dorudan okuyabilme imkann salamt; ve kitaplarda

okuduklaryla kilise uygulamalarnn farkl olduunu grenlerde kiliseye kar tepkiler

uyanmt. Bu tepkilerin amalar ve ierikleri, farkl zellikler tamaktayd. Zira kiliseyekar eletiri ve reaksiyonlar, dardan olduu gibi kendi iinden de gelmekteydi. Hem

kilise iinde reform isteyen din adamlar hem kilise dndaki insanlar, kilisedeki

yozlamay dile getirmekteydiler. Dardaki insanlarn grlerini ise, kilisenin gcne

ynelik tartmalar oluturmaktayd.

Dinde reformu kiliseye muhalefet etmek olarak ele aldmzda, bir kilisenin

gcne bir de kilisenin gszlne kar tepkilerin var olduunu grrz. Monarklar

ve zenginlerin nazarnda kilise, eski saygnln yitirmeye balamt. Kilisenin manevisnrlandrmalarna, hkmranlna ve koyduu vergilere kar kmaya balayan

monarklar artk kilisenin g ve mlkne itibar etmemeye balamt. Dier taraftan

eitimli kimseler de daha ok halkn tepkilerini dile getirmekteydi. Baz bilgin ve

dnrlerin toplumun grn yanstan sylemi ise temelde dini nitelikteydi. Onlar

monarklar ve zenginlerin aksine, dinin gcne deil zayflna isyan ediyorlard; daha sk

bir kilise denetimi, daha drst bir kilise istiyorlard. Papann Hristiyanln ruhani lideri

olacana dnyevi bir iktidar sahibi haline geldiini, ahlaki yozlama ve bo inanlara kar

kilisede kkl bir Reformasyonun gerekletirilmesi gerektiini sylyorlard. Tm bu

eletirilerin neticesinde gerekleen Reform hareketleri, geni halk kitlelerinin

hassasiyetlerini dile getiren Martin Luther tarafndan, kiliseyi dzeltmek deil, onu alaa

edip yerine ncilden karlacak ilkeler zerine yeni bir kilise ina etmek amacyla


19/162

14

balamt. Bylece o zamana kadar kurumsallam ve tekillemi Hristiyanlktan

kopular yaand grlmtr.

2.1.4. Reformasyon

Yaygn olarak Martin Lutherle balatlan Reform hareketlerinin (1517-1600)

aslnda daha derin bir tarihi vardr. Bu nedenle Reform hareketinin yalnzca Lutherle

gerekletiini sylemek hatal olur. Zira Lutherden nce ngilterede John Wyclif (1320-

1384) ve Bohemyada Jean Hussun (1369-1415) Papala kar kmasyla reform iin

baz teebbsler olmutu. Wyclif Papalk ve ruhban aleyhtar hareketi ile tannmt,

Bohemyada ne kan ve Wyxlifin doktrini benimseyen Huss da dinde reform iin

muhalif duruu temsil etmekteydi. Ancak Hussun aforoz edilip diri diri yaklmas hareketi

ortadan kaldramad ve tam anlamyla Reform diyebileceimiz sre Lutherle balam

oldu.17

Martin Luther, kilisenin Endljans satmna ve Papann bu husustaki otoritesine,

ayrca gnahlar balamas ve bunu mali kaynak haline getirmesine, Kutsal Kitap

yorumlayarak hkm karmay kendi tekelinde bulundurmasna ve Latincenin hakimiyeti

hususlarnda Kiliseye kar karak18, 1517de balatt reform hareketi ile Hristiyanln

u anki ana kolundan biri, Protestanlk mezhebinin ortaya kmasna yol amtr. Bu

arada Papa 10. Leo, kilise otoritesini vaftiz ve kominyon hari hibir takdis ayinini kabul

etmeyerek reddeden Lutheri, ynelttii eletiriler iin tevbeye davet etmiti, fakat bunu

reddeden Luther, Papa tarafndan aforoz edildi. Bunun zerine Lutherin 1519da hakknda

karlan aforoz fermann halkn nnde yakmas, hkmdarn -Papann mracaat

etmesiyle- toplad mecliste idama mahkum edilmesi kararnn kmasna neden oldu.

Ancak Luther Alman hkmdarlarnca korunmaktayd; ve ncili Latinceden Almancaya

evirip yaynlayarak Kutsal Kitapta Papann otoritesine ve uygulad metotlara ait hibir

ey bulunmadn halka anlatt.19 Bu sre, kiliseden kopu hareketlerine ivme kazandran

bir gelime olarak tarihe gemitir.

17 Reform, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1978, s. 258.18 Ramazan Altnta, Din ve Seklerleme,stanbul: Pnar Yaynlar, 2005, s. 34.19 Rnesans, Trk Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1978, s. 440; enel, ss. 292-293


20/162

15

Lutherin teolojisi, imana ulamada insann roln pasifize ederek ilahi rahmetin

seilmiler iin olduunu kabul eder. Lutherin kurtulu anlaynda, ne kilisenin ne salih

amellerin ne de ibadetlerin rol vardr. Luther, kilisenin etkinliini yok etmek, Tanr ve

insan arasndaki araclk roln ve otoritesini ortadan kaldrmak iin bir dizi reformist

gr ne srmtr. O, bir Hristiyann kendi iyi fiilleri ve ibadetleri sayesinde deil

Tanrnn inayeti ve rahmetiyle temize kacan, yani ebedi selamete erieceini, bunun

ise ancak Hz. sann efaatiyle kurtulacana iman eden itikad sahibi kimselere

bahedileceini savunmutu. Kilisenin insann kurtuluundaki rolne meydan okuyan

Luther, yalnzca kutsal kitap (sola scriptura), yalnzca iman (sola fide) ve yalnzca

rahmet (sola gratia) anlaylarn gelitirerek kurtuluu daha kolay bir srece indirgemiti.

Lutherin bu anlayna gre iman en nemli unsur olarak ortaya kt, yani ibadet ve

riteller mmin olmann tanmlayc gesi olmaktan kt. Bu balamda kilisenin insann

kurtuluundaki tekelci rol ortadan kaldrlm ve bu rol Kitab- Mukaddese verilmiti.

Kutsal Kitap kilisenin tekelinden karan Luther, Onu Latinceden Almancaya

evirmesiyle bu fikirlerinin daha geni kitlelere yaylmasn salamtr. Dolaysyla

bylece mezhep yaylmaya balamtr.20

Lutherin baarsnda, Papann maddi olarak kendilerini soymasndan, hem

Papaya hem de Katolik mparatorluklarna kul olmaktan bkan Alman Hkmdarlarnn

desteini kazanmas byk etken olmutur. Zira yukarda da ifade edildii gibi, hakknda

idam ferman karldnda kendisini koruyan Alman Hkmdarlar olmutu. Bunun

yannda milli dinlerinden okuyabildikleri ncile matbaann kullanmyla daha kolay

eriebilmeleri de, bu devletlerin nazarnda Papann otoritesini byk lde sarsm oldu.

Reform hareketlerinin ilk nce Almanyada balamasnn sebepleri arasnda

Almanyann dier Avrupa lkelerine gre geri kalml ve Rnesanstan daha az

etkilenmi olmas saylabilir. nk yeni ticaret yollarnn Orta an btn kurumlarnn

kklemi olduu Almanyadan uzak olmas ve dolaysyla bu lkenin yeni ekonomik

koullara kendini adapte edememesi, Almanyann dini bir yenilenme iin dier lkelere

gre daha elverili hale gelmesini salamt.21 Almanyada, protestolar bastrabilecek

20 Adnan Aslan, Martin Luther , Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: TrkiyeDiyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar 2003, s. 238; enel, ss. 293-29421 Kurtulu, s. 134.


21/162

16

gce ve zenginlie sahip zengin kesim-din adamlar i birlii yaplabilecek imkan ve

artlar salanamamt.

Luther tarafndan gelitirilen zel Protestanlk formu, resmi din olduu Almanya,

Danimarka, Norve ve sve dndaki lkelerde reform hareketlerini doktrinel niteliinden

ok sosyal bir hareket olarak etkilemitir. Dier lkelerde, rnein svire Zrihte

Protestanlk Zwinglinin teorisi ile temsil edilmiti. Luther gibi Tanryla aracsz ilikiyi ve

dini trenlerin sadeliini vurgularken Ulrich Zwingli, aslnda Lutherinkine oranla daha

soyut olan teolojisinde kurtulu ayinlerinin ve dier dini trenlerin hibir pay olmad bir

nefis mcadelesinden bahsetmiti. Yine svirede, Cenevrede bir dier Reform hareketi

lideri Jean Calvindi. O, hukuk ve disiplini n plana kararak, onlarn Lutherin vicdan

stnlnden ok daha farkl olduunu gstermiti.22

Lutherin yeniliki grleriyle ncln yapt Reformasyon birok lkede

Katolik Kilisesinden kopulara ve yeni mezheplerin (veya kiliselerin) ortaya kmasna

neden olmutur. svirede Reformasyon, Reform hareketini yeterli bulmayp onu baz

ynleriyle eletiren Anabaptist hareketin olumasn salamt. ngilteredeyse Protestan

Reformu 1570ten itibaren Anglikan Kilisesi tarafndan temsil edilmektedir. Bu byk

reform hiziplerinin yannda Kveykrlar (Quakers), Metodistler (Methodists),

Asompsiyonistler (Assumptionists) gibi pek ok Protestan kkenli mezhep Avrupada

yaylma imkan bulmutu. Avrupa lkelerinde Protestan kiliselerinin kurulmas, ayrcaKatolik kiliselerin reform ihtiyac hissetmesine neden olmutu. rnein talya ve

spanyadaki baz tarikatlar Cizvit tekilatnn kurulmasna n ayak olmutu. Bu tekilat

zamanla byk g elde etmi ve Avrupada ynetilen hareketlerde nc ve etkin olma

zellii kazanmt. Fakat kilise her ne kadar revizyon giriimi balatm olsa da, Papa 10.

Piusun kar kmas ile bu ihtimal ortadan kalkmt.

Lutherin savunduu ve yayd grlerdeki dini dnce ve pratiklerdeki

dnmler sz konusu olduunda Protestanln belirgin bir ekilde n plana kt

grlmektedir. zellikle Avrupada zihinsel deiimlere neden olan bu gelimeler daha

sonraki yllarda seklerleme ve laiklik eklinde kendisini gsterecek olan nemli

22 Kurtulu, s. 134.


22/162

17

dnmlere zemin hazrlamtr. Protestanlk Tanr ile birey arasndaki arac kurumlar

reddederken beraberinde o kurumlarn ritellerini de reddetmitir. Bylece getirdii sert

ilkeler, topluma manevi motivasyon ve btnlk salayc unsurlar ortadan kaldrmtr.

Protestan Hristiyanlk kilise ayinleri, l kimse iin dua etme ve merasim dzenleme gibi

ritelleri uygulamaya son vermi, azizlerin aracl, mucize gibi inanlar retisine dahil

etmemitir; adeta ibadeti meslek ahlak ile snrlandrm gibidir. Akn tanr anlayna

vurgu yapan Protestanlk, Katolik Hristiyanln maneviyat gdleyen, uluhiyet dnyasna

zenginlik katan retisinden farkl olmas bakmndan insann manevi dnyasn boaltma

etkisi gstermitir. Nitekim Kalvinizme bal olarak Protestan ahlak sayesinde kapitalist

ekonomi anlaynn ortaya ktn syleyen Webere23 gre de, Protestanlk kapitalizmin

ve seklerlemenin yolunu am, byy ortadan kaldrmtr.24 Ancak kapitalizm kendi

dayanaklarn kurduktan sonra Protestanla srt evirmi, ve bu zihniyet, insann yalnzca

bedensel yaps ve ihtiyalarn karlamak iin yaamn srdrd bir dnya durumunu

gelitirmi; dine kar kaytszl, dnyevilemeyi beslemitir.

2.1.5. Avrupada Devrimler ve DinSosyal, siyasal, ekonomik ve kltrel ynleriyle Bat dnyasnda yaanan bu

gelimeler Avrupallara geni bir vizyon kazandrmt. 11. yzylda yaanan Hal

Seferleri, onlar denizar keiflere ak hale getirirken, ayrca daha sonra matbaann

kullanm ile bilgi kolaylkla ulaabilir hale gelmiti. Kutsal Roma mparatorluunun

siyasi otoritesini yitirmesi ve Papaln toplumsal ynden dnyevi olaylarla ilgili eskisi

kadar iktidar mcadelesi iinde olmamas, Avrupada, zerk siyasal birimlerin, soylularn,

prenslerin ve tccarlarn aktif olduu bir siyasal yap meydana getirmiti. Bu bamszlk

bilinci, zellikle Portekiz, ngiltere, spanya ve Fransa olmak zere ynettii halkn

23 Max Weber, The Protestant Ethic and The Spirit of Capitalism, Talcott Parsons (ev.), London: UnwinHyman, 1989, s. 44.24 Sezen,slamn Sosyolojik Yorumu, s. 346.


23/162

18

desteini ve siyasal ban kazanan monarileri daha da glendirmiti. Bu dnemde

ykselen bir milliyet dncesi sz konusuydu. Halkn d dnyayla temas edebilmesini

salayan yeni imkan ve artlar, bu milliyeti anlay kuvvetlendirmi, ve dolaysyla ulus-

devlet olgusunun temeli olumaya balamt. Ancak retici olmayan soylularla kilisenin

ayrcalkl konumu, bu zihniyetle birlikte bir sre sonra retici halk snfn rahatsz etmeye

balamt. Zamanla ngiltere, Amerika ve Fransada tepkiler kendini gsterdi. zellikle

Fransada, dier lkelerde yaananlara gre toplumu rahatsz eden ey farklyd. Ama

siyasal g elde etmek veya bamszlk kazanmak deil, ekonomik smrye kar

haklarn savunulmasyd. nk monarklar ar genileme istekleri uruna savalara

girmi, dolaysyla askeri harcamalar karlanamaz hale gelmiti. Bu giderlere monarinin

saray harcamalar eklenince, bte yetersiz gelmeye balam ve halkn vergi yk

artrlmt. Bu harcamalar karlanamaz olunca, halktan ar miktarda vergi alnmas

gndeme geldi. Bu gelimeler, soylularn ve kilisenin vergi ayrcalklar karsnda zarar

gren halkn ve ticaretle uraan kesimin tepkisini dourdu. Fransa millet olma ve milliyet

bilinci yerlemi bir lke olduu iin bu tepkilerin birlemesi ve etkili olmas daha kolay ve

abuk olmutu. Bu gelimeler, 1789da tarihi deitiren Fransz Devrimini dourdu.

Ekonomik, siyasal ve toplumsal ynleriyle gerek Bat lkelerinde yaanan sreler gerekse

Fransadaki devrim, tm Avrupada ve daha sonra dnyada kkl deiimlere neden oldu.25

Fransz Devriminin de etkisiyle kilisenin, dolaysyla dinin Orta adaki etkin

konumunu yitirmesi, bireye siyasal geleceini deitirebilecei bilincini de kazandrmt.

Bu srele yneticilerin otoritelerinin sorgusuz sualsiz kabul edilmesi olgusu ortadan

kalkmt. Siyasal dzenin sorumluluu Tanrdan bireye gemi, bylece yeni bir dnem

balamt. Yani din-devlet, din-toplum ilikileri yeniden tanmlanm, din siyasal iktidar

zerindeki etkisini kaybetmi ve daha pasif bir konuma gerilemiti. Bu sre, btn Avrupa

lkelerinde ve Avrupaya yknen dier blgelerde de yaand.

On dokuzuncu yzylda bilimde yaanan gelimelerin retime uygulanmasyla

ekonomik alanda nemli gelimeler yaanmtr. Buhar gc ile alan makinann icad,

makinalam endstrinin ilk adm olmu, ardndan gelen icatlarla beraber Avrupa

25 Sander, ss. 78-80, 144, 145; Charles Tilly, Avrupada Devrimler, zden Arkan (ev.), stanbul: AfaYaynlar, 1995.


24/162

19

devletlerindeki sermaye birikimi artmt. Bunun yannda, daha nce de deindiimiz gibi,

bu dneme kadar din ve gelenek, insan vcuduna ynelik aratrmalar ve uygulamalar

snrlamt. Ancak bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler, bu konudaki dogmalar yava

yava ortadan kaldrmaya balamt. Bu srelerle balayan ekonomik yapnn deiimi ve

yeni bulularn retime uygulanmas literatre Sanayi Devrimi ad verilen gelimeyi

ortaya karmtr. Arlkl olarak ngilterede balayan Sanayi Devrimi tarm

toplumundan endstri toplumuna geii ve bu sre ierisinde de kkl sosyal deimeleri

beraberinde getirmitir.

Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi gibi kkl dnmler Avrupada din-ulus ve

din-devlet arasndaki allagelmi ilikileri ciddi bir eilde deitirdi. Yani bu nceki

dnemlerde grlen yakn ilikiler, Fransz Devrimi ile birlikte sona erdi. Bir topluma ye

olmann tanm, dini temellere dayal olmaktan ziyade vatandalk temeline oturtuldu.Avrupa tarihine bakldnda din-devlet veya din-toplum ilikilerindeki dnmler her

lkede farkl tonlarda yaanmtr. Fransada kat bir ayrma yaanrken ngilterede daha

yava bir gei olmutur. Portekiz (1910) ve spanyada (1931) da cumhuriyetin kurulmas

ile din kart bir seklerleme sreci balatlmtr. Fransa rneine bakldnda bu

deiimlerin din eitimi politikalarna yansd da grlmektedir. rnein Fransada

devlete bal ilahiyat faklteleri 1880lerde ortadan kalkmt. Eitimdeki seklerleme

hzla devam etmi ve 1886 ylnda alnan bir kararla retmenlerin de tamamen laik

olmalar yani herhangi bir dini organizasyona ye olmamalar gerektii prensibi

benimsenmitir. Fransadaki din-toplum ve din-devlet arasndaki ilikilerde yaanan

kopukluk, 1905 ylnda Fransz Parlamentosunun ald bir kararla daha belirgin hale

gelmitir.26

On sekizinci ve 19. yzyldan balayarak etkisini artran Fransz Devrimi ve

Sanayi Devriminin yaratt deiimler 20. yzyln her iki yarsnda da etkili olmutur.

Birinci ve kinci Dnya Sava, Avrupadaki sosyal, ekonomik, siyasi ve fikri ak ciddi

bir ekilde sekteye uratmt. Her iki dnya savanda yaanan ac tecrbeler ve trajediler,

sava ve otorite kartl gibi yeni bir dnce dalgasnn ortaya kmasna neden olmu ve

26 Sander, ss. 119-149; Jean Bauberot, Avrupa Birlii lkelerinde Dinler ve Laiklik, Fazl Arabac (ev.),stanbul: Ufuk Kitaplar, 2003, s. 99; Tilly, Avrupada Devrimler; Eric J. Hobsbawm, Devrim a:Avrupa 1789-1848, Bahadr Sina ener (ev.), Ankara: Dost Kitabevi, 1998.


25/162

20

zellikle 1968 Fransasnda yaanan protesto ve kar kltr hareketleriyle daha sonraki

gelimeleri etkilemitir. Hatta dnyann dier blgelerindeki toplumsal hareketler iin

ilham kayna olmutur.

2.2. Modernleme ve Seklerleme Balamnda Din

Yukarda da grld gibi Rnesans ve Reformasyon dnemlerinde ortaya kan

fikirler ve yaanan sreler, dini kurumlarn yapsn, din-toplum ve din-siyaset ilikilerini

derinden etkilemitir. Rnesans ve Reformasyon dnemlerinde ortaya kan yeniliki

dnceler gibi modernleme sreleri de din-toplum ilikilerini ve dinin modern hayattaki

ilevlerinin yeniden tanmlanmasna neden olmutur. zellikle Bat Avrupada yaanan

gelimeler, sosyologlar arasnda dinin giderek gerileyecei ve toplumsal hayattaki

fonksiyonlarn yitirecei beklentisi dourmutur. Modernletike dinden uzaklalacan

savunan ve sosyoloji literatrnde seklerleme kuram olarak adlandrlan bu anlay,

dinin tmyle bireysel ve vicdani bir olguya dneceini iddia etmitir. zellikle son

yzyldaki din-toplum ilikilerine k tutmaya alan bu anlayn ngrlerinin ksmen

doru ktn ancak Bat d dnyadaki gelimeleri tmyle aklayamad sylenebilir.

Fakat yeni dini hareketlerin ortaya k din-modernite ilikisi konusunda 1960l yllara

kadar etkin olan seklerleme kuramnn tekrar tartlmasna neden olmutur.

Seklerleme kuram etrafndaki tartmalara bakmak, yeni dini hareketlerin ortaya k

srelerinin daha iyi anlalmasn salayacaktr. Ancak seklerleme kuramn tartmadannce seklerizasyon, seklerleme, dnyevileme, laiklik gibi kavramlara aklk

getirmemiz, amacmz iin daha faydal olacaktr.

2.2.1.Kavramsal Almlar

Protestan Kiliselerinin yaygnlamas Katolik kilisesinin otoritesinin sarslmasn

dourmu, iki mezhep arasnda uzun ve zorlu mcadeleler yaanmt. Bu srete

Protestanlar ve Katolik kilisesi arasnda 30 yl sren din savalar meydana gelmi,

mcadeleler nce 1555 ylnda Augsburg Din Barnn, ardndan Westfalya anlamasnn

imzalanmas ile son bulmutu. Augsburg Din Barna gre 1624e kadar srdrlmesi

ngrlen kimin topra, onun dini ilkesi uygulanacakt. Sz konusu maddeye gre prens,

Katolik veya Protestanlk mezhebinden (dininden) hangisini seerse tebaas da onun


26/162

21

mezhebini (dinini) semek durumundayd. Bu ilke 1624 ylna kadar prensliklerin egemen

olduu alanlarnda din birlii salad. ngrlen srenin sona ermesiyle, 1644-1648

yllarnda yeniden grmeler yapld ve nihayetinde Westfalya anlamas imzaland.

Seklerizasyon ifadesinin ilk kullanm, din ve devlet ilerinin ayrlmas anlamnda, bu

anlama metninde olmutur.27yle ki, bu anlama ile arazi ve emlak, kilise otoritelerinden

karlm olacakt; yani kilisenin mlk zerindeki etkisi ortadan kaldrlmt.28 Bylece

seklerizm, Protestan hareketinin bir neticesi olarak tarih sahnesine km oldu.29

Balangta Hristiyanln aslna, mistisizme dnmek gibi tezlere dayanan ve

adeta bir dini hareket niteliinde olan bu akm, zamanla evrensel kilise otoritesine kar

dikelmeye, sonradan bir adm ileri giderek her trl ruhani gce kar durmaya ve

dnyevilii savunmaya balayan siyasi ve dnyevi bir hareket halini ald.30 Hem Westfalya

Anlamasnda, hem -tarikatlardaki bir mridin dnyaya yneliini gstermeye balayankavram olarak- Roma dini hukukunda kullanmlarnn iaret ettii anlamyla seklerleme,

gnmzde kullanlan anlamndan uzak, daha az deer iermekte ve tasviri nitelikteydi.31

Seklerizmin ilk dnemlerindeki amac, manevi alanlara ynelik ahlakn teolojiden

ayrlarak zgrletirilmesi eklinde tanmlanmaktayd. Oysa sanayileme ve beraberinde

modernlemenin seklerizm mefhumunu dnyevileme olarak deiime uratt

sylenebilir. Gnmzde zaman zaman seklerleme ve dnyevileme kavramlar

birbirinin yerine kullanlsa dahi dnyevileme, seklerizmin ilk dnemlerdeki anlamndan

uzak olarak materyalizm, pozitivizm ve pragmatizm gibi anlamlara da sahiptir.32

Dnyevileme, insann varla ve hayata bak asnda bir zihniyet deiimidir.

Bununla beraber zaman zaman sekler ve laik kavramlarnn birbirinin yerine

kullanldn da grmekteyiz. Ancak laiklik, daha ok siyasi-hukuki ilke zellii tayan

bir kavram olarak kullanlmaktadr. lk defa 16. yzylda ngilterede papaz olmayanlarn

da kiliseleri ynetebilmelerini isteyen fikir akmn ifade etmek iin kullanlan laisizm

27 Altnta, s. 37; Bryan R. Wilson, Secularization, , The Encyclopedia of Religion, Vol. 13, MirceaEliade (ed.), New York: Macmillan Publishing Company, 1987, s. 159.28 Peter Berger, Kutsal emsiye, Ali okun (ev.), 2. Bask, stanbul: Rabet Yaynlar, 2000, s. 166.29 Altnta, s. 37.30 Altnta, s. 38.31 Berger, s. 166.32 Ymni Sezen, slamn Sosyolojik Yorumu, stanbul: z Yaynclk, 2004, s. 336.


27/162

22

(laiklemecilik) terimi33, etimolojik olarak Greke laos halk, laikos halka ait, halktan

olan, ruhban snfna mensup olmayan kelimelerinden tretilmitir. Laisizm, dini her trl

sosyal hayattan ve devletten tecrit etmek eklinde bir fikir akmdr. Devletin din ve dnya

siyaseti olarak hukuki statsn ifade eden laiklikte, hukuk, ahlak, siyaset, sanat dinin

etkisinden kurtulmu olmaldr. 34

Sekler kavramnn etimolojik olarak anlamysa a, dnya anlamna gelen

Latince saeculum, saecularis kelimesinden tretilerek aa uymak, dnyaya uyacak

biimde deimektir. Seklerizmde laisizmden farkl olarak, kilise veya kilise adam,

kural ve kaideleri, yetkileri ile onlarn dnyaya ait karlklarnn kar karya gelmesi, ok

sayda llere gre birbirinden tamamen ayrt edilmesi durumundan ziyade, gelenee

bal, katlam kural ve kaideler karsnda, zamann gereine dnyann gidiine uyan

kural ve kaideleri gelitirme davasnn yz yze gelmesi durumu vardr.

35

Seklerizmindnyevileme anlamnda kullanlmasnn sebebi, kavramda dnyevi olan bir manann

bulunmasndandr; bylece seklerizm, dnyevileme, adalama manasn

korumaktadr.

Laiklik ve seklerizm kavramlarnn farkl anlamlarda kullanlmasnn nedenleri

arasnda, bu kavramlarn ortaya kt Hristiyan dnyasnn eitli blgelerinde, sz

konusu kavramlara yklenen manalarn farkl oluudur.36 Baz yazarlara gre bu kavram

farkll, Avrupadaki uygulamalarda da kendini gstermektedir.37

Zira Protestantoplumlarn sekler, Katoliklerin ise laik kavramlarn daha sk kullandklar ifade

edilmektedir. nk seklerizmde kutsal ve kutsal dlk anlamlar vurgulanmaktadr, ve

bu kullanm Protestan retisinin ortaya kmasyla gerekleen kltrel deiimde rol

oynayan bir kriter olmutur. Katoliklere gre ise kilisenin yetkilerini elinden almak iin

onun otoritesine yneltilmi tehdidi ifade eder. Bu kullanm farknn dier nedeni de,

33 Kenan Grsoy, Laiklik, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Trkiye Diyanet

Vakf slam Aratrmalar Merkezi Yaynlar,2003, s. 61.34 Ymni Sezen, Trk Toplumunun Laiklik Anlay, stanbul: Marmara niversitesi lahiyat FakltesiVakf Yaynlar, 1993, s. 25; Ali Fuad Bagil, Din ve Laiklik,2. Bask,stanbul: Yamur Yaynevi, 1962, s.147.35 Seklarizm, Trk Ansiklopedisi, C. 28, Ankara: Milli Eitim Basmevi 1980, s. 278; Albert Keller,Secularization, Encyclopedia of Theology, Karl Rahner (ed.), Rochester: Burns Oates ve WashbourneLtd., 1993, s. 155436 Sezen, Trk Toplumunun Laiklik Anlay, s. 25.37 Sezen, s. 26.


28/162

23

kavramlarn linguistik kkenlerine dayanmaktadr. Katolik Hristiyanln yayld

halklarn dilinde Greke kken, Katoliklik dndaki Hristiyanln yayld yerlerde

Latince kken kullanlm, Protestanln etkisi altnda, kk Latince olan ngilizce ve

Almanca terim seklerizme yaylmtr.38 Hans Freyer, sekleri (seaculum) dini olann

kart, dnyevi, seklerizmi de dnyevileme manasnn dna tamamtr.39

Yukarda siyasi ve hukuki anlama sahip olduunu ifade ettiimiz laiklik terimini

Emile Littrenin tanmyla daha anlalr klabiliriz. Littre, laiklii, din hususunda devletin

mutlak tarafszl eklinde deerlendirmektedir. Bu terimin anlam esas olarak, dini

inanlar sz konusu olduunda, din ve dini inanlarn devlet idaresi zerinde bir etkide

bulunmamas ve devletin tm din ve mezhepler karsnda tarafszln korumasdr. Yani

hem devlet her trl din veya kiliseden bamsz kalacak hem din ya da dinler devlet

katnda serbest olacaktr.

40

Seklerizm kavramyla arasndaki fark belirtmek iin, laikliindevlet asndan ortaya konan bir terim olduunu yinelemek gerekir. Buna gre ancak

devletin laikliinden bahsedilebilir, dinin laiklii kurumsal nitelii asndan dinin

yapsna uygun deildir.41 Laiklik, devlete atfedilebilecek bir vasf olduu iin, birey

asndan laiklik ahlak yalnzca vatandalk ahlak zerinden devlete kar duru olarak

deerlendirilebilir. Hukuki ve siyasi anlam ierdiini grdmz laiklik terimi ile

seklerlik arasndaki fark buradadr; seklerlik felsefi, dnsel bir tutumdur, bireyin

yalnzca devletle kstl olmamak zere, dini tm alanlardan olmak zere hayatndan

karmas anlamndadr. Seklerizm tabii ahlakllk prensipleri zerine temellendirilmi,

ve din veya tabiat st inan gibi gsterilenden mstakil bir anlay sistemidir.42 Laiklik

bir taraftan zerk bir devlet yapsnn zorunlu olduunu dnrken dier taraftan bu

devletin sayg duyup korunmasna ve salkl yaamasna katkda bulunaca bir zel alan

var saymak durumundadr. Bu erevede din de bu zel alana ilikin grlmektedir.43

Dolaysyla laiklik ana hatlar itibariyle yapsal zelliklere iaret eden bir kavram iken,

seklerizm daha ok birey ve zel bir alan ve anlaya iaret eden bir kavramdr.

38 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara, 1978, ss. 16-17 Aktaran: Ymni Sezen TrkToplumunun Laiklik Anlay, s. 25.39 Freyer Hans, Din Sosyolojisi, Turgut Kalpsz (ev.), Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1964,s. 76 Aktaran Ymni Sezen, s.2540 Grsoy, s. 61.41 Grsoy, s. 62.42 Seklarizm, s. 278.43 Grsoy, s. 62.


29/162

24

Gnmzde ifade ettii anlamyla seklerleme ile modernleme arasnda iliki

kurulmasnn nedeni, endstrilemenin sonucu olarak kentlemenin ve kentlerin gelimesi,

modernlemenin bu blgelerde gereklemesi ve seklerleme projesinin buralarda

olumasdr.44 Seklerleme kavramnn modern kentlerde dnyevileme anlamyla

ekillenmesi, kilisenin kurumsal anlamda da kamu hayatndan, toplum, siyaset, sanat ve

kltr alanlarndan kartlmas sonucunu dourmutur.45 Kimi zaman mspet kimi zaman

menfi anlam yklenen bu kavrama, geleneksel kiliseye bal evrelerce Hristiyanlktan

uzaklama, dinsizleme gibi anlamlar ierdii kastyla saldrlrken, ruhban kart ve

kendini ilerlemeci olarak tanmlayan evreler, modern insann dini tavsiyelerden kurtuluu

anlam vererek olumlamlardr. Protestan ilahiyatlarn da seklerizasyon hususunda

Hristiyanln esasnn gerekletii iddialar, yukarda bahsedilen anlamlandrmalarla

birlikte, esasnda ideolojik bir yaklam biimleri olduu iddia edilebilir. Zira seklerleme

teorisine eletiriler de onun bir ideoloji, bir dogma olduuna dayanarak yaplmaktadr.

2.2.2.Seklerleme Kuram ve Eletiriler

Bizim burada zerinde duracamz seklerleme kavram, aydnlanmadan sonra

ortaya kan ve ilahi temeldeki her eye meydan okuyup insan merkeze alan, akl

mutlaklatran ve kutsal ile balar zayflatan modern zamanlara ait dnceler btndr.

Buraya kadar seklerizasyon/seklerleme ve dnyevileme gibi kavramlarn tanmlarna

aklk getirmeye altk ve hangi anlamlar ierdii zerinde durduk. Modern dnemleregelindiinde din-toplum ilikileri sosyologlar tarafndan 1960 ve 1970li yllara kadar geni

kabul gren seklerleme kavram balamnda ele alnmt. Ancak yeni dini hareketler

ve dinin dn, dini canlanma, dini ihya ve alternatif dinler gibi kavramlarla ifade

edilen gelimeler, geleneksel seklerleme kuramnn eletirilmesine yol amtr. Yeni dini

hareketler gibi dini ierikli gelimeleri daha iyi anlayabilmek iin bu konuyla ilgili

tartmalar ve eletirileri ele almak pek ok ynden gereklidir.

kinci blmdeki konular arasnda yer alan kilise-mezhep (church-sect) kavramgibi seklerleme kavramn da sosyolojiye kazandran Max Weber olmu, ancak kavram

44 Altnta, s. 45.45 Altnta, s. 51.


30/162

25

Ernst Troeltsch tarafndan yaygnlatrlmtr.46 Weber, modern toplumda bir

rasyonelleme sreci olduunu ve bu rasyonellemenin gzn almas anlamna geldiini

ileri srmt. Ve o, bu iki ynl rasyonelleme-gzn almas srecine seklerleme

adn vermiti.47

Seklerleme terimi iin baz sosyal bilimciler, -yaanan bir gereklik olmas

sebebiyle- seklerlemenin, ortaya kt sre gz nne alnarak aklanmas gerektiini

sylemi, bazlar ise onu din kart bir ideoloji formu olarak deerlendirmilerdir.48

Dolaysyla seklerizasyon teriminin sosyal bilimler literatrnde eitli ynleri

vurgulanarak tanmlanm olduunu syleyebiliriz. Bu balamda rnek verecek olursak,

Max Weberin almalarndan etkilenen David Martin, Peter Berger ve Bryan Wilson din-

toplum ilikileri balamnda rasyonalizm argmann kullanmlardr. rnein Bryan

Wilsona gre seklerleme, dini dncelerin, uygulamalarn ve kurumlarn toplumsalnemlerini kaybetmesi srecidir.49 Aydnlanma bilimsel bilgiye, evrenin teknolojik

kontrolne ve deneysel kantlama ltlerine dayal rasyonel bir dnya gr ortaya

karmtr. Bu yaklama gre rasyonalizm modern dnyada, kilisenin merkezi iddialarn

boa karm ve Bat Avrupada hurafeye dayal dogmalar ykmtr. Rasyonalizm inan

kaybna neden olmutur. nan kayb ise dinin zlmesine, kiliseye yelik ve devam

alkanlklarnn ve bireysel dini pratiklerin erozyona uramasna, mezhebi kimliklerinin

toplumsal anlamlarnn kaybolmasna, inan temelli kurum faaliyetlerine katlm ve sivil

toplumdaki dini gruplara verilen destein azalmasna neden olmutur. 50

Sosyologlarn bu konudaki kuramlar zerine eilen Weber, Comte, Freud,

Durkheim ve Spencer gibi C. Wright Mills de modernlemeyle ters orantl olarak dinin

nem kaybedecei grne sahip olduunu belirtmektedir. Mills, bu sosyologlarn

bahsettiimiz yaklamlarn rasyonalizm ve inan kayb argmanlaryla aklar. Ona gre,

dnya bir zamanlar dnce, pratik ve kurumsal form alanlarnda kutsal ile dolu idi.

46

William H. Swatos Jr. ve Kevin J. Christiano, Seklerleme Teorisi: Bir kavramn Serveni, SeklerizmSorgulanyor Ali Kse (derl.), stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, s. 96.47 Swatos ve Christiano, s. 100.48 Ian Thompson, Odaktaki Sosyoloji Din Sosyolojisi,Bekir Zakir oban (ev.), stanbul: Birey Yaynclk,2004, s. 31.49 Bryan Wilson, Religion in Sociological Perspective, Oxford: Oxford University Press, 1982, s. 149;Thompson, s. 31.50 Pippa Norris and Ronald Inglehart., Sacred and Secular, Religion and Politics Worldwide, Cambridge:Cambridge University Press, 2004, s. 7.


31/162

26

Reformasyon ve Rnesanstan sonra modernleme gleri btn dnyay sard ve

modernleme ile ezamanl tarihsel sre olan seklarizasyon, kutsaln basknln

gevetti. Kutsal btnyle yok olacak ve belki ancak zel alanda kendine yer

bulabilecekti. 51

Seklerleme srecinin neleri kapsad ve ne anlama geldii konusunda ok

sayda gr olduunu belirtmitik. 1950li yllardan itibaren bu konu zerine gr

bildiren sosyologlara bakldnda seklerleme byk oranda dinin nemini yitirmesi

eklinde anlalmaktadr. rnein Parsonsa gre seklerleme dini olann sekler olandan

ayrlmasdr.52 Seklerleme iin, Luckmann, geleneksel ve kutsal kozmosun

zl53, Berger, modern Bat tarihinde toplumsal ve kltrel sektrlerin, dini kurum

ve sembollerin basksndan kurtuluu54, Yinger, dinin d veya kaybedilmesi55,

Bellah, bilimi aydnlk getirici ve din ile dier karanlk eyleri yok edici olarak grenaydnlanma efsanesi56, Viktor Lidz, dini inanlar, ibadetler ve cemaat duygusunun

toplumun ahlaki hayatndan uzaklatrlmas, Daniel L. Edwards, mistisizm dahil tm

dini konu ve tutumlara kar tam ilgisizleme olduunu sylemi, El Wood, yar

paganlama, Mark Chaves, dini otoritenin gerilemesi, Edward Bailey ise dini olann

kart eklinde tanmlamlardr.57 Stark ve Bainbridge ise seklerlemeyi dini

organizasyonlarn yaam dngsnn sabit bir zellii olarak grr, dominant gelenekler

seklerletiinde ve ykldnda yeni inanlarn var edildiini ne srerler.58

51 C. Right Mills, The Sociological Imagination, Oxford: Oxford University Press, 1959, ss. 32-33.52 Jeffrey K. Hadden, Seklerizmden Dn, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.), stanbul: UfukKitaplar, 2002, s. 140.53 Peter L. Berger and Thomas Luckmann, The Social Construction of Reality,Garden City: Doubleday,

1967, s. 101.54 Berger and Luckmann, s. 107.55 J. Milton Yinger, Religion, Society and The Individual: An Introduction to The Sociology of Religion,New York: Macmillan, 1957, s. 119.56 Robert N. Bellah, Beyond Belief: Essays on Religion in a Post-Traditional World ,New York: Harperand Row Publishers, 1970, s. 237.57 Altnta, s. 44.58 Thomas Robbins, Cults, Converts and Charisma: The Sociology of New Religious Movements ,London: Sage Publications, 1988, s. 53.


32/162

27

Shiner59 seklarizasyonun tek boyutlu olmadn, farkl alanlar kapsadn

savunarak bir seklerleme tipolojisi izer ve alt tip seklerleme biiminden veya

seklerleme alanndan bahseder.

Birinci seklarizasyon eidi, bu kuram savunanlarn zerinde ittifak ettii gibi

dini sembol, doktrin ve kurumlarn nemini ve prestijini kaybetmesi eklinde kendini

gsterir. Shinere gre seklarizasyonun son noktas dinsiz bir toplumsal yapnn

kurulmasn ngrr.60

Seklarizasyonun ikinci tipi, bu dnya ile uyum iinde olmaktr ve bu dnyaya

uyum salamaktr. Bu srete dini gruplar veya dine nem veren toplumlar doa st

glerden ve konulardan uzaklaacak ve bu dnyaya daha fazla ilgi gstermeye

balayacaktr.61

Seklarizasyonun nc biimi, toplumun dinle olan balantsnn kesilmesi,

artk dine dayal bir anlaytan kurtulup bamsz bir gereklik oluturmas ve dinin

etkilerini zel hayat alanna snrlamas eklinde kendini gsterecektir.62

Seklarizasyonun drdnc biimi, dini bilgi, inan ve kurumlarn ilevlerinin bu

dnya temelli bir grntye brnecei ngrsn iermektedir.

Seklarizasyonun beinci biimi, bu dnyann kutsal karakterini aamal biimdekaybedecei, bunun yerine rasyonel olarak aklanan bir alann objesi olaca dncesine

dayanmaktadr. Bu tip seklerlemede rasyonalite doast inanlarn ve gizemli

yaklamlarn yerini alacaktr.

Ve son olarak seklarizasyonun altnc biimi ise, kutsal toplumdan sekler

topluma geieklinde formle edilen sosyal deimedir. Toplumdaki btn kararlar dini

gerekelere deil rasyonel temellere bal ve yararlar gz nne alnarak alndnda

seklarizasyon artk tamamlanm olacaktr. Buna gre seklerleme tezinin iddias, dinin

59 Larry Shiner, The Concept of Secularization in Empirical Research, Journal for the Scientific Study ofReligion, Vol. 6, N. 2, 1967, ss. 209-216.60 Shiner, s. 209.61 Shiner, s. 211.62 Shiner, s. 212.


33/162

28

gerilemesi, yani dinin daha nce kabul gren sembollerinin, doktrinlerinin ve

kurumlarnn prestij ve nfuz kayb anlamn tamaktayd; seklerlemenin sonucu dinsiz

toplum demekti.63

Bunun yannda Tschannen, Luckmann, Berger, Wilson, Martin, Fenn ve

Parsonsun seklerleme kuramlarn bir tablo halinde sistematize ederek ortak ve farkl

ynlerini anlalr ekilde gstermitir (Tablo 1).64

Shinerin alt balk altnda izdii tipoloji aslnda Karel Dobbelaerein65 de

belirttii gibi toplumsal, kurumsal ve bireysel olarak genel boyutta seklerleme

yaand eklinde daha anlalr bir biimde de formle edilebilir. Dobbelaere farkl

teorisyenlerin farkl paradigmalarla seklerlemeden farkl eyler kastetmekte olduunu ve

tm seklerletirme teorilerinin bu teorinin kurucularnn kullandklar paradigmalar da

dikkate almalar gerektii kanaatinde olduunu sylemitir.66 rnein Tschannenin

tablosunda da gsterdii R. Fenn, Luckmann, Berger, Martin, Parsons, Bellah ve

Wilsondan farkl olarak, seklerleme srecini dinin ykselii veya gerileyii olarak ele

almaz. Bunun yerine, seklerlemenin kutsaln snrlarnn geniletilmesi veya

daraltlmasna ynelik abalar erevesinde ele alnmas gerektiini savunur.

63 Swatos ve Christiano, s. 101.64 Olivier Tschannen, The Secularization Paradigm: Systematization, Journal for the Scientific Study ofReligion, Vol. 30, N. 4, 1991, s. 397.65 Karel Dobbelaere, Secularization: An Analysis at Three Levels,Brussels: Peter Lang, 2002, ss. 29-38.66 Hadden, s. 141.


34/162

29

Genelleme

Tablo 1: Seklerleme Kuramlar

LUCKMANNDnya grnn farkllamas

Sosyal farkllama

Otonomi dnyevilik

zel Konum(Privatization)genelletirme

oullama

BERGER

Dini Kkenler

Rasyonelleme

(Farkllama)

Dnyevileme

Objektif Seklerleme: oullama

zerkleme

Subjektif Seklerleme: Dnya grnn sonu

WILSON

Cemaat

zerklemeFarkllama Dini pratikte azalma

Rasyonelleme

Bireyselleme oullamaSosyalleme nanszlk

Toplum(dini kurumlarn dnyevilii)

MARTIN

Seklerleme

Farkllama

Bilimselleme

(dier faktrler)

oulculuk derecesi

Yksek din siy. sorun deil

Orta tolerans

Dk ksr dng

Din-devlet farkllamaderecesi

Dk

Yksek

FENN

Aama 1

Ruhbansnfn ortayak

Aama1+2Snrlarnbelirginliktalebi

Aama1+2+3

Sivil din

Aama1+2+3+4Kutsalnsnrlarnailikin abalarngenellemesi

Aama1+2+3+4+5Bireysel vekolektif alanlarnayrmas

PARSONSKltrel merulatrc oulculuk(din)

Tabakalama zel konum Genelleme(Privatization)BELLAH

Sembol sisteminin karmaklamas zelleme

Ben uurunun/kendilik bilincinin Ykselii


35/162

30

Tschannenn hazrlad tabloda kuramn sistematize ederek gsterdii Fenne

gre dini dorudan tanmlamamalyz. Fenn, seklerizasyonun aslnda dinin tanmyla ilgili

bir mcadeleyi ierdiini, daha ak bir ifade ile kutsaln snrlarna ilikin aklamalar

ierdii syler. Tm seklerleme sreci aslnda kutsaln snrlarn geniletmek veya tam

tersine bu snr daraltmak isteyen toplumsal aktrlerin mcadelesinden domaktadr. Ona

gre bu sre be aamada zetlenebilir. Ancak bu aamalar geliimsel bir izgi takip

etmez, ve ayrca tersine dndrlebilir bir sreci de ierir. Birinci aama din

adamlarnn/ruhban snfn ortaya kt aamadr. Bu aamada gzlemlenen sre her

zaman olabilir, hatta seklerleme beinci aamaya ulasa bile ruhban snf mevcut olabilir.

Ikinci aamada belirli bir sosyal aktrler kategorisi kutsalla zel bir iliki tesis edince,

kutsaln snrlar ile ilgili mcadele de balar. nc aamada ise, devlet de kutsalnsalad toplumsal otoriteden nasibini almak iin devreye girer ve sivil dini desteklemeye

balar. Drdnc aamada giderek artan sayda katlmcnn da dahil olduu bu mcadele

srer ve nihayet bugn de ahit olduumuz gibi bireysel ve kollektif alanlar birbirinden

ayrlr.67 Bu bilgilerden yola karak unu syleyebiliriz ki, Shinerin tipolojisi ve

Tschannenin tablosu, gemiteki toplum-din iliki ekilleriyle imdikilerinin ok farkl

olduunu ortaya koymaktadr.

Tanmlarn verdiimiz bu toplumbilimcilerden bazlar seklerleme sreciningerekletiini gstermek iin baz gzlenebilir gelimelere dikkat ekmilerdir. rnein

pek ok sosyolog kilise yelii ile kiliseye katlm orann ve din adam saysnn

azalmasn istatistiki verilere dayanarak seklerleme srecinin gstergelerinden kabul

etmilerdir. Bunun yannda kilisenin daha evvel dini kurumlarn ynlendirdii ve yrtt

din dndaki faaliyet alanlar iin etkinliini yitirmesi, yani kilise-toplum arasndaki

zlme, seklerlemenin bir dier gstergesi saylmtr. Ancak istatistiki verilerden yola

karak ileri srlen bu argmanlar bir takm eletirilere maruz kalmtr.

yle ki David Martin, kilise yelii ve kiliseye katlm hususunda, istatistiklerin

demografik artlar dahilinde deerlendirilmesi gerektiini, nk ya unsurunun byk

67 Tschannen, s. 399.


36/162

31

farklara sebep olabileceini, dolaysyla bu verilerin yanltc olabileceini ne srmtr.

Aslnda Martin seklerleme teorisini reddeden ilk sosyolog olarak ki kendisi daha sonra

yapt bir aratrmayla seklerlemenin bir teori olduu ve seklerleme kavramnn terk

edilmemesi ynnde fikir deitirmitir-, dini bir dnemden sekler bir dneme istikrarl

bir gei olduunu iddia edebilmek iin yeterli delillere sahip olmad ve onun kuramsal

sistemden yoksun, ideolojik nitelikte olduunu sylemi, seklerleme kavramnn sosyal

bilimsel sylemden karlmasn dahi istemiti.68 Bu teoriye ok daha nceleri, 1840

ylnda, bir baka eletiride bulunan kii Alexis de Tocqueville, tm yorumlara ramen

Amerikadaki insanlarn hala ibadetlerini yerine getirdiklerini sylemiti. Bir dier ifade

ile, her ikisi de, Martin ve Tocqueville seklerleme tezinin gerekleri ifade etmek iin

bilimsel verilerin yeterli olmadn ne srmlerdi. Bu deerlendirmelerden hareketle

Stark, insanlar bir tanrya inanmaya devam ederken, o toplumun veya lkenin

seklerletiini sylemenin doru olmayacan ifade etmitir.

David Martin ayrca kilise yeliinin kilise iinde ve kiliseler arasnda

farkllaabileceini, kimi zaman corafi hareketlilik sebebiyle bir kiinin birden fazla

kiliseye yeliinin sz konusu olmas gibi durumlar sebebiyle istatistiki verilerin hatal

olabileceini sylemitir. Bunun yannda, dier baz aratrmaclar gibi kiliseye gitmenin

u veya bu sebeple ya da tesadfi olarak rutin olarak devam edeceini ileri srmtr.69

Bu balamda istatistiki verilerin gvenilirliinin deerlendirilmesi yannda, kiliseye devam

etmenin dindarlk lt olup olmad sorular da gndeme gelmitir. Her zaman, gemite

dnyann daha dindar olduu anlay kabul edilmektedir. Ancak yine bilinmektedir ki, C.

Morris, E. Duffy, C. J. Sommerville, J. Bossy, J. Obelkevich, A. Murray, K. Thomas, G. G.

Coultonun da ifade ettii gibi, tmyle dindar bir gemi yoktur.70 nk toplumsal

aratrmalar, kendi beyanlar dikkate alndnda gnmzde halkn da byk bir kesiminin

birtakm dini inanlara sahip olduunu ortaya koymaktadr. Fakat kilise yelii ve kiliseye

katlm oranlarna baklacak olursa, bireylerin beyanlaryla bu oranlar arasnda bir

uyumazlk grlmektedir; ve aslnda insanlarn kiliseye devam ettii dindar gemivarsaymndan hareketle byle bir uyumazlk mevcut kabul edilmektedir. Nitekim Stark

68 Rodney Stark, Topran Bol Olsun Seklerleme, Seklerizm Sorgulanyor, Ali Kse (derl.), stanbul:Ufuk Kitaplar, 2002, ss. 41-42.69 Thompson, ss. 32-33.70 Stark, s. 43.


37/162

32

seklerleme teorisini reddederken gemite daha dindar bir Avrupa olduu eklindeki

abartl algdan kaynaklanarak dini katlmda d olduu iddiasnda bulunulduunu

sylemektedir.71 Eletirilerden bir dieri yine bu noktay iaret ederek Demerath ve

Hammond tarafndan yaplmtr. Onlar ibadet ile dindarlk arasnda doru orant kurmann

yanl olabileceini sylemiler, nitekim yksek statdeki insanlarn toplumsal statlerini

srdrmek iin kiliseye devam ettiklerini ifade etmilerdir.72 Ayrca kiliseye devam etme

ve kilise uygulamalarna katlma gibi eitli dini faaliyetlerin resmi kilise ile ilgili bir

durum olduunu ve seklerlemenin evrensel bir olgu olarak kabul edilemeyecei, nk

resmi kiliselerin yannda, yerlemi kiliselerden ayr dini gruplara ve onlarn ritellerine

katlmn da mevcut olduu ileri srlmektedir. Burada ifade edilmek istenen, deiimin

seklerlemeyi deil, insanlarn kutsala ynelik araynn ne ktn gstermesidir.

Her ne kadar seklerleme tezini iddia etmekten vazgememi olsa dahi tezin

savunucularndan Steve Bruce dahi son zamanlarda kurumsal katlm anlamnda dindar bir

gemiin var olmadn kabul etmeye balamtr.73

Daha nce belirtildii zere, kilisenin din d alanlardaki faaliyetlerde etkisini

yitirmesi, seklerlemenin bir dier gstergesi olarak kabul edilmiti. Bu gre dayanan

aratrmaclar kilisenin insanlarn tm faaliyetleri zerindeki kontrol ve nfuzunu

kaybettiini, nemini yitirdiini iddia etmilerdir. Durkheimden etkilenen ve bu yaklam

savunan Bruce, Luckmann, Dobbelaere gibi toplumbilimciler dinin toplumdaki merkezi

rolnn ortadan kalkmasn sanayi toplumlarndaki ilevsel ayrmaya balar. Bu

yaklama gre din sadece inanlardan ibaret deildir. Doum, lm ve evlilik gibi hayatn

eitli dnglerinde trenler ve ritellerle ilevsel bir yn de vardr. Sanayilemi

toplumlarda i yaamndaki profesyonelleme, mesleki farkllama, kilise ve din

adamlarnn uzun sredir yapmakta olduu ileri ve yetkileri ellerinden almtr. Devletin

kurduu okul, hastane ve bakm evi gibi kurumlar kilisenin bu ve benzer alanlardaki

hegemonyasna son vermitir. Yani ilevsel evrim ve kurumsal/mesleki ayrmalar dinin ve

kilisenin toplumsal yaamdaki etkilerini ortadan kaldran bir seklerlemeye nedenolmutur.74 Bu gzlemlerden de anlald gibi onlara gre, kilisenin yerine, o konuda

71 Stark, s. 51.72 Thompson, s. 35.73 Stark, s. 56.74 Norris and Inglehart, s. 9.


38/162

33

uzmanlam baka kurumlar kilisenin grevlerini devralmlardr. Orta ada kilise, bata

eitsel, idari, hukuki, iktisadi olmak zere toplumsal hayatn tm alanlarna hizmet

etmekteyken, artk gnmzde yalnzca manevi konularla ilgilenen bir kurum haline

gelmitir. Bylece dinin kamusal alandan uzaklamasnn bir seklerleme gstergesi

olduu iddia edilmektedir.

Bu grleri destekleyen ve seklerlemenin gstergelerinden kabul edilen

geleneksel dini kurumlarn geleneksel toplumda srdrd grevlerini devlet kurumlarna

devretmesinin, endstrilemi toplumda dini kurumlarn marjinal hale gelmesine sebep

olduunu ne srenlerden biri de M. Hilldir. Fakat bu varsaymlar, kilisenin eitsizlik,

tenazi, krtaj gibi meselelerde hala sz hakkn kullanyor olmasn gz ard ettii

ynnde eletirilmitir; nk kilise bu konularda yorum yaparak yalnzca manevi

konularla ilgili deil sekler alanlarla ilgili konularda da birtakm etkilerde bulunmaktadr.Parsonsun da belirttii gibi, anlalyor ki, kilise bireylerin deer yarglar ve

motivasyonlar zerinden toplumsal ballklar srdrmektedir75, ve kilisenin ekonomi ve

siyaset alanlar dnda faaliyetlerini srdrmesi yozlamaya mahal vermeyecek samimi bir

din anlaynn ortaya kmasna katkda bulunmaktadr.

Yine bir ok yazar, rasyonelleme ve bilimsel dncenin dini sylemlerin

nemini azaltmas ile dnyann kutsal nitelikten soyutlandn ifade etmi, ayrca deimez

nitelikte grdkleri dinin, kreselleen dnyada hakim olan dini oulculuk yzndendeerini kaybedeceini belirtmilerdir. Weber, dini aklamalarn yerini bilimsel ve

rasyonel aklamalarn alacan sylemiti. Modern toplumlarda rasyonel dnce

sisteminin anahtar zellik olmasna mukabil modernleme srecinin ilerlemesiyle birlikte

dinin, dini aklamalarn deer kaybedeceini ne srmt. Yine Wilson, rasyonelleme

ve bununla birlikte kutsallktan arnma eiliminin dini inanc ve onun etkilerini ortadan

kaldrdn savunmutur.76 Ancak o da, bilimin ilerlemesine ramen hala cevab

bulunamam sorularn var olduu, modern sanayi toplumlarnda insanlarn byk

ounluunun tanr inancna sahip olduklarn beyan etmeleri ve aslnda ilkel toplumlarn

75 Thompson, ss. 37-38.76 Thompson, s. 40.


39/162

34

inan sistemlerinin de kendi iinde bir rasyonaliteye sahip olduu grleriyle

eletirilmitir.

Tarihsel olarak dinlerin tekel olma zelliini elinde bulundurduunu dile getiren

ve gnmz toplumunu inan yaps bakmndan dini oulculuk ile karakterize eden

birok yazar seklerlemenin dini oulculuk ortamn beslediini ne srerler. Burada dini

oulculuk ve seklerleme arasndaki balant hususunda farkl deerlendirmeler vardr.

Bryan Wilson, tarikatlar (sects), seklerlemedeki artn ve geleneksel dinin deer

kaybetmesinin bir sonucudur derken77, dini oulculuu/tarikatlar dini canlan gstergesi

olarak yorumlamaktadr. Bir ksm yazar dine duyulan ihtiyacn hayati nemini

srdrdn iddia eder. Glock ve Bellah ise sekler ortamda beliren dini hareketlerin

ruhsal duyarlln artn ve anlam arayn ifade ettiini ne srerler.

Seklerleme hususunda yaplan genellemelerden bir dieri ise, bizzat kilisenin

kendisinde grlen seklerleme eiliminin artmasdr. Berger ve Luckmann, kurumsal

dinden yola karak yukarda belirtilen faktrlerin dinde deer kaybna deil, deiime

iaret ettiini ileri srmlerdir. Luckman seklerleme ve din arasndaki ilikinin kurumsal

din gz nne alnarak ifade edildiini, oysa kurumsal dinin, dinin yalnzca bir tipi

olduunu ve modern toplumda ikincil bir neme sahip olduunu sylemitir. Berger de

seklerlemenin ortaya kmasn, dinin yalnzca dini kurumlar asndan tanmlanmasna

balar.78

Kurumsal olarak toplumsal yaamdaki ilevlerini kaybetmesine ramen kilise,

buradaki anlamyla din, bir anlam sistemi olarak bireysel bilinteki yerini kaybetmemitir:

Modern insan bilim, teknoloji ve modernitenin varolusal anlam salayamadn,

dolaysyla dinin yerinin dolmadn hissetmektedir.79 Kiliseye gitme oran dse dahi,

yaplan aratrmalara gre insanlarn byk bir blm lmden sonra yaama, ve ruhun

var olduuna inanmaya devam etmektedir. Dolaysyla modernitenin seklerleme kart

birok akm dourmas, rasyonel zihniyetin hakim olduu modern dnem iin, dinin hem

toplumsal hem de ferdi bilin dzeyinde gerileyecei ve hatta silinecei tezini rtm

77 Thompson, s. 43.78 Thompson, s. 47.79 Ali Kse (derl.), Seklerizm Sorgulanyor, stanbul: Ufuk Kitaplar, 2002, s. 8.


40/162

35

olur. Nitekim seklerleme teorisinin daha nce savunucularndan biri olan Peter Berger de

Dinin Krizinden Seklerizmin Krizine adl makalesinde, modern seklerizmin insanlarn

ferdi elemlerini ve dnyadaki adaletsizlikleri teselli etmede herhangi bir ileve sahip

olmadn ileri srerken, nceleri dinin kriz yaad modern dnyada imdilerde

seklerizmin krizde olduunu80 ifade etmitir. Berger, deneysel temeli olmad, ideolojik

amal olduu iddiasyla seklerleme tezinin geersiz olduunu ne srmektedir.81 Berger

gibi seklerleme teorilerini eletirenlerden biri de Rodney Starktr. Stark, eletirilerini

seklerleme kehanetleri adn verdii, seklerleme hususunda ne srlen fikirlerin

zelliklerini gz nnde bulundurarak yapmtr. Bu fikirlerin balca zellikleri

unlardr82:

Birincisi, seklerleme tezi her zaman modernleme olgusuna bal olarak

deerlendirilmitir. Seklerleme teorisyenleri endstrileme, ehirleme ve rasyonellemeartyla dindarln deceini ngrmekteydiler. Bu balamda, ekonomik gelime,

ehirleme ve eitim, modernlemenin sonucu veya bir yn ise, -ki modernleme

sreklilik arz eden bir sretir- seklerleme de onlar gibi ilerleme eilimi gsterecek, yani

geici olmayacaktr. Modernlemenin son derece ilerledii, post-modernizmin seviyesine

geldii birok lkede seklerlemenin en azndan devam ettii, dindarln da belirgin

ekilde dt farz edilmelidir.83

Starka gre ikinci zellik, seklerleme teorisyenlerinin ncelikle bireyseldindarlk ve inanla ilgilenerek kurumsal ayrmalar hedef almam olmalardr.

Seklerleme, daha nce de iaret edildii gibi, sosyal bilimc

Documents

Yeni Dini Hareketler New Religious Movements