NAZİM HÜSEYNOV

/ DƏRS VƏSAİTİ /

GƏNCƏ 2012

G İ R İ Ş

İstənilən fiziki kəmiyyətin nəzarət edilməsi və təyin olunması üçün elektrik ölçmələrinin universallığı elektrik ölçü cihazlarının və qurğularının siyahısının fasiləsiz olaraq genişləndirilməsinin və ölçü metodlarının arası kəsilmədən yaxşılaşdırılmasını müəyyən edir. Ayrı-ayrı elektrik və qeyri elektrik kəmiyyətləri arasında miqdarı nisbətlərin müəyyən edilməsi, ölçmə əməliyyatının və elektrik ölçü cihazlarının tətbiq olunmasını tələb edir. Emal kəmiyyətinin yoxlanması üçün bir sıra cihazlar və müxtəlif texniki vasitələr yaradılmışdır ki, bu cihazlar göstərişlərin yüksək dəqiqliyini və tez alınmasını təmin etməklə bərabər əl üsulu ilə mümkün olmayan nəzarətə də imkan verir. Son illər avtomatik nəzarət qurğuları sənayemizdə və nəzarət müəssisələrində geniş tətbiq olunurlar. Bu nəzarət qurğuları vasitəsi ilə buraxılan məhsulun miqdarının qeydiyyatı aparılır, ölçüsünə, çəkisinə, bərkliyinə və başqa göstəricilərinə görə çeşidlərə ayrılır, həmçinin məmulatlar nişanlanır. Göstərilən proseslərdə, yəni ölçü haqqında məlumatları əldə etmək lazımdır, buna ölçü informasiyası deyilir, ölçmələr sahəsində elm isə - metrologiya adlanır. Metrologiyanın əsas vəzifələrindən biri ölçü informasiyalarını yüksək dəqiqliklə əldə etməkdir. Ölçü informasiyaları nə qədər dəqiq olarsa və texnoloji proseslər yüksək dəqiqlikə tənzim olunarlarsa bu zaman yüksək keyfiyyətli məhsulların istehsalı üçün zəmin yaranacaqdır. Respublikamıza bir çox ölkələrdən yeyinti və yüngül sənaye malları gətirilir, onların keyfiyyətinə nəzarət etmək ümumxalq təhlükəsizlik məsələsidir. Bu məsələnin həlli üçün ən yüksək dəqiqliyə malik olan cihaz və avadanlıqlardan istifadə etmək lazımdır. Vəsaitdə bir sıra ölçü cihazların və çevricilərin quruluşu və iş prinsipi göstərilmişdir ki, onların öyrənilməsi vacib bir məsələdir.

I Fəsil. ÖLÇMƏLƏR HAQQINDA ƏSAS ANLAYIŞLAR

1-1. Ö l ç m ə metodlar ı

Hər hansı kəmiyyətin ölçülməsi, onun şərti olaraq ölçü vahidi qəbul edilmiş eynicinsli kəmiyyətlə tutuşdurulması deməkdir. Ölçmənin nəticəsini ölçülən kəmiyyətin ölçü vahidinə olan nisbətini göstərən ədədlə ifadə edirlər. Ölçmə vahidinin, həqiqi nümunəsini ifadə edən onun kəsr və ya tam hissələrinə kəmiyyətin ölçüsü deyilir. Ölçüləcək kəmiyyəti ölçü vahidi və ya ölçü ilə tutuşdurmak üçün istifadə olunan quruluşa ölçü cihazı deyilir. Bir kəmiyyəti ölçməkdən ötrü ölçülərdən və ölçü cihazlarından istifadə olunur, müxtəlif ölçmə metodları və ölçmə üsulları tətbiq edilir. Düz ölçmə metodları elə metodlara deyilir ki bu zaman ölçüləcək kəmiyyət həmin cinsdən olan kəmiyyətlə bilavasitə tutuşdurulur. Düz ölçmə metodları, bilavasitə qiymətləndirmə və müqayisə metodlarına bölünür. Bilavasitə qiymətləndirmə metodu. Bu metodla ölçdükdə ölçüləcək kəmiyyəti bilavasitə onun qiymətlərinə görə dərəcələrə bölünmüş ölçü cihazının, məsələn , cərəyanı ölçmək üçün ampermetrin, gücü ölçmək üçün vattmetrin göstərişlərinə görə təyin edirlər. Müqayisə metodu. Bu, elə bir metoddur ki, bu zaman ölçüləcək kəmiyyət bilavasitə həmin kəmiyyətin ölçüsü ilə müqayisə olunaraq təyin edilir. Məsələn, gərginliyin normal elementi e.h.q. ilə tutuşduralaraq ölçülməsi kimi. Müqayisə metoduna aşağıdakılar aid edilir:

1. Sıfır metodu; 2. Diferensial metod;

3. Əvəzləmə metodu; SIFIR METODU. Bu halda ölşüləcək kəmiyyətin və ya onunla funksional əlaqədə olan başqa kəmiyyətin ölçü cihazına təsiri həmin cinsdən olan məlum kəmiyyətin qarşılaşmış təsiri ilə sıfra gətirilir. Məsələn e.h.q.-nin məlum gərginliklə kompensasiya edilərək ölçülməsi, müqavimətin körpü vasitəsi ilə ölçülməsi.

DİFERENSİAL METOD. Bu metodla işlədikdə, cihaz vasitəsi ilə ölçüləcək kəmiyyətlə məlum kəmiyyət arasındakı fərq təyin edilir; məsələn, polad itkilərinin diferensial metodla təyin edilməsi. ƏVƏZLƏMƏ METODU. Bu metodla işlədikdə ölçülən kəmiyyətin məlum kəmiyyətlə əvəz edilməsi ölçü cihazının göstərişlərinin dəyişilməsinə səbəb olmur; məsələn, müqavimətin əvəzləmə metodu ilə ölçülməsi. DOLAYI ÖLÇMƏ METODLARI elə metodlara deyilir ki, bu zaman axtarılan kəmiyyət bilavasitə ölçülmür, başqa kəmiyyətlər ölçülür və ölçüdən kəmiyyətlərə axtarılan kəmiyyət arasındakı məlum münasibətlərə əsasən hesablanır. Məsələn, naqilin müqavimətini ölçmək üçün naqildən keçən cərəyan şiddətini ampermetrlə, onun sıxaclarındakı gərginliyi isə voltmetrlə ölçürlər. I cərəyan şiddəti ilə U gərginliyi və Rx müqaviməti arasındakı münasibəti bilərək, müqaviməti aşağıdakı düsturla hesablayırlar:

Rx = (1.1.1.) Elektrotexnika təcrübəsində bilavasitə qiymətləndirmənin düz metodu geniş

inkişaf tapmışdır. Çünki bu metod daha sadə olub, ölçmə aparmaq üçün daha az vaxt

tələb edir. Lakin bu metodun 0,2 – 10 faizindən artıq olmayan ölçmə dəqiqliyi verməsini nəzərdə tutmaq lazımdır. 0,001 faizə qədər dəqiqliklə daha dəqiq ölçmələr aparmaq üçün sıfır və diferensial metodlardan istifadə edilir ki, bu metodlarla ölçmə aparmaqdan ötrü uzun vaxt, həmdə daha mürəkkəb və bahalı aparatlar tələb edilir.

I . 2. ÖLÇÜLƏRƏ VƏ CİHAZLARA AİD ƏSAS ANLAYIŞLARVƏ TƏRİFLƏR

Ölçülər və ölçü cihazlaarı nümunəvi və işçi adları ilə iki yerə bölünür. Nümunəvi ölçülər və nümunəvi ölçü cihazları elə ölçülərə deyilir ki, onlar ölçü vahidlərinin hazırlanması və saxlanılması üçün, eləcə də hər cür ölçülərin və ölçü cihazlarının dərəcələrə bölünməsi və yoxlanılması üçün işlədilir. İşçi ölçülər və işçi ölçü cihazları nümunəvi cihaz və ölçülərdən başqa, praktiki ölçmə məqsədləri üçün işlədilən bütün qalan ölçülərə deyilir. Nümunəvi ölçülər iki yerə bölünür: 1) etalonlar, elə nümunəvi ölçülər və nümunəvi ölçü cihazlarıdır ki bunlar ölçü texnikasının indiki vəziyyətində edilən və yüksək dəqiqliyə - metroloji dəqiqliyə malik olan vahidlərin hazırlanması və saxlanması məqsədini güdür; 2) məhdud dəqiqliyə malik nümunəvi öçü cihazlarıdır ki, bunlar hər cür ölçülərin və ölçü cihazlarının dərəcələnməsi və yoxlanılması üzrə praktik işlər üçün tətbiq edilən və metroloji dəqiqlikdən kiçik, lakin müəyyənləşmiş dəqiqliyə malik ölçülər və ölçü cihazlarıdır. İşçi ölçülər və işçi cihazları laboratoriya və texniki ölçülərə və cihazlara ayrılır. LABORATORİYA ölçüləri və laboratoriya ölçü cihazları elə ölçülərə və cihazlara deyilir ki, bunları tətbiq edərkən onların qiymətləri və göstərişləri üçün düzəlişlər və həmçinin müxtəlif millərin, məsələn temperaturun, maqnit sahəsinin və sairənin təsirləri nəzərə alınmalıdır. TEXNİKİ ÖLÇÜLƏR və texniki ölçü cihazları elə ölçülərə və cihazlara deyilir ki , onlardan istifadə edərkən əvvəlcədən müəyyən edilmiş məhdud dəqiqliyə malik olan ölçülər və işçi ölçülər haqqında danışacağıq. Ölçünün nominal qiyməti, ölçünün üstündə göstərilən qiymətə deyilir. Ölçünün həqiqi qiymət, onun nümunəvi ölçülər və ya nümunəvi ölçü cihazların vasitısi ilə təyin edilmiş qiymətinə deyilirş Ölçünün An nominal qiyməti ilə A həqiqi qiyməti arasındakı fərqə ölçünün ΔA mütləq xətası deyilir:

ΔA = An – A (1.2.1.) Ölçünün δA mütləq düzəlişi onun həqiqi və nominal qiymətləri arasındakı fərqə deyilir: δA = A – An (1.2.2.)Düzəliş əks işarə ilə götürülmüş xətaya bərabərdir:

δA = - ΔA (1.2.3.)(1.2.2.) tənliyindən yaza bilərik:

A = An + δA (1.2.4.)

Yəni ölçünün həqiqi qiymətini almaqdan ötrü düzəlişi ölçünün nominal qiymətinə cəbri olaraq əlavə etmək lazımdır.

Ölçü cihazının göstərişi – ölçülən kəmiyyətin cihaz üzrə müəyyən edilən qiymətidir. Ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiyməti – nümunəvi ölçü və ya nümunəvi ölçü cihazları ilə təyin olunmuş qiymətdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, həqiqi qiymət əsil qiymət demək deyildir. Cihazın mütləq xətası cihazın göstərişləri ilə ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətləri arasındakı fərqə deyilir. Ölçü cihazının göstərişi A1 ölçüdən kəmiyyətin həqiqi qiymətini və cihazın mütləq xətasını ΔA ilə işarə edərək yaza bilərik:

ΔA = A1 – A (1.2.5.) Cihazın δA düzəlişi – ölçüdən həqiqi qiyməti ilə cihazın göstərişi arasındakı fərqə deyilir, yəni

δA = A – A1 (1.2.6.)Burada da düzəliş əks işarə ilə götürülmüş xətaya bərabərdir, yəni

δA = - ΔA (1.2.7.) (1.2.6.) tənliyindən yaza bilərik:

A = A1 + δA (1.2.8.)Yəni ölçüdən kəmiyyətin həqiqi qiymətini almaq üçün düzəlişi cəbri olaraq, cihazın göstərişinə əlavə etmək lazımdır. MİSAL: 1.2. Ampermetrin göstərişi I1 = 20 A Nümunəvi ampermetrin göstərişi I = 20,4A Ampermetrin xətası: ΔI1 = I1 – I =20 -20,4 = - 0,4A Ampermetrin düzəlişi: A = δI1 = -ΔI1 = I – I1 = 20,4 – 20 = 0,4AAmpermetrlə ölçülən cərəyan şiddətinin həqiqi qiyməti: I = I1 + Iδ 1 = 20 + 0,4 = 2,04 A

Bəzi cihazlar üçün düzəliş əvəzinə düzəliş əmsalı verilir. Düzəliş əmsalı elə bir ədəddir ki, ölçüdən kəmiyyətin həqiqi qiymətini almaq üçün cihazın göstərişini həmin ədədə vurmaq lazımdır. Ölçü cihazının nisbi xətası mütləq xətanın ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinə olan nisbətinin faizlə ifadə olunma şəkilinə deyilir:

. 100% = . 100%

(1.2.9.) Bu kəmiyyət təqribən mütləq xətanın cihazın göstərişinə olan nisbətinə bərabərdir :

(1.2.10.)

Ölçü cihazının çevrilmiş xətası , mütləq xətanın cihazın yuxarı ölçü həddinə olan nisbətinin faizlə ifadə edilmiş şəkli kimi qəbul edilir.

(1.2.11.)

İkitərəfli şkalası və şkalanın ortasında sıfır bölgüsü olan cihazlar üçün çevrilmiş xəta, mütləq xətanın cihazın mütləq nominal qiymətlərinin cəminə olan nisbəti kimi təyin edilir:

100% (1.2.12.)

Aδ başlanğıc qiyməti sıfra bərabər olmayan və An nominal qiymətli şkalası olan cihazlar üçün çevrilmiş xəta aşağıdakı düsturdan tapılır:

(1.2.13.)

Tamamilə qeyri müntəzəm şkalaya malik olan cihazlar, məsələn, ommetrlər və fazametrlər üçün çevrilmiş xəta şkalanın uzunluğuna görə fazilərlə ifadə olunur. Cihazın əsas xətası onun normal iş şəraitind, yəni onun normal vəziyyətində, ətraf mühitin temperaturu 20+5 olduqda, xarici elektrik və maqnit sahələri olmadıqda

(yer sahəsindən başqa), 50 hc tezliklə və sinusoidal formalı əyrilər şəraitində alınan xətaya deyilir. Cihazın əlavə xətası, onun normal şəraitdən fərqli olan şəraitdə işlədiyi zaman verdiyi xətaya deyilir. Əlavə xətalar cihazın qeyri – düzgün vəziyyətdə qoyulmasından, ətraf mühitin temperaturundan, xarici maqnit və elektrik sahələrindən və tezliyin təsirindən alınır. Ölçü cihazının yolverilən xətası cihazın DÜİST-ə, təlimatlara və ya qaydalara müvafiq gələn aldığı ən böyük çevrilmiş nisbi xətaya deyilir.

= (1.2.14.)

Ölçü cihazının dəqiqliyi onun göstərişlərinin doğruluğunun dərəcəsidir.Dəqiqlik cihazın yolverilən xətası ilə qiymətləndirilir. Ölçü cihazı göstərişlərinin variyasiyası, cihazın, xarici şərait dəyişmədiyi halda ölçülən kəmiyyətin eyni bir həqiqi qiymətinə uyğun olan və bir neçə dəfə təkrarlanan ayrı – ayrı göstərişləri arasındakı ən böyük eksperimental fərqə deyilir. Ölçü cihazının sabitliyi isə eyni şəraitdə eyni kəmiyyət üçün cihazın göstərişlərinin dayanıqlıq dərəcəsinə deyilir. Cihazın sabitliyi onun variyasiyası ilə xarakterizə olunur. Ölçü cihazının yoxlanılması – cihazın xətasının təyinedilmə prosesi deməkdir.

I .3. ÖLÇMƏ XƏTALARI

Kəmiyyəti hansı metodla ölçməyimizdən və ölçmə işlərinin nə qədər dəqiq aparmağımızdan asılı olmayaraq heç bir zaman onun dəqiq qiymətini ala bilmərik. Çünki ölçü cihazlarının dəqiq və ölçmə - metodlarının mükəmməl olmaması, duyğu üzvlərimizin qeyri həssaslığı və nəhayət , ölçmə nəticələrinə hər hansı təsadüfi səbəblərin təsiri buna imkan vermir. Ona görə də hər hansı ölçmə apararkən həm də onun dəqiqliyini təyin etməliyik. Mütləq ölçmə xətası ölçülən kəmiyyətin tapılan qiyməti ilə onun həqiqi qiyməti arasındakı fərqə deyilir. Nisbi ölçmə xətası mütləq ölçmə xətasının ölçülən kəmiyyətin həqiqi qiymətinə olan ( faizlə ifadə edilmiş ) nisbətinə deyilir: Misal. Müqaviməti ölçdükdə onun üçün r1 = 202 Om qiyməti tapılmışdır. Müqavimətin həqiqi qiyməti r = 200 Om-dur.

Mütləq ölçmə xətası Δr = r1 – r = 202 – 200=2 Om.

Nisbi xətası isə ρr = = =1 %

Ölçmə xətaları üç sinfə ayrılır:

1) Sistematik xətalar2) Təsadüfi xətalar3) Yalnışlıqlar

Sistematik xətalar deyildikdə, elə xətalar nəzərə alınır ki, verilən kəmiyyəti təkrar ölçən zaman onlar ya dəyişmir, ya da müəyyən qanun üzrə dəyişir. Bu xətaları öyrənmək və təyin etmək mümkündür. Odur ki, onların ölçmə nəticələrinə olan təsirini müəyyən düzəlişlər verməklə aradan qaldırmaq olar. Sistematik xətalara aşağıdakılar daxildir :

1) Ölçü cihazlarının qeyri – mükəmməlliyi və ya onların düzgün olmaması üzündən baş verən alət xətaları;

2) Ölçü aparatlarının düzgün yerləşdirilməməsindən alınan qurulma xətaları ;3) Ölçü metodlarının qeyri – mükəmməlliyindən əmələ gələn metodik və ya nəzəri xətalar;4) Eksperiment aparan şəxsin xasiyyətindən asılı olan xüsusi xətalar.

II Fəsil. Vericilər və çeviricilər

2.I . ELEKTRİK VERİCİLƏRİ

Avtomatik tənzimləmə sistemində müxtəlif fiziki kəmiyyətləri əlverişli çıxış siqnalına çevirən qurğuya verici deyilir. Bu yolla alınan siqnallar sistemin başqa elementlərinə ötürülür, zəif siqnaııar gücləndirilir və idarəetmə sistemlərində istifadə edilir. Siqnallar bir sıra vericilərin çıxışında müqavimət , induktivlik və tutum vasitəsi ilə alınır. Vericiləri araşdırarkən onların qərarlaşdırılmış iş rejimləri öyrənilir, statistik xarakteristikaları müəyyən edilir, yəni verilmiş giriş və çıxış kəmiyyətləri arasındakı funkisional aslılıq tapılır. Potensiometrik verici. Mexaniki elementin irəliləmə hərəkətini ( yaxud bucaq yer dəyişməsini ) qiyməti dəyişən elektrik müqavimətinə çevirən qurğu potensiometrik verici adlanır. Əslində potenisometrik verici sxemi ilə qoşulmuş bu qurğu müqaviməti dəyişən rezistordur. Buna görə də ona potensiometrik verici deyilir.

Şəkil 2.1.1. Potensiometrk vericinin sxemi və xarakteristikaları.

Sadə potensiometrik vericinin sxemi 2.1.1. şəkilində verilmişdir. Potensiometrin üzərində hərəkət edən C sürüngəcinin vəziyyəti reostatın müqavimətini təyin edir. Gərginlik potensiometrə tətbiq edildikdə kənar nöqtə ilə sürüngəc arasındakı gərginlik düşgüsü alınır. Bu cür sxemlə qoşulmuş potensiometr gərginlik vericisi kimi işləyir.

Şəkildə verilmiş sxemdən görünür ki, potensiometrin A və B nöqtələrinə U gərginliyini tətbiq etsək, A ilə X nöqtələri arasında alınan çıxış gərginliyi belə təyin olunur:

(2.1.1)

burada nəzərdə tutulur ki, R müqaviməti bütün potensiometr boyu müntəzəm paylanmışdır, beləliklə, potensiometrdən çıxış gərginliyi x uzunluğu ilə mütənasibdir. Bu, potenisometrin yüksüz işləmə vəziyyətinə aiddir. Tutaq ki, vahid uzunluq üçün müqavimətin qiyməti sabitdir, bu halda yaza bilərik:

Rx = R = αx (2.1.2.)

burada

Yuxarıdakılardan istifadə edərək çıxış gərginliyinin ifadəsini belə yaza bilərik:

=KX (2.1.3.)

- ötürmə əmsalıdır.

Aldığımız ifadələrdə Ij - vericidən keçən cərəyan, Rx – vericidən ayrılmış hissənin müqaviməti, U – vericiyə tətbiq edilən gərginlik, R – (poyensiometrin) tam müqaviməti, sürüngəcin yerdəyişməsi, L – potensiometrin dolağının ümumi uzunluğu, K – ötürmə əmsalıdır. Buradan belə çıxır ki, yüksüz işləyən potensiometrik vericinin U çıxış gərginliyi C sürüngəcinin yerdəyişməsindən, yəni X-dən xətti qanunla asılıdır. Göstərilən sadə sxemli potensiometrik verici birtaktlı, yaxud qeyri reversiz vericidir. Burada sürüngəcin yalnız bir istiqamətdə hərəkəti mümkündür: buna müvafiq vericinin çıxış gərginliyi də bir istiqamətə ölçülə bilər. Mexaniki hərəkət edən potenisometrin C sürüngəci ilə əlaqədardır. Belə sürüngəcin vəziyyəti vəziyyəti vericinin çıxış gərginliyini təyin edir.

Ux = f (x) (2.1.4.)

Çıxış gərginliyi sürüngəcin yerdəyişməsi (X-dən) asılıdır, bu ilə potensiometrik vericinin statik xarakteristikasıdır. Ümumi halda potenisometrik vericinin xarakteristikası (yükləmərejimində ) yük cərəyanı Ij – dan asılılığı kimi kimi təyin edilə bilər.

Ij = f (x) (2.1.5.)

Potensiometrik vericinin sxemindən istifadə etməklə yük cərəyanı belə ifadə oluna bilər:

Ij = (2.1.6.)

burada = vericinin daxili müqavimətidir. Aslılıq belə şəkildə yazıla

bilər:

(2.1.7)

burada

Yüksüz işləmə rejimində və (2.1.3.) tənliyində olduğu kimi

Uç = KX ala bilərik. Bu xətti aslılıqdır. Buna müvafiq potensiometrik vericinin xarakteristikaları 2.1.2. şəkilində göstərilmişdir.

Şəkil 2.1.2. Potensiometrik vericinin sxemi və xarakteristikaları

Burada I əyri yük qoşulmamış vericinin xarakteristikasıdır, bu, düz xəttdir. II və III əyriləri isə yük qoşulmuş vericilərə xas öyrədilir. Qeyd edək ki, yük müqaviməti R j nə qədər kiçik olsa və buna müvafiq Ij yük cərəyanı böyük olsa xarakteristika düz xəttdən bir o qədər uzaqlaşar. Bu da şəkildəki əyrilərdən görünür. Avtomatik idarəetmə texnikasında çox zaman potensiometrik verici çıxış gərginliyinin istiqamətinə təsir göstərir. Bu da sürüngəcin hərəkət istiqaməti ilə əlaqədardır. Belə potensiometrik vericinin birləşmə sxemi 1.4.2. şəkilində göstərilmişdir. Burada, verici dolağının orta nöqtəsindən ayrılma xətti çəkilmişdir. Potensiometrin çıxış gərginliyi orta O nöqtəsi ilə C sürüngəcinin arasında alınan gərginlikdir. Sürüngəc O nöqtəsinin səviyyəsindən yuxarı olsa gərginliyin istiqaməti əksinə olar.

Belə vericinin xarakteristikasl 2.1.2. şəkilində göstərilmişdir. Burda çıxış gərginliyinin qiyməti və istiqaməti C sürüngəcinin tutduğu vəziyyətlə, yəni ilə təyin

edilir. Xətti aslılıqdan fərqli olaraq göstərmək olar ki, yüklə işləyən potensiometrik vericilərdə ölçmə müəyyən xəta ilə əlaqədardır. Xətanın qiyməti yükün müqavimətindən asılıdır. Yük müqaviməti nə qədər kiçik olsa, xəta bir o qədər azalar. Yük daşıyan potensiometrik verici üçün nisbi xətanın qiyməti belə ifadə edilə bilər:

(2.1.8.)

Potensiometrik vericilər bir sıra mühüm üstünlüyə malikdirlər. Bu üstünluklər aşağıdakılardır: Qurğunun sadəliyi, çəkisinin yüngüllüyü, sabit və dəyişən cərəyan dövrələrinə qoşula bilməsi imkanı, tənzimləməsinin sadəliyi, yüksək sabitliyidir. Bundan, əlavə vericidən alınan siqnalı gücləndirməyə ehtiyac yoxdur. Qeyd edək ki, bu vericilərdə saydığımız cəhətlərlə yanaşı müəyyən nöqsanlar da vardır: vericidə hərəkət edən kontaktın olması, alçaq həssaslığı, sürüngəci hərəkətə gətirmək üçün nisbətən artıq qüvvənin tələb olunması və s.

2.2. İnduktiv vericilər:

Müxtəlif qurğularda xətti və bucaq yer dəyişməsi elektro maqnit drosselin hərəkət edən hissəsinin vəziyyətini dəyişir. Bu da drossenin induktiv müqavimətinin qiymətinə təsir edir. İnduktiv vericilər avtomatikada kiçik mexaniki yer dəyişmələri ölçmək üçün geniş tətbiq edilir. Sadə induktiv vericinin quruluşu 2.2.1. şəkilində göstərilmişdir. Vericinin əsas hissələri onun dolağı və hərəkət edən lövhələridir . Lövhələrin vəziyyəti dəyişdikdə, yəni d aralığı müxtəlif qiymətlər aldıqda drosselin maqnit müqavimətidə dəyişir. Sxemdə göstərildiyi kimi eletromaqnit dolağı ilə ardıcıl yük qoşulmuşdur.

Şəkil 2. 2.1. İnduktiv vericinin quruluşu və xarakteristikası.

Onun da ümumi müqaviməti Z-dir. Doymamış maqnit drosselinin induktivliyi belə ifadə olunur:

(2.2.1.)

burada W- dolağın sarğılar sayı, S- hava aralığının en kəsiyi CM2 –la,

hava aralığı məsafəsi CM –lə ölçülür. Maqnit sistemi doymamış olduqda RM hava aralığının müqaviməti nisbətən kiçik olur ki, odur onu nəzərə almamaq mümkündür. Drossel dolağının tam müqaviməti

= (2.2.2)

burada Rd – drossel dolağının aktiv müqaviməti, ω dəyişən cərəyan mənbəyinin bucaq tezliyidir. Tutaq ki, verici akti vinduktiv yükə qoşulmuşdur: yükün tam müqaviməti

Çıxış gərginliyi, yaxud yükə verilən gərginlik

(2.2.3.)

Hava aralığı kiçildikdə drosselin induktivliyi böyüyür bu da Uj yük gərginliyini artırır. İnduktiv vericinin statik xarakteristikası vericinin çıxışında alınan gərginlikdən, hava aralığının qiymətindən asılıdır. 2.2.1. b.şəklində statik xarakteristikası əyriləri verilmişdir. Həqiqi xarakterstika A-B əyrisidir, bu real xarakteristikadır. Lakin ideal düz xətt qırıq göstərilmiş 0C xəttidir. Real xarakteristikanın xeyli hissəsi düz xəttdir. Bu parçada, yəni d1 və d2 arasında hava aralığının dəyişməsi də təxminən düz xəttdir. Həqiqi əyrinin başlanğıc hissəsi (d=0) yüksüz yük rejimində gərginlik U0 müəyyən qiymətə malik olur. Beləliklə, həqiqi xarakteristikanın xeyli hissəsinin düz xətt kimi qəbul edib hesablama aparmaq mümkündür. Qeyri-reversiz induktiv vericinin müsbət cəhəti onun yüksək həssaslığı , uzun xidmət müddəti və etibarlı işləmə qabiliyyətidir. Konstruksiya baxımından da xeyli sadədir. Bu vericilər böyük çıxış kəmiyyətinə də malikdir. İndukitiv qeyri-reversiz vericilərin nöqsan cəhətlərindən biri statik xarakteristikasının qeyri-xətti olmasıdır. Bu vericilərdə lövhələrlə drossel içliyi arasında böyük qüvvə baş verir ki, həmin qüvvəni də kompense etmə müəyyən çətinliklə əlaqədardır. Qeyri-reversiz induktiv çeviriciyə xas olan belə nöqsanların çoxunu reversiv vericilər vasitəsilə aradan qaldırmaq mümkündür. Bundan əlavə reversiz vericilərin həssaslığı nisbətən böyükdür.Reversiz vericilər iki sxem üzrə qurulur: diferensial və körpü sxemi əsasında. Əslində bu prinsiplərə əsaslanaraq bir – birindən fərqlənən müxtəlif konstruksiya və sxemlər yaradılmışdır. Reversiv- induktiv vericilərin əsas sxemi 2.2.3. şəkilində verilmişdir.

Avtomatik qurğularda və idarəetmə sistemlərində diferensial sxemli induktiv vericilər geniş tətbiq edilir. 2.1.4.a şəkilində diferensial induktiv verici göstərilmişdir. I və II elektromaqnitləri arasında lövbər yerləşdirilmişdir. Onun yerdəyişmasi iki istiqamətdə və hava aralıqları məsafəsi ilə qeyd edilir. Lövbərdə yerdəyişmə olduqda hava aralığından biri d1 azalarsa, o halda d2 artar. Bunların qiymətlərindən asılı olaraq dəyişən cərəyan dövrəsində I1 və I2 cərəyanları və Rj yük müqavimətindən isə cərəyanların müqaviməti fərqə keçir. Əgər I1- I2,= 0 halda ölçü dövrəsindən I=0, çünki I1 və I2 cərəyanlarının istiqamətləri bir birinin əksinədir., odur ki, I1= I 2. Reversiv vericinini xarakteristikası; 2.2.2.b şəkilində göstərilmişdir.

a) b) Şəkil 2.2.2. Reversiv vericinin quruluşu və xaraktersitikası Qeyri-reversiz vericiyə nisbətən reversiz induktiv vericinin üstünlüyü statik xarakteristikaların xəttilik baxımından daha yaxşı olması, gərginliyinin və temperaturunun dəyişməsinin vericinin işinə nisbətən zəif təsir göstərməsidir.

2.3.Transformator vericiləri:

Transformator vericisinə nümunə olaraq izləyici transformatoru göstərmək olar. Bu, transformatorların adətən iki dolağı olur. Bunlardan birincisi şəbəkəyə qoşulur, ikincisi isə bir birinə qarşı əks istiqamətdə qoyulmuş iki hissədən ibarətdir. Bu tip transformator vericiləri kontaktsız və kiçik ölçülü olur. Bu da onların ən mühüm üstünlüyü sayılır. Bucaq vericisini icra edənqurğulardan ən çox yayılan həmin izləyici transformatorlardır.

2.3. – ci şəkildə üç nüvəli transformator vericisinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil 2.3.Üçnüvəli transformator vericinin sxemi.

Hərəkət edən lövbərin vəziyyətindən asılı olaraq ikinci dolağın çıxışında əmələ gələn gərginlik dəyişir. Şəkildə göstərildiyi kimi transformator vericisinin maqnit keçirici sistemi simmetrik olur və ikinci dolağın hər iki hissəsində əmələ gələn e.h.q. bir birinə qiymətcə bərabər, istiqamətcə əks olur. Nəticədə Uç = 0. Lövbəri neytral vəziyyətinə nisbətən başqa vəziyyətə döndərsək sistemin simmetrikliyi pozular. Təsirləndiricinin yaratdığı maqnit selinin əsas hissəsi vericinin bir tərəfdən və cüzi hissəsi digər tərəfədən keçir. Çıxışda alınan gərginlik Uç = Eα - Eβ olur.

2.4. Tutum vericiləri

Tutum vericisi qeyri-elektrik mexaniki yerdəyişmənin tutum müqavimətinin yerdəyişməsinə çevirən kondensatordur. Ümumi halda bu lövhələrin sayı çoxda ola bilər. Kənardan verilən təsir nəticəsində lövhələr arasındakı məsafə dəyişir və beləliklə də kondensatorıarda da tutum vericisi kimi işləyə bilər. Bu kondensatorların lövhələri bir birinə nisbətən öz vəziyyətlərini dəyişmə imkanına malik olmalıdır. Sadə tutum vericisinin konstruksiyası 2.4. şəkilində verilmişdir.

a) b)

Şəkil 2.4. Tutum vericilərinin konstruksiyaları

Paralel – müstəvi konstruksiyaları tutum vericisinin ( şəkil 2.4.a. ) bir lövhəsi bərkidilir və hərəkət etmir, digəri isə bu lövhəyə nisbətən mexaniki qüvvə təsiri nəticəsində hərəkət edir: hava aralığı dəyişir. Bu tip tutum vericisi yüksək həssaslığa malikdir. Belə verici vasitəsilə çox kiçik, mikromlara ölçülən yerdəyişmələri qeyd etmək mümkündür. İkinci tip tutum vericisinin (2.4.b) iki yarım dövrə şəkilində olan lövhələri bir birinə paralel müstəvidə yerləşdirilmişdir. Bu lövhələrdən biri hərəkətsiz, digəri isə hərəkət edə bilər. Burada bucağı hərəkət edən lövhənin vəziyyətindən asılı olaraq 0 qiymətindən 1800 dərəcəyə qədər dəyişə bilər. Bu aralıqda hər iki lövhənin birgə aktiv səthi (cızıqlanmış hissə) kondensatorun tutumunu təyin edir. Beləliklə, tutum vericisinin dəyişən aktiv sahəsi iki lövhə arasında göstərilmişdir. Bu, adi dəyişən tutumlu hava kondensatorudur. Onun hərəkət edən I lövhəsi fırlandıqda hərəkət etməyən II lövhəsinə nisbətən ümumi aktiv sahə dəyişir, nəticədə tutum da müvafiq qimət alır. Belə vericilərin həssaslığını artırmaq üçün çoxsaylı tutum vericiləri yaratmaq olar. Paralel müstəvi konstruksiyalı tutum vericilərinin tutumu belə təyin olunur:

C = (2.4.1.)

burada ε – aralığın dielektrik sabiti; S – bir-birini qarşılıqlı örtən paralel lövhələrin aktiv sahəsi; d –kondensatorların lövhələri arasındakı məsafədir.Tutum vericisi yüksək həssaslığa malik olmaqla yanaşı quruluş etibarı ilə də, sadə ölçüləri kiçik, çəkisi yüngüldür. Sürtünən kontaktları olmadığı üçün verici çox etibarlı işləyir. Bunlar tutum vericilərinin əsas üstünlükləridir. Tutum vericilərinin bir sıra ciddi nöqsanları da vardır; onların daxili müqavimətləri böyükdür, alınan siqnalları gücləndirmək lazım gəlir, bəzən yüksək tezlikli gərginlik mənbəyi tələb olunur, zərərli tutumlar, temperaturun dəyişməsi vericinin işinə mənfi təsir göstərir. Aktiv sahəsi dəyişən kondensatorlardan istifadə edərək hazırlanmış tutum vericiləri avtomatik qurğularda geniş tətbiq edilir. Bunlar irəliləmə və fırlanma şəkilində olan yerdəyişmələri ölçmək üçün çox yerdə səmərəli işləyir.

2. 5 . S E L S İ N L Ə R

İzləyici sistemlərdə bir –birilə mexaniki əlaqəsi olmayan fırlanan oxların arasındakı bucaq fərqini ölçən induksiya elektrik maşınlarına selsin adı verilmişdir. Selsinlər izləyici sistemlərdə həmişə qoşaverici və qəbul edici selsinlər kimi tətbiq edilir. Adətən sistemin verici elementində baş verən bucaq uyğunsuzluğunu elektrik gərginliyinə çevirmək məqsədilə selsinlərdən istifadə olunur. Quruluş etibarı ilə selsinlər adi dəyişən cərəyan maşınlarına oxşayırlar. Selsinlər vasitəsilə bir nöqtədən digər nöqtəyə bucaq verilişini ötürmək üçün dolaqlada baş verən e.h.q.-nin rotorun dönmə bucağından aslılığını müəyyən etmək lazımdır. Adətən kiçik ölçülü güclü selsinlərdə bir fazalı təsirləndirici dolaq rotorda, adi üçfazalı sistem təşkil edən dolaq isə statorda yerləşdirilir. Təbiidir ki, belə konstruksiyalı verici selsinlər üçün cərəyan rotor dolağına verilir. Bu selsinlər üçfazalı dolağı isə qəbuledici selsinlərin üçfazalı stator dolağı ilə birləşdirilir. Sxematik şəkildə belə verici 2.5.1.- ci şəkildə verilmişdir. Müxtəlif konstruksiyalı olan selsinlər stator dolaqlarında induksiyalanan e.h.q-ni rotorun dönmə bucağının kosinus qanunu ilə dəyişdiyini qəbul etmək olar.

Şəkil 2.5.1.Selsin vericinin sxemi

Qəbuledici selsinlərin rotor dolağında induksiyalanan e.h.q. bunun tutuduğu bucaq vəziyyətindən və stator dolağından keçən cərəyandan asılıdır. Beləliklə, qəbuledici selsnin rotorunda alınan gərginliyinin qiyməti sistemin tərkibində olan hər iki selsinin rotorları arasındakı bucaq uyğunsuzluğundan asılı olur. Belə şəraitdə stator fazalarında maqnit selinin induksiyalığı e.h.q. ifadələrini bu şəkildə yazmaq olar:

Ev1 =EM COSα Ev2 = EM COS(α-1200) Ev3 = EM COS(α+1200) (2.5.1.)burada α-verici selsinin tutduğu bucaq vəziyyəti4 EM –stator faza dolağının oxu ilə bir-birinin üzərinə düşdükdə, faza dolağınd e.h.q.-nin aldığını maksimal qiymətifir. Ev1, Ev2 , Ev3 –indeksləri verici selsinlərin fazalarını göstərir.

Axırıncı tənliklərdə verilmiş ifadələr verici selsinlərin statorunun fazalarında alınan induksiyalanmış e.h.q.-yə aiddir. Tutaq ki, verici və qəbuledici selsinlərin stator fazaları dolaqlarının hər birinin tam müqaviməti Z-dir, o halda bu dolaqlardakı cərəyanı belə təyin etmək olar:

(2.5.2.)

Belə şəraitdə qəbuledici selsinlərin stator dolaqlarında həmin cərəyanların induksiyaladığı e.h.q. üçün aşağıdakı ifadələri yazmaq olar:

Er1 = AI1 COSα Er2 = AI2 COS(α-1200) Er3=AI3 COS(α+1200) (2.5.3.)

Burada nəzərdə tutulmuşdur ki, maqnit sistemi doymamışdır və Asabit qiymətli mütənasiblik əmsalıdır. Bu halda verici və qəbuledici selsinlərinin rotorlarının bucaq vəziyyətini ifadə edən bucaq uyğunsuzluğu belə yazıla bilər:

(2.5.4.)

Qəbuledici selsinin ikinci dolağında alınan gərginlik statorun üç faza cərəyanının rotorda induksiyaladığı e.h.q.-lərin cəmin bərabərdir.

(2.5.5.)

Bu tənlikdə cərəyanları (2.5.2.) ifadəsi ilə əvəz etsək , alarıq:

(2.5.6.)

Bir sıra triqonometrik çevirmələrdən sonra yaza bilərik:

(2.5.7.)

Bunuda belə şəkildə ifadə etmək olar:

(2.5.8.)

qəbul etsək və (2.5.4.) ifadəsini nəzərə alsaq, tapırıq:

(2.5.9.)

Buradan belə nəticə çıxır ki, selsin vasitəsilə icra edilən sinxron verilişdə çıxış gərginliyi verici və qəbuledici selsinlərin bucaq uyğunsuzluğundan, yəni bucağının qiymətindən asılıdır və həmin bucağın kosinusu ilə təyin edilir. Əməli baxımdan φ=0 olanda çıxış gərginliyinin də sıfıra bərabər olması əlverişlidir. Odur ki, çox vaxt selsinlərdə 900 –li sabit bucaq uyğunsuzluğu yaradılır ki, bu da başlanğıc bucaq kimi qebul edilir, o halda

(2.5.10.)

Buradan görünür ki, selsinlərin oxları arasında bucaq uyğunsuzluğu olmadıqda çıxış gərginliyi: Uç=0 olur.

II. FƏSLƏ AİD YOXLAMA SUALLARI.

1. Ölçmələri aparmaq üçün hansı metodlardan istifadə etmək olar.2. Ölçmələr zamanı hasnı ölçmə xətaları yarana bilər.3. Potensiometrik vericilərin quruluşu və iş prinsipi.4. Potensiometrik vericilərin üstünlüyü və nöqsanları.5. Selsinin tətbiq sahəsi.

III F Ə S I L

TEXNOLOJİ PARAMETRLƏRİN ÖLÇÜLMƏSİ

3.TƏZYİQİN ÖLÇÜLMƏSİ

3.1. Təzyiq haqqında əsas anlayış

Beynəlxalq vahidlər sisteminə əsasən Dövlət standartı kimi qüvvə vahidi olaraq Nyuton (N) qəbul edilmişdir. Onda təzyiq vahidi Paskal (Pa) olacaqdır: çünki vahid sahəyə normal surətdə təsir edən qüvvəyə təzyiq deyilir:

(3.1.1.)

burada : P-təzyiq, Pa ilə; F-qüvvə, N ilə; S-sahədir, m2 .

Pa vahidi kiçik olduğuna görə texniki hesablamalarda “bar” vahidindən istifadə etmək daha əlverişlidir bu zaman- I bar 105 Pa. Beynəlxalq vahidlər sistemi əvvəllərdə mövcud olan bütün sistemləri əvəz edir, müvəqqəti olaraq yeni vahidlər sistemi ilə yanaşı əvvəlki sistemlərdəndə istifadə edilir. Təzyiqin ölçülməsi üçün texniki ölçmə vahidləri sisteminə daxil olmayan vahidlərdəndə istifadə edilir. Məsələ: Texniki atmosfer (atm və ya kqq/sm2)- sərbəst düşmə təcili 980,665 sm/san2 olan bir kiloqramm qüvvənin bir kvadrat santimetr səthə etdiyi təzyiq; Fiziki atmosfer (atm) –sıxlığın 13,5951 q/sm3 temperaturu 00C sərbəstdüşmə təcili 980,665 sm/san2 olan 760 mm civə sütunun üfuqi müstəviyə etdiyi təzyiq; Millimetr civə sütunu – temperaturu 00C və sərbəstdüşmə təcili 980,665 sm/san2

olan 1 mm civə sütununun üfuqi müstəviyə etdiyi təzyiq; Millimetr su sütunu (mm su/süt.) –temperaturu 40C və sərbəstdüşmə təcili 980,665 sm/san2 olan 1 mm su sütununun üfuqi müstəviyə etdiyi təzyiq; Müxtəlif təzyiq vahidləri arasındakı nisbətlər P-1-ci cədvəldə verilmişdir. Yer səthində olan əşyalar, yerin müxtəlif nöqtələrində müxtəlif olan və eyni yer üçün xarici mühitdən asılı olaraq dəyişən atmosfer təzyiqinə məruz qalır. Bu təzyiq barometrlərlə ölçülür və barometrik təzyiq adlanır. Manometrlə tam PM təzyiqi ilə, Pb atmosfer ( barometrik) təzyiqi arasındakı fərqi ölçürlər:

Pİ= PM- Pb (3.1.2.)

Ölçülən Pİ manometrik təzyiqinə mütləq təzyiq adlanan PM tam təzyiqindən fərqli olaraq izafi təzyiq deyilir. Seyrəklik, yəni atmosfer təzyiqindən aşağı təzyiqi ölçən cihazlar atmosfer təzyiqi ilə mütləq təzyiq arasındakı fərqi göstərir:

Pİ= Pb- Pm (3.1.3.)

Mütləq (PM ) və izafi (Pİ) təzyiqləri, adətən, kqq/sm2 ilə, seyrəklik (Pv) isə mm civə. Süt. Ilə ölçülür. Barometrik təzyiqi nəzərə almaqla izafi təzyiqi mütləq təzyiqə çevirmək olar:

PM (kqq/sm2)=Pİ (kqq/sm2) + Pb (3.1.4.)

3.2. Təzyiq ölçən cihazların təsnifatı

Təzyiq ölçən cihazlar işləmə prinsiplərinə və ölçdükləri kəmiyyətin növünə görə aşağıdaki kimi təsnif olunurlar:. A. İşləmə prinsiplərinə görə təzyiq və seyrəklik ölçən cihazların təsnifatı:

1. Mayeli –ölçülən təzyiq maye sütununun hidrostatik təzyiqi ilə müvazinətdədir:2. Porşenli-ölçülən təzyiq porşenə təsir edən xarici qüvvə ilə müvazinətdədir:3. Yaylı –öıçülən təzyiqin qiyməti elastik elementin deformasiyasına görə

müəyyənləşdirilir:4. Elektrik – bu tip cihazların işləmə prinsipi ölçülən təzyiqin hər hansı elektrik kəmiyyətinə

çevrilməsinə və yaxud təzyiq altında materialların elektrik xassələrinin dəyişməsinə əsaslanır. B. Ölçdükləri kəmiyyətin növünə görə təzyiq və seyrəklik ölçən cihazların təsnifatı:

1. Manometrlər -izafi təzyiqləri ölçmək üçün:2. Vakuummetrlər -seyrəkliyi vakuumu ölçmək üçün:3. Manovakuummetrlər –izafi təzyiqi və seyrəkliyi ölçmək üçün:4. Basqıölçənlər mikromanometrlər – kiçik izafi təzyiqləri ölçmək üçün:5. Dartıölçənlər mikromanometrlər –kiçik seyrəkliyi ölçmək üçün:6. Dartı-basqı öıçənlər mikromanometrlər –təzyiqlər fərqini ölçmək üçün:7. Diferensial manometrlər – təzyiqlər fərqini ölçmək üçün:8. Barometrlər – barometrik təzyiqləri ölçmək üçün:

3.3. Mayeli manometrlər

Mayeli manometrlərin iş prinsipi ölçülən təzyiqin, maye sütununun hidrostatik təzyiqi ilə qərarlaşmasına əsaslanmışdır. Bu cihazlarla izafi təzyiqi, seyrəkliyi və təzyiqlər düşgüsünü ölçmək olar. Mayeli manometrlərin ən geniş yayılanı mayelii manometrlərdir. Manometrin şüşə borusu işçi maddəlıərdən civə, su, spirt aseton və d.ləri ilə doludurlur. Açıq dirsəkdəki mayenin hidrostatik təzyiqi, digər dirsəkdəki təzyiqlə müvazinətləşdikdə sistem müvazinətdə olur:

PMS=PδS+hSρϑ (3.3.1.) burada: PM –mütləq təzyiq, Pa ilə ; Pδ –barometrik təzyiq, Pa ilə; h-dirsəklərdəki maye səviyyələri fərqi və ya qərarlaşmış maye sütunu, m ilə; ρ -işçi mayenin sıxlığı, kq/m3 ilə; ϑ –sərbəstdüşmə təcilidir, m/san2 ilə;

PM=Pb+hρϑ (3.3.2.) yaxud

Pİ = PM -Pb =hρϑ (3.3.3.)

Manometrin əlaqədar olduğu mühitin təzyiqi, atmosfer təzyiqindən aşağı olarsa, manometrin borusundan maye əks istiqamətdə hərəkət edəcək və maye sütunu seyrəkliyi vakuumu göstərəcəkdir. Bu manometrin ölçü həddi işçi mayedən və borunun uzunluğundan asılıdır. U –şəkilli manometrlərlə təzyiqlər fərqi ölçülürsə onda borunun uclarında P1 və P2

təzyiqləri yaranacaqdır. Onda : ΔP=P1 –P2 =hρϑ (-) ΔP = P1 –P2 = hρϑ = hϑ (ρ1 –ρ2) (3.3.4.) P1 > P2

burada: P1- işçi maye üzərində olan mayenin sıxlığıdır, kq/m3 ilə ölçülür.

U şəkilli mayeli manometrin başqa bir tipi birborulu manometrdir. Bu manometrlərdə şkala elə qoyulur ki, P=0 olduqda şkalanın O nöqtəsi böyük qabdakı maye səthi ilə eyni olsun. Bu manometrlə ölçmə aparılanda ölçülən təzyiqin qiyməti aşağıdakı düstur ilə hesablanır:

(3.3.5.)

Şəkil 3.3.1. Mayeli manometrlərin quruluşu.

burada h1 -O nöqtəsindən hesablanan maye sütununun hündürlüyü, m ilə; S1 –borunun en kəsiyi, m2 ilə; S2 –böyük qabın en kəsiyi sahəsi, m2 ilə.Ölçmə aparılan zaman böyük qabda işçi mayenin səviyyəsi h2 hündürlüyü qədər aşağı enir; bu da ölçmədə xətanın yaranmasına səbəb olur. Bu xəta :

(3.3.6.)

(3.3.6.) Ifadəsindən təyin edilə bilər. Onda həqiqi maye sütununun hündürlüyü

(3.3.7.)

olacaqdır. Kiçik izafi təzyiqləri və seyrikləri ölçmək üçün maili borulu mayeli mikromanometrlərdən istifadə edilir. Bu manometrlərlə ölçülən təzyiqin qiyməti belə hesablanır:

(3.3.8.)

burada: n –şkalanın göstərişi; α –borunun maillik bucağı; ρ –işçi mayenin sıxlığı, kq/m3 ilə; ϑ –sərbəstdüşmə təcilidir, m/san2 ilə ölçülür.

Bu tip manometrlərin ölçmə həddi, adətən, 157 980 Pa 16 100 mm su süt. olur .

Bu cihazların xətası 1,5-ə qədərdir. Geniş hədlərdə dəyişən izafi təzyiqləri və seyrəklikləri ölçmək lazım gələrsə, onda maillik bucağı dəyişdirilə bilən maili borulu mikromanometrlərdən istifadə edilir. Mayeli manometrin başqa bir tipi də “yalqaşəkilli tərəzi adlanan ” manometrdir. Bu manometrlə kiçik təzyiqləri, seyrəkliyi və təzyiqlər düşgüsünü ölçürlər. Yarıya qədər işçi naye ilə doldurulan halqaşəkilli kamera O dayağı ətrafında fırlanır. Kameradan ölçü həddini dəyişdirən yük I asılıdır. Kamera arakəsmə ilə iki bəşluğa ayrılır. Boşluqlardan birinə P1, digərinə isə P2, təzyiqi verilir. Bu zaman yaranan P=P1-P2 nəticəsində işçi maye halqaşəkilli kamerada hərəkət edir. Işçi mayenin bu hərəkəti halqaşəkilli kameranı fırladan fırladıcı moment

M φ=ΔPSR (3.3.9.)

yaradır. Burada – S halqaşəkilli kameranın en kəsiyi sahəsi, R – isə halqaşəkilli kameranın orta radiusdur.

Şəkil 3.3.2. Mayeli manometrin digər konstruksiyaları.

Yük öz vəziyyətindən meyl etdikdə yanan tormozlayıcı moment aşağıdakı kimi olacaqdır:

MT =GLsinα (3.3.10.)

burada G –yükün ağırlıq qüvvəsi; L –sistemin ağırlıq mərkəzinin ( α nöqtəsinin) dayaq nöqtəsindən olan

məsafəsi (L=Oα); α-halqaşəkilli kameranın dönmə bucağıdır.Sistemin müvazinət halında

Mφ=MT (3.3.11)olur

onda (3.3.12)

olacaqdır. Burada sin α-nın qiyməti ölçülən təzyiqə mütənasib olub, işçi mayenin su və yağ olduqda bu manometrlərin ölçü vahidi 0,049 Mpa 0,5 kqq/sm2-ə, işçi maye civə olduqda isə 0,98:9,80 Mpa 10 100 kqq/sm2-ə qədər olur. Onların buraxıla bilən

xətası yuxarı ölçü həddinin 1,1 1,5-dən artıq olmur.

Bu manometrlər göstərici, göstərici-yazıcı və göstərişi məsafəyə ötürən olur.

3.4. Porşenli manometrlər

Bu növ cihazlarda ölçülən təzyiq porşenə təsir edən xarici qüvvə ilə müvazinətləşir. Ölçülən təzyiqin qiyməti müvazinətləşdirici yüklərin çəkisi və ya yayın dartınması ilə təyin edilir. Az etibarlılığı və istismar cəhətdən mürəkkəb olduğuna görə son zamanlar porşenli manometrlərdən istifadə edilmir.

Şəkil 3.4.1.Porşenli manometrin sınaq qurğusu. burada 1- porşen

2- vint 3- təsiredici təkər 4- ventil 5- stuser 6- ventil 7- sərbəst fırlanan porşen 8- dəyişilən yük 9- nimçə Onlar yalnız laboratoriya cihazlarının və yaylı manometrlərinin yoxlamaq və dərəcələmək üçün işlədilir. Nümunəvi porşenli manometrlərin sxemi şəkildə göstərilmişdir. Cihazın daxili sahəsi qıfdan 2 verilən yağla doldurulur. Bu zaman porşen 3 sola çəkilir və yağ qıfdan sorulur. Manometrin gövdəsindəki kanal, nümunəvi və yoxlanılan manometrlər quraşdırmaq üçün ştuserlər 4 və 5 ilə birləşdirilmişdir. Gövdədəki bu kanala eyni zamanda kalonka – 6 birləşdirilmişdir. Kalonkanın silindir kanalına yükləri yerləşdirmək üçün porşen 7 daxil olur. B1 və B2 ventillərinin açıq vəziyyətində yüklərin yaratdığı təzyiq yoxlanılan manometrə M verilir.

( 3.4.1.)

burada Gn -porşenin nimcə ilə birlikdə çəkisi, kq ilə; Gj –nimcə üzərində qoyulmuş yükün çəkisi, kq ilə

–porşenin en kəsiyi sahəsidir, sm2 ilə, adətən 1 sm2 götürülür.

Nəzarət olunan manometrin göstərişinin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün tədricən yükü dəyiüdirilir və hər dəfə yükün çəkisini manometrin əqrəbinin şkaladakı vəziyyəti ilə tutuşdurulur. Yoxlamanın dəqiqiliyini artırmaq üçün yükləri dövri olaraq əl ilə çevirməklə porşenli şooka fırlanma hərəkəti verirlər. Porşenli manometrdən həm fə nümunəvi manometrə görə işçi manometri yoxladıqda istifadə olunur. Bu zaman B1 ventili bağlanır, ştuserlər 4 və 5 isə yoxlanılan və nümunəvi manometrlərlə birləşdirilir. Porşeni 3 tədricən sağa hərəkət etdirməklə yağın təzyiqini artırırlar. Hər bir qiymətləndirilmiş bölükdə manometrlətin göstərişini müqayisə edirlər.

3.5. Təzyiq ölçən yaylı cihazlar

Yaylı manometrlər, vakuummetrlər, mnovakuummetrlər, dartıölçənlər texniki ölçmələrdə istifadə olunan cihazların böyük bir qrupunu təşkil edir. Yaylı cihazların iş prinsipi müxtəlif növ elastik elementlərin deformasiyalarının ölçülməsinə əsaslanmışdır. Elastiki həssas elementin deformasiya ötürmə mexanizmi tərəfindən bucaq və ya xətti yerdəyişməyə çevrilərək cihazın əqrəbinə verilir.

Şəkil 3.5.1. yaylı manometrlərin konstruksiyaları.

Yaylı cihazların əsas üstünlükləri quruluşlarının sadə,istismarda etibarlı, universal, bir yerdən başqa yerə aparıla bilməsi və böyük ölçmə diapazonuna malik olmasıdır. Yaylı cihazları elastik həssas elementlərinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq :

1. Bir sarğılı boru yaylı (burdon borulu) şəkil (3.5.1a) 2. Çox sarğılı boru yaylı helikoidal yaylı, şəkil (b) 3. Membranlı şəkil (v) 4. Aneroid və membranlı qutulu bloklu, şəkli (q.f) 5. Aneroid və membran qutulu şəkil (y.e) 6. Silfonlu, şəkil (3-5 j) 7. Silfon yaylı şəkil (3-6 z)

Texniki ölçmələrdə istifadə olunan yaylı cihazların dəqiqlik sinfi 0,5 4 olur. Yaylı

cihazların ən geniş yayılanı dəqiqlik sinfi Burdon manometrləridir, şəkil (3.5.2) Burdon borulu manometrin mexanizmi əsasən, elliptik və ya oval enkəsikli metal borudan ibarətdir. Bu boru çevrə üzrə əyilmişdir. Burdon borunun bir ucu ştuserə 14 tərpənməz birləşdirilir. Burdon borunun ucu 10 ilə bağlı olub, dartıcı 11 birləşdirilmişdir. Öz oxu ətrafinda fırlanan dişli sektor 9 dişli çarxa 8 qoşulmuşdur. Val 6 üzərindən oturan dişli çarxın ucuna əqrəb 4 bərkidilir. Dişli ötürücünün oynaqlarında olan araboşluqlarını yox etmək üçün əqrəbin valı nazik spiral yaylı 7 birləşdirilmişdir. Bu yay elastik olduğundan dişli çarxların hərəkəti təmin edilir. Daxili təzyiqin təsiri nəticəsində borunun kəsiyi , dairəvi şəkil almağa çalışır. Ölçülən təzyiqin qüvvəsi boru materialını elə bir hala gətirir ki, o açılmağa məcbur olur.Bunun nəticəsində borunun sərbəst ucu hərəkətə gəlir və bucaq altında fırlanmağa məcbur edir.Sektorlar birlikdə eyni zamanda dişli çarx və əqrəbdə hərəkətə gəlir. Beləliklə əqrəb şkal üzərində təzyiqin qiymətini göstərməyıə başlayır.

Şəkil 3.5.2. Burdon borulu manometrelərin quruluşu. burada – 1.dayaq 2.lövhə 3.şkala 4.əqrəb 5.boruşəkilli yay( Burdon borusu) 6.sütün 7.spiral şəkilli yay 8.dişli təkər 9.dişli sektor 10.ucluq 11.dartıcı 12.vint 13.fırlanma oxu 14.ştuser

3.6. Elektrik manometrlər və vakuummetrlər.

1.Müqavimət manometrləri . Bu manometrlərin iş prinsipi keçiricinin müqavimətinin təzyiqə görə dəyişməsinə əsaslanmışdır. Bu tip manometrlərdə keçirici vəzifəsini manqan görür. Manqan kiçik müqavimət temperatur əmsalına malikdir. Bu tip amnometrlərdə təzyiqə görə müqavimətin dəyişməsi belə ifadə edilə bilər:

(3.6.1.)

burada R –keçiricinin müqaviməti; R –müqavimətin dəyişməsi;

P –ölçünün təzyiqi; K –pyezoəmsaldır manqanüçün K=2 2,5 10-6 sm2/kqq ilə ölçülür.

Bu manometrin ölçmə həddi 5,88 7,84 MPa 60 80 kqq/sm2 dəqiqlik snifi isə

əsasən I olur.

2.Tutum manometri . Bu manometrlərin iş prinsipi müstəvi kondensatorun tutumunun onun örtükləri arasındakı məsafədən asılı olaraq dəyişməsinə əsaslanmışdır. Iki örtükdən ibarət olan müstəvi kondesatorun tutumu belə ifadə edilir:

(3.6.2.)

burada ε -örtüklər arasındakı mühitin dielektrik nüfuz etməsi; S –örtüklərdən birinin sahəsi;

-ortüklər arasındakı məsafədir.

Bu ifadədə -nın qiymətinin azalmasından asılı olaraq tutum hiperbolik qanun

üzrə dəyişir. Manometrlərin dəqiqlik sinfi 1,5 2 olur.

3. Pyezoelektrik manometrlər. Bu manometrlərin iş prinsipi bəzi kristalların mexaniki təsiri nəticəsində elektrik yükləri əmələ gətirməsinə əsaslanmışdır.

Pyezoeffektivlik kvars, turmalin və bu kimi kristallarda baş verir. Beləmanometrlərin dəqiqilik sinfi 1,5 2-dir

Şəkil 3.6.3. Pyezoelektrik ölçü çeviricinin sxemi.

burada – 1. çıxış qütbləri 2. kvars lövhələri 3. kamera 4. membran 5.elektron gücləndirici. Ölçülən təzyiq membran 4 vasitəsilə gücə çevirilir, kvars lövhələri (5 mm diaetrində və 1 mm qalınlığında ) sıxıllmaqla burada Q elektrik yükü yaranır ki, elektron gücləndirici 5 verilir Yükün qiyməti ölçülən təzyiqin P qiymətindən asılıdır; Q = kFP ( 3.6.3.) burada F – membranın effektiv sahəsidir k sabit əmsalır

4. İstilikkeçirmə manometrləri. Kiçik təzyiqlərdə qazların istilik keçirməsi təzyiqdən asılı olur. İstilikkeçirmə manometrlərinin iş prinsipi bu asılılığa əsaslanmışdır. Bu manometrlərdə qazların 0,0133 1333 Pa 0,0001 10 mm civə sütunu hədlərdə

dəyişən təzyiqlərini ölçmək mümkündür.

5. İonizasiya vakuummetrləri. Bu vakuummetrlərin iş prinsipi közərmiş katod tərəfindən buraxılan elektron seli ilə qaz molekullarının ionizasiyasına əsaslanmışdır. Qazın təzyiqindən asılı olaraq elektronlar öz yollarında az və ya çox molekul ionizasiya edir. Bu vakuummetrlərin ölçmə həddi 133,3 10-3 133,3 10-8 Pa 10-3 10-8 civə

sütunudur.

6.Radioaktiv manometrlər. Qazlar, yalnız elektronlarla deyil, həmdə radioaktiv maddələr vasitəsilə ionizasiya edilə bilər. Bu məqsədlə ən yüksək ionlaşdırma qabiliyyətinə malik olan –şüalar buraxan elementlərdən istifadə edilir. Həmin prinsipdə qurulan manometrdən əsasən kiçik təzyiqlərin ölçülməsində istifadə edilir.

III. Fəslə aid yoxlama suallar

1. Təzyiq nədir.2. Təzyiqin ölçü vahidləri.3. Mayeli manometlərin vasitəsilə təyziqin ölçülməsi prinsipi.4. MΦ və MT nədir.5. Porşenli manometrlər nə zaman istifadə edilirlər6. Burdon borulu manometrlərin quruluşu7. Elektrik manometrlərinin üstünlüyü və nöqsanı8. Neçə cür elektrik manometrləri istifadə olunurlar.

IV.TEMPERATUR ÖLÇƏN CIHAZLAR

4.1. Temperatur ölçən cihazların təsnifatı

Cisimlərin qızma dərəcəsini xarakterizə edən kəmiyyətə temperatur deyilir. Temperatur ölçəncihazları işləmə prinsiplərinə görə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.

1. Genişlənmə termometrləri.2. Manometrik termometrləri.3. Elektrik müqavimət termometrləri.4. Termometrik pirometrləri.5. Şüalanma pirometrləri.

a) Optik pirometrlər –iş prinsipi qızdırılan cismin temperatur dəyişdikdə parlaqlığının dəyişməsinə əsaslanmışdır.

b) Rəngli pirometlər –iş prinsipi qəzdərlan cismin temperatur dəyişdikdə rənginin dəyişməsinə əsaslanmışdır.

c) Radiasiya pirometrləri –iş prinsipi qızdırılan cismin temperatur dəyişdikdə tam şüalanma enerjisinin dəyişməsinə əsaslanmışdır.

4.2. Genişlənmə termometrləri

Genişlənmə termometrlərinin iş prinsipi qızdırılan cisimin və bərk cismin xətti ölçülərinin qızdırılan zaman dəyişməsinə əsaslanmışdır. Bunları üç qrupa ayırmaq olar:

1.Oxlu (dilatometrik) termometrlər. Belə termometrlərdə temperatur biri (ox), digərinin (boru) içərisinə qoyulmuş iki metal çubuğun uzanması nəticəsində alınan fərqlərdə müəyyən edilir (şəkil 4.2.1.). bu metalların temperatur xətti genişlənmə əmsalları müxtəlif olur.

Şəkil 4.2.1. Oxlu ( dilatometrik) termometrin quruluşu.

burada – 1. burma 2. vint 3. lövhə 4. yay 5. ox 6.həssa aktiv element 7.yox 2.Bimetal termometrlər. Belə termometrlərlə temperaturun ölçülməsi ensiz metal səthlərin aşılıb düzlənməsi və ya yəğılıb əyilməsinə əsaslanmışdır. Bu səthlər iki saf metaldan və ya xəlitədən ibarət olub, bir-birinə uzununa qadaqların və ya qaynaq edilir (şəkil 4.2.2.). onların temperatur genişlənmə əmsalları müxtəlif olduğundan, qızdırılıdıqları zaman açılıb düzlənmə və ya yığılıb əyilmə hadisəsi baş verir.

Şəkil 4.2.2. Bimetal termometrlərlərin quruluşları..

Oxlu dilatometrik və bimetal termometrlər ölçü cihazları kimi yayıla bilməmişdir. Onlardan çox vaxt digər ölçü və tənzimləyici cihazların bir ünsürü kimi istifadə olunur.

3.Mayeli termometrlər . Belə termometrlərin işləmə prinsipləri maye və termometrik şüsənin istidən genişlənmə əmsallarının müxtəlif olmasına əsaslanmışdır. Mayenin istidən genişlənmə orta həcmi genişlənmə əmsalı ilə xaraketrizə olunur:

1/dər (4.2.1.)

burada , -0, t1 və t2 00C –də mayenin həcmləridir.

Mayeli termometrin göstərişi mayenin şüşə içərisində genişlənmə əmsalından asılıdır:

(4.2.2.)

burada –t1 –t2 –temperatur intervalında mayenin temperatur genişlənmə

əmsalı:

-t1 -t2 – temperatur intervalında şüşənin temperatur genişlənmə əmsalı.

Mayeli termometrlərin hazırlanmasında elə şüşə növündən istifadə edilir ki, onun

əmsalı təxminən 2 10-5 I dər olur.

Mayeli termometrlər əsasən iki növ olur: civəli və spirtli. Bunıardan ən geniş yayılanı civəli termometrlərdir. Civənin ərimə nöqtəsi (-38,860C) ilə qaynama 356,60C nöqtəsi arasındakı interval kifayət qədərdir. Civənin mənfi cəhəti onun kiçik temperatur genişlənmə əmsalına malik olmasıdır.

=18 10-5 I/dər. Şüşə qab içərisində civənin orta genişlənmə əmsalı isə

I/dər-dir.

Spirtli termometrlərdən, başlıca olaraq, civəli termometrlər işlədilə bilməyən hallarda istifadə edilir. Civəli termometrlərlə -30+7500C-yə qədər temperaturları, spirtli termometrləri isə - 700C-yə qədər temperaturları ölçürlər. Civəli termometr (şəkil 2.3.2.) aşağı hissəsində civə ilə dolu kürəciyin və ya uzunsov qabı olan şüşə kapillyar borucuqdan ibarətdir. Kapillyarların arxa tərəfində şkala yerləşdirilir. Bunlar birlikdə şüşə örtük içərisinə salınır. Bu termometrlərə qoyulma şkalalı termometrlər deyilir. Kapilyar borunun divarı bir qədər qalın hazırlandlqda şkalanı bilavasitə onun üzərində yerləşdirmək olur. Belə termometrlər çubuq termometlər (şəkil 3.2.4.) adlanır. Istər çubuq, istərsə də qoyulma şkalalı termometlər -30-dan +5500C-yə qədər temperaturu ölçmək üçün xüsusi termometrik şüşədən, +7500C-yə qədər temperatur ölçmək üçün isə kvarsadan hazırlanır.

Şəkil 4.2.4. Civəli termometrlərin quruluşu.

Şkala həddi 1500C-dən olan termometlər vəzifələrindən asılı olaraq inert qazlarala, adətən, azotla və ya civə buxarı ilə, qalan termometrlərin kapillyarları isə başqa qazla doldurulur. Daha yüksək ölçmə həddi əldə etmək üçün civə üzərində olan boşluq 10 70 kqq/sm2 təzyiq altında inert qazla, çox zaman azotla doldurulur. Belə termometrlərlə 5500C-yə qədər olan temperaturu ölçmək mümkündür. Bu termometrlər xüsusi (gec əriyən) kvars şüşəsindən hazırlandıqda onların ölçmə həddini hətta 7500C-yə qədər artırmaq olur. Cihazlar hazırlayan zavodlar tərəfindən aşağıdakı termometrlər buraxılır:

1 - 1-ci dərəcəli nümunəvi çubuq termometrlər; 2 - 2-ci dərəcəli nümunəvi çubuq termometrlər –şkalalı termometrlər; 3 - Çubuq və qoyulma şkalalı laboratoriya termometrləri; 4 - Qoyulma şkalalı texniki termometrlər (cədvəl ; 5 - Qoyulma şkalalı kontaktlı termometrlər (texniki termometrlərin bir növüdür). 1-ci dərəcəli nümunəvi termometrlər, 2-ci dərəcəli nümunəvi termometrlərin və yüksək dəqiqilikli laboratoriya termometrlərini yoxlamaq üçün çəki və ölçü cihazlarıvasitələri ilə standartlaşdırma komitələrində yoxlanilir. 2-ci dərəcəli nümunəvi termometrlər isə laboratoriya texniki və kontakt termometrlərini və s. temperatur ölçmə cihazları yoxlama üçün tətbiq olunurlar. Bütün texniki kapillyarlar, təzyiq altında inert qazla (adətən azotla) doldurulur. Texniki termometrlərin xarici ölçüləri 1-5-ci şəkildə göstərilmişdir. Şkalasının yuxarı həddi +400 +5000C-yə qədər olan termometrlərin aşağı hissəsəinin uzunluğu 130

mm-dən az və 430 mm-dən çox olmur. Aşağıdakı hallarda mayeli şüşə termometrlərin göstərişlərində xətalar baş verə bilər:

1.Operatorun gözü menisk səviyyəsində olmadıqda; 2.Maye qabı tam batırılmadıqda; 3.Termometrin şaquli və ya üfuqi vəziyyətdə qoyulmasından asılı olaraq mayenin ststik təzyiqi dəyişdikdə.

3.3. Manometrik termometrlər

Manometrik termometrərin iş prinsipi qapalı qabdan qazın, buxarın və mayenin qızdırıldıqda təzyiqinin dəyişməsinə əsaslanmışdır. Manometrik termometrlərin prinsipial sxemi –ci şəkildə göstərilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, manometrik termometrik termobalondan Ш termobalonu ölçü cihazı ilə birləşdirən kapillyar borudan 2 və manometrik hissədən 3 ibarətdir. Temperaturun dəyişməsinə mütənasib olan bu hərəkəti əqrəb və ya qələm mexanizminə ötürülür. Manometrik termometr yazıcı olduqda manometrik hissənin həssas elementi helikoidal yay olur, Termobalon paslanmayan poladdan, kapillyar boru isə misdən və poladdan hazırlanır. Kapillyar boruların daxili diametri 0,15 0,5 mm, uzunluğu isə 1 60 m olur.

Manometrik termometrlərin temperaturu ölçmə həddi 25 –dən 6000C dədərdir,

Şəkil 4.3.1. Manometri termometrin quruluşu

burada -1. sektor 2. manometrk yay 3. birləşdirici 4. gövdə 5. kapillyar 6. muhafizəedici yay 7.termoballon.

I. M a y e m a n o m e t r i k t e r m o m e t l ə r . Maye manometrik termometrlərdə bütün sistem maye ilə doldurulub, başlanğıc təzyiqə malik olur. Işçi maddə kimi metal spiti, ksilol, civə və s. istifadə edilir. Maye manometrik termometrlərin əsas texniki xarakteristikaları 3.3.2. –ci cədvəldə verilmişdir. Maye manometrik termometrlərin göstərişinə ətraf mühitin temperaturu təsir edir. Buna görə də maye manometrik termometrlərdə kapillyar borunun və amnometrik yayın həcmi termobalon həcmindən böyük olmur. Daha uzun kapillyaar boruların işlədilmədinə lazım gəldikdə xüsusi kompensasiya quruluşlarından istifadə edilir. Bu quruluşlar müxtəlif tipdə olur. .

O, kompensasyia kapillyarı adlanan kapillyar borudan I və əlavə spiral yaydan 3 ibarətdir. Kompensasiya kapillyarı borusunun termobalonu yoxdur,uzunluğu əsas spiral yayın 4 elastikliyindən və xarakteristikasından asılı olaraq təyin edilir. əlavə spiral yay cihazın ötürücü mexanizminə əks təsi edir. Bunun da nəticəsində ətraf mühitin temperaturunun cihazın göstərişinə olan təsiri yox edilir. Temperatur artdıqda termobalondan çıxarılan izafi maye həcmi aşağıdakı ifadədən təyin edilə bilər:

(4.3.1.)

burada : -mayenin həcmi genişlənmə əmsalı;

-termobalonun materialının xətti genişlənmə əmsalıdır;

-ölçülən temperatur;

-sistemin maye ilə doldurulma temperaturu, əsasən, 200C olur;

- temperaturunda termobalondakı mayenin həcmidir.

Temometrdəki mayenin qaynamasına yol verməmək üçün onlarda 1,47 1,96 Mn2

15 20 kqq/sm2 olan başlanğıc təzyiq yaradılır. Maye praktiki cəhətfən sıxılmayan

olduğundan atmosfer təzyiqinin dəyişməsinə cihazın göstərişinə təsir etmir.

1. B u x a r – m a y e m a n o m e t r i k t e r m o m e t r l ə r. Buxar –maye manometrik termometrlərdə termobalonun təxminən hissəsi aşağı temperaturda qaynayan maye ilə, qalan hissəsi isə həmin mayenin buxarları ilə doldurulur. Bu manometrik termometrlər doldurularkən onların sistemindən hava çıxarılır. Bu qapalı sistemdə həmişə dinamik müvazinət yaranır, eyni zamanda buxarlanma və kondensləşmə prosesi də güclənir. Nəticədə doymuş buxarın təzyiqin temperatura uyğun gələn qiymətə çatır. Kapillyar borunun və manometrik yayı doldurulan işçi maddə təzyiq ötürücüsü vəzifəsini görür. Doymuş buxarın təzyiqinin tepmeraturundanbirqiymətli yuxarı ölçü həddi işlək mayenin kritik temperaturundan aşağı olmalıdır.doymuş buxarın təzyiqinin temperaturdan asılılığı qeyri-müntəzəm alınır. Bu onların ən başlıca mənfi cəhətidir. Lakin bu manometrik termometrlər digər manometrik termometrlərə nisbətən çox həssasdır. Buxar –maye manometrik termometrlərin əsas texniki xarakteristikaları 4.3.1.-cü cədvəldə verilmişdir. 2. Qaz manometrik termometrlər. Bu termometrlərdə bütün sistem qaz ilə dolu olur. Işçi maddə olaraq əsasən, azotdan, bəzi hallarda isə heliyumdan istifadə edilir. Azot ilə doldurulan qaz manometrik termometrlərin temperaturu ölçmə həddi 0 6000C-dir. Qaz

manometrik termometrlərdə qazın təzyiqinin temperaturundan aslılığı aşağıdakı tənliklə ifadə edilir:

(4.3.2.)

burada = 1273,16 1/dər –qazın termik genişlənmə əmsalı;

və –başlanğıc və son temperaturlar, C ilə;

- - temperaturunda işçi maddənin başlanğıc təzyiqidir.

Bu termometrin şkalası müntəzəm olur.Cihazı əhatə edən mühitin temperaturu 200C-dən fərqləndikdə ölçmə xətası aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir:

(4.3.3.)

burada -manometrik yayın həcmi;

-termobalonun həcmi;

-manometri əhatə edən mühitin temperaturu, 0C ilə;

-cihazın dərəcələnmə temperaturudur, 200C.

Kapilyar borunun qızmasından yaranan xəta belə təyin edilir:

(4.3.4.)

burada -kapilyar bprunun həcmi;

–kapilyar borunu əhatə edən mühitin temperaturudur, 0C ilə ölçülür.

Temperaturun manometrik yaya olan təsirindən yaranan xəta, temperaturun kapilyar boruya olan təsirindən yaranan xətadan az olur. 4.3.4. ifadəsindən görünür ki, xətanı azaltmaq üçün eyni kapilyar boru uzunluğunda termobalonun həcmini artırmaq lazım gəlir. Adətən, termobalonun həcmi manometrik termometrin ümumi həcminin 90%-nə bərabər olur. Bu ifadədən verilmiş termobalon üçün lazimi xətanı ödəyən kapillyar borunun uzunluğu təyin edilə bilər. Kapillyar borunun uzunluğu 40 60 m olduqda

manometrik yayın kapilyar borunun və termobalonun həcmləri nisbətən düzgün seçildikdə termometrin göstərişinə onu əhatə edən temperaturun təsiri zəif olur.

4.4.Elektrik müqavimət termometrləri.

Elektrik müqavimət termometrlərinin iş prinsipi naqillərin müqavimətinin temperaturundan asılı olaraq dəyişməsinə əsaslanmışdır. Naqillərin bu xassəsi elektrik müqavimətinin temperatur əmsalı ilə xarakterizə olunur:

(1/dər) (4.4.1.)

burada R0 və R100 -0 və 1000C-də naqilin müqaviməti; -naqilin temperaturu 10C dəyişdikdə onun müqavimətinin nə qədər

dəyişdiyini xaraketrizə edir.

Metal naqilləri 10C qızdırıldıqda onların müqaviməti 0,4 -0,6 artır. Əksər təmiz metal naqillər üçün. Yarımkeçricilərin müqavimət termometrləri xüsusi karkas üzərində sarınmış nazik naqildən ibarətdir. Bu naqil termometrin həssas elementi olduğundan onu xarici təsirlərdən qorumaq üçün qoruyucu armatur içərisinə salırlar. Temperatur ölçüldüyü zaman, elektrik müqavimət termometri temperaturu müəyyən ediləcək mühitə daxil edilir. Elektrik müqavimət termometrinin həssas elementinin müqavimətinin temperaturdan asılılığını əvvəlcədən bilməklə mühitin ölçülən dəyiçən temperaturu haqqında fikir söyləmək mümkündür. Elektrik müqavimət termometrinin dolağı çox yer tutduğundan, onunla bir nöqtədə temperaturu ölçmək mümkün olmur. Elektrik müqavimət termometrləri hazırlanan materiallar öz fiziki və kimyəvi xassələrini dəyişməli, turşuya və s. zərərli təsirlərə məruz qalmamalıdır. Onların müqavimət temperaturu əmsalı mümkün qədər böyük olmaqla, temperaturun dəyişməsi arasındakı asılılıq əyrisi düz xəttə yaxın olmalıdır. Platin, nikel, mis və dəmir kimi saf materiallar yuxarıda göstərilən tələbələri təmin materiallardır. Dövlət Stamdartına uyğun olaraq platin və mis elektrik müqavimət termometrləri işlədilirdi. Platin və misin müqavimətinin temperaturundan asılılığı, xətti asılılığa yaxındır. Platin elektrik müqavimət termometrlərinin həssas elementi diametrləri 0,05 0,07

mm olan nazik platin naqildən hazırlanır. Bu elektrik müqavimət termometrləri ilə -200

6000C hədlərində dəyişən temperaturları ölçürlər. Platin naqillər üçün α = 3,9 10-3

1/dər. Mis elektrik müqavimət termometrlərinihəssas elementləri diametri 0,1 mm olan mis naqildən hazırlanır. Bu elektrik müqavimət termometrləri ilə -50 1800C hədlərində

dəyişən temperaturları ölçürlər. Bu temperatur inervalında mis naqil üçün 4,25 10-3

4,28 10-3 1/dər. DÜİST 6151-59 üzrə iki növ qr.23. qr.24 mis elektrik müqavimət

termometrləri üçün standartlar təsdiq olunmuşdur (cədvəl 4.4.1.). Bu mis elektrik müqavimət termometrlərinin dərəcələnmə qitmətləri 1-2-ci şəkildə verilmişdir.

Şəkil 4.4.1.Elektrik müqavimət termometrin quruluşu.

burada 1.- naqil ( mis,nikel, platin. ) 2.- izolyator. 3.-alyuminiumdan hazirlanmiş giliz. 4.-metal örtük. 5. Mühafizəedici boru 6.- birləşdirici ştuser. 7.-izolyaedici hissə. 8.- birləşdirici başlıq. Nikel elektrik müqavimət termometrləri ilə 200 2500C hədlərində dəyişən

temperaturları ölçürlər. Nikelin yaxşı cəhəti onun yüksək müqavimətin temperatur əmsalına 6,21 10-3 6,34 10-3; 6,21 10-3 6,34 10-3 1/dər və nisbətən böyük xüsusi

müqavimətə 0,118 0,138 omxmm2/m malik olması, pis cəhəti isə onun müqavimətinin

temperaturundan aslılığının qeyri-xətti olmasıdır şəkil 4.4.1.

Şəkil 4.4.1.Müxtəlif maddələrdən hazırlanmış elektrik müqavimət termometrlərin xarakteristikaları.

Dəmir elektrik müqavimət termometrləri ilə 100 1500C hədlərində dəyişən

temperaturları ölçürlər. Dəmirin də yaxşı cəhəti onun yüksək müqavimətin temperatur əmsalına 6,25 10-3 6,57 10-3 1/dər və nisbətən böyük xüsusi müqavimətə 0,055

0,061 om mm2 malik olmasıdır. Dəmirin əsas mənfi cəhəti onun tez paslanmasıdır.

Bundan başqa, dəmirdən və eləcə də nikeldən eyni təmizlikdə naqillər almaq çətindir. Termistorlar və ya termomüqavimətlər adlanan yarımkeçirici elektrik müqavimət termometrlərinin hazırlanmasında titan, maqnezium, dəmir, manqan, kobalt, nikel və mis oksidlərindən, yaxud bəzi metallarınmüxtəlif qarışıq kristallarından məs: germanium istifadə edilir. Termistorların maksimal işçi temperaturu 120 1800C-dir. Yarımkeçiricilərin

müqavimətinin temperatur əmsalı çox böyük 3 10-2 -4 10-2 olduğundan onların kiçik

ölçülü başlanğıc müqaviməti böyük olan elektrik müqavimət termometrləri düzəltmək mümkündür. Bu da bizə birləşdirici naqillərin və termometrin elektrik ölçü sxeminin digər elementlərinin müqavimətlərini nəzərə almağa imkan verir.

Yarımkeçiricilərin müqavimətinin kiçik temperatur intervalında temperaturdan asılılığı aşağıdakı tənliklə ifadə edilə bilər:

(4.4.2.)

və ya

(4.4.3.)

burada A və B –sabit əmsallar olub, yarımkeçiricilərin fiziki xassələrindən asılıdır; T –termistorun mütləq temperaturudur. 4.4.2.-ci şəkildə nisbətən geniş yayılan MMT-4 Və KMT-4 termistorları müqavimətlərinin temperaturundan asılılıqlarını göstərilmişdir. Müqayisə üçün həmin qrafikdə standart mis elektrik müqavimət termometrlərinin də MT xaraketristkası göstərilmişdir.

Termistorların təcrubədə geniş istifadə edilməsinin başlıca səbəbi metal elektrik müqavimət termometrlərindən fərqli olaraq onların bir- birini qarşılıqlı əvəz edə

bilməsidir.

Şəkil 4.4.2. KMT və MMT termorezistorların xarakteristikaları.

Elektrik müqavimət termometrləri ilə işləyən ölçü cihazlarını üç qrupa ayırmaq olar:müvazinətli körpülər,müvazinətsiz körpülərvə loqometrlər, ommetrlər.

4.5. Müvazinətli körpülər

Müvazinətlı körpülər laboratoriya qeyri-avtomatik və istehsalat avtomatik körpülərinə ayrılır. Müvazinətli istehsalat körpülər göstərici, yazıcı və tənzimləyici olur. 4.5.1.-ci şəkildə sabit cərəyanla işləyən müvazinətli körpünün prinsipial sxemi göstərilmişdir. Bu sxemdə R1 və R3 sabit müqavimətlər, R1 –elektrik müqavimət termometri, E –cərə-yan mənbəyi və R2 –reoxordu vasitəsilə körpü müvazinət vəziyyətinə gətirilir. Bu zaman

dioqanalında cərəyan olmur, qarşı-qarşıya duran qolların müqavimətləri vurma hasili bir-birinə bərabər olur:

RtR1=R2R3 (4.5.1.)

Bu nisbətdən elektrik müqavimət termometrlərin müqaviməti müəyyən edilir:

Rt = R3 (4.5.2.)

Şəkil 4.5.1. Müvazinətli körpünün sxemi.

R1 və R3-ün qiymətləri sabit olduqda Rt –nin qiymətini reoxord müqavimətinin qiymətlərinə görə tapmaq mümkündür. Reoxordun R2 sürüngəcini, sıfır cihazının (SC) əqrəbi sıfır üzərində dayanana qədər hərəkət etdirdikdə, ölçülən temperaturun qiyməti bilavasitə temperatur şkalasına görə dərəcələnmə reoxord şkalasından müəyyən edilir. Yuxarıdakı ifadədən göründüyü kimi, cihazın göstərişi cərəyan mənbəyinin gərginliyindən asılı deyildir. Bu isə onun ən üstün cəhətidir. Ölçmə aparılan zaman əlavə əməliyyatların reoxorddun sürüngəcini hərəkət etdirməklə körpünün müvazinət halına gətirmək aparılması cihazın nöqsan cəhətidir. Istehsalat şəraitində tətbiq edilən avtomatik müvazinətli körpülərdə bu nöqsan aradan qaldırılmışdır. Həmin körpülərdə reoxordun sürüngəci avtomatik hərəkət etdirilir. Temperaturdan avtomatik müvazinətli körpülərlə ölçülməsi prinsipi , yuxarıda nəzərdən

keçirdiyimiz əl ilə idarə olunan müvazinətli körpü vasitəsilə temperaturun ölçülməsindən fərqlənmir. Burada fərq yalnız körpünün müvazinətə gətirilməsininavtomatlaşdırılmasındadır. 4.5.2. –ci şəkildə avtomatik elektron müvazinətli körpülərin prinsipal sxemləri göstərilmişdir. Körpünün ölçü sxemi Rt, R2, R3, R4 müqavimətlərindən təşkil olunmuş dörd qoldan ibarətdir. Körpünün qollarından biri, məsələn: Rt qolu dəyişən olub, ölçülən temperatura mütənasib dəyişir. Rt dəyişən müqaviməti kimi elektrik müqavimət termometrlərindən istifadə edilə bilir. Sxemin müvazinətləşdirilməsi üçün körpünün yuxarı hissəsinə sürüngəci reversiv mühərrik PM ilə hərəkətə gətirilən reoxord qoşulmuşdur. Körpünün dioqanallarından birinə qida mənbəyi, digərinə isə elektrik gücləndiricisi EK qoşulmuşdur.

Şəkil 4.5.2. Elektrik müvazinətli körpünün prinsipial sxemi.

Reversiz mühərrik, yeni zamanda cihazın əqrəbi və yazıcı qələmi ilə əlaqədardır. Diaqram kağızı isə sinxron mühərrik CM tərəfindən hərəkətə gətirilir. Müqaviməti dəyişdikdə körpünün müvazinəti pozulduğu üçün elektron gücləndiricisinin girişinə qeyri-balans gərginliyi verilir. Gücləndiricidə gücləndirilmiş bu gərginlik reversiz mühərriki hərəkətə gətirilir, bu isə öz növbəsində körpü müvazinət halına gələnə qədər reoxordun sürüngəcini sürüdəcəkdir. Beləliklə, ölçülən qeyri –elektrik kəmiyyətin hər bir qiymətinə reoxordun sürüngəcinin yalnız bir vəziyyəti uyğun gəlir. Reoxordun körpü dövrəsinə 4.5.2. –ci şəkildəki a və b sxemləri üzrə qoşula bilər. Reoxordun sxemə qoşulmasının birinci variantında, sürüngəc C nöqtəsində olduqda və müqaviməti ölçülən kəmiyyətin başlanğıc qiymətinə uyğun gəldikdə dövrənin müvazinət tənliyi

(Rt +Rp)R4=R2R3 (4.5.3.) olur.

4.6. Loqometrlər

Loqometrlər ( cərəyan nisbətlərini ölçən), iş prinsipi etibarı ilə maqnit elektrik cihazlar qrupuna daxildir. Loqometrin əsas elementi bir –birinə bağlanmış iki çərçivədən ibarətdir. Bəzi konstruksiyalarda çərçivələr bir, bəzilərində isə müxtəlif müstəvilərdə yerləşdirilir. 4.6.1. şəkildə müxtəlif müstəvilərdə qoyulmuş çarpazlaşan çərçivəli loqometrin (ЛПБ-46) prinsipial sxemi verilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, hərəkətli sistem ümumi ox üzərində bərkidilmiş çarpazlaşann iki çərçivədən (R1 və R2) ibarətdir.

Şəkil 4.6.1. LПБ – 48 tipli loqometrin prinsipial sxemi.

Çərçivələrin oxunda temperatur dərəcələrinə görə dərəcələnmiş şkala boyunca hərəkət edən əqrəb oturdulmuşdur. Çərçivələr maqnit qütb başlıqları və silindirik içlik arasındakı qeyri –müntəzam maqnit sahəsində yerləşdirilmişdir. E cərəyan mənbəyindən gələn cərəyan qollara ayrılıb, birinci çərçivədən (R1) və sabit qiymətli R müqavimətindən, ikinci çərçivədən (R2) və R1 elektrik müqavimət termometrindən keçir. Cərəyan çərçivələrdən keçdikdə elektromaqnit sahələri yaranır. Bu elektromaqnit sahəsi ilə sabit maqnit sahəsinin qarşılıqlı təsiri, çərçivələri əks tərəflərə çevirməyə çalışan iki fırlandırıcı moment yaradır. Loqometrin hər cərəyanın şiddətindən və çərçivənin yerləşdiyi sahənin maqnit induksiyasından asılıdır:

M1=C1H1J1 , M2=C2H2J2 (4.6.1.)

burada H1 və H2 -R1 və R2 çərçivələrinin yerləşdiyi maqnit induksiyası; J1 və J2 -R1 və R2 çərçivələrindəki cərəyan şiddəti; C1 və C2 -çərçivələrin ölçüsündən və sarğılarının sayından asılı olan əmsallardır. Elektrik müqavimət termometrinin müqaviməti sabit qiymətli R müqavimətinə bərabər olduqda, çərçivələrdən keçən cərəyanların şiddətləri J1 və J2 bir-birinə bərabər olur. Onda fırlandırıcı momentlər M1 və M2 bərabərləşir və bütün sistem müvazinət vəziyyətini alır. Lakin elektrik müqavimət termometri, qızdırılma və ya soyudulma nəticəsində öz çüqavimətini dəyişdikdə çərçivələrin birindən digərinə nisbətən böyük cərəyan axacaqdır. Bu zaman manometrlərin bərabərliyi pozulacaq və bütün sistem qiymətcə böyük manometrin təsir etdiyi tərəfə çevrilməyə başlayacaqdır. Adi millivoltmetrlərdə çərçivənin fırlanmasına spiral yayın elastiklik momenti əks təsir göstərir. Çərçivənin maqnit elektrik momenti yayın elastiklik əks təsir momentinə bərabər olan zaman sistemdə müvazinət yaranacaqdır. Loqometrlərdə isə bu məqsəd üçün elastik spiral yay yoxdur, sistemdə müvazinətlik içliyin xüsuxi forması hesabına əmələ gəlir. Sistem fırlandıqda daha güclü cərəyan axan çərçivə daha zəif maqnit sahəsi mühitinə düşür, bunun da nəticəsində çərçivəyə təsir edən moment azalır; əksinə, digər çərçivə daha güclü maqnit sahəsi mühitinə daxil olur və onun fırlandırıcı momenti artır. Çərçivələrin hərəkəti onların fırlandırıcı momentləri bərabər olana qədər davam edir:

C1H1J1 = C2H2J2 (4.6.2.)buradan

(4.6.3.)

Maqnit sahəsi bircinsli olmadığından çərçivənin hər bir vəziyyətinə rada olan

sahənin öz maqnit induksiya qiyməti uyğun gəlir, buna görə də hərəkət edən

sistemin dönmə bucağının funksiyasıdır

(4.6.4.) burada –hərəkət edən sistemin dönmə bucağıdır.

Buradan loqometrin mühüm bir xassəsi meydana çıxır: hərəkət edən sistemin dönmə bucağının qiyməti çərçivədən keçən cərəyanların nisbətindən, cərəyan nisbəti isə elektrik müqavimət termometrinin müqavimətindən asılıdır. Buna görə də əqrəbin meyletmə bucağı elektrik müqavimət termometrinin müqavimətinin dəyişməsinə və nəticə etibarı ilə onun yerləşdiyi mühitin temperaturuna mütənasibdir. Bu isə loqometrin şkalasının bilavasitə temperatur dərəcələri ilə dərəcələnməsinə imkan verir. Hərəkət edən sistemin dönmə bucağı çərçivədən keçən cərəyanların nisbətindən asılı olduğundan, cərəyan mənbəyi gərginliyinin dəyişməsi nəzəri cəhətdən cihazın göstərişinə təsir etməməlidir. Praktiki olaraq, dayaqlarda sürtünmə və cərəyankeçirmə

məftillərdə bir qədər elastiklik olduğundan, həmin vəziyyət yalnız məlum hədlərdə baş verə bilir. Cərəyan mənbəyi gərginliyinin buraxıla bilən dəyişməsi 20-ə qədərdir.

4.7.Termoelektrik pirometrlər ( termocütlər )

Termoelektrik pirometrlər vasitəsi ilə temperaturun ölçülməsi termoelektrik effektə əsaslanmışdır. Termoelektrik effekt nədir? Iki və ya bir neçə eynicinsli olmayan naqillərin birləşməsindən əmələ gələn qapalı dövrənin ən azı iki nöqtəsinin temperaturu müxtəlif olduqda, həmin qapalı dövrədə termoelektrik hərəkət qüvvəsi yaranır. Termoelektrik effekt hadisəsi 1758-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının üzvü Epinus tərəfindən kəşf edilmişdir. Bəzi ədəbiyyatlarda bu hadisənin 1821-ci ildə rus akademiyasının üzvü Zeebek tərəfindən kəşf edildiyi göstərilir. Iki müxtəlif naqildən əmələ gələn dövrəyə termocüt deyilir (şəkil 4.7.1.). Temperaturu t olan uca isti uc (lehim), temperaturu t0 olan uca isə soyuq uc (lehim ) deyilir (burada t>t0). A və B naqilləri isə termoelektrodlar adlanır. t>t0 olduqda bu qapalı dövrədə sabit termoelektrik hərəkət qüvvəsi (t.e.h.q.) yaranır. Bu t.e.h.q. enerjinin itməməsi qanuna görə termoelektrodların aldıqları istiliyin hesabına yaranır. Metal səbəb onlarda sərbəst elektronlardır. 1854-cü ildə Kelvin təcrübə ilə elektronların naqilin çox qızan hissəsindən az qızan hissəsinə böyük intensivliklə və əksinə zəif intensivliklə axmasına təsdiq etdi. 1834-cu ildə Peltye kəşf etdi ki, t.e.h.q. eynicinsli olmayan naqillərin qaynaq edildiyi nöqtələrdə əmələ gəlib, qiyməti həmin naqillərin növündən və temperaturundan asılıdır. 1854-cü ildə ingilis fiziki Tompson göstərdir ki, uclarının temperaturu müxtəlif olan bircinsli naqillərdə də t.e.h.q. yaranır.

Şəkil 4.7.1. Termoelelktrk pirometrin quruluşu (TC).

burada – 1 – zənci 6 – başlıq 11 – farfor stəkan 2 – vint 7 – qövdə 12 – həssas elementin 3 – qapaq 8 – mühafizə borusu ucu 4 – sıxıcı 9 – tənzim yivi 5 – ştuser 10 – izolya edici Termoelektrik dövrədə Peltye və Tomson effektləri eyni zamanda əmələ gəlir. Bu səbəbdən termocüt dövrəsində əmələ gələn t.e.h.q.-nin cəminə bərabər olacaqdır:

(4.7.1.)

burada : -termocütdə yaranan ümumi t.e.h.q.;

-qaynaq nöqtələrində yaranan t.e.h.q.;

, -B və A termoelektrodlarında yaranan t.e.h.q.-dir;

Axırıncı ifadəni ümumi şəkildə belə də yazmaq olar:Qaynar nöqtələrinin temperaturu eyni t=t0 olduqda bu cür qapalı dövrədə t.e.h.q. sıfra bərabər olacaqdır. Çünki yaranan t.e.h.q.-lər qiymətcə bərabər, istiqamədə əks olacaqdır.

(4.7.2.)

burada

(4.7.3.)

(4.7.2.) ifadəsini (4.7.3.) ifadəsində yerinə yazsaq alarıq:

(4.7.4.)

Axırıncı ifadədən görünür ki, ümumi t.e.h.q. iki və temperaturlarının mürəkkəb funksiyasıdır. Bu temperaturlardan birini, məsələn t=const qəbul etdikdə

(4.7.5.)

olacaqdır. Əgər verilən termocüt üçün təcrübə ilə asılılıq tapılmışdırsa, onda temperaturun olculməsi ucun temperaturu sabit olaraq 00 və ya 200C-də saxlanır.

4.8.Termocüt dövrəsinə üçüncü naqilin daxil edilməsi.

Termocüt dövrəsinə naqil (ölçü cihazı) 4.8.1.-ci şəkildə gösterildiyi kimi, iki cur birləşdirile bilər.

EABC(t0t0t0) =EAB(t)+EBC(t0)+ECA(t) (4.8.1.)

Olacaqdır ,t=t0 olduqda:

EABC(t0t0t0)=EAB(t0)+EBC(t0)+ECA(t0) (4.8.2.)

Buradan: EBC(t0)+ECA(t0)+EAB(t0) (4.8.3.)

Axirinci ifadəni (4.8.1.) ifadəsində yerinə yazsaq, alarıq:

EABC(t0t0t0)=EAB(t)-EAB(t) - EAB(t) – EAB(t0) (4.8.4.) EABC(tt0t1) =EAB(t) + EBC(t1) + EBA(t0) (4.8.5.)

burada: EBC(t1) = -ECA(t) və EBA(t0) =EAB(t0) (4.8.6.)

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, üçüncü naqilin termocüt dövrəsinə birləşdirildiyi nöqtələrinin tempuraturu eyni olduqca termocüt dövrəsində yaranan T.e.h.q. dəyişmir.ölçu cihazı termocüt dövrəsinə 4.8.1. –ci a şəklindəki kimi birləşdirilir.