letme Ynetimi ve Organizasyonda Temel Kavramlar

Ynetimin Evrimsel Geliimi IV

Yrd. Do. Dr. zgr KKALANYnetim ve Organizasyon Teorilerinin GeliimiYnetim ve Organizasyon Teorileri 5 ana balk altnda incelenebilir:Klasik YaklamDavransal YaklamModern Yaklam Deiim AdaptasyonModern Sonras ve ada KavramlarDurumsallk YaklamDurumsallk Yaklam baz bilimadamlar tarafndan Koulsallk yaklam olarak isimlendirilir.Koulsallk yaklam ile durumsallk yaklam arasnda da fark vardr.Koulsallk yaklam, organizasyonun iinde bulunduu evrenin unsurlar ile belirli ynetim kavram ve teknikleri arasnda fonksiyonel bir iliki aratrmaktadr.Durumsallk yaklamnda, byle bir fonksiyonel iliki arama fikri mevcut olmayp, sadece yneticinin daha iyi karar verebilmesi iin organizasyonun iinde bulunduu durumu iyi tanmas gerektii fikri mevcuttur.Neden Durumsallk Yaklamna Gerek Duyulmutur?zellikle ekonomik adan gelimi lkelerde ortaya kan sosyal, ekonomik ve kltrel deiimler, uygulamadaki yneticilerin karlatklar sorunlarn zmnde, sadece klasik ve neo-klasik bak alarndan farkl baka bak alarna ihtiya duymalarna neden olmutur.Bir taraftan bu ihtiyalar bir taraftan toplumlardaki deimeler 1950'li yllarn sonlar ile 1960'l yllarda, iletmelere ve iletme ynetim ve organizasyonu ile ilgili konulara tamamen baka alardan baklmas ile sonulanmtr. rnein, daha nceki yaklamlarn temel fikri olan "en iyi organizasyon yaps" oluturmak ve her yerde geerli "uyulmas gerekli ynetim ilkeleri" gelitirmek yerine, bu yeni bak alar dorultusunda gelitirilen yaklamlar her yer ve zamanda geerli "en iyi" bir organizasyon yaps ve kurallar olmad, ynetim ve organizasyon ile ilgili konularn iinde bulunulan ortam (durum, evre) koullarna bal olduu temel fikrini esas almtr. Bunun sonucu olarak da organizasyonlarn yaplar, kullanlacak ynetim teknikleri ve uygulamalar ile organizasyon iindeki davran srelerinin evre koullar, kullanlan retim (transformasyon) teknolojileri ve iletmelerin byklkleri (size) ile arasndaki ilikiler youn bir ekilde aratrlmaya balanmtr34Klasik , Neo Klasik Yaklama Kar Durumsallk YaklamKlasik ve Neo-Klasik Yaklam en iyi yi aram, ve tm rgtlerin tek ve evrensel bir rgtsel yap ile hayatlarn srdrmeleri gerektiini savunmutur. Durumsallk yaklam durumlarla ve belli bir "du- rum"daki koullar aklamakla ilgilidir. Asla tek bir rgtsel yapy nermezKlasik yaklam organizasyon yapsnn belirlenmesinde belirli ilkelerin uygulanmasna nem verirken, durumsallk yaklam organizasyon yapsn eitli isel (internal) ve dsal (external) koullar arasndaki ilikilere gre ekil alan bir yap olarak grmektedir. Durumsallk yaklamnn dier bir zellii de organizasyonu bir sistem olarak ele alr.Durumsallk yaklamnn dier bir zellii de byk lde aratrma, saha aratrmas sonularna dayanr.

Organizasyon yapsnn nasl olmas gerektii (baml deikenin deeri), bamsz deiken durumundaki isel ve dsal koullarn durumuna gre belirlenecektir. Dolaysyla organizasyon yaplarnn etkinlii, belirli ilkelerin uygulanmasndan deil, fakat bu belirli ilkelerle isel ve dsal koullar arasnda uygun bir birleim salamaktan kaynaklanmaktadr.

Durumsallk yaklamna gre deiik durumlar ve koullar, ynetimde baarl olmak iin deiik kavramlar, tekniklerin kullanlmasn ve davranlar gerektirir8. Bu nedenle her yer ve koulda geerli bir tek en iyi organizasyon yaps yoktur. "En iyi" durumdan duruma deiecektir. Du- rumsallk yaklamnn bu fikri, klasik ve neo-klasik yaklamlarn deerini ve yararn ortadan kaldrmaz. Aksine durumsallk yaklam, daha nceki yaklamlar uygun bir ereve (perspektif) iine koyarak onlar daha yararl bir duruma getirmektedir9. rnein belirli durum ve koullarda klasik yaklamn ngrd hiyerarik organizasyon yaps veya otokra- tik nderlik tarz uygun olabilecei halde, baka durum ve koullarda bunlarn tam aksi, Sistem - 4 tipi bir yap ve demokratik liderlik tarz uygun olabilir.

u hale gre bir iletmenin organizasyon yaps eitli d evre unsurlar (mteriler, devlet mdahalesi, rekabet, pazar koullar vb gibi dsal faktrler) tarafndan ve eitli i evre unsurlar (yaplacak iin nitelii, kullanlan teknoloji, personelin nitelii, amalar vb gibi isel faktrler) tarafndan etkilenecektir.

5

Organizasyon Yaps Ve Durumsallk Yaklam

Durumsallk yaklam, bir organizasyon yapsn karakterize eden belli bal boyutlarla (dimension) organizasyonun iinde bulunduu durum ve koullar arasnda ilikiyi aratrmaktadr.Organizasyon yap ve ileyiine durumsallk yaklam asndan bakldnda sorun, iinde bulunulan durum ve koullarn bu unsurlar ve sreleri nasl etkileyeceidir. Baka bir deyile durum ve koullara gre, bu unsurlara ve srelere verilecek ekil farkl olacaktr. Durumsallk yaklamn daha ncekilerden ayran en nemli farkllk budur. rnein durumsallk yaklamna gre "demokratik liderlik en iyi (etkin) liderlik tarzdr" diye genelletirmek mmkn deildir. Bu "en iyi" durum ve koullara baldr. Baz durum ve koullarda otokratik nitelikteki bir liderlik tarz en etkin liderlik tarz olabilir.Durumsallk yaklam zellikle iki faktr zerinde ok durulmutur. Bunlar "teknoloji" ve "evre" (environment) faktrleridir. Ayrca "byklk" (size) ve "organizasyonu oluturan personelin nitelii" de bazen ele alnmtr.Ksaca hatrlatmak gerekirse, organizasyon yaps denildiinde "...organizasyondaki iler ile bunlar yapacak olanlar arasndaki ilikilerin ak ve seik olarak belirlenmesi..." anlalmaldr.

Formal rgt yaps

Organizasyondaki ynetim kademeleri says (bask ve sivri yaplar)Organizasyonu oluturan alt sistemlerin (birimlerin) says (departman ve blmler)Kontrol alanHer pozisyonun otoritesi (emir komuta, kurmay, fonksiyonel)blm ve ihtisaslama derecesiFormalleme derecesi (neyin, nasl, ne zaman, nerede ve kim tarafndan ne amala yaplacann nceden belirlenerek belirli yntem ve usullere balanmas)Merkezleme derecesi (centralization): Karar verme yetkisinin organizasyon kademeleri arasnda dalmBugne kadar "durum ve koullarla" ilgili olarak iki faktr zerinde ok durulmutur. Bunlar "teknoloji" ve "evre" (environment) faktrleridir.Ynetim younluu: Ynetici / ynetim oranlar Organizasyonun bykl16j) Karar verme yetkisinin kullanlma tarz - komiteler vsk) letiim kanallar ve ekli kriterlerine baldr.

Bu faktrlere ek olarak bir organizasyonu karakterize eden organizasyon ii sreler de vardr. Bunlarn banda liderlik, performans deerleme, iletiim, karar sreci, bilgi ak sistemi, motivasyon, atma zmleme, deiim sreleri gelmektedir.

6Organizasyon ve TeknolojiDurumsallk yaklamnda teknoloji sadece retim teknolojisinin organizasyon yaps zerindeki etkileri eklinde ele alnmtr.Bir organizasyonun en nemli yan baarmay amalad i ve bu ii yapmak iin kulland teknolojidir.Teknoloji bir organizasyonda;KiileriGruplarrgtsel likileriYnetim ve sreleri

Teknolojiyi, genel olarak, inputlar output'a evirmeye yarayan teknik aralar topluluu olarak tanmlamak mmkndr. Bu aralar fiziksel aralar olabilecei gibi (makine, tehizat, donanm vs), fikirsel aralar (eitli modeller, programlar, kavramlar) eklinde de olabilir

Teknolojik gelimenin zellikle iletiim ve bilgi ileme teknolojilerindeki gelimelerin toplum yaam zerindeki etkilerinin ne kadar nemli olduu bilinmektedir. Her yeni teknolojik gelime toplumda deer yarglarnn deimesinden, yaam dzen ve dzeyi, ilikiler ve anlaylarn deimesine kadar bir seri deiiklik yaratmaktadr.

Deiim" gerek toplumlar gerek kiiler iin nemli bir sosyal ve psikolojik olay olmaktadr. "Deiim"e uymann yaratt sorunlar, deiime diren, hzl deiim gibi konular hemen her kii ve kuruluun gnlk yaamna girmi bulunmaktadr. zellikle son yllarda iletiim teknolojisinde grlen gelimeler, toplumsal yaamda_ byk "dnm"ler yaratmaktadr.

Teknoloji organizasyonda her eyi etkileyecektir. Ne tr ilerin yaplaca, bunlar yapacaklarn sahip olmas gerekli nitelikler, personelin yapt iten tatmin salamas, retim miktar ve kalitesi, kiisel olarak veya grup halinde alma, iletiim ilikileri vs gibi hususlar kullanlan teknolojiden etkilenecektir207Ynetim ve organizasyon alannda bilimsel metot kullanlarak yaplan saha aratrmalar (field study) rnekleri olarak u almalar ele alnmtr:Woodward almasAston Grubu almas (Birmingham almas)Tavistock Enstits almalar (Trist-Bamforth almas - ngiliz Kmr Madeni almas)James Thompson'un Temel Teknolojiler SnflamasCharles Perrovv'un Rutin - Rutin Olmayan Snflamalar

8Woodward almasBir organizasyonu karakterize eden yukarda belirttiimiz yapsal (structural) ve davransal (behavior) unsurlarla teknoloji arasndaki iliki Joan Woodward tarafndan aratrlmtr. Woodward'in ilk amac, klasik yaklamn ne srd iddiay, yani her yer ve koulda geerli en iyi organizasyon yaps ve ynetim sistemi bulunduu iddiasn test etmek olmutur. Ancak aratrma sonularnn bu iddiay desteklememesi zerine, veriler yeniden incelenmi ve organizasyonlarn kullandklar teknoloji ile organizasyon yaplar arasndaki ilikiler ele alnmtr.

Aratrmann ilk amacna uygun olarak Essex blgesindeki 100 imalat iletmesinden aadaki konularla ilgili veriler toplanmtr:letmenin gemii, amalarKullanlan imalat sre ve metotlarletmenin organizasyonu ve ynetiminde kullanlan eitli formlar ve rutin sreleriletmelerin ticari baarsn deerlemeye yarayacak eitli rakamlar.

Yaplan aratrmalar sonucunda aadaki farkllklar tespit edilmitir:Ynetim kademeleri says medyan = 4 olmak zere 2 ile 12 arasnda deimitir.Tepe yneticilerinin kontrol alan medyan = 6 olmak zere 2 ile 18 arasnda deimitir.lk kademe yneticilerin (first line supervisors) kontrol alan medyan = 38 olmak zere 10 ile 90 arasnda deimitir.malat iilerinin kurmay personele olan oran 1 / 1 ile 10 / 1 arasnda; direkt igcnn endirekt igcne olan oran da yine 1 / 1 ile 10 / 1 arasnda deimitir.

Woodward ve ekibi iletmeler arasndaki sz edilen bu farkllklarn nedenlerini aratrmaya balamlardr. letmelerin baarlar (etkinlikleri) ile organizasyon yaplar karlatrlmtr. (Karllk, Pazar pay gibi)Buna gre iletmeler ortalamann stnde, ortalama ve ortalamann altnda olmak zere grupta toplanmtr. Ancak iletmelerin baar durumlar ile organizasyon yaplar arasnda dzenli bir iliki bulunamamtr.Bunun zerine, yukardaki organizasyon yap farkllklarn aklamak zere iletmelerin imalat trleri ve byklkleri incelenmi fakat yine dzenli ve anlaml bir iliki bulunamamtr.Daha sonra aratrmaclar dikkatlerini iletmelerin kullandklar teknoloji zerinde younlatrmlardr. Woodward ekibi teknolojiyi "imalat metot ve sreleri" olarak tanmlamtr. Baz iletmelerin basit ve fazla aprak olmayan metot ve srelerle inputlar output'a dntrebilecekleri, dier bazlarnn ise bu konuda son derece kompleks bir faaliyetler, aletler ve tehizat topluluu kullanabilecekleri dnlmtr.Woodward aratrmas organizasyonun btn ile ilgilidir.Woodward ve ekibi aratrma konusu olan iletmelerin kullandklar imalat metot ve srelerini;Bunlarn iletme iindeki tarihsel geliimineBu srelerle eitli tehizat ve donanm arasndaki ilikilereSrelerde yaplan faaliyetlerin tekrarlanan cinsten olup olmadna ve birbirleri ile ilikilerine gre, gruplamlar ve bunun sonucu olarak ayr teknolojik dzeyi belirlemilerdir.Birim (unit) veya kk partiler retimi (small batch production)Kitle retimi (mass production) veya byk partiler retimi (large batch production)Sre retimi (process production)

Toplanan verilerin bu ekilde gruplanmas ile iletmelerin organizasyon yaplar ve yukarda bahsedilen yapsal farkllklar arasnda dzenli ve anlaml ilikiler belirlenmitir30

Birim retimine dayanan teknolojide output, kendine yeterli birimler iinde ve mteri spesifikasyoniarna gre imal edilmektedir. Faaliyetler genellikle arka arkaya tekrarlanan cinsten deildir. Tehizat kullanm her siparite deiiktir. Standartlama hemen hemen yoktur.

Kitle retimi ile ilgili teknolojide ise output'un byk partiler halinde retimi sz konusudur. Output byk lde standarttr. Sre iindeki faaliyetler ve kullanlan tehizat arasndaki ilikiler az ok belirli ve tekrarlanan cinstendir.

Sre retimi ile ilgili teknoloji ise kitle retiminin daha gelimiidir. Output tamamen standarttr. malat srecindeki faaliyetler, imalat ak ve kullanlan tehizat arasndaki ilikiler tamamen belirli ve tekrarlanan cinstendir. Byk rafineriler, kimyevi maddeler retimi, kt retimi bu tr teknolojiye bir rnektir.

BirimretimiKitleretimiSreretimi1. MedyanYnetim Kademesi3462. MedyanTepe Ynetici Kontrol Alan47103. Medyanlk Kademe Ynetici Kontrol Alan2348154. MedyanDirekt / Endirekt gc Oran9 / 14 / 11 / 15. Medyanmalat isi / Kurmay Personel Oran8 / 15.5/ 12/1BulgularBirim teknolojide kk ve samimi gruplarn mevcudiyetini, katlmann (participation) yksek olduunu, i ilikilerinde katln olmadn ve msaade edici bir ortamn (permissiveness) bulunduunuKitle retiminde ise grevlerin ak seik belirlendiini, emir komuta kurmay atmasnn bulunduunu ve endstriyel ilikilerin genellikle iyi olmadn,Sre teknolojide ise durumun birim teknolojiye benzediini belirlemitir33. Ayrca, birim retimi ve sre retiminde szl iletiimin yazl iletiimden daha fazla kullanld, kitle retiminde ise durumun bunun tersi olduu belirlenmitir.Bu bulgularn organizasyon yap ve dinamii asndan anlam nedir? Tekonoloji TrOrganizasyon YapsMuhtemel SonuBirimMekanik BaarszlkOrganik BaarKitleMekanikBaarOrganik BaarszlkSreMekanik BaarszlkOrganik BaarBirim teknoloji kullanan iletmelerde, personel aras ilikiler ve iletiim organik yap tarznda olmak zorundadr. Her ey mteri spesifikasyonuna gre ekil almaktadr. Faaliyetlerin rutin olmamas ve her an sorunlarn ortaya kma ihtimali standartlatrmay engellemektedir. Benzer ekilde sre retimi yapan iletmelerde de kullanlan tehizat ve donanmn aprakl ve otomasyonun mevcudiyeti daha az personeli gerektirmektedir. Mevcut personel de teknik adan bilgili ve becerili olduundan ok yakndan kontrole gerek kalmamaktadr.Kitle retiminde ise retimin ekonomik olmas retimin byk partiler halinde olmasna baldr. Bu ise standart bir mal, iyi ve hassas bir i ak ile planlamay gerektirmektedir. Bunun sonucu olarak grevler ak ve seik tanmlanmal ve kiileraras i ak daha nceden belirlenmelidir. Dolaysyla bu tr bir teknoloji, formal bir organizasyon yapsn gerektirmektedirAston Grubu AratrmasAston Grubu organizasyon yaplar le ilgili olarak ana deiken zerinde durmutur. Bunlar:Faaliyetlerin yaplandrlmas: Bu deiken personelin davran ve yapaca ilerin nceden belirlenmesi, formal ve yazl i yapma yntem ve rutininin gelitirilmesi, ihtisaslama, standartlarn gelitirilmesi, iblm, ynetim kademeleri gibi unsurlar iermektedir.Otorite younlamas: Bu deiken organizasyonda karar verme yetkisinin nasl ve hangi kademelerde kullanld ile ilgilidir. aknn kontrol: Bu deiken i aknn eitli gayri-ahsi (impersonal) yntem ve usullere mi baland yoksa bu kontroln emir-komuta personelinin kararlarna m brakld ile ilgilidir.

Aston Grubu organizasyonun bykl (size) arttka, organizasyonda ihtisaslama ve formallemenin de arttn belirlemitir.

Organizasyon ve evreYnetim ve organizasyonda durumsallk yaklamnn zerinde nemle durduu dier bir koul (contingency), organizasyonlarn iinde faaliyette bulunduklar evre (environment) olmutur.

Pek ok aratrmac evre koullarnn organizasyonlar nasl etkilediini, evre koullarna bal olarak organizasyon yaplarnn, karar mekanizmalarnn, liderlik tarzlarnn vs farkllk gsterip gstermediini aratrmtr.

evre Anlam ve Kavramsallatrlmasevre'yi, organizasyonun snrlar dnda kalan her ey olarak tanmlamak mmkndr.

Bu dnemde evre koullarn ayr ayr unsurlar asndan incelemek daha ok kullanlan bir metot olmutur. rnein evre koullar, dengelilik (stability), deiirlilik, deiim hz, komplekslik (apraklk), belirsizlik gibi boyutlar asndan incelenmi ve bu boyutlara uygun olan organizasyon sreleri aratrlmtr.

Organizasyon snrnn, organizasyonun kontrol altnda olan deikenlerle kontrol dnda bulunan deikenleri birbirinden ayran hayali bir izgi olduuna yine sistem yaklam ile ilgili blmde deinmitik. Buna gre bu snrn dnda kalan her trl fiziksel ve sosyal faktr d evreyi oluturan birer unsurdur55. Bu faktrlerin banda demografik yap, ekonomik koullar, siyasal koullar, kltrel yap, hukuki koullar, corafi koullar ve teknolojik koullar gelmektedir56. 20Yazar(lar)evre BoyutlarEmery ve Trist (1965)likisizKarlkl likiliTerrebery (1968)Durgunalkantl (turbulent)Thompson (1967)Homojen DengeliHeterojen DeikenAldrich (1972)Dengelilik Younlam HomojenDengesizlik Dank (dispersed) HeterojenChild (1972)Basit Durgunaprak (kompleks) DeikenBurns ve Stalker (1961)Az DeiirlilikYksek DeiirlilikLawrence ve Lorsch (1969)DengeliDeiirHinings (1974)Kestirilebilir (predictable)Kestirilemezevre, organizasyon yap ve srelerini etkileyen bir koul olarak ele alndnda, evresel koullarn yukardaki boyutlarla ifade edilen niteliklerine gre "en uygun" saylacak yap ve sreler farkl olacaktr.

rnein evresel koullarn durgun ve kestirilebilir (predictable) olduu bir ortamda faaliyet gsteren bir organizasyonun yaps, alkantl bir ortamda faaliyet gsteren bir organizasyonun yapsndan ve kulland srelerden farkl olacaktr. Bu dnemde evre ile ilgili pekok aratrma yaplmtr. Bazlar unlardr:Burns ve Stalker almasLawrence Lorsch almasEmery Trist almasJames Thompson almalarRobert Duncan almas

Burns Stalker almasngiltere'de 20 endstri iletme zerinde yaplmtr.Burns ve Stalker u sorunun cevabn aratrmlardr: letmelerin organizasyon yaplar ve ynetim uygulamalar (sreler) d evre koullar tarafndan nasl etkilenmektedir.Burns ve Stalker'in saha sosyolojisi (field-sociology) ve sosyal antropoloji ile ilgili aratrmalarda yaygn olarak kullanldn belirttikleri bu metotla, bata iletme tepe yneticileri olmak zere pek ok ynetici mlakata tabi tutulmu, eitli alanlarda gzlemler yaplm ve davranlar etkileyen ilke ve yntemler belirlenmitir.Burns ve Stalker'in inceledii iletmeler arasnda sun'i ipek iletmesi bir ar ucu (extreme) olutururken elektronik iletmeleri de br ar ucu oluturmutur. Rekabetin ok kuvvetli olduu bir endstri dalnda alan suni ipek iletmesi iin maliyetleri minimumda tutmak ve mmkn olduu kadar etkin almak yaamnn ilk artlar olmaktadr. Buna karlk elektronik endstrisinde srekli olarak yenilik yapmak ve daha gelimi paralar kullanmak, esnek ve yaratc olmak baarnn temel artlan olmaktadr.Suni ipek iletmesinde merkezi, i tariflerinin ayrntl olarak yapld ve ayrntl politika, ilke ve yntemlere dayanan bir ynetim tarznn bulunmasna karlk; elektronik iletmelerinde grev tanmlarnn ayrntl olmasndan bilinli olarak kanlm, emir- komuta zinciri ak bir ekilde belirlenmemi, personelin yapt i haftadan haftaya veya aydan aya deien ve sorunlarn zmnde otorite'den hareket yerine bilgi'den hareketi esas alan bir ynetim tarz belirlenmitir.Burns ve Stalker, "evre" unsurunu "teknoloji ve pazardaki deime hz" boyutuna gre incelemilerdir. Buradaki deime hz yeni bulularn ortaya kmas, teknolojik yenilikler, yeni ve deiik mal talebindeki art gibi konular iermektedir.Teknoloji ve pazar ile ilgili bu tr deiimler ve deiim hz iletmelerdeki ynetim srelerini etkileyen en nemli unsur olarak belirlenmitir. Bu almalar sonucu, Burns ve Stalker, iletmelerdeki organizasyon yaplarn "mekanik" (mechanistic) ve "organik" (organic), olmak zere iki grupta snflandrmlardr.Mekanik organizasyon yaps, evre koullarnn durgun ve dengeli (stable), deiim hznn ok az olduu durumlarda en uygun yap; organik yap ise evre koullarnn srekli ve hzl olarak deitii durumlarda en uygun organizasyon yaps olarak belirtilmektedirBurns ve Stalker'in aratrmalar sonucu ulatklar genel sonu u olmutur. Eer organizasyon yaps ile organizasyonda kullanlan sreler evre koullarna bal olan bir baml deiken olarak ele alnrsa, "en iyi" saylacak bir organizasyon yapsna ulamak iin izlenecek bir seri ilke (prensip) yoktur. evre koullarnn zelliklerine gre uygun olan organizasyon yaps deiecektir. evre koullarnn hzla deitii bir ortamda alan iletmeler iin organik organizasyon yaps uygun olacaktr. Oysa evre koullarnn durgun ve dengeli olduu durumlar iin mekanik organizasyon yaps daha uygun olacaktr. Durumsalllk yaklam kapsamnda teknoloji ve evre faktrlerinin rgtsel yap zerindeki etkisini aratran pek ok alma gerekletirilmitir. Yaplan tm almalarn sonucunda,rgtler iin tek ve doru bir rgtsel yapnn olamayaca,rgtlerin kullandklar teknoloji, bulunduklar evre gibi faktrlere gre doru rgt yapsna ulaacaklar saptanmtr.

Durumsallk yaklam nemli bir mihenk tadr. Bu dnemden sonra tek ve doru dzen hemen hemen hi dnlmemitir.