STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓWUNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJINA ŚRODOWISKO

Tom 8

Pod redakcjąMariusza Rzętały

SOSNOWIEC 2007

Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu ŚląskiegoAndrzej T. JANKOWSKIPrace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 46

RECENZENCI:Stanisław W. CZAJA, Jarosław DAWIDEK, Andrzej JAGUŚ,Wiesława E. KRAWCZYK, Robert KRZYSZTOFIK, Magdalena MATYSIK,Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZETAŁA, Maria TKOCZ,Jan M. WAGA, Andrzej ZBOROWSKI

Fotografie na okładce:1. Zamek w Podzamczu koło Ogrodzieńca (fot. M. Rzętała)2. Widok z zamku Chojnik na Sobieszów – dzielnicę Jeleniej Góry (fot. R. Krzysztofik)3. Rynek w Świdnicy (fot. R. Krzysztofik)

Copyright © 2007 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu ŚląskiegoWszelkie prawa zastrzeżone

Wydawca:

Wydział Nauk o Ziemi UŚul. Będzińska 6041-200 Sosnowiec

Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚul. Będzińska 6041-200 Sosnowiec

Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środkówWydziału Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu i Studenckiego Koła Naukowego Geografów US w Sosnowcu.

ISSN 1895-6785ISSN 1895-6777

Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 210 egz.

Spis treści str.

WPROWADZENIE .......................................................................................................................... 5

ARTYKUŁY I KOMUNIKATYTOMASZ CHABERKO: Efekty działań konserwatorskich w historycznych centrach miast(na przykładzie Krakowa i Wrocławia) ............................................................................................................... 9BEATA FERENCZ: Parametry fizykochemiczne wód wybranych jezior rzecznychw dolinie środkowego Bugu ............................................................................................................................... 15NINA GRAD: Rewitalizacja krakowskiego Kazimierza ...................................................................................... 21MONIKA JANIA: Próba waloryzacji przyrodniczej Ziemi Kłodzkiej na potrzeby turystyki i rekreacji ................. 28ŁUKASZ KAŁUŻA: Zmiany funkcjonalne obszarów pokopalnianychna przykładzie Silesia City Center (Katowice) ..................................................................................................... 42KATARZYNA KASPROWSKA: Najnowsze wyniki weryfikacyjno-sondażowych badańosadów Jaskini Puklinovej (Morawski Kras) ..................................................................................................... 53KRYSTYNA KOZIOŁ, AGATA KOPTYŃSKA: Źródła Sztoły – wybrane problemy hydrologiczne ................... 58JAKUB ŻYDZIK: Współczesny układ sieci drogowej województwa śląskiegoa dostępność komunikacyjna regionu ............................................................................................................... 68

PRELEKCJEELŻBIETA PAŁKA: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze Zbiornika Rożnowskiego ..................................... 81

SESJE TERENOWEANDRZEJ T. JANKOWSKI, TADEUSZ MOLENDA, M. RZETAŁA: Zbiorniki w nieckach z osiadaniai zapadliskach na Wyżynie Śląskiej – wybrane problemy hydrologiczne .......................................................... 97

SPRAWOZDANIAKRYSTYNA KOZIOŁ, BARTOSZ SZADKOWSKI:Sprawozdanie z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2006/2007 ......................................................... 107MAREK RUMAN, MARIUSZ RZĘTAŁA:Sajany – Irkuck – Bajkał’ 2007 (sprawozdanie z wyjazdu naukowego) ......................................................... 110

Spis treści poprzednich tomów opracowaniapt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................................................. 118

Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacjiw opracowaniu pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ............................................. 126

Wprowadzenie

Seryjne opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jestpublikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego.Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpra-cujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres te-matyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębnegrupy tematyczne: artykuły i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje(stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje tereno-we (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawoz-dania podejmujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego KołaNaukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego.

Ósmy tom opracowania pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jestnastępnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymiprzez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przekazania kilku uwag na temathistorii koła. W październiku 2004 roku minęło 30 lat od ukonstytuowania się w ówczesnymInstytucie Geografii, Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Odtego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przytym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów jak i środowiskuakademickim Uniwersytetu Śląskiego.

Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywnośćnaukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polunauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finan-sowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyćcoraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możli-wość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publi-kacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidąSKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskieuzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tychchociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególniepromowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwemtego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym,które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geogra-fii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim

charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przezKoło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych jak izagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażo-wanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzynaro-dowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickietj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje EuropejskiegoStowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów,Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia), Berlin, Baarlo (Holandia) i ostatnioMilopotamos w Grecji oraz Moskwa. Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodnio-wych obozów naukowo-badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii,Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe isprawozdania publikowane w czasopismach.

W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licz-nych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, PojezierzeMazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy,Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibieWNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzejko-wych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tegotypu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzigeografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającejsię do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jestkluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego po-szczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typuspotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego na-uczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji admini-stracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek ocharakterze usługowym np. firm turystycznych.

Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nietylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiłoźródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tymsamym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realiza-cję własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przezSKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowegogeografów i konsolidację środowiska akademickiego.

Prezes SKNG UŚBartosz Szadkowski

Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała

ARTYKUŁY I KOMUNIKATY

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 9-14

Tomasz CHABERKOKoło Geografów Uniwersytetu JagiellońskiegoKraków

EFEKTY DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICHW HISTORYCZNYCH CENTRACH MIAST

(NA PRZYKŁADZIE KRAKOWA I WROCŁAWIA)

WSTĘP

Nie ulega wątpliwości, że o atrakcyjności przestrzeni miast, decyduje nie tylko bogac-two obiektów zabytkowych i ich historyczna wartość, ale i umiejętność ich utrzymania w od-powiednim, budzącym zachwyt stanie. Współcześnie, osiągamy to dzięki prowadzeniu prackonserwatorskich. Pod pojęciem konserwacji zabytków rozumiemy wszelką działalnośćpolegającą na, między innymi, ich zabezpieczeniu, przywróceniu im historycznych i arty-stycznych wartości i oczyszczeniu z późniejszych, niestylowych naleciałości. Konserwacjęzabytków zwano dawniej restauracją, obecnie stosuje się częściej, szczególnie w odniesie-niu do miejskich dzielnic i zespołów budowli zabytkowych pojęcie rewaloryzacji (Szolginia,1991). Konserwacja jest więc jednym z podstawowych działań w ramach szeroko rozumianejodnowy miast. Pamiętajmy, że rewaloryzacji podlegają nie tylko czołowe zabytki (kościoły,reprezentacyjne gmachy, dawne fortyfikacje), lecz cała tkanka miejska, mająca w historycz-nych centrach miast formę, zazwyczaj regularnych, kwartałów zabudowy mieszkaniowej.Kwartały tworzą kamienice, które, w większości polskich miast, swą obecną formę zyskałyz reguły w XVIII-XIX w. Zabudowę dzielnic staromiejskich dopełniają obiekty współcze-sne, charakterystyczne dla miast dotkniętych w znacznym stopniu zniszczeniami wojenny-mi i nie odbudowanych całkowicie w dawnej formie. Częsty brak, w przypadku takiejzabudowy, walorów artystycznych nie oznacza, że i one nie powinny odznaczać się este-tycznym wyglądem (choć w działaniach rewaloryzacyjnych pierwszeństwo mają oczywi-ście inne, historyczne obiekty).

O nadanie historycznym centrom świetności powinny starać się nie tylko miasta o sil-nej funkcji turystycznej. Atrakcyjne centrum służy bowiem także mieszkańcom, będącprzedmiotem ich dumy i, nierzadko, źródłem identyfikacji z miastem. Pogląd taki jest tymbardziej uzasadniony, jeśli zwrócimy uwagę na fakt, że centra polskich miast w znacznejmierze zachowały swe pierwotne funkcje i nadal koncentrują na swym terenie życie spo-łeczne, kulturalne, działalność handlową itp. Wreszcie, zadbana „wizytówka miasta”, jakąjest dzielnica centralna, może podnosić jego atrakcyjność w oczach inwestorów, organiza-torów imprez międzynarodowych, konferencji i innych wydarzeń mogących pozytywniewpływać na dobrobyt mieszkańców miasta.

Warto więc odpowiedzieć na pytanie, na ile miasta wykorzystują atuty swojej prze-strzeni, podkreślając jej walory zabiegami konserwatorskimi.

CEL, OBSZAR I METODY BADAŃ

Celem przeprowadzonego badania, było zapoznanie się z osiągnięciami w dziedzi-nie rewaloryzacji zabytków historycznych centrów dwóch, ważnych, polskich ośrodków, amianowicie Krakowa i Wrocławia. Miasta te są pod wieloma względami podobne, obaposiadają rozległą, historyczną dzielnicę, w obu zwaną Starym Miastem. Dzielnice te,pierwotnie o dość podobnym układzie przestrzennym, są współcześnie wyraźnie wyodręb-nione w przestrzeni miasta – krakowskie Stare Miasto zamknięte jest Plantami, wrocław-skie Promenadą Staromiejską z fragmentami Fosy Miejskiej. Oba zespoły urbanistycznecechuje bogaty zasób zabytków różnych epok, oraz unikalne w skali światowej fragmentyprzestrzeni miejskiej (np. zespół Wysp Odrzańskich we Wrocławiu). Równocześnie wielete miasta dzieli – przede wszystkim, centrum Wrocławia, miasta w 70% zniszczonego wczasie drugiej wojny światowej, nie cechuje kompletność i autentyczność zabudowy cha-rakterystyczna dla Krakowa. Nie może to jednak przekreślać unikalnych walorów tegomiasta.

By określić efekty renowacji historycznych części tych miast, przyjrzano się, jakoswoistej reprezentacji, ich głównym „osiom” – trasom łączącym najciekawsze turystyczniei najważniejsze ze względu na znaczenie dla tożsamości miasta obiekty. W Krakowie jestto tzw. Droga Królewska, prowadząca od Barbakanu i Bramy Floriańskiej, ulicą Floriań-ską, przez Rynek Główny i ulicę Grodzką (z placami Wszystkich Świętych i Św. MariiMagdaleny) do stóp Wawelu (rys. 1a). Wrocław nie posiada tak charakterystycznej, trady-cyjnie uznanej trasy, dlatego należało taką na potrzeby badania wskazać. Zgodnie z powyż-szym założeniem, że powinna łączyć szczególne obiekty, znaleźć na niej musiał się wro-cławski Rynek wraz z Placem Solnym i ich otoczenie, rejon Uniwersytetu i Ossolineum (d.Klasztor Św. Macieja), Wyspa Piasek i zespół Ostrowa Tumskiego. Najkrótsza trasa łączą-ca te zabytkowe zespoły, prowadzi z Rynku ulicą Kuźniczą, przez Plac Uniwersytecki,ulicą Grodzką, przez Most Piaskowy, ulicami św. Jadwigi i Najświętszej Marii Panny,następnie przez Most Tumski i ulicę Katedralną (z placem Kościelnym) do stóp KatedryŚw. Jana Chrzciciela (rys. 1b). Obie trasy (krakowska i wrocławska) liczą ok. 2 km długo-ści, a ich przejście daje wszechstronny obraz przestrzeni tych miast.

Rys. 1a. Obszar badań w Krakowie. Rys. 1b. Obszar badań we Wrocławiu.Fig. 1a. Extent of the research in Kraków. Fig. 1b. Extent of the research in Wrocław.

Opisane dalej badanie nawiązuje w pewnym stopniu do prac Wacława Ostrowskiego,którego interesowała atrakcyjność przestrzeni postrzegana z perspektywy osoby przemierza-jącej miejskie ulice i place. Tworzył on nawet tzw. „krzywe wrażeń” (Ostrowski, 1975) ilu-strujące natężenie pozytywnych i negatywnych odczuć mogących towarzyszyć podążającymdaną trasą osobom, a wynikającym z walorów (lub ich braku) mijanych obiektów. Ostrowskikoncentrował się jednak na wszystkich walorach zabytkowej zabudowy (artystycznych, histo-rycznych itd.), w badaniu przeprowadzonym przez autora natomiast, decydujące były kryteriaestetyczne, związane z zabiegami konserwatorskimi (lub ich brakiem).

Osoba poruszająca się wskazanymi trasami mija szereg „wnętrz subiektywnych”, wpostaci ulic, placów czy skwerów, ograniczonych frontami mijanych budynków. W ramachbadania, każdy z budynków (a właściwie jego fasada) na trasach podlegał ocenie i kwalifi-kacji do jednej z czterech grup. Grupa pierwsza („A”) objęła budynki, które dzięki prze-prowadzonej renowacji, swoją estetyką, kolorystyką, dbałością o detal podnoszą atrakcyj-ność przestrzeni. Grupa druga („B”) objęła budynki, reprezentujące stan pośredni, to zna-czy bez widocznych efektów renowacji czy oznak degradacji. Grupa trzecia („C”) nato-miast, to obiekty, które ze względu na brak zabiegów konserwatorskich, zły stan technicz-ny, poważnie zaniedbane elewacje, stolarkę, ubytki detalu czy tynku znacznie tę atrakcyj-ność obniżają.. Co najważniejsze, w kwalifikacji obiektów pominięto historyczną i arty-styczną wartość, nie ona jest bowiem celem badania. Oznacza to, że kamienica ze skromnądekoracją, lub nawet budowla współczesna mogła bez trudu spełnić wymagania grupy „A”,a cenny, acz zrujnowany zabytek kwalifikował się do grupy „C”. Uwzględniono też grupęczwartą obiektów („R”) – znajdujących się podczas badania (kwiecień 2007) w trakcierenowacji. W badaniu, przeprowadzonym w ciągu jednego dnia we Wrocławiu i jednego wKrakowie, posłużono się szczegółowymi podkładami mapowymi, umożliwiającymi precy-zyjną lokalizację obiektów kwalifikowanych do poszczególnych kategorii.

Przeprowadzenie badania wymagało także wprowadzenia pewnego założenia. Otóżtrudno wyobrazić sobie osobę (np. turystę), która podąża przez miasto ściśle wyznaczonątrasą, nie zwracając uwagi na obiekty położone w bocznych ulicach. Jednak na potrzebybadania przyjęto konsekwentnie opisaną powyżej reprezentację dwóch tras, w ulice po-przeczne „sięgając” na odległość jednego budynku, niezależnie od jego wielkości. Nieoceniano więc „estetycznego” stanu dalej położonych obiektów.

PRZESTRZENNY WYMIAR PRAC KONSERWATORSKICH

Pomimo względnej prostoty metody badawczej, autor otrzymał wyniki prowadzącedo wielu interesujących wniosków, skłaniających do dalszych rozważań.

Przede wszystkim, dowiedziano się, jaka część obiektów na danych trasach, kra-kowskiej i wrocławskiej, kwalifikuje się do poszczególnych kategorii (rys. 2) Uwzględnio-no nie ilość budynków, lecz ich wielkość mierzoną długością elewacji, co daje pełniejszyobraz sytuacji. I tak, podążając trasą we Wrocławiu, spotkamy głównie obiekty należące dogrupy „A” (62% długości trasy prowadzi pomiędzy nimi). Pozostałe, należą po równo do „B”i „C” (po ok. 17%). W Krakowie dominuje grupa „B” (na 42% długości trasy). Znacznierzadsze niż we Wrocławiu są obiekty „A” (28%), a częstsze „C” (także 23%). Jeżeli chodzio obiekty remontowane, wyraźnie więcej jest ich w Krakowie (6%), niż we Wrocławiu(3%).

Wstrzymując się od oceny otrzymanego stanu rzeczy, przyjrzano się rozmieszczeniuposzczególnych grup budynków („A, B, C i R”) na trasach. Bardziej charakterystyczne jestono we Wrocławiu. Są tam fragmenty kompleksowo odnowione (rejon Rynku i PlacuSolnego, większa część ulicy Grodzkiej nad Odrą i Ostrowa Tumskiego), oraz odcinkizaniedbane (większa, środkowa część Kuźniczej i Wyspa Piasek). W Krakowie sytuacjajest dużo bardziej złożona, nie ma większych fragmentów kompleksowo odnowionych(nawet w Rynku) i poza środkową częścią ul. Grodzkiej (między pl. Wszystkich Świętych,a pl. Św. Marii Magdaleny) bardzo zaniedbanych.

Można więc powiedzieć, że Wrocław stworzył kilka, swojego rodzaju, miejskich„salonów”, fragmentów reprezentacyjnych i imponujących, z Rynkiem na czele. Zwracauwagę także front skierowany do rzeki, w którym do zrewaloryzowanych gmachów Uniwer-sytetu i Ossolineum dołączył niedawno klasztor Urszulanek. Słabym punktem jest brak atrak-cyjnej trasy łączącej Rynek z brzegiem Odry. Nie może spełniać tej roli ani ulica Odrzańska,ani Kuźnicza, ani nawet przeznaczona wyłącznie dla pieszych i tramwajów Szewska. Dwieostatnie, wskutek zniszczeń wojennych, są w znacznym stopniu zabudowane w latach 60. -70. XX w. i zabudowa ta nie doczeka się prawdopodobnie w najbliższym czasie estetyzacji.

W Krakowie renowacji poddano przede wszystkim najważniejsze zabytki (przyDrodze Królewskiej, między innymi: Brama Floriańska i mury obronne, Kościół Mariacki,Wieża Ratuszowa, Kościoły Św. Trójcy i ŚŚ. Piotra i Pawła), choć bez pełnej konsekwen-cji, na remont oczekują bowiem pilnie Sukiennice, jeden z symboli miasta. Pozostałe bu-dynki (kamienice) odnawiane są pojedynczo, na różnych fragmentach trasy, choć najwięcejz grupy „A” jest w pierzejach Rynku, który za kilka miesięcy ma szansę stać się w pełniatrakcyjnym. W Krakowie trwa obecnie (kwiecień 2007) znacznie więcej remontów niż weWrocławiu (większość w Rynku, w ramach pierwszego w ostatnich dekadach, bardziejkompleksowego działania). Niestety, wiele obiektów szczególnie mocno szpecących znaj-duje się w eksponowanych miejscach (np. wlot ulic Szczepańskiej i Sławkowskiej do Ryn-ku, czy plac Wszystkich Świętych).

Jednym z wniosków mogłoby być stwierdzenie, że miasto Wrocław osiągnęłoznacznie więcej w dziedzinie konserwacji. I rzeczywiście, niewiele jest w Krakowie miejsc(większych fragmentów – ulic, placów), w których walory artystyczne i historyczne bu-dowli w pełni podkreślono zabiegami konserwatorskimi. Taki wniosek byłby jednak nie-uprawniony, ze względu na różne warunki prowadzenia prac. Problemy je różnicującemogę tu jedynie pokrótce zasygnalizować, wymagają bowiem szerszego opracowania.

Dziedzictwo Wrocławia, mimo że ogromne, jest skromniejsze niż krakowskie i, ja-ko całość, wymaga mniejszych nakładów. Przy opracowanej trasie wrocławskiej znajdujesię względnie większa część z całości dziedzictwa historycznego tego miasta, niż przy Drodze

Rys. 1. Udział obiektów zakwalifikowanych doposzczególnych kategorii, na badanych trasach.

Fig. 2. Share of the objects qualified to particularcategories on studied routes

Królewskiej w Krakowie (nie obejmuje ona samego Wawelu, kwartału Uniwersyteckiego,ulicy Kanoniczej i innych). W Krakowie fundusze pochłaniane są w dużej części przez reno-wację oryginalnych wnętrz (głównie kościołów), których we Wrocławiu, ze względu nazniszczenia wojenne jest mniej. W Krakowie przez ostatnie dwie dekady obowiązywały teżinne priorytety (wskazane przez Krasnowolskiego, 1999): zaangażowanie w konserwację naWzgórzu Wawelskim, ulicy Kanoniczej, kwartale Uniwersyteckim, gdzie występują zabytkinajwyższej klasy, nie pozwalało na przystąpienie do renowacji „zwykłych” XIX-wiecznychkamienic przy Drodze Królewskiej. Wreszcie, Wrocław, jako miasto na ziemiach zachodnichnie boryka się z trudnościami wynikającymi z nieuregulowanego stanu własnościowegobudynków, w takim poważnym stopniu jak Kraków. Nie bez znaczenia są także gorsze wa-runki „ekologiczne” w Krakowie, gdzie zanieczyszczenie powietrza znacznie szybciejprzyczynia się do zatarcia rezultatów konserwacji. Trudno natomiast autorowi wnioskowaćna temat wpływu jakości wykonania prac, która wpływa na długość utrzymywania sięefektów. Na długość utrzymywania się efektów, wpływa natomiast prowadzenie remontówo charakterze „poprawek”. Takie, jak najbardziej pożądane działania, gdzie kamienica,która utraciła choćby niewielką część ze swej atrakcyjności i jest niezwłocznie doprowa-dzana do stanu poprzedniego, wystąpiły na razie tylko we Wrocławiu (np. „Dom pod Zło-tym Psem”, Rynek 41).

Obraz sytuacji byłby niepełny, jeśli pominąć wydarzenie, które dało impuls kom-pleksowej rewaloryzacji centrum Wrocławia. Tragiczna powódź 1997 roku, dała tam po-zytywny efekt, w postaci silnej mobilizacji do podniesienia atrakcyjności centrum miasta.Innym zagadnieniem, wymagającym szerszego poznania i opracowania, są modele finan-sowania prac konserwatorskich, różne w Krakowie i Wrocławiu.

PODSUMOWANIE

Z pewnością można stwierdzić, że prace konserwatorskie, w kształtowaniu atrak-cyjności przestrzeni, odgrywają dużą rolę w obu miastach. Ze względu na rożne uwarun-kowania dla ich prowadzenia i różne priorytety konserwatorskie, dotychczasowe efektyrewaloryzacji centrów Krakowa i Wrocławia są trudne do porównania. Jednak dla prze-ciętnego mieszkańca czy turysty bardziej spektakularne wydadzą się one w centrum Wro-cławia. Przykład Krakowa pokazuje natomiast, że nawet znane polskie miasta turystycznewykazują w zakresie rewaloryzacji wciąż poważne braki.

Podsumowując, pragnę przypomnieć także, że przedstawione wyniki i wnioski do-tyczą głównie wybranych do badania głównych „osi” („wizytówek”) miejskich. Ze wzglę-du na swoje znaczenie, nie zawsze mogą one w pełni reprezentować osiągnięcia konser-watorskie w całym historycznym centrum czy mieście w ogóle. Rewaloryzacji podlega obec-nie zabudowa także nowszych, XIX wiecznych dzielnic, w której to dziedzinie - dość skrom-ne dotychczas - osiągnięcia Krakowa (odnowa w ostatnich latach kilkudziesięciu kamienic) itak wielokrotnie przewyższają wrocławskie (pojedyncze przypadki rewaloryzacji poza cen-trum). Wreszcie nie sposób wspomnieć o niedawnym wydarzeniu (20.04.2007), a miano-wicie ogłoszeniu wyników w konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytekzadbany”. W bardzo specyficznej, acz interesującej kategorii „Zabytki dziedzictwa przemy-słowego”, Kraków otrzymał aż dwie nagrody: za adaptację budynku dawnej podstacji elek-trycznej (ul. Biskupia) i kompleksowy remont wiaduktu kolejowego nad ul. Lubicz.

LITERATURAKRASNOWOLSKI B., 1999: Prace konserwatorskie w Krakowie. Działalność Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków

Krakowa w latach 1990-1998. Wyd. Galposter, Warszawa.OSTROWSKI W., 1975: Urbanistyka współczesna. Wyd. Arkady, Warszawa.SZOLGINIA W., 1975: Architektura i budownictwo. Ilustrowana encyklopedia. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.

Tomasz Chaberko

RENOVATION WORKS IN HISTORIC CITY CENTRES OF KRAKÓW AND WROCŁAW

SummaryThe author discusses effects of renovation works as significant factor of urban space’s attractiveness.

The paper presents the results of the research concerning achievements in monuments’ preservation andconservation of two important polish cities. During the research, author concentrated on main urbanroutes, leading through the most important to city’s identity areas. Aesthetic state (depending on reno-vation works) of all located there buildings was evaluated. This let author come to a general conclusionabout spatial aspect of conservation and indicate entirely renovated and neglected areas in both cities.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 15-20

Beata FERENCZKatedra Hydrobiologii i Ichtiobiologii, Akademia RolniczaLublin

PARAMETRY FIZYKOCHEMICZNE WÓDWYBRANYCH JEZIOR RZECZNYCHW DOLINIE ŚRODKOWEGO BUGU

WSTĘP

W roku hydrologicznym 2004 analizowano parametry fizykochemiczne wybranychjezior rzecznych w okolicach wsi Zbereże (rys. 1). Jeziora o relatywnie dużej powierzchnimają lokalne nazwy. Jezioro oznaczone nr 1, nazywane jest przez miejscową ludność JamąRoma, jezioro nr 2, ze względu na swój charakterystyczny kształt, Bawolimi Rogami. Są tojeziora zakolowe, położone w najbliższym sąsiedztwie rzeki, w obrębie współczesnegopasa meandrowego (Chmiel i in. 2003).

Rys. 1. Wybrane jeziora okolic wsi Zbereże:1 – rzeka, 2 – jeziora, 3 – krawędź doliny,4 – zabudowa.

Fig. 1. Fig. 1. Selected lakes of the Bugvalley near the Zbereże village1 – river, 2 – lakes, 3 – valley’s edge, 4 –build-up area

ZASILANIE JEZIOR

Ze względu na położenie, jeziora zakolowe są najczęściej zasilane wodami Bugu.Według hydrochemicznej klasyfikacji nadbużańskich jezior rzecznych, należą do grupyeks-trazonalnych, typu integralis, o składzie jonowym wód będących pochodną parametrówfizy-kochemicznych wód rzecznych (Dawidek, Ferencz 2005).

Parametry fizykochemiczne wód jezior rzecznych zależą od dwóch czynników, hy-drogeochemii zlewni bezpośredniej (w okresach limnofazy), oraz od parametrów zasilają-cych je wód bużańskich (w czasie potamofazy). Zasilanie wodami rzecznymi następujenajczęściej w miesiącach wiosennych, głównie w marcu, kwietniu i maju.

W okresie limnofazy, w których jeziora funkcjonują bez dopływu wód rzecznych,ich wody na ogół cechuje podwyższona mineralizacja. Są to akratopegi o prostym dwujo-nowym składzie (Ca–HCO3). Taki skład jonowy wynika z krążenia wód zasilających jezioro,w osadach budujących zlewnię, świadcząc o zasilaniu jezior wodami podziemnymi. W zlew-niach jezior badanego obszaru, na niewielkich głębokościach występują osady o wyraźnymudziale węglanów wapnia – zwietrzałe margle a w obszarach wyżej położonych także porwa-ki kredowe. Zaznacza się także rola zasilania wodami podziemnymi z południowego zacho-du, (z Łuku Uhruskiego), który budują osady wieku kredowego. Ponad to jeziora zasilanesą także słodkimi wodami, płytkiego krążenia – w utworach klastycznych, oraz wodamiatmosferycznymi migrującymi przez osady organogeniczne (ta forma zasilania ma jednakznaczenie lokalne). Zasilanie wodami podziemnymi ma zasadnicze znaczenie w okresielimnofazy, zwłaszcza w miesiącach letnich. Zwiększone parowanie powoduje systema-tyczny ubytek wód w misach jezior, często prowadząc do ich zaniku.

Wpływ alimentacji jezior wodami rzecznymi stanowi jakościowo inny proces, wy-nikający z charakteru fizykochemicznego wód Bugu. Wody bużańskie przez cały rok hy-drologiczny mają mineralizację ogólną przekraczającą 0,5 g/l. Jest to wynikiem własnościhydrogeochemicznych wyżynnej części zlewni Bugu oraz zanieczyszczenia antropogenicz-nego (Pazdro, 1977). Są to wody o wyraźnej dominacji substratów związanych z ługowa-niem skał węglanowych (Pulina, 1999). Skład fizykochemiczny tych wód jest zdominowa-ny przez HCO3 (powyżej 300 mg/l) i Ca (około 100 mg/l), ze znacznym udziałem jonów:sodu (Na+), potasu (K+) oraz chlorków (Cl-) i siarczanów (SO4 2-) (tab. 1).

Tabela 1. Wybrane parametry chemiczne wód.Table 1. Chosen chemical composition of water.

Wybrane parametry chemiczne [mval/l]NazwaCa Mg Na K HCO3 SO4 Cl

1. Jama Roma 2,68 0,38 0,53 0,13 2,5 0,85 0,382. Bawole Rogi 5,73 0,65 0,056 0,014 4,27 1,7 0,5

Nr 3 5,1 0,8 0 0 2,28 2,97 0,34Nr 4 6,2 0,5 0 0 2,75 2,95 0,48Bug 6,1 0,71 0,62 0,16 5,3 1,22 1,1

Znaczenie hydrochemiczne obu opisanych procesów jest różne i zmienne w czasie.Zasilanie jezior wodami rzecznymi, czyli zasilanie alochtoniczne trwa krócej, przedewszystkim wiosną, podczas przepływów ponadkorytowych wód. W pozostałej części rokudominuje zasilanie autochtoniczne wodami zlewni własnej i bezpośrednio opadami atmos-ferycznymi.

Parametry jakościowe wód badane były pięciokrotnie, w różnych okresach roku hy-drologicznego. Zaobserwowano różnice składu chemicznego wód różnych jezior oraz wobrębie zbiorników.

Dobrym wskaźnikiem antropogenicznego przekształcenia składu jonowego wód je-ziornych jest stężenie siarczanów. W jeziorach zakolowych o największej powierzchni,ilość siarczanów wynosiła od 0,85 do 1,7 mval/l (odpowiednio w Jamie Roma i w Bawo-lich Rogach), podczas gdy w pozostałych, mniejszych jeziorach przekraczała 3 mval/l.Zróżnicowanie to wynikało ze stopnia przekształcenia antropogenicznego akwenu i jegozlewni. Zlewnia Jamy Roma jest typowo leśna. Lasy zajmują 90% jej powierzchni, kolejne5% stanowi samo jezioro. Jest to więc zlewnia naturalna. Położenie w sąsiedztwie rzeki spra-wia, że nie jest narażona na wpływy antropogeniczne. Bawole Rogi, które są także położo-ne stosunkowo daleko od zabudowań, mają jednak zlewnię rolniczą. Łąki zajmują 60%powierzchni zlewni, 23% stanowi jezioro (rys. 2).

Rys. 2. Zagospodarowanie zlewni jezior Jama Roma i Bawole Rogi:1 – łąki, 2 – zadrzewienia, 3 – lasy, 4 – bagna, 5 – wody, 6 – dział wodny.Fig. 2. Developing of Jama Roma and Bawole Rogi lakes basins:1 – meadows, 2 – wooded area, 3 – forests, 4 – swamps, 5 – water, 6 – watershed.ZANIECZYSZCZENIE ANTROPOGENICZNE WÓD JEZIORNYCH

Działalność człowieka (głównie nawożenie), ma swe odzwierciedlenie w składziechemicznym wody. Wyższa zawartość siarczanów w jeziorach położonych pod krawędzią

doliny spowodowana jest presją „podwórek” gospodarstw położonych nad krawędzią,które mają na ogół nieuregulowaną gospodarkę ściekami.

Najwyższe stężenia sodu i potasu notowano w jeziorach zakolowych, Jamie Roma iBawolich Rogach, oraz podkrawędziowych. Jony Na i K doprowadzane są wraz z wodamirzecznymi lub na skutek działalności człowieka w obrębie bezpośrednich zlewni jezior.Łączna zawartość sodu i potasu wynosiła od 4 do 17,5 mg/l. Znacznie wyższe wartościnotowano w małych jeziorach podkrawędziowych, do których migrowały wraz ze ściekamifekalnymi. W czerwcu ich zawartość wynosiła 33 mg/l.

SKŁAD JONOWY WÓD JEZIOR

Znacznie zmieniała się w ciągu roku zawartość jonów Ca i HCO3. Geogeniczne wo-dorowęglany i wapń, w okresie potamofazy, dostają się do wód jezior na skutek ługowaniaskał węglanowych budujących górną część zlewni Bugu. Ich obecność w wodach jezior-nych wiąże się zatem z zasilaniem rzecznym. Najwyższe stężenia jonów wapniowych iwodorowęglanowych notowano w Bawolich Rogach, których kontakt z wodami rzecznymijest najczęstszy i najdłuższy. Zawartość HCO3 wynosiła od 226 mg/l do 314 mg/l, nato-miast Ca od 90,4 do 166 mg/l. W Jamie Roma ilość HCO3 wahała się od 122 do 199 mg/l,natomiast Ca od 42 do 72 mg/l. Wymiana wód jeziornych i rzecznych zachodzi w tymakwenie później i trwa krócej. W pozostałych jeziorach, o utrudnionej łączności z Bugiemzawartość HCO3 wynosiła od 89 do 143 mg/l, zaś Ca od 58 do 134 mg/l (rys. 3).

Rys. 3. Skład jonowy wód analizowanych jezior:1 – Jama Roma, 2 – Bawole Rogi, 3 – jezioro nr 3, 4 – jezioro nr 4, 5 – Bug.Fig. 3. Ion composition of the selected lakes water:1 – Jama Roma lake, 2 – Bawole Rogi lake, 3 – lake number 3, 4 – lake number 4, 5 – Bug river.

Ważny problem stanowi zróżnicowanie składu jonowego wód jeziornych w różnychfragmentach misy. Wyraźna zmienność parametrów fizykochemicznych, utrzymująca sięprzez większą część roku hydrologicznego świadczy o niewielkiej roli mieszania wód. Pomi-mo niewielkiej głębokości i objętości jezior, podatnych na wiatrową miksję wód, proces ten,w przypadku większości jezior, ma niewielkie znaczenie. Wynika to z dwóch przyczyn, zwią-

SO4HCO3

zanych z charakterem zlewni oraz misy jeziornej. Zalesienie zlewni jest ważnym czynnikiemhamującym prędkość wiatru, utrudniającym mieszanie wód. Położenie przy krawędziachmorfologicznych lub w sąsiedztwie odsypów meandrowych także spowalnia miksję. Spośródparametrów batymetrycznych duże znaczenie ma kształt jezior. Zwykle wąskie i mocno wy-gięte, mają tylko fragment misy eksponowany w kierunku wiejącego wiatru. To znacznieutrudnia mieszanie wody i sprzyja utrzymywaniu różnic jakościowych w poszczególnychczęściach zbiornika. Ostatnim czynnikiem, wbrew oczekiwaniu, jest niewielka głębokość,która sprzyja rozwojowi roślinności wodnej, zarówno tej zanurzonej jak i pływającej. Wokresie wegetacyjnym nawet największe jeziora są bardzo silnie zarośnięte a nagromadze-nie roślinności wodnej jest tak duże, że skutecznie przeciwdziała ruchom wody. Najwięk-sze różnice w składzie chemicznym wystąpiły w jeziorze Jama Roma. Mineralizacja ogólnawód w obrębie jeziora wynosiła od niespełna 140 mg/l w części południowej, do 180 mg/l wczęści północnej. Takie zmiany mogły wynikać z tego, że jezioro po okresie zasilania wo-dami rzecznymi, nie miało wymieszanej wody w całej misie.

PODSUMOWANIE

Można stwierdzić, że wody badanych jezior mają prosty, dwujonowy skład Ca–HCO3.Twardość ogólna w okresie badań wynosiła od 1,4 do 8,8 mval/l, natomiast twardość niewę-glanowa, wskazująca na antropogeniczne przekształcenie środowiska wahała się od 0,6 do 3,6mval/l. Parametrem, który cechowała największa zmienność był wapń, którego zawartośćzmieniała się od 1,1 do 8,3 mval/l, co mogło wynikać z różnego sposobu zasilania jezior.

W kształtowaniu cech jakościowych wód, duże znaczenie miały wody rzeczne, stądzbliżony charakter składu jonowego wód jezior i Bugu. Wody bużańskie wcześniej wle-wają się do jezior położonych w bliskim sąsiedztwie koryta. Skład chemiczny wód utwo-rzony na skutek zasilania wodami rzecznymi utrzymuje się w jeziorach przez kilka miesię-cy. Tylko nieliczne jeziora, położone w strefie podkrawędziowej (w największej odległościod rzeki), zachowują swój pół-naturalny charakter przez większą część roku, a w przypad-ku niskich stanów Bugu przez cały rok. Jeziora te, ze względu na swoje położenie zasilanesą wodami Bugu wyłącznie podczas najwyższych wezbrań, kiedy wody rzeczne wypełniającałą dolinę.

W okresach suchych, na skutek długotrwałego braku zasilania jezior przez wodyrzeczne i atmosferyczne, dominuje wysoka ewapotranspiracja i parowanie z wolnej po-wierzchni wody. Dochodzi wówczas do wyraźnego zatężenia roztworu w wodach jezior-nych. Konsekwencją jest wzrost stężenia rozpuszczonych składników mineralnych.

Na kształtowanie parametrów fizykochemicznych znacząco wpływa także bliskiesąsiedztwo gospodarstw. Zanieczyszczenia związane z ich funkcjonowaniem spływają domis jeziornych, stanowiących naturalną bazę drenażu. Wynikiem tych procesów jest wy-raźne zróżnicowanie parametrów jakościowych wód jezior i rzeki Bug. W czerwcu wjeziorach najbardziej oddalonych od Bugu zaobserwowano mineralizację ogólną wodyprzekraczającą 750 mg/l, podczas gdy wody bużańskie miały wówczas mineralizację 560mg/l.

Ogólnie charakter hydrochemiczny wód jeziornych można określić jako, średniozmi-neralizowane z wyraźnym udziałem składników antropogenicznych.

Zmienność sezonowa jest słabo udokumentowana, co wynika z braku wystarczającodługiej serii obserwacji, ale można określić ogólne zasady decydujące o jej dynamice. Wokresie wysokich przepływów Bugu, ogólna mineralizacja wód jest niższa, natomiast przyprzepływach niższych wzrasta. Wynika to z charakteru zasilania. Wysokie przepływypowodują na ogół niskozmineralizowane wody roztopowe lub opady atmosferyczne. Pod-czas niskich przepływów dominuje zasilanie wodami podziemnymi, których kontakt ze ska-łami zlewni jest relatywnie dłuższy. Wówczas parametry fizykochemiczne wód, zarównojezior jak i rzeki wynikają z cech geochemicznych obszaru zasilania.

LITERATURACHMIEL S., DAWIDEK J., SZWAJGIER W., TURCZYŃSKI M., 2003: Genetic types and transformations of lakes in the Middle

Bug valley-flood. Limnological Review , vol. 3, Kielce.DAWIDEK J., FERENCZ B., 2005: Hydrochemical classification of the river lakes situated near the Bug River. Limnological

Review, vol. 5, Sosnowiec.PAZDRO Z., 1977: Hydrogeologia ogólna. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.PULINA M., 1999: Kras. Formy i procesy. Wydawnictwo UŚ, Katowice.

Beata Ferencz

PHISICOCHEMICAL WATER PROPERTIES OF THE CHOSEN LAKEIN THE MIDDLE PART OF BUG RIVER VALLEY

SummaryRiver waters play a very important role in shaping the qualitative features of lakes’ waters. The

lakes situated in the nearest vicinity of river bed are supplied the earliest. River inflow modifies lakeswaters ion composition for several months.

Only a few lakes situated the furthest away from the river bed preserve quasi – natural character forthe best part of the year, sometimes all year round. In the dry periods, when evaporation is very high,dissolved solids concentration increases.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 21-27

Nina GRADStudenckie Koło Naukowe Geografów Akademii PedagogicznejKraków

REWITALIZACJA KRAKOWSKIEGO KAZIMIERZA

Rozwój struktury przestrzennej każdego miasta jest procesem bardzo złożonym i różno-rodnym, wyrażającym się m.in. w przemianach form i układów przestrzennych, funkcji orazwzroście terytorialnym. Na przestrzenny rozwój miasta oraz przekształcenia jego we-wnętrznej struktury składa się zespół procesów dyfuzji – sukcesji, których rozmiary i tem-po warunkowane są różnymi czynnikami modelującymi. Mają one odzwierciedlenie wzróżnicowanym stopniu jakościowych i ilościowych przemian w użytkowaniu przestrzenimiejskiej oraz terytorialnym ich zasięgu (Mydel, 1979).

Na strukturę funkcjonalną i przestrzenną obszarów zabudowanych polskich miastsilny wpływ mają także ciągle trwające procesy transformacji gospodarki, wyrażające sięwzrostem zróżnicowania potrzeb i podaży ogólnych trendów, oraz procesy globalizacyjne,których przejawem jest udział kapitału zagranicznego w inwestycjach miejskich.

W wyniku przemian funkcjonalno-przestrzennych wiele obszarów miejskich zostałozdegradowanych, a inne części miast uzyskały nową rangę. Aby mogła jednak powstaćharmonijna przestrzeń miejska koniecznym stało się podjęcie przedsięwzięć przywracają-cych ład przestrzenny i znaczenie obszarów zaniedbanych.

Jednym z takich działań stała się rewitalizacja, która w Europie Zachodniej zaist-niała już w latach 70. XX w. Zaczęto zastanawiać się, co zrobić z dzielnicami zaniedbany-mi, które znajdują się w stadium kryzysu gospodarczego i społecznego, które zamieszki-wane są przez najbiedniejszych, gdzie często rodzą się patologie.

We Francji, którą można uznać za prekursora rewitalizacji, początkowo problempróbowano rozwiązać przez przesiedlenia. Gdy jednak w parlamencie francuskim podczasdyskusji na ten temat padło słowo "deportacja", wywołało to protesty. Politycy zdali sobiesprawę, że nie przesiedlenia ludzi, lecz podnoszenie standardu zaniedbanych dzielnic jestsposobem na rozwiązanie tej kwestii. Postanowiono zachęcić bogatsze grupy społeczne,które mają większą siłę ekspansji, aby na nowo zamieszkały te obszary, które kiedyś byłykwitnące, lecz z różnych względów podupadły.

W Polsce o tak pojmowanej rewitalizacji zaczęto mówić w połowie lat 90. Pojęcie re-witalizacji jest zatem w Polsce nowe, o czym świadczy także fakt jego braku w encyklopediachi słownikach wydanych przed rokiem 1989. Według „Zaktualizowanej Koncepcji Przestrzen-nego Zagospodarowania Kraju” (2005) wydanej przed Rządowe Centrum Studiów Strategicz-nych rewitalizacja jest to „proces przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych wzdegradowanych częściach miast, przyczyniający się do poprawy jakości życia mieszkańców,przywrócenia ładu przestrzennego i do ożywienia gospodarczego. Działania rewitalizacyjneobejmują kwartały starej, często zabytkowej zabudowy, humanizację osiedli budowanych z

wielkiej płyty oraz działania restrukturyzacyjne na terenach poprzemysłowych i powojsko-wych. Celem rewitalizacji powinno być także zachowanie walorów historycznych w tymgłównie urbanistycznych i architektonicznych. Podkreślenie ich unikalności i lokalnegokolorytu, może z kolei zwiększyć ich atrakcyjność turystyczną, a tym samym przyczynićsię do wzrostu szans rozwojowych” (http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/dokumenty).

Krakowska dzielnica Kazimierz dobrze obrazuje przemiany funkcji i znaczenia. Ka-zimierz był bowiem dzielnicą nie cieszącą się najlepszą opinią wśród krakowian. Dziś zasprawą wielu inicjatyw prywatnego biznesu, działań Urzędu Miasta Krakowa oraz wieluwydarzeń kulturalnych konkuruje z Rynkiem Głównym pod względem rozmaitości a takżeżycia kulturalnego i rozrywkowego. Odnowione zabytki – szczególnie związane z kulturąŻydów – są atrakcją turystyczną nie tylko dla koneserów, ale i celem licznych pielgrzymekturystów z całego świata.

Początki Kazimierza sięgają XIV wieku. W 1335 roku otrzymał prawa miejskie i roz-wijał się dynamicznie jako miasto, korzystając z sąsiedztwa dużego ośrodka jakim byłKraków. Od XV wieku zaczęli osiedlać się tu Żydzi, których wypędzono z dzisiejszej dziel-nicy uniwersyteckiej – ul. Św. Anny. Jednak rozwój Krakowa był na tyle intensywny, że w1792 roku Kazimierz został włączony w granice administracyjne miasta, stając się jegodzielnicą. Po wojnie, gdy społeczność żydowska Kazimierza znacznie zmalała, władze komu-nistyczne zadecydowały osiedlać tu wszystkich stanowiących zagrożenie dla dobregoobrazu miasta. Zaczęła się degradacja przestrzeni Kazimierza, zarówno pod względemsocjalnym, jak i historyczno-kulturowym (Mydel, 1994).

Do ponownego odkrycia Kazimierza przyczyniła się „Lista Schindlera”, a przedewszystkim Festiwal Kultury Żydowskiej. Popularność filmu S. Spielberga sprawiła, że byłe„miasto żydowskie na Kazimierzu” zaludniło się turystami, na początku głównie zagra-nicznymi: z USA, Niemiec, Izraela. Festiwal Kultury Żydowskiej przyczynił się również doodrodzenia żywej i nowoczesnej kultury żydowskiej w Polsce (Sabor, 2004). W ten sposóbKazimierz znowu zwrócił na siebie uwagę, nie tylko zagranicznych turystów, ale i władzmiasta. W celu zapobieżenia dalszej dewastacji szeregu obszarów Krakowa władze miastapostanowiły przystąpić do opracowania programów ich rewitalizacji. Celem każdego pro-gramu miało być rozwiązanie podstawowych problemów występujących na wytypowanymobszarze poprzez przygotowanie kompleksowej koncepcji rewitalizacji tego obszaru. Wten oto sposób w 1993 r. Prezydent Miasta Krakowa powołał Zespół ds. rewitalizacji Ka-zimierza, a w latach 1993 – 1994 powstał projekt „Kazimierz – plan działań” opracowanyw ramach programu UE ECOS przy współpracy z Edynburgiem i Berlinem. Była to pierw-sza systemowa próba podejścia do problematyki rewitalizacji krakowskiego Kazimierza.

Trudno jest jednak ocenić efekty wdrażania „Planu działań na rzecz rewitalizacjiKazimierza”, ponieważ nie został on oficjalnie uznany za obowiązujący dokument. Był onzatem pewnego rodzaju zaleceniem ekspertów, jednak bez jakichkolwiek uprawnień decy-zyjnych, co wiązało się także z utrudnieniami egzekwowania postanowień wydanych przezZespół ds. Rewitalizacji Kazimierza. Plan działań zalecał szereg zadań do zrealizowania wkilku przedziałach czasowych, ale z wyżej wymienionych względów bardzo duża ich częśćnie doszła do skutku. W okresie do 2 lat tylko kilka zadań zostało wykonanych m.in.: okre-ślenie „obszaru odnowy miejskiej” na Kazimierzu poprzez uznanie tego obszaru jako„strategicznego”, adaptacja budynku przy ul. Estery 6 – na przychodnię zdrowia, zaawan-sowanie prac nad oznakowaniem turystycznym dzielnicy, zapoczątkowanie prac nad od-nową ulicy Szerokiej, promocja turystyki kulturalnej poprzez wydanie materiałów promo-

cyjnych, stworzenie Biura Lokalnego (częściowo zrealizowano: malowanie elewacji, od-nowa zabudowy mieszkaniowej, analiza możliwości wykorzystania synagog, opracowanieplanu zagospodarowania nadbrzeży Wisły). W okresie do 5 lat trudno w ogóle znaleźć zada-nia wykonane do końca, można mówić jedynie o rozpoczęciu działań: na rzecz powstaniaMuzeum Transportu Miejskiego, prace rewaloryzacyjne przy ul. Szerokiej, naprawa elewacjiniektórych posesji, prace porządkowe na Placu Wolnica, poprawa wyglądu ulic (Trafas,2000).

Niewątpliwym efektem wdrożenia dokumentu „Kazimierz – plan działań” byłoutworzenie Biura Lokalnego Kazimierz, które stało się jednym z instrumentów rewitaliza-cji, podejmując działania na rzecz mieszkańców i inwestorów przez promocję i turystykę,badanie opinii publicznej i konsultacje społeczne, konferencje i wystawy. Lokalne BiuroKazimierz, mimo wielu pomyślnie przeprowadzonym działań, miało także wiele proble-mów. Przede wszystkim, funkcjonując na zasadzie porozumienia między Urzędem Miasta,a Stowarzyszeniem Krakowskie Forum Rozwoju, nie posiadało własnej osobowości praw-nej. Biuro mogło zatem dokonywać czynności prawnych jedynie przez UMK lub Forum.Struktura ta narzuciła więc sposób funkcjonowania Biura – jako jednostki stymulującejpewne przedsięwzięcia, opiniodawczej, a nie głównego inicjatora wszelkich działań (Wal-czak, 2000).

Na zmianę funkcji dzielnicy Kazimierz wpływały także, mające miejsce już od lat 70.procesy rewaloryzacji, które początkowo były nastawione na ratowanie szczególnie zagrożo-nych pojedynczych budynków przy zachowaniu ich dotychczasowego wykorzystania. Niezmieniając jednak ich funkcji mieszkalnych i handlowo-usługowych. Następne prace remon-towo-modernizacyjne nastawione były na większe kompleksy obiektów, aż w końcu działa-niom tym towarzyszyło całkowite zmienianie funkcji rewaloryzowanych obiektów (Jasieński,Piotrowski, 1992).

Obecnie na Kazimierzu widocznych jest wiele prac remontowych, m.in. polegają-cych na odnowie elewacji kamienic, ale także mają miejsce nowe inwestycje budowlane,między innymi przy ul. Kupa. Trynitarskiej i Starowiślnej, a planowane są także kolejne coświadczy o wzroście atrakcyjności dzielnicy nie tylko wśród turystów, ale i inwestorów.Od strony ul. Krakowskiej planowany jest czterokondygnacyjny budynek z użytkowympoddaszem. Na parterze znajdą się punkty handlowe i usługowe, a na wyższych piętrachapartamenty. Podobne funkcje ma spełniać obiekt, który stanie od strony ul. Bożego Ciała.Będzie miał trzy kondygnacje. Pomiędzy nimi, w środkowej części, projekt przewiduje bu-dowę hotelu, na około 80 miejsc, o wysokości pięciu kondygnacji. Wjazd i wyjazd z pod-ziemnego parkingu będzie się odbywał w kierunku ul. Krakowskiej. Na części dachówpowstaną zielone tarasy. Jak zapewniają projektanci, budynki swoim wyglądem mająprzypominać architekturę XIX-wieczną. Autorem projektu jest Pracownia KonserwacjiZabytków "Arkona" (http://miasta.gazeta.pl/krakow).

Poważnym jednak problemem dla nowych inwestycji są złożone procedury przy-znania warunków zabudowy i bardzo długie terminy ich wydawania. We Wrocławiu nadecyzję o przyznaniu warunków zabudowy czeka się od dwóch do ośmiu miesięcy, wPoznaniu dwa miesiące, a w Krakowie od sześciu miesięcy do dwóch lat(http://miasta.gazeta.pl/krakow). Ogromną barierę podjęcia działań odnowy dzielnicy sta-nowią także nieuregulowane stany prawno-własnościowe wielu nieruchomości oraz zapisyobowiązującego nadal Miejscowego planu szczegółowego zagospodarowania przestrzen-nego zespołu zabytkowego Kazimierza i Stradomia z 1987 roku.

Kłopoty niestety nie dotyczą tylko nowych inwestorów, ale także zarządców zabyt-kowych kamienic, którzy pragną je odnowić. W Krakowie na zgodę na remont zabytkowejfasady kamienicy trzeba czekać o wiele dłużej niż trwa sam remont (http://miasta.gazeta.pl/krakow). Stąd też tylko częściowe odnowienie kamienic na Kazimierzu, gdzie codziennymjest widok sąsiadujących ze sobą dwóch budynków – pięknie odnowionego i popadającegow ruinę.

Mimo wielu przeszkód nieustannie dąży się do podejmowania działań ochronnych,wzbogacania funkcji, odtwarzania części obiektów, a także tworzenie nowych. Podejmo-wane prace mają służyć mieszkańcom, przyczynić się do poprawy warunków środowiskaoraz ożywienia działalności kulturalnej. Rozszerzenie bazy ekonomicznej i oferty tury-stycznej znajduje odzwierciedlenie w zainteresowaniu dzielnicą wśród przyjezdnych.Szczególnie widoczny jest wzrost zaplecza gastronomicznego i licznych kawiarenek, którestanowią silną konkurencję dla Starego Miasta. Także zachowane dziedzictwo kulturowepromowane nieustannie przez Centrum Kultury Żydowskiej stanowi o wyjątkowości tegomiejsca.

Kazimierz stał się w ostatnich latach ważnym centrum życia nocnego i gastronomii.W 1973 roku było na jego obszarze zaledwie 14 lokali gastronomicznych, w 1994 roku 39,a w 2004 – 133. Znacząco zmieniło się także rozmieszczenie lokali gastronomicznych,które początkowo były położone przy głównych szlakach komunikacyjnych, a obecniewidać coraz większe ich rozproszenie (Murzyn, 2006).

Szczególną rolę w rewitalizacji Kazimierza odegrała funkcja kulturalna tego miejsca. Wlatach 90. XX w. systematycznie wzrastał udział wydarzeń kulturalnych na Kazimierzu wogólnej liczbie imprez tego typu odbywających się w Krakowie. Na Kazimierzu znaczniewiększa jest także dynamika wzrostu liczby wydarzeń kulturalnych. W porównaniu z 1997rokiem w Krakowie w 2004 roku odbyło się o 29% wydarzeń więcej, natomiast na Kazi-mierzu ich liczba zwiększyła się ponad dwukrotnie – o 114%. Od czasu zainicjowaniaFestiwalu Kultury Żydowskiej i powstania Centrum Kultury Żydowskiej Kazimierz zacząłodgrywać również dużą rolę jako miejsce otwartych dla szerokiej publiczności prelekcji,wykładów, warsztatów artystycznych, kameralnych pokazów filmowych. Równie silna jestpozycja Kazimierza dotycząca wydarzeń związanych ze sztukami plastycznymi. W kształ-towaniu oferty kulturalnej dzielnicy ogromną rolę odegrały niewątpliwie placówki muzeal-ne (Murzyn 2006). Bardzo ważnym faktem było przeprowadzenie analizy dotyczącej wy-korzystania synagog, odnowienia ich i udostępnienia turystom. W chwili obecnej na przy-kład budynek Synagogi Izaaka objęty jest programem "Synagoga Izaaka", mającym na celupozyskanie funduszy na jej odbudowe i renowację, a zobaczyć dzięki temu można m.in.wystawę multimedialną pokazującą życie i kulturę Żydów polskich sprzed i podczas okupacji.

Również ważną funkcji dzielnicy Kazimierz jest funkcja mieszkaniowa. RozwójKazimierza, szczególnie budownictwa, i przemiany demograficzne tej dzielnicy wskazują,że właśnie uwarunkowania historyczne nadały funkcji mieszkaniowej dominującą pozycję,jakkolwiek liczba ludności dzielnicy jest niewielka i wciąż maleje (Więcław, 1997). Natu-ralnym bowiem zjawiskiem jest fakt, że ze wzrostem znaczenia centralnych obszarówmiasta, funkcja mieszkaniowa tych miejsc spychana jest na boczny plan na rzecz funkcjiadministracyjno – usługowo – handlowych. Kazimierz jednak, jako odrębne wcześniejmiasto, nie przejął jeszcze typowych funkcji obszaru centralnego, dlatego funkcja miesz-kaniowa ma tu nadal istotne znaczenie.

Równolegle do zmian funkcji i przestrzeni fizycznej zachodzą zmiany w społeczeń-stwie. Widoczne jest to w liczbie ludności, zmianie składu społecznego, zróżnicowaniumajątkowym mieszkańców, postawach wobec zmian oraz zaangażowaniu w rewitalizację.

Charakterystyczną przemianą obszarów rewitalizowanych jest zmiana składu spo-łecznego, w tym usuwanie dotychczasowych, mniej zamożnych mieszkańców i pojawieniesię nowych. Niestety jest to powodem licznych społecznych sporów, gdyż w dzielnicypojawiają się nowi mieszkańcy, dla których jest to tylko miejsce noclegu i którzy to mającałkiem inne priorytety. W przeciwieństwie do rdzennych mieszkańców nie wiążą się z tądzielnicą. Dlatego też często wraz z wyższym statusem społeczno-ekonomicznym dzielnicyspada jakość życia wielu mieszkańców, wyrażona bliskimi kontaktami międzysąsiedzkimi ipowiązaniami społecznymi. Nowe funkcje dzielnicy są zatem w coraz większym konflikciez funkcją mieszkaniową.

Jak pisze K. Iwanicka (1992) „od ponad czterech dziesięcioleci Kazimierz stał sięprzestrzenią życiową dla nowych mieszkańców, dla których nieistotne były wypracowane iprzekazywane z pokolenia na pokolenie wzory życia podporządkowanego archetypom religiijudaistycznej. Przestały także znaczyć poszczególne obiekty architektury, które z czasem za-częły wypełniać przypadkowo przypisane im funkcje (…) Z socjologicznego punktu widzeniaKazimierz jest przykładem procesu tworzenia nowej społeczności w starych zasobach urbani-stycznych, przykładem procesu adaptacji do warunków, które wcześniej zostały wypracowaneprzez wspólnotę o odmiennych tradycjach kulturowych podtrzymującą wieloma symbolamiswoją odrębność”.

Postawy mieszkańców wobec rewitalizacji Kazimierza także różnicowały się w cza-sie. Początkowo ludność była bardzo pozytywnie nastawiona do wszelkich zmian widząc wnich szanse dla dzielnicy, ale obecnie opinie są coraz bardziej negatywne. Nowe funkcjedzielnicy przyczyniły się do licznych niebezpieczeństw i niedogodności dla mieszkańcówjakimi są: brak infrastruktury rekreacyjnej, brak miejsc parkingowych, hałas, nowi właści-ciele nieruchomości, liczne grupy młodzieży i turystów.

Przy okazji analizy rewitalizacji krakowskiego Kazimierza uzewnętrzniają się wyraźnezmiany we wszystkich aspektach funkcjonowania tej dzielnicy: przestrzennym, ekonomicz-nym, społecznym i ogólnym wizerunku. Liczne działania podmiotów publicznych i prywat-nych przyczyniły się do uzdrowienia dzielnicy. Duży wpływ na zapoczątkowanie i przebiegprocesów odnowy miało położenie Kazimierza w centrum miasta, także rozwój funkcji kultu-ralnych przyczynił się do rewitalizacji dzielnicy. Niestety działania podjęte na Kazimierzuzrodziły konflikty związane z tożsamością przestrzeni miejskiej, a także pojawiło się wielesprzeczności interesów prywatnych, publicznych i lokalnych.

Podsumowując proces rewitalizacji należy stwierdzić, że był on jak dotąd procesemspontanicznym, zachodzącym dzięki działalności wielu podmiotów prywatnych, a samo-rząd przyjął raczej biernego obserwatora. W związku z tym w procesie ożywienia przewa-żały dotychczas motywacje ekonomiczne, natomiast działania na rzecz społeczności lokal-nej były drugoplanowe. Stało się to także przyczyną polaryzacji i gentryfikacji społeczeń-stwa.

Rewitalizacja Kazimierza stała się dobrym przykładem sterowania przez rynek, jed-nak jest ona selektywna pod względem przestrzeni. Podmioty prywatne działają punktowo,zatem jedynie władze publiczne mogą oddziaływać na całość obszaru. Konieczne jestzatem kontrolowanie i zarządzanie procesem rewitalizacji przez samorząd lokalny, szcze-gólnie jeśli rewitalizacja ma uwzględniać cele społeczne (Murzyn, 2006).

LITERATURAIWANICKA K., 1992: Społeczność krakowskiego Kazimierza wobec rewitalizacji. [w:] Prace z zakresu socjologii. Zeszyty

Naukowe AE w Krakowie. AE, Kraków.JASIEŃSKI J., PIOTROWSKI J., 1992: Zamiany funkcji rewaloryzowanych zasobów zabytkowych Krakowa, [w:] Problemy gospo-

darowania zasobem budowlanym w zabytkowych zespołach miejskich. Zeszyty Naukowe AE w Krakowie. AE, Kraków.Miejscowy plan szczegółowego zagospodarowania przestrzennego zespołu zabytkowego Kazimierza i Stradomia, 1987, Rada

Narodowa Miasta Krakowa, KrakówMURZYN A., 2006, Kazimierz – Środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków.MYDEL R., 1979: Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa. PAN, Wrocław.MYDEL R., 1994, Rozwój urbanistyczny miasta Krakowa po II wojnie światowej, Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Kraków.SABOR A., 2004: Miasto w mieście – wczoraj i dziś krakowskiego Kazimierza. [w:] Autoportret. Małopolski Instytut Kultury,

Kraków.TRAFAS K., 2000, Plan działań na rzecz rewitalizacji Kazimierza – sukcesy i porażki. [w:] Perspektywy rozwoju Kazimierza. Co

dalej z rewitalizacją? KIN, Kraków.WALCZAK M., 2000: Biuro Lokalne Kazimierz jako instrument rewitalizacji.[w:] Perspektywy rozwoju Kazimierza. Co dalej z rewitali-

zacją? KIN, Kraków.WIĘCŁAW J., 1997: Zmiany funkcji dzielnicy Kazimierz w Krakowie w świetle współczesnych przekształceń społeczno-

gospodarczych, [w:] Folia Geografia, Series Geographica Oeconomica, t. XXIX-XXXZaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2005, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa.http://miasta.gazeta.pl/krakowhttp://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/kpzk_prognoza.pdf

Nina Grad

REVITALIZATION IN THE KAZIMIERZ DISTRICT IN CRACOW

SummaryNotion of revitalization is rather new, what is proven by lack of it in dictionaries published before

1989. Earlier, was mentioned mainly the renovation conception, which was applied to saving separateendangered buildings while maintaining their residential and commercial service function. More andmore common repair works with time also forced a change of designation of renovated complexes andthis way was started to be used notion of revitalization, which means bring back to live. Revitalization isunderstood as the process of spatial, social and economic changes, which improves inhabitants’ qualityof life, restores spatial order and activates economical development on these areas. Very important aswell is keeping the historical values, mainly urban and architectonical.

Very good example of place-based revitalization is Cracow district Kazimierz, where we can findnumerous functional spatial changes. After Second World War, when from Kazimierz Jewish commu-nity left only few citizens, communists government decided to resettle here everyone, who could bea threat to the good name of Cracow city. This way degradation of district’s space has started, in bothsocial and historical (cultural) dimensions.

„Schindler’s list” movie has contributed to restore the interest to this charming place. Great role inKazimierz revitalization had Jewish Culture Festival. This way Kazimierz drew an attention not only offoreign tourists, but also city authorities. In order to avoid further degradation of several Cracow com-plexes, local government has decided to work out revitalization programs. In 1993 president of Cracowcalled into existence “Team to revitalization Kazimierz”, and in 1993-1994 was created project „Kaz-imierz – action plan”, made within UE program ECOS with Edinburgh and Berlin cooperation. Theeffect of this plan was establishment of Local Office Kazimierz, which became one of the revitalizationinstruments.

Undertaken works are supposed to serve inhabitants, contribute to improvement of environmentalconditions and animate cultural activity. Development of economic base and tourist offer finds it’sreflection in growing interest of visitors to the district. Especially noticeable is increase in gastronomicinfrastructure and numerous coffee shops, which are strong competition to the Main Market Square.Preserved cultural heritage, so well promoted by Center for Jewish Culture, also proves uniqueness ofthis place.

In parallel to changes in function and physical space of the district changes in society are takingplace. It’s noticeable in quantity of population, financial diversification of inhabitants, attitude tochanges and involvement in revitalization process. Typical transformation in revitalizing areas is modi-fication of social composition.

Revitalization processes had visible contribution to the reorganization of Kazimierz area, whichnow is vibrant with life and very popular also among the Cracow inhabitants.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 28-41

Monika JANIAStudenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu ŚląskiegoSosnowiec

PRÓBA WALORYZACJI PRZYRODNICZEJZIEMI KŁODZKIEJ

NA POTRZEBY TURYSTYKI I REKREACJI

WSTĘP

Waloryzacja w rozumieniu ogólnym oznacza wartościowanie, określanie znaczeniai przypisywanie określonych zalet przedmiotom osobom lub działaniom (Hopfer i in.,1982). Często jest też rozumiana jako klasyfikacja przestrzeni do różnych celów. Dziękiwaloryzacji możemy określić możliwości zagospodarowania i spełniania przez obszarkonkretnej funkcji (Senetra, Cieślak, 2004). Przykładem takiej funkcji w tym opracowaniujest funkcja turystyczno-rekreacyjna oparta o zasoby przyrodnicze Ziemi Kłodzkiej. Dotych zasobów, w ujęciu ogólnym, należą: podłoże skalne, gleba i rzeźba terenu, flora ifauna, wody powierzchniowe i podziemne, pogoda i klimat lokalny. Dla potrzeb opraco-wania zostały wyodrębnione trzy spośród wyżej wymienionych komponentów środowiskaprzyrodniczego: rzeźba, wody i roślinność drzewiasta. W oparciu o te składniki określonostopień w jakim istniejące warunki decydują o atrakcyjności. Odbywa się to przez nadanierangi poszczególnym składowym, metodą bonitacji punktowej.

Wartościowanie przestrzeni warunkowane jest dysponowaniem odpowiednim zaso-bem informacji dotyczących badanego regionu. Źródło wiedzy, z którego można czerpaćpotrzebne wiadomości, stanowi w głównej mierze literatura pozwalająca na zapoznanie zdotychczasowym stanem badań nad zagadnieniem.

Do ważniejszych publikowanych prac odnoszących się do oceny środowiska geo-graficznego Ziemi Kłodzkiej zalicza się pozycje o charakterze przewodników oraz pracenależące do literatury popularnej (Ludwig, 1950; Czeppe, 1953; Lenartowicz, 1953; Koź-miński, 1960; Walczak, 1961), odnoszące się do badań geologicznych (Oberc, 1951ab,1957, 1972; Grocholski, 1969; Januszewski, Koszarski, 1979) oraz w sposób ogólny opi-sujące środowisko geograficzne (Walczak, 1961, 1968; Kostrowicki,1968; Dylikowa,1973; Kondracki, 1978).

Biorąc pod uwagę metody oceny środowiska geograficznego dla potrzeb turystyki irekreacji szczególną rolę odgrywa metoda bonitacji punktowej. Jak podaje Lijewski i in.(2002) w literaturze polskiej metodę bonitacji punktowej zastosował po raz pierwszy w okre-sie przedwojennym S. Leszczycki (1937). Obecnie ta metoda jest szeroko stosowana w opra-cowaniach różnych skal, od krajowej, przez regionalną, do lokalnej (Bartkowski, 1965, 1969;Baranowska-Janota, 1973; Łoboda, Wyrzykowski, 1971; Majdecki, 1971; Marsz, 1970; Mile-ska, 1963; Ptaszycka-Jackowska, 1970; Siemiątkowska, Kaczmarska,1968; Warszyńska,1970; Żynda, 1970).

CELE, ZAKRES I METODY BADAŃ

O stopniu szczegółowości klasyfikacji terenu i liczbie wyodrębnionych w jej rezul-tacie kategorii decyduje, przede wszystkim, cel opracowania. Prowadzenie jakichkolwiekbadań, których wynikiem jest ocena, musi wywodzić się z podstawowego zadania, jakimjest określenie celu oceny. Cele te są zawsze konsekwencją różnorodnych zapotrzebowańzleceniodawców. Mogą one między innymi służyć potrzebom praktycznym (jak w przy-padku tego opracowania), gdzie podstawową funkcją oceny jest określenie przydatności iużyteczności przestrzeni dla jednoznacznie sprecyzowanych potrzeb człowieka. Potrzeby temogą zawierać się w sferze zarówno potrzeb społecznych, gospodarczych jak i decyzyjnych.Inaczej mówiąc, tego typu oceny mogą wskazywać możliwość wykorzystania terenu do danejfunkcji (Senetra, Cieślak, 2004).

W odniesieniu do tego, o czym wspomniano powyżej, celem tej pracy jest wskazaniena terenie Ziemi Kłodzkiej miejsc odznaczających się szczególną atrakcyjnością pod wzglę-dem przyrodniczym oraz możliwością ich wykorzystania dla potrzeb turystyki i rekreacji.

Aby osiągnąć przyjęte powyżej założenia należy dokonać waloryzacji przyrodniczejZiemi Kłodzkiej przez wykorzystanie odpowiedniej metody. Za najwłaściwszą uznanometodę bonitacji punktowej w oparciu o pola podstawowe powierzchni. Do waloryzacjizostały przyjęte trzy komponenty środowiska przyrodniczego: rzeźba, wody oraz roślin-ność drzewiasta. W efekcie końcowym, na podstawie tych elementów, powstała mapazbiorcza dająca obraz atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej Ziemi Kłodzkiej. Zakresterytorialny badań obejmuje cały obszar Ziemi Kłodzkiej.

Metodą oceny środowiska geograficznego dla potrzeb turystyki a jednocześnie naj-częściej wykorzystywaną w tego typu opracowaniach jest metoda bonitacyjna. Jak podajeT. Bartkowski (1986), jest to metoda, w której dokonuje się całościowej oceny jednostekprzestrzennych geokompleksu w oparciu o tzw. pola podstawowe oceny. Pole podstawoweoceny jest to jednostka przestrzenna, do której można przypisać pewną wartość bonitacyjnąuzyskaną przy ocenie geokompleksu. Oceny tej dokonuje się drogą kartowania poszcze-gólnych cech badanego obszaru, śledzenia jego zróżnicowania przestrzennego. Do tegocelu służą różnego rodzaju mapy tematyczne obrazujące rozmieszczenie przestrzenne po-szczególnych komponentów przyrody lub ich cech. Dla potrzeb niniejszej pracy wykorzy-stano mapy turystyczne (Szymanek, Skórkowska-Szopa 1988; Procek, Skórkowska-Szopa,1993; Świca, 1976; Masyw Śnieżnika, 1984), mapę topograficzno-administracyjną (Nowa-kowski, Strycharz, 1995), potencjalnej roślinności naturalnej (Matuszkiewicz, 1995), orazmapę hydrograficzną (Nouwaldt, 1989). Stosowane są różne rodzaje pól podstawowych. WgT. Bartkowskiego (1986), można je podzielić na dwa zasadnicze typy: a) pola o granicachprzyrodniczych, b) pola o granicach sztucznych.

Dla potrzeb niniejszego opracowania wykorzystano drugi rodzaj podziału i obszarZiemi Kłodzkiej podzielono siecią kwadratów o boku 2 x 2 km, czyli o powierzchni 4 km2.Początek przedziału ustalono w środku obszaru na przecięciu równoleżnika 50°24′N ipołudnika 16°40′E. Tak wydzielonym polom podstawowym przypisano kolejno wartościpunktowe w odniesieniu do analizowanych elementów środowiska geograficznego.

W oparciu o tę metodę dokonana została waloryzacja przyrodnicza Ziemi Kłodzkiejw celu określenia jej przydatności dla turystyki i rekreacji.

OBSZAR BADAŃ

Ziemia Kłodzka znajduje się w południowo-zachodniej części Polski, swym zasię-giem obejmuje Kotlinę Kłodzką oraz otaczające ją góry zaliczane do Sudetów Środkowychi Wschodnich. Jak podaje W. Walczak (1961), dzięki zamknięciu przez góry jest to najbardziejzwarta kraina geograficzna Dolnego Śląska, o wyraźnych granicach naturalnych i o swoistymkrajobrazie. Powierzchnia jej przekracza 1630 km2.

Kotlina Kłodzka stanowi zasadniczą część Ziemi Kłodzkiej a łącząc się na południuz Rowem Górnej Nysy jest największą kotliną Sudetów o powierzchni ok. 500 km2, będącąobniżeniem tektonicznym oddzielającym Sudety Środkowe od Wschodnich. Dno kotlinyrozcina Nysa Kłodzka wraz ze swoimi dopływami Białą Lądecką, Bystrzycą Dusznicką iŚcinawką Kłodzką (Kondracki, 1978). Od zachodu otaczają ją Góry Bystrzyckie, Orlickie iStołowe, od północnego-wschodu Góry Bardzkie i Sowie a od wschodu Grupa Śnieżnika,Góry Bialskie i Złote. Ponadto w zasięgu ziemi kłodzkiej znajduje się również ObniżenieNowej Rudy, Wzgórza Włodzickie oraz Obniżenie Dusznickie ze Wzgórzami Lewińskimi.Obszar Ziemi Kłodzkiej jest z trzech stron zamknięty polityczną granicą z Czechami, a napółnocy i północnym wschodzie administracyjną granicą powiatu kłodzkiego.

Ziemia Kłodzka charakteryzuje się dużą różnorodnością i malowniczością krajobra-zu, co związane jest przede wszystkim z budową geologiczną i procesami, jakie miałymiejsce w przeszłości.

Jak podaje W. Walczak (1961), omawiany obszar znajduje się w zasięgu pięciu jed-nostek tektonicznych: bloku przedsudeckiego, bloku sudeckiego, niecki śródsudeckiej,zapadliskowego rowu Nysy i bloku Gór Orlickich. Blok Gór Orlickich, sudecki i przedsu-decki zostały wydźwignięte wzdłuż spękań skorupy ziemskiej a pozostałe dwie jednostkisą obszarami zapadliskowymi. W obrębie wyżej wymienionych jednostek występuje bar-dzo duże zróżnicowanie budujących je skał, są to wymieniając od północnego zachodu:gnejsowy masyw Gór Sowich, kra Gór Bardzkich zbudowana z łupków, zlepieńców kul-mowych oraz z sylurskich i kambryjskich szarogłazów, kra kłodzka, masyw sjenitowymiędzy Kłodzkiem a Złotym Stokiem, tektoniczna strefa Ustronie – Złoty Stok, a dalej nawschodzie wielki krystaliczny masyw Grupy Śnieżnika, Gór Bialskich i Złotych z przyle-gającą od wschodu strefą skał metamorficznych.

Uwarunkowania geologiczne decydują o wydzieleniu poszczególnych jednostek, doktórych na terenie Ziemi Kłodzkiej zalicza się Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie orazrozdzielające je obniżenie tektoniczne – Kotlinę Kłodzką. Od północnego-wschodu kotlinęzamykają Góry Sowie i Bardzkie, od zachodu Góry Sowie, Bystrzyckie i Orlickie a odwschodu graniczy z nią Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie i Złote.

Ziemia Kłodzka, leżąca na pograniczu Sudetów Środkowych i Wschodnich wraz zrozdzielającą je Kotliną Kłodzką, cechuje się klimatem charakterystycznym dla wszystkichwymienionych wyżej jednostek.

Jak podaje A. Dylikowa (1973), jest to wyraźnie klimat przejściowy pomiędzy kli-matem Sudetów Zachodnich i Wschodnich.

Zasadniczymi cechami klimatu Ziemi Kłodzkiej, wyraźnie uwypuklającymi sięzwłaszcza w zestawieniu z Beskidami Zachodnimi, są łagodniejsze zimy, nieco chłodniejszelata i większa ilość opadów atmosferycznych. Najcieplejszym miesiącem na terenie całejZiemi Kłodzkiej jest lipiec, z temperaturą średnią maksymalną w Kłodzku, wynoszącą24°C. W kolejnych miesiącach następuje stały ich spadek aż do stycznia, na który przypa-

dają temperatury najniższe. Temperatura średnia minimalna dla Kłodzka to -6°C, naŚnieżniku -8°C. Ilość mroźnych dni jest zależna od wysokości, na jakiej leży miejscowość.W Kłodzku mrozy trwają od listopada do marca włącznie, natomiast na Śnieżniku od paź-dziernika do kwietnia (Walczak, 1926).

Obfitość opadów atmosferycznych jest także uwarunkowana wysokością poszcze-gólnych obszarów. Najwięcej opadów otrzymują otaczające kotlinę góry, zwłaszcza okoli-ce Zieleńca i Grupa Śnieżnika. Natomiast najmniejsze ilości opadów przypadają na dnokotliny w okolicach Kłodzka i na dolinę Ścinawki Kłodzkiej. W rocznym przebiegu opa-dów największa ich obfitość zaznacza się w lipcu, kiedy to dochodzi do nawalnych deszczypowodujących niejednokrotnie podtopienia i powodzie. Natomiast luty i wrzesień to mie-siące, w których odnotowuje się najmniej opadów. Szczególna obfitość opadów śnieżnychwystępuje w grudniu i styczniu, a na Śnieżniku nawet w lutym, co zapewnia dobre warunkinarciarskie (Walczak, 1926).

Nysa Kłodzka wraz ze swoimi dopływami Ścinawka Kłodzka, Bystrzyca Dusznickai Biała Lądecka stanowią podstawowy szkielet sieci rzecznej, gdyż doliny ich wciskając sięmiędzy poszczególne grupy górskie, oddzielają je od siebie. Źródła wszystkich rzek i poto-ków z wyjątkiem Ścinawki Kłodzkiej biorą początek w górach Ziemi Kłodzkiej. Najwięcejich wypływa na zboczach Grupy Śnieżnika i Gór Bialskich z powodu dużej ilości opadówintensywnych roztopów oraz nieprzepuszczalności krystalicznych skał (Walczak, 1926).

Region Ziemi Kłodzkiej nie jest zasobny w wody podziemne. Związane są one z utwo-rami czwartorzędowymi i górnokredowymi oraz – w mniejszym stopniu – ze skałami krysta-licznymi. Czwartorzędowy poziom wodonośny występuje głównie w piaskach i żwirachrzecznych doliny Nysy Kłodzkiej i jej dopływów, na głębokościach sięgających 19 m, przysezonowych wahaniach poziomu lustra wody rzędu 2-3 m. Główny poziom wodonośnyzwiązany jest z piaskowcami górnokredowymi. Występujące tu wody typu szczelinowo-warstwowego, charakteryzują się dużą zawartością żelaza (do blisko 7 mg/l), manganu (dook. 2,3 mg/l) i in. Na kontakcie ze skałami krystalicznymi występują źródła wód mineral-nych typu szczaw (Staff, 1994).

Skały Sudetów i ich przedgórza dzięki wielkiemu zróżnicowaniu litologicznemu igeomorfologicznemu dają znaczną rozmaitość rodzajów gleb górskich typu bielicowego ikwaśnych brunatnych (Kondracki, 1978).

Dla Ziemi Kłodzkiej, podobnie jak i dla całych Sudetów, charakterystyczne jest wy-stępowanie właśnie gleb terenów górzystych. Jak podaje J. Kostrowicki (1968), podział glebwedług Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego wyróżnia: gleby niewęglanowe płytkie oniewykształconym profilu oraz gleby o wykształconym profilu, do których zalicza się glebybrunatne i bielicowe, gleby bagienne, czarne ziemie, rędziny i mady.

Roślinność występująca współcześnie na terenie Ziemi Kłodzkiej, podobnie jak i tana terenie całych Sudetów jest pozostałością z okresu polodowcowego.

Największe zwarte kompleksy leśne występują w Górach Bystrzyckich, w GrupieŚnieżnika i w Górach Bialskich oraz w Górach Stołowych. Mniej lasu przypada na GórySowie, a na terenie Gór Bardzkich, Złotych jak również Wzgórz Włodzickich, Lewińskichi w Krowiarkach las występuje jedynie w postaci niewielkich wysepek (Walczak, 1961).

W terenie Ziemi Kłodzkiej widoczna jest piętrowa zmienność roślinności, która jestnieodłącznie związana ze zmieniającymi się warunkami klimatycznymi, jakie mają miejscewraz ze wzrostem wysokości. Zmiany temperatur oraz długości okresu wegetacyjnegomają wpływ nie tylko na skład drzewostanu, ale i roślinności podszycia leśnego.

W świecie zwierząt wśród większych zwierząt ssących pospolite są w lasach górskichZiemi Kłodzkiej jelenie, sarny a także dziki. Jelenie sudeckie, występują w dużej liczbie naterenie Gór Bystrzyckich, Masywu Śnieżnika, Gór Bialskich, Sowich i Bardzkich, są cennązwierzyną łowną. Coraz liczniejsze są także lisy. W lasach Gór Bystrzyckich i Śnieżnikawystępują muflony – silnie już przetrzebione barany górskie, które Niemcy sprowadzilijeszcze przed pierwszą wojną światową z Korsyki. Kuny leśne i borsuki oraz wydry i gro-nostaje są obecnie już dość rzadkimi zwierzętami na tym terenie. Pospolite są natomiastłasice, nietoperze oraz jeże. Wiewiórki w odmianie czarnej występują we wszystkich la-sach Ziemi Kłodzkiej, podobnie jak zające. W latach 20, XX wieku fauna Ziemi Kłodzkiejpowiększyła się o szczura piżmowego, który tu przywędrował z Czech (Walczak,1961).

Wśród ptaków liczne są gatunki jastrzębi i dzięciołów. Często można też spotkać: zi-morodka, pluszcza, drozda ozdobnego, sójkę, orzechówkę, sikory i pliszki (Walczak, 1961).

Z innych gatunków charakterystycznych dla fauny sudeckiej należy wymienić bar-dzo rzadkiego motyla niepylaka apollo, który występował głównie na obszarze MasywuŚnieżnika, małża słodkowodnego, sójkę perłorodną, skoczonoga i wypławka alpejskiego.Do gatunków wschodnio-sudeckich, które pojawiają się na wschód od Nysy Kłodzkiej,należy jeszcze biegacz – chrząszcz z rodziny szczypawek i ślimak nagi (Walczak, 1968).

PODSTAWY WALORYZACJI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGOW ŚWIETLE LITERATURY

Bogate i zróżnicowane środowisko przyrodnicze zawiera olbrzymi potencjał. Czymbardziej różnorodny jest zespół cech środowiska, tym większą odznacza się atrakcyjnością(Kruczek, Sacha, 1994). Zalicza się do nich zarówno formy wielkie (I rzędu), powstałew wyniku działania sił wewnętrznych (np. niziny, wyżyny, góry), jak i formy mniejsze(niższego rzędu), które są rezultatem działania różnych czynników zewnętrznych. Są to np.formy związane:• z działalnością transportową, erozyjną i akumulacyjną rzek (doliny rzeczne, przełomy

rzeczne, stożki napływowe, delty itp.);• z działalnością fal morskich (plaża, klifowe brzegi, mierzeje, jeziora przybrzeżne),• z rozpuszczającą działalnością wody (np. formy krasowe);• z działalnością wiatru (wydmy i inne formy eoliczne);• z rzeźbotwórczą działalnością lodowców (wzniesienia morenowe, jeziora górskie,

kotły polodowcowe itd.);• z działalnością człowieka (tzw. formy antropogeniczne – hałdy, zapadliska poeksplo-

atacyjne, nasypy itp.).Równie cennym walorem przyrodniczym jest szata roślinna, a zwłaszcza fragmenty pier-wotnych zbiorowisk roślinnych, stanowiska rzadkich gatunków roślin (np. rośliny relikto-we, endemity). Najcenniejsze z punktu widzenia naukowego i poznawczego obiekty przy-rody objęte są ochroną prawną w postaci parków narodowych, parków krajobrazowych itzw. pomników przyrody (Kruczek, Sacha, 1994).

Poszukując wartościowych walorów przyrody, z punktu widzenia turystyki, skorzystaćmożna z przyjętego w geografii sposobu analizowania środowiska przyrodniczego, rozpatru-

jąc abiotyczne i biotyczne składniki środowiska. Wśród składników „przyrody nieożywionej”wyróżnia się rzeźbę terenu, budowę geologiczną, wody oraz pogodę i klimat. Do składnikówbiotycznych – żywych zalicza się roślinność (florę) i zwierzęta (faunę) (Kożuchowski, 2005).

W świetle tak postawionej problematyki należy rozważyć walory poszczególnychkomponentów środowiska przyrodniczego.

PROPOZYCJA KLASYFIKACJIWYBRANYCH ELEMENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGODLA POTRZEB TURYSTYKI I REKREACJI W REGIONIE ZIEMI KŁODZKIEJ

W dotychczasowych opracowaniach dotyczących oceny środowiska geograficznegona potrzeby turystyki i rekreacji pierwszoplanową rolę odgrywa metoda bonitacji punkto-wej. Jak podaje T. Lijewski i in. (2002) metoda ta polega na przypisywaniu poszczególnymcechom, o zróżnicowanej wartości, występującym w obrębie badanej jednostki przestrzen-nej, odpowiedniej liczby punktów ustalonej według obranej skali wartości. Bonitacja od-bywa się przez sumowanie punktów odnoszących się do poszczególnych cech, co dajemożliwość syntetycznej oceny danej jednostki przestrzennej pod względem atrakcyjnościśrodowiska przyrodniczego.

W związku z tym że dokonanie oceny i waloryzacji przestrzeni pociąga za sobą ko-nieczność wyboru pola podstawowego oceny (jednostki powierzchniowej), której przypi-suje się wartość uzyskaną w wyniku oceny. Obszar Ziemi Kłodzkiej podzielono sieciąkwadratów o boku 2 x 2 km, czyli o powierzchni 4 km2, które ponumerowano przyjmującpoczątek numeracji od lewego dolnego rogu (jak w układzie współrzędnych kartezjań-skich). Łącznie Ziemię Kłodzką pokrywa 467 kwadratów podstawowych. Tak wydzielo-nym polom podstawowym przypisywano kolejno wartości punktowe w odniesieniu doanalizowanych elementów środowiska geograficznego w sposób opisany poniżej.

Do oceny walorów przyrodniczych Ziemi Kłodzkiej zastosowano następujący ze-staw komponentów środowiska przyrodniczego: wody, roślinność drzewiastą oraz rzeźbęterenu (tab. 1). Dokonując ich waloryzacji oparto się na podziale zaproponowanym przezA. Kowalczyka (1992), dokonując własnych modyfikacji w celu dostosowania go dlaspecyfiki badanego obszaru.

W odniesieniu do wód przyjęto podział na obiekty specjalne, dominujące, zauwa-żalne oraz ich brak. Roślinność drzewiasta podzielona została na obiekty specjalne, miejscawystępowania granicy lasu, zwarty las, roślinność krzewiastą oraz brak roślinnościdrzewiastej. Dla oceny rzeźby terenu wykonano mapę spadków w oparciu o przyjęty ipodany poniższej tabeli podział oraz przedstawiono miejsca występowania obiektów spe-cjalnych. Na podstawie tak przyjętych kryteriów skonstruowano tabelę bonitacyjną, wktórej wyższa ilość punktów odpowiada większej atrakcyjności.

Tabela 1. Kryteria oceny walorów przyrodniczych (wg: Kowalczyk, 1992, zmienione).Table 1. Criteria of natural values evaluation (after: Kowalczyk, 1992, changed).

RZEŹBA TERENU PunktyObiekty specjalne 7Nachylenie terenu [ %]49 – 84 619 - 49 59 – 19 44 – 9 32 – 4 20 – 2 1Wody PunktyObiekty specjalne 3Dominujące 2Zauważalne 1Brak 0Roślinność drzewiasta PunktyObiekty specjalne 4Granica lasu 3Zwarty las 2Roślinność krzewiasta 1Brak roślinności drzewiastej 0

Jak wynika z powyższej tabeli, roślinności przypisano wartości zbliżone do wartościwody i rzeźby terenu. Jest to podejście subiektywne, jednak wydaje się, że winno odzwier-ciedlać sumaryczną wartość walorów przyrodniczych badanego obszaru.

Analizując materiały źródłowe przypisano kolejno kwadratowym polom podstawo-wym odpowiednią liczbę punktów wedle przyjętych wyżej kryteriów.

Rzeźba terenu

Urozmaicenie rzeźby decyduje o atrakcyjności terenu poprzez jego właściwości wi-zualne jak i możliwości wykorzystania go na potrzeby rekreacji. Opierając się na tegorodzaju kryteriach przy dokonywaniu ocen poszczególnych komponentów środowiskaprzyrodniczego odnoszących się do rzeźby terenu dokonano następującej waloryzacji.Biorąc pod uwagę nachylenie terenu jako czynnik stanowiący o atrakcyjności danej jed-nostki powierzchni przyjęto, iż wraz ze wzrostem nachylenia wzrasta jego atrakcyjność(rys. 1). Wiąże się to w sposób bezpośredni z możliwością jego wykorzystania rekreacyj-nego jak: wspinaczka, kolarstwo górskie, lotniarstwo, narciarstwo itp. Ponadto wraz zewzrostem wysokości mamy do czynienia ze zwiększaniem się atrakcyjności wizualnych:rozległością obserwowanej panoramy, wieloplanowością i urozmaiconym horyzontem.

Tego rodzaju podejście pozwoliło na przyjęcie punktacji odzwierciedlającej mak-symalne nachylenie terenu w każdym z badanych pól podstawowych (tab. 1).

W wyniku przeprowadzonych obliczeń, na terenie Ziemi Kłodzkiej wyodrębniono je-dynie 2 spośród obranych 6 przedziałów. Związane jest to z urozmaiceniem rzeźby tego tere-nu, jego dużymi deniwelacjami, jak i z wielkością przyjętych do badania pól podstawowych.

Rys. 1. Maksymalne nachylenie terenu w po-ach podstawowych na obszarze Ziemi Kłodz-kiej:1 – 0-2%, 2 – 2-4%, 3 – 4-9%, 4 – 9-19%,5 – 19-49%, 6 – 49-84%, 7 – granica pań-stwa, 8 – granica administracyjna powiatu.

Fig. 1. Maximum slope gradient in basic fieldsin the area of the Kłodzko Land:1 – 0–2%, 2 – 2–4%, 3 – 4–9%, 4 – 9–19%,5 – 19–49%, 6 – 49–84%, 7 – State border, 8– administrative boundary of district.

Rys. 2. Obiekty specjalne rzeźby na terenieZiemi Kłodzkiej:1 – brak, 2 – obiekty specjalne, 3 – granicapaństwa, 4 – granica administracyjna powiatu.

Fig. 2. Special relief objects in the terrain ofthe Kłodzko Land:1 – lack, 2 – special objects, 3 – State border,4 – administrative boundary of district.

Pierwszy z przedziałów o wartości od 19% do 49% (o mniejszym spadku) koncen-truje się w środkowej części Ziemi Kłodzkiej obejmując swym zasięgiem Kotlinę Kłodzkąi Rów Górnej Nysy, przebiegające z północy na południe. Drugi o wartości od 49% do84% obejmuje z kolei otaczające góry. Punktacja przyjęta w tym opracowaniu wzrastawraz ze wzrostem nachylenia terenu.

Koncentracja obiektów specjalnych rzeźby, jest szczególnie widoczna na terenie górZiemi Kłodzkiej (rys. 2). Związane jest to z budową geologiczną obszaru, procesami jakiemiały miejsce w przeszłości oraz trwającą w dalszym ciągu, na terenie dolin rzecznych,denudacyjną działalnością wód płynących.

Do obiektów specjalnych rzeźby zalicza się: punkty widokowe, zjawiska krasowe,ostańce, formy skalne, wąwozy, przełomy, przełęcze, mutony i megamutony.

Wody

Jak już wspomniano wyżej, woda jest istotnym walorem w turystyce. Szczególneznaczenie mają tu akweny jeziorne, rzeki oraz występowanie wód mineralnych. Woda cieszysię tak dużym zainteresowaniem dzięki temu, że spełnia cały szereg funkcji związanych zrekreacją nad wodą, na wodzie i w wodzie. Dla ruchu turystycznego jest ważny również składchemiczny, który w przypadku wód mineralnych dzięki dużej zawartości pierwiastków izwiązków mineralnych spełnia funkcję lecznicze. Ponadto woda odgrywa ważną rolę wkształtowaniu rzeźby i roślinności na danym obszarze.

Na terenie Ziemi Kłodzkiej mamy do czynienia z występowaniem bardzo gęstej sie-ci różnego rodzaju cieków. Jest ona obecna praktycznie w każdym z przyjętych pól pod-stawowych. Związane jest to bez wątpienia z warunkami klimatycznymi (wyższe opadyatmosferyczne w stosunku do średnich dla Polski), rodzajem skał budujących podłoże tegoobszaru oraz z jego ukształtowaniem. Cieki określone w tabeli 1 jako zauważalne, niepełniące znaczących funkcji, jednakże zaznaczające się w krajobrazie uzyskały 1 punkt.Naturalne zagłębienia – Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy – stanowią obniżenie tekto-niczne przebiegające w z północy na południe w środkowej części regionu, które dla swo-jego przebiegu wykorzystuje Nysa Kłodzka wraz ze swoimi dopływami: Białą Lądecką,Bystrzycą Dusznicką i Ścinawką Kłodzką. Biała Lądecka, mając swe źródło w Górach Bial-skich w części wschodniej kieruje swe wody na zachód. Bystrzyca Dusznicka swój początekbierze w Górach Bystrzyckich w części zachodniej Ziemi Kłodzkiej i spływa w kierunkukotliny na wschód, natomiast Ścinawka Kłodzka płynąc z północnego zachodu na południo-wy wschód oddaje swe wody Nysie Kłodzkiej w rejonie Kłodzka. W powyższym opracowa-niu rzeki te zostały zaklasyfikowane jako dominujące, uzyskując tym samym 2 punkty. Po-nadto na załączonej mapie zaznaczono miejsca występowania obiektów specjalnych, do któ-rych zaliczono torfowiska, wodospady, źródła mineralne oraz stawy. Te obiekty zostałypotraktowane jako szczególnie atrakcyjne turystycznie dlatego też przypisano im najwyż-szą wartość (3 punkty).

Roślinność

Istotne znaczenie w zaspokajaniu potrzeb związanych z turystyką i rekreacją pełniszata roślinna. Przy dokonywaniu jej waloryzacji należy zauważyć, że dostarcza ona wieluwrażeń estetycznych, tworząc różnego rodzaju formy krajobrazowe (zamknięte, otwarte,półotwarte, mozaikowe). W oparciu o takie ujęcie problematyki wpływu szaty roślinnej naatrakcyjność danego obszaru dokonano klasyfikacji poszczególnych komponentów (tab.1),a następnie przedstawiono w formie poniższego zestawienia (rys. 4).

W zakresie pokrywy leśnej zauważa się, że w rejonach występowania dolin rzecznychroślinność drzewiasta nie występuje lub jej obecność jest niewielka (zbiorowiska łęgowe), żena wykorzystywanych do opracowania mapach w skali 1: 100 000 i 1: 50 000 jej obecnośćnie została odnotowana. Brak roślinności w tych rejonach związana jest z gospodarczą dzia-łalnością człowieka, który na przestrzeni wieków dokonywał karczunku lasów w celu przy-stosowania obszaru na potrzeby osadnictwa i rolnictwa. Obszary pozbawione roślinnościdrzewiastej zostały potraktowane w powyższym opracowaniu jako nieatrakcyjne, uzyskująctym samym w punktacji wartość 0. Roślinność krzewiasta w postaci kosodrzewiny na terenieZiemi Kłodzkiej występuje jedynie na Śnieżniku (część południowo-wschodnia)a jej obec-ność w tym rejonie jest wynikiem sztucznych nasadzeń (1 punkt). Największe zwarte kom-pleksy leśne występują w części południowo-zachodniej – Góry Bystrzyckie, w części połu-dniowo-wschodniej – Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie oraz w zachodniej – Góry Stołowe (2punkty). Pozostały obszar odznacza się występowaniem granicy lasu, co ze względu na więk-

Rys. 3. Obiekty wodne na terenie Ziemi Kłodzkiej:1 – brak, 2 – zauważalne, 3 – dominujące,4 – specjalne, 5 – granica państwa, 6 – granicaadministracyjna powiatu.

Fig. 3. Water objects in the terrain of the KłodzkoLand:1 – lack, 2 – noticeable, 3 – predominating,4 – special, 5 – State border, 6 – administrativeboundary of district.

szą mozaikowość krajobrazu niż jednorodna, zwarta pokrywa leśna czyni go bardziej atrakcyj-nym otrzymując jednocześnie 3 punkty. Ponadto na mapie zaznaczono występujące obiektyspecjalne (do których należą: puszcza jaworowa, rezerwaty przyrody – cisa, buka, pomnikiprzyrody), przypisując im najwyższą wartość (4 punkty) co w rankingu roślinności stawiaobszar ich występowania na pierwszym miejscu.

PODSUMOWANIE

W wyniku zestawienia opracowanych wcześniej komponentów środowiska przy-rodniczego, do których należą: rzeźba, wody oraz roślinność drzewiasta, sporządzonosyntetyczny obraz walorów przyrodniczych badanego obszaru (rys. 5 ).

Teren Ziemi Kłodzkiej posiada urozmaiconą rzeźbę, gęstą sieć różnego rodzaju cie-ków oraz niezwykłe bogactwo obiektów krajoznawczych, zaliczonych do działu walorówprzyrodniczych, wynika to z ich genetycznego związku ze środowiskiem przyrodniczym.Bez wątpienia można zaliczyć go do jednego z najbardziej atrakcyjnych na terenie kraju.

Przez zsumowanie punktów, przyporządkowanym wszystkim analizowanym ce-chom (rzeźbie, obiektom wodnym, roślinności), z każdego z przyjętych pól podstawowych,uzyskuje się zmienną integralną. Suma tych punktów w poszczególnych jednostkach zmie-nia się od 5 do 20. Uwzględniając propozycję A. Kowalczyka (2001), zdecydowano przy-jąć następujące przedziały sumarycznej punktacji atrakcyjności turystycznej: 5-8; 9-12; 13-16; 17-20. Przedziały te kwalifikują jednostki z tych klas kolejno jako obszary o małej, śred-niej, dużej i bardzo dużej atrakcyjności.

Na podstawie tak przyjętych kryteriów do obszarów o małej atrakcyjności zaliczasię w głównej mierze środkową część Kotliny Kłodzkiej i Rów Górnej Nysy (jej przebiegwyznaczają kierunki N-S), uzyskujące niższą punktację sumaryczną w stosunku do tere-

Rys. 4. Roślinność drzewiasta na terenie ZiemiKłodzkiej:1 – brak roślinności drzewiastej, 2 – roślin-ność krzewiasta, 3 – zwarty las, 4 – granicalasu, 5 – obiekty specjalne, 6 – granica pań-stwa, 7 – granica administracyjna powiatu.

Fig. 4. Arborescent vegetation in the terrain ofthe Kłodzko Land:1 – lack of arborescent vegetation, 2 – bushyvegetation, 3 – dense forest, 4 – forest border,5 – special objects, 6 – State boundary, 7 –administrative boundary of district.

nów otaczających. Spowodowane jest to przez występujące w tym rejonie mniejsze na-chylenia terenu, nieliczne obiekty specjalne oraz niewielką ilość roślinności drzewiastej, cozwiązane jest z występowaniem terenów odkrytych uprawianych rolniczo lub pozostawio-nych ostatnio jako odłogi.

Koncentracja miejsc charakteryzujących się dużą i bardzo dużą atrakcyjnością wi-doczna jest w górach Ziemi Kłodzkiej ze szczególnym uwzględnieniem Gór Stołowych.Znajdują się one w jej zachodniej części (duże maksymalne nachylenie terenu, skałki, ostań-ce, punkty widokowe, wodospady, osobliwości flory). Podobnie jest na obszarze MasywuŚnieżnika w południowo-wschodniej część badanego obszaru (duże maksymalne nachyle-nie terenu, skałki, jaskinie, punkty widokowe, wąwozy, progi skalne, wodospady, osobli-wości flory, występowanie granicy lasu) oraz na terenie Gór Bardzkich w części wschod-niej (duże maksymalne nachylenie terenu, przełom Nysy Kłodzkiej, przełęcze, mutony, do-minujący ciek – Nysa Kłodzka, osobliwości flory – rezerwat cisa, występowanie pograniczalasu i terenów otwartych) i Gór Złotych (duże maksymalne nachylenie terenu, skałki, jaskinie,przełęcze, przełomy, dominujący ciek – Biała Lądecka, występowanie granicy lasu). Pozo-stały obszar, z nielicznymi wyjątkami występowania dużych nachyleń terenu, przełęczy,źródeł mineralnych, granic leśnych oraz z osobliwościami flory, zaliczono się do terenów ośredniej atrakcyjności.

Wyniki waloryzacyjnych badań środowiska określają oddziaływania naturalnychwłaściwości środowiska przyrodniczego na atrakcyjność turystyczną obszaru oraz na roz-wój ruchu turystycznego w tym środowisku. Jak podaje T. Lijewski i in. (2002), waloryza-cja może mieć jedynie charakter przybliżony i do pewnego stopnia subiektywny, jednakumożliwia przeprowadzenie porównań i bilansu zasobów turystycznych kraju.

Rys. 5. Atrakcyjność turystyczno-rekreacyjnaZiemi Kłodzkiej:1 – mała, 2 – średnia, 3 – duża, 4 – bardzoduża, 5 – granica państwa, 6 – granica admini-stracyjna powiatu.

Fig. 5. Touristic-recreational attractiveness ofthe Kłodzko Land:1 – small, 2 – average, 3 – large, 4 – very large,5 – State border, 6 – administrative boundaryof district.

Przeprowadzona waloryzacja turystyczna wybranych elementów środowiska przy-rodniczego Ziemi Kłodzkiej wskazuje na ich zróżnicowanie. Przeważająca część badanegoobszaru objęta jest polami badawczymi, którym przypisano średnią, dużą i bardzo dużąatrakcyjność turystyczną. Wskazuje to na duży potencjał wykorzystania turystycznego tegoobszaru, co na przeważającej jego części jest potwierdzane od lat sporym natężeniem ruchuturystycznego. Jednakże skwantyfikowana metoda bonitacji punktowej wskazuje także naobszary, które do tej pory w ujęciu obiegowym nie były brane pod uwagę jako atrakcyjne.Należy także zwrócić uwagę, iż praca dotyczy wyłącznie 3 elementów środowiska przy-rodniczego. Gdyby wziąć pod uwagę dodatkowo walory krajobrazu kulturowego (zabyt-kowe budowle, zespoły architektoniczne, parki oraz możliwości rekreacji aktywnej), moż-na by rozpatrywać pełniej atrakcyjność turystyczną tego obszaru.

LITERATURABARANOWSKA-JANOTA M.,1973: Ocena środowiska geograficznego dla turystyki zimowej. [w:] Główne problemy rozwoju

turystyki zimowej w Polsce. IT, Warszawa-Kraków.BARTKOWSKI T., 1965: Zagadnienia atrakcyjności środowiska geograficznego w Polsce dla wypoczynku. Sprawozdanie

Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za III i IV kwartał 1965, Poznań.BARTKOWSKI T., 1969: Ocena atrakcyjności środowiska geograficznego na okołobałtyckich obszarach pojeziernych od Skagerra-

ku po jezioro Onega. Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za I i II kwartał 1969, Poznań.BARTKOWSKI T., 1986: Zastosowanie geografii fizycznej. PWN, Warszawa.CZEPPE J., 1953: Góry Stołowe. Sport i Turystyka, Warszawa.DYLIKOWA A., 1973: Geografia Polski. Krainy geograficzne. PZWS, Warszawa.GROCHOLSKI W., 1969: Przewodnik geologiczny po Sudetach. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.HOPFER A., CYMERMAN R., NOWAK A., 1982: Ocena i waloryzacja gruntów wiejskich. PWRiL, Warszawa.JANUSZEWSKI J., KOSZARSKI W., 1979: Skarby Ziemi Dolnośląskiej. Ossolineum, Wrocław.Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Mapa turystyczna 1 : 60000, 1984. PPWK, Warszawa – Wrocław.KONDRACKI J., 1978: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.KOSTROWICKI J., 1968: Środowisko geograficzne Polski. PWN, Warszawa.KOWALCZYK A., 2001: Geografia turyzmu. PWN, Warszawa.KOŻUCHOWSKI K., 2005: Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Kurpisz S.A., Poznań.KRUCZEK Z., SACHA S., 1994: Geografia atrakcji turystycznych Polski. Wydawnictwo Ostoja, Kraków.KOŹMIŃSKI A., 1960: Duszniki Zdrój i okolice. Sport i Turystyka, Warszawa.KRZEMOWSKA-KOSTROWICKA A., 1999: Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN, Warszawa.LENARTOWICZ S., 1953: Sudety Środkowe i Wschodnie. SIW Kraj, Warszawa.LESZCZYCKI S., 1937: Podhale jako region uzdrowiskowy. Prace Studium Turyzmu. UJ, Kraków, nr 1.LIJEWSKI T., MIKUŁOWSKI B., WYRZYKOWSKI J., 2002: Geografia turystyczna Polski. PWE, Warszawa.LUDWIG W., 1950: Ziemia Kłodzka. Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa.ŁOBODA B., WARZYKOWSKI J., 1971: Wybrane problemy metodologiczne hierarchizacji miejscowości turystycznych

i węzłów komunikacyjnych na przykładzie rejonu karkonoskiego. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 9.MAJDECKI L., 1971: Atrakcyjność turystyczno-wypoczynkowa środowiska naturalnego w Kampinoskim Parku Narodowym. W:

Środowisko Naturalne wobec urbanizacji. PWN, Warszawa.MARSZ A., 1970: Metoda obliczania pojemności rekreacyjnej ośrodków wypoczynkowych na Niżu. Prace Komisji Geograficz-

no-Biologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.MATUSZKIEWICZ J. M., 1995: Sudety Wschodnie. Potencjalna roślinność naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1 : 300000,

WZKart., Warszawa.MILESKA M. I., 1963: Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju. Prace Geograficzne, nr 43.

Warszawa.NAUWALDT E., 1989: Kłodzko. Mapa hydrograficzna 1 : 200000. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.NOWAKOWSKI J., STRYCHARZ G., 1995: Województwo Wałbrzyskie. Mapa topograficzno-administracyjna, 1:100000.

Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Katowice.OBERC J., 1951a: Problematyka geologiczna Gór Bardzkich. Rocznik PTG, t. XXI, Warszawa.OBERC J., 1951b: Wycieczka w Góry Bardzkie. Rocznik PTG, t. XXI, Warszawa.

OBERC J., 1957: Regon Bardzki. Przewodnik dla geologów. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.OBERC J., 1972: Budowa geologiczna Polski. Sudety i obszary przyległe. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.PROCEK M., SKÓRKOWSKA-SZOPA A., (red.), 1993: Góry Bardzkie i Złote. Mapa turystyczna, 1:60000. PPWK im. E. Romera,

Warszawa.PTASZYCKA- JACKOWSKA D., 1970: Turystyka a krajobraz. Architektura, nr 12.SENETRA A., CIEŚLAK J., 2004: Kartograficzne aspekty oceny i waloryzacji przestrzeni. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-

Mazurskiego, Olsztyn.SIEMIĄTKOWSKA U., KACZMARSKA G., 1968: Klasyfikacja terenów dla różnych form rekreacji metodą waloryzacji. Miasto, nr 3.STAFF M., 1994: Słownik geografii turystycznej Sudetów. Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy. Tom 15. Wydawnictwo I – BIS, Wrocław.SZYMANEK A., SKÓRKOWSKA-SZOPA A., 1988: Ziemia Kłodzka. Mapa turystyczna, 1:90000. PPWK im. E. Romera, Warszawa –

Wrocław.ŚWICA M. (red.), 1976: Góry Sowie. Mapa turystyczna, 1:60000. PPWK , Warszawa.WALCZAK W., 1961: Ziemia kłodzka. Sport i turystyka, Warszawa.WALCZAK W., 1968: Sudety – Dolny Śląsk. PWN, Warszawa.WARSZYŃSKA J., 1970: Waloryzacja miejscowości z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej. Prace Geograficzne, nr 27.

Zeszyty Naukowe UJ, nr 249. UJ, Kraków.ŻYNDA S., 1970: Mikroregiony wschodniej części Wysoczyzny Lubuskiej i przykład możliwości ich oceny dla różnych potrzeb

gospodarczych. Zeszyty Naukowe UAM w Poznaniu, nr 71. UAM, Poznań.

Monika JANIA

AN ATTEMPT OF NATURAL VALORIZATIONOF THE KŁODZKO REGION ENVIRONMENTFOR NEEDS OF TOURISM AND RECREATION

SummaryThe environment of the Kłodzko region, Sudety Mts. has been delaminated in respect to their tour-

istic attractiveness. Only three elements of the environment have been taken into consideration. Usinggrid of squares 2 km by 2 km, evaluation of particular elements has been done. Attractiveness of reliefhas been classified basing uppon inclination of slopes. Presence and type of surface waters has beentaken into consideration. Presence of forest has been also considered during bonitation in the everysquare of the grid covering of the study area. Summing up bonitation points in every square in the area,spatial pattern of attractiveness of environmental conditions for tourism and recreation has been re-ceived.

Significant variety of such conditions has been noted. The prevailing part of the investigated area ischaracterized by medium, large and very large touristic attractiveness. Results shows large potential ofthe Kłodzko region for tourist and recreational activity. It is, in fact, confirmed by a large intensity oftouristic movement for many years. The semi-quantitative method of point bonitation presented in thepaper seems to be a good method for evaluation of environmental values for tourist-recreational aims.In a further studies, values of cultural landscape (monumental buildings, architectonical complexes,parks and possibilities of active recreation) have to be taken into consideration. Nevertheless, results ofthe paper demonstrate positive aspect of the applied method and show potential area for touristicutilization in the Kłodzko region not yet activated.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 42-52

Łukasz KAŁUŻAStudenckie Koło Naukowe Geografów UŚSosnowiec

ZMIANY FUNKCJONALNEOBSZARÓW POKOPALNIANYCH

NA PRZYKŁADZIE SILESIA CITY CENTER (KATOWICE)

WSTĘP

Okres po 1989 roku w historii Górnego Śląska upłynął pod znakiem istotnychprzemian społeczno-gospodarczych. Jednym z elementów transformacji jest restrukturyza-cja przemysłu, która przyczynia się do zamykania wielu zakładów przemysłowych. Powstałew ten sposób tereny i obiekty poprzemysłowe wymagają rewitalizacji. Pojęcie to oznaczaplanowane działania mające na celu ożywienie gospodarcze oraz zmianę struktury funkcjo-nalnej i przestrzennej zdegradowanej części miasta (Kaczmarek, 2001; Słodczyk, 2001).Rewitalizacja może przebiegać równocześnie w kilku wymiarach: przestrzennym, społecz-nym, kulturowym i gospodarczym (Kaczmarek, 2001). B. Domański (2000) wymieniakilka kierunków przekształceń terenów poprzemysłowych, tj.: handlowy, biurowy, banko-wy, wystawowy, turystyczny, sportowy, kulturalno-rozrywkowy, muzealny, oświatowy,mieszkaniowy, wspierania przedsiębiorczości i produkcyjny.

Najbardziej znanym przykładem rewitalizacji terenów poprzemysłowych jest dziel-nica londyńskich doków: London Docklands. Rozpoczęty w 1981 roku proces rewitalizacjipodupadającego obszaru sprawił, iż obecnie dzielnica szczyci się dużym prestiżem spo-łecznym. Występuje tu zróżnicowana architektura i budownictwo mieszkaniowe, powstałowiele kompleksów hotelowych. Za rewitalizację tych terenów odpowiadała KorporacjaRozwojowa Doków Londyńskich. Na terenie Wielkiej Brytanii działa obecnie kilkanaściekorporacji rządowych, które mają na celu zrestrukturyzowanie wielu znaczących obszarów.Wiele pozytywnych skutków przyniósł także proces restrukturyzacji i rewitalizacji miastZagłębia Ruhry w Niemczech. W Polsce za udany przykład rewitalizacji terenów postindu-strialnych uchodzi dzielnica „Nowy Świat” w Łodzi (Kaczmarek, 2001; Słodczyk, 2001).

Lokalizacja kompleksu „Silesia City Center” w Katowicach jest przejawem trenduprzekształcania poprzemysłowych terenów w nowoczesne centra handlowo-rozrywkowe.Powstała ona na pograniczu Katowic i Chorzowa, w samym sercu tradycyjnego regionuprzemysłowego, na terenach dawnej kopalni „Katowice – Kleofas”, po której zostało za-chowanych jedynie kilka symboli wkomponowanych w kontrastującą z poprzednią archi-tekturę. KWK „Katowice Kleofas” zakończyła eksploatację węgla kamiennego w paź-dzierniku 2004 roku. Jej historia wiąże się z wydobyciem na terenie trzech dzielnic miastaKatowice: Załęża, Bogucic i Dębu. Na obszarze tego ostatniego była to kopalnia „Eminen-cja”, później „Gottwald”. Bogucicką kopalnią była KWK „Ferdinand”, zwana później

KWK „Katowice”. Kopalnia „Kleofas” znajdowała się na Załężu. Łączenie tych kopalńzakończyło się w 1996 roku. Było to zwiastunem schyłku górnictwa na tym obszarze (Ja-ros, 1984; Borowy, 1992, 1997; Szafraniec, 1996).

Rewitalizacji obszaru podjęła się firma Nowe Centrum, należąca do francuskiejgrupy TriGránit. 18 listopada 2005 roku zakończono pierwszy etap projektu – budowęcentrum handlowo-rozrywkowego. W przyszłości ma tu powstać także nowoczesne osiedlemieszkaniowe. Zgodnie ze strategią dewelopera SCC przekształcone w nowoczesne prze-strzenie miejskie obszary postindustrialne mają z czasem pełnić rolę nowych centrówmiast.

PRZEDMIOT, CELE I METODY OPRACOWANIA

Przedmiotem pracy jest ocena zmian funkcjonalnych terenów pokopalnianychKWK „Katowice-Kleofas” przez klientów SCC. Badania te wchodzą w zakres geografiipercepcji, która jest stosunkowo młodym nurtem w naukach geograficznych. W literaturzepolskiej badaniami postaw społeczeństwa wobec wieloaspektowej rzeczywistości miejskiejzajmowali się m.in. M. Bartnicka (1986, 1987, 1991), J. Jurek, (1995), H. Libura (1988),B. Domański (1990), G. Prawelska – Skrzypek (1989, 1991), S. Mordwa (2003) i wielu in-nych.

Motywem podjęcia badań nad postawą społeczną wobec powstania SCC był w pierw-szym rzędzie fakt, iż kompleks SCC powstał stosunkowo niedawno (listopad 2005), a zdarze-nie to poprzedziła intensywna kampania promująca. Powstanie SCC jest więc zagadnie-niem aktualnym, mocno tkwiącym w świadomości ludności regionu. Badania miały na celupoznanie opinii społecznej w następujących kwestiach:• czy powstanie SCC na terenach dawnej kopalni „Katowice – Kleofas” jest właściwym

rozwiązaniem;• co wpływa na ocenę rewitalizacji obszarów pokopalnianych;• jaki rodzaj zagospodarowania jest dla ludności najbardziej użyteczny?Wraz z realizacją celu zweryfikowane zostaną następujące hipotezy badawcze:• niszczejące obiekty poprzemysłowe, z uwagi na swą nieużyteczność i pogarszający

estetykę charakter, są niepożądane przez mieszkańców;• mieszkańcy regionu wykazują duże zapotrzebowanie na takie zagospodarowanie nie-

użytków, by było ono dla nich możliwie użyteczne. W kategorii „użyteczny” mieszcząsię takie kierunki rewitalizacji jak: tereny rekreacyjne, rozrywkowe, usługowe.

Badaniem objętych zostało 122 osób korzystających z oferty SCC. Kwestionariuszskładał się z 8 pytań (zał. 1). Pytania od 4 do 8 stanowiły metryczkę. Zasadniczą częśćankiety stanowiły pierwsze 3 pytania. Celem pierwszego było uzyskanie informacji, czyrespondent orientuje się, co znajdowało się wcześniej na terenie obecnej SCC. Drugiepytanie badało stopień utożsamiania się badanych osób z KWK „Katowice – Kleofas”.Silna więź z kopalnią powinna bowiem mieć wpływ na postawę respondentów wobecpowstania na jej terenach kompleksu handlowo-rozrywkowego. Najważniejszym w ankie-cie było pytanie trzecie. Badane osoby oceniały, czy powstanie SCC na terenach pokopal-nianych jest dobrym rozwiązaniem, a następnie uzasadniały swoją odpowiedź oraz ewentu-alnie wskazywały własne pomysły na rewitalizację obszaru.

Odpowiedzi do pytania 2 i 3 skonstruowane były na zasadzie 5-stopniowej skali –od odpowiedzi najbardziej pozytywnej do najbardziej negatywnej. Konstrukcja taka umoż-liwiła wyliczenie prostego wskaźnika, który był następnie podstawą do analizy badańankietowych. Na potrzeby publikacji określono go jako: stopień utożsamiania się z kopal-nią „Katowice – Kleofas” (SUK) – dla pytania drugiego, oraz postawa wobec powstaniaSCC na terenach dawnej kopalni (PPK) – dla pytania trzeciego.

Odpowiedzi najbardziej pozytywnej przydzielono wartość „5”, potem kolejno „4”, „3”itd. Założono ponadto, że odpowiedzi respondentów mieszkających w pobliżu SCC powin-ny mieć większą wagę, gdyż powstanie kompleksu jest dla nich szczególnie istotne. Od-powiedziom wskazanym przez te osoby przypisano potrójną wartość. Wskaźnik jest wrzeczywistości średnią ważoną obliczaną ze wzoru:

nm

zjwiPPKSUK

m

i

n

j

+

+=∑ ∑= =

3

3)( 1 1 ; gdzie:

m – odsetek osób mieszkających w pobliżu SCC,n – odsetek pozostałych osób,wi, zj – wartość liczbowa przypisana odpowiedzi wskazanej przez respondenta.Opracowanie własne na podstawie: Domański B., 1990

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RESPONDENTÓW

Ogólną charakterystykę respondentów przedstawia tabela 1. 51,6% badanych sta-nowili mężczyźni a 48,4% kobiety. W strukturze wieku dominowały osoby w wieku 18-24lata (31,1%). Największy odsetek stanowiły osoby z wykształceniem średnim (45,1%),następnie osoby z wykształceniem wyższym i niepełnym wyższym (ponad 30%). W struk-turze statusu na rynku pracy dominowali pracownicy najemni (33,6%; z tego po około 45%pracownicy fizyczni i biurowi; 4,1% respondentów stanowili pracownicy SCC), studencii uczniowie (25,4%) oraz emeryci i renciści (18,9%).

Tabela 1. Ogólna charakterystyka badanej grupy respondentów.Table 1. General characteristics of investigated group of respondents.

Wyszczególnienie Udział [%] Wyszczególnienie Udział [%]kobiety 48,4 żonaty/mężatka 43,4

płeć

mężczyźni 51,6 kawaler/panna 42,618-24 31,3 wdowiec/wdowa 4,925-29 12,3 konkubinat 6,630-39 18,0 st

an c

ywiln

y

rozwodnik/rozwódka 2,540-49 18,0 pracownik najemny 34,550-59 13,9 emeryt, rencista 26,1

wie

k

>69 6,6 uczeń, student 19,3wyższe 22,5 bezrobotny 6,7

niepełne wyższe 8,3 pracujący na własny rachunek 5,9średnie 45,8 pracodawca 4,2

niepełne średnie 5,0 pomagający członek rodziny 1,7

wyk

ształc

enie

zasadnicze zawodowe 18,4 stat

us n

a ry

nku

prac

y

prowadzenie gospodarstwa domowego 1,7

Źródło: opracowanie własne

W tabeli 2 znajdują się informacje dotyczące miejsca zamieszkania respondentów.Zdecydowana większość jest mieszkańcami konurbacji katowickiej, część klientów stanowiąjednak także osoby zamieszkałe w pozostałej części województwa śląskiego oraz w zachod-niej części województwa małopolskiego. W miastach położonych najbliżej SCC, czyli wKatowicach, Chorzowie i Siemianowicach, mieszka prawie połowa mieszkańców. Jednakjedynie 18% ogółu respondentów zamieszkuje w bezpośrednim sąsiedztwie SCC. Opinietych osób mają szczególną wagę w analizie postaw klientów kompleksu wobec powstaniaSCC.

Tabela 2. Miejsce zamieszkania respondentów.Table 2. Permanent residence of respondents.

Miejsce zamieszkania Liczba osób OdsetekNajbliższe sąsiedztwo SCC – dzielnice Koszutka, Dąb, Załęże, Os. 1000-lecia 22 18,0Pozostałe dzielnice Katowic i Chorzowa oraz Siemianowice 38 31,2Pozostała część konurbacji katowickiej 53 43,4Reszta woj. śląskiego oraz pobliskie miejscowości woj. małopolskiego 9 7,4

RAZEM 122 100

Źródło: opracowanie własne

ANALIZA POSTAW KLIENTÓWWOBEC UTWORZENIA SCC NA TERENACH POKOPALNIANYCH

Spośród badanej grupy 93 osoby (76,2%) wiedziały, że wcześniej na terenie obecnejSCC znajdowała się kopalnia „Katowice – Kleofas”. Osoby te odpowiadały następnie wjakim stopniu utożsamiają się z kopalnią (rys. 1). Wskaźnik SUK wyniósł jedynie 2,38, cooznacza, że ogół respondentów słabo utożsamiał się z kopalnią. Z kopalnią bardziej niż „śred-nio” utożsamiało się jedynie nieco ponad 15% ankietowanych osób. Spośród 5% grupy osóbmocno utożsamiających się z kopalnią „Katowice – Kleofas” zdecydowana większość mieszkaw pobliżu SCC. Generalnie mieszkańcy dzielnic Koszutka, Dąb, Załęże i osiedla 100-lecia sąbardziej przywiązani do dawnej kopalni.

Powstanie SCC na terenach pokopalnianych zostało przyjęte przez klientów kom-pleksu raczej pozytywnie. Wielkość wskaźnika PPK jest stosunkowo wysoka (3,5). Naj-wyższy odsetek stanowiły osoby, które odpowiedziały, że powstanie SCC na terenachpokopalnianych jest zdecydowanie pozytywne (28,7%). Z kolei najmniej liczną była grupaosób zdecydowanie negatywnie oceniających powstanie SCC (ok. 10%). Już na podstawietych danych, można postawić wniosek, że w opinii respondentów powstanie SCC na tere-nach pokopalnianych jest rozwiązaniem raczej dobrym.

Tabela 3 obrazuje, w jaki sposób powstanie SCC oceniły osoby w różnym stopniuutożsamiające się z kopalnią Kleofas. Analizując wielkości wskaźnika PPK, które są dosiebie zbliżone, a ponadto rozkładają się one nieproporcjonalnie, trudno wysunąć wniosek,że stopień utożsamiania się z kopalnią Kleofas ma znaczny wpływ na ocenę zagospodaro-wania terenów pokopalnianych. Potwierdza to niższy od 0.01 współczynnik korelacji Pear-sona pomiędzy stopniem utożsamiania się z kopalnią a oceną powstania SCC. Należy jed-nak dodać, że z powodu niewielkiego statystycznie udziału grup najbardziej utożsamiają-cych się z kopalnią wyniki te mogą być mylące.

Najwięcej osób, które odpowiedziały, że powstanie SCC na terenach pokopalnianychjest zdecydowanie dobre znalazło się w grupach „w ogóle się nie utożsamiającej” i „nie

orientującej się” (jedynie w tych grupach odpowiedzi te przeważały!). W zestawieniuz wysokimi wartościami wskaźnika PPK i stosunkowo liczną próbką statystyczną takirozkład może skłaniać do przypuszczenia, że osoby nie związane z kopalnią Kleofas uwa-żają powstanie SCC na jej terenach za bardzo dobre rozwiązanie. Wysuwanie jednoznacz-nych wniosków dla pozostałych grup wydaje się być ryzykowne.

Źródło: opracowanie własne

Rys. 1. Stopień utożsamiania się z kopalnią „Katowice – Kleofas”.Fig. 1. Degree of identifying with “Katowice-Kleofas” mine.

Najwięcej osób, które odpowiedziały, że powstanie SCC na terenach pokopalnia-nych jest zdecydowanie dobre znalazło się w grupach „w ogóle się nie utożsamiającej”i „nie orientującej się” (jedynie w tych grupach odpowiedzi te przeważały!). W zestawieniuz wysokimi wartościami wskaźnika PPK i stosunkowo liczną próbką statystyczną takirozkład może skłaniać do przypuszczenia, że osoby nie związane z kopalnią Kleofas uwa-żają powstanie SCC na jej terenach za bardzo dobre rozwiązanie. Wysuwanie jednoznacz-nych wniosków dla pozostałych grup wydaje się być ryzykowne.

Ciekawych wniosków dostarcza analiza czynników wpływających na ocenę po-wstania SCC na terenach pokopalnianych. Argumenty respondentów zostały zaklasyfiko-wane do 12 kategorii, które nawiązują do wspomnianych na wstępie wymiarów rewitaliza-cji według S. Kaczmarek (2001) (tab. 4).

Argumenty respondentów w zdecydowanej większości nawiązywały do wymiaruspołecznego (ok. 50% wypowiedzi). Obejmuje on takie kategorie jak: powstanie miejsc pra-cy, usługi, rozrywka, strach przed zawaleniem w związku ze szkodami górniczymi itp. Naj-częściej wskazywano, że SCC jest centrum usługowym, w którym można załatwić wielespraw za jednym razem, zrobić zakupy itp. (w ogromnej większości były to opinie pozytyw-ne). Osoby pozytywnie oceniające powstanie SCC argumentowały swą ocenę ponadto po-wstaniem miejsc pracy i tym, że SCC jest miejscem, gdzie można spędzić wolny czas, przyje-chać z całą rodziną itp. Większość negatywnych opinii związana była z kategorią „inneskutki społeczne” (np. dzieci nie mają się gdzie bawić) oraz ze szkodami górniczymi, stra-

chem przed osiadaniem terenu i zawaleniem kompleksu. Spory wpływ na charakter tychwypowiedzi mogły mieć niedawna katastrofa w pobliskiej hali targowej oraz nieznajomośćśrodowiska regionu. Połowa z osób, które w ten sposób odpowiadały, nie wiedziała coznajdywało się wcześniej na terenach SCC. Swe opinie mogła wygłaszać na podstawieinnych terenów pogórniczych.

Tabela 3. Związek pomiędzy stopniem utożsamiania się z kopalnią „Kleofas” (pyt. 2) a postawą wobec powstaniaSCC na terenach po kopalni (pyt. 3).Table 3. Connection between the degree of identifying with “Kleofas” mine (question 2) and the attitude towardsthe SCC origination in post-mining areas (question 3).

Pyt. 2Pyt. 3

Bardzo[os.]

Stosunkowomocno [os.]

Średnio[os.]

Słabo[os.]

W ogóle[os.]

Nie orientowały się[os.] Pyt. 1

Suma[os.]

Zdecydowanie tak 1 2 7 2 13 10 35Raczej tak 1 4 7 8 8 5 33Nie mam zdania 1 0 2 4 1 7 15Raczej nie 2 1 2 8 10 3 26Zdecydowanie nie 0 2 3 2 2 4 13Suma 5 9 21 24 34 29 122PPK 3,20 3,33 3,62 3,00 3,59 3,48 –

Pytanie 1 Czy orientuje się Pan(i) co było wcześniej na terenie SCC.Pytanie 2 Czy utożsamia się Pan(i) z kopalnią Katowice-Kleofas.Pytanie 3 Czy uważa Pan(i), że powstanie SCC na terenach pokopalnianych jest dobrym rozwiązaniem.

Źródło: opracowanie własne.

Prawie 30% opinii zostało zaklasyfikowanych do wymiaru przestrzennego. Wydzielo-no w nim dwie kategorie: „zagospodarowanie nieużytków” i „estetyka”. W zdecydowanejwiększości przeważały tu opinie pozytywne. Respondenci wskazywali na fakt zagospoda-rowania niszczejących i pogarszających estetykę miasta nieużytków.

Wymiary kulturowy i gospodarczy reprezentowane są w znacznie mniejszym stop-niu (w sumie około 14% opinii). Wypowiedzi respondentów zaklasyfikowane do wymiarukulturowego związane były z kopalnią „Katowice – Kleofas”. Osoby pozytywnie oceniają-ce powstanie SCC na terenach pokopalnianych wyrażały zadowolenie, że zachowano nie-które symbole kopalni. Osoby wyrażające żal po kopalni raczej negatywnie oceniały po-wstanie kompleksu SCC. Wypowiedzi zaklasyfikowane do wymiaru gospodarczego takżepodzielono na dwie kategorie. Respondenci widzieli w powstaniu kompleksu szansę narozwój regionu. Zauważali ponadto, że nieczynna kopalnia nie przynosiła profitów.

Osobną kategorią, nie nawiązującą do żadnego z wymiarów rewitalizacji wydzielo-nych przez S. Kaczmarek (2001) jest „nastawienie do tego typu obiektów”. Nieznacznawiększość ankietowanych osób, których odpowiedzi zostały zaliczone do tej kategorii, byłanieprzychylnie nastawiona do kompleksów typu SCC.

Tabela 4. Związek pomiędzy postawą wobec powstania SCC na terenach po kopalni „Kleofas” a odpowiedziamiargumentującymi daną postawę.Table 4. Connection between the attitude towards the SCC origination in areas after “Kleofas” mine and answersarguing the given attitude.

Wymiarrewitali-

zacji przestrzenny społeczny kulturowy gospodarczy

Suma

Kate-goria

Pyta-nie 3

zago

spod

arow

anie

nie

użyt

ków

este

tyka

stra

ch, g

roźb

a za

wal

enia

mie

jsca

pra

cy

moż

na sp

ędzić

wol

ny c

zas,

mie

jsce

wyc

iecz

ekro

dzin

nych

usłu

gi, z

akup

y

inne

społ

eczn

e sk

utki

pow

stan

ia S

CC

zach

owan

o sy

mbo

le p

o ko

paln

i "K

leof

as"

żal p

o ko

paln

i

brak

poż

ytku

z n

iecz

ynne

j kop

alni

szan

sa ro

zwoj

u dl

a re

gion

u

nast

awie

nie

do te

go ty

pu o

biek

tów

[%]ZN 0,00 1,14 5,68 0,00 0,00 0,00 1,14 0,00 1,14 0,00 0,00 2,27 11,4RN 1,14 0,00 3,41 0,00 0,00 2,27 4,55 0,00 1,14 0,00 0,00 2,27 14,8

NMZ 1,14 1,14 0,00 1,14 0,00 0,00 0,00 0,00 1,14 0,00 0,00 1,14 5,7RT 9,09 5,68 0,00 3,41 4,55 4,55 0,00 1,14 1,14 0,00 2,27 1,14 33,0ZT 7,95 2,27 0,00 2,27 2,27 13,64 1,14 1,14 0,00 2,27 0,00 2,27 35,2

Suma 19,32 10,23 9,09 6,82 6,82 20,45 6,82 2,27 4,55 2,27 2,27 9,09 100

Pyt. 3. Czy uważa Pan(i), że powstanie SCC na terenach pokopalnianych jest dobrym rozwiązaniem?ZN – zdecydowanie nieRN – raczej nieNMZ – nie mam zdaniaRT – raczej takZT – zdecydowanie tak

Źródło: opracowanie własne

Warte prześledzenia są opinie osób mieszkających w pobliżu SCC. Są one bardzozbliżone do opinii ogółu respondentów. Prawie ¾ respondentów była zadowolona z po-wstania SCC. Najważniejszym aspektem rewitalizacji był dla tej grupy aspekt przestrzenny.Wyrażano zadowolenie, że poprawiła się estetyka, że teren został zagospodarowany. Ważnądla mieszkańców najbliższej okolicy SCC była także możliwość dokonywania zakupów ispędzania czasu z rodziną. Osoby negatywnie oceniające powstanie SCC argumentowałyswą ocenę żalem po kopalni oraz nastawieniem do tego typu obiektów.

Około 30% ogółu respondentów – głównie osoby negatywnie oceniające powstanieSCC – wyraziło własny pogląd na temat co powinno powstać na analizowanym obszarzezamiast SCC. Najbardziej pożądanym sposobem zagospodarowania było powstanie miej-sca umożliwiającego rozrywkę, odpoczynek, zabawę dla dzieci. Za miejsce takie uważano

głównie parki lub inną zieleń (35% opinii), obiekty sportowe (17,5%), place zabaw dladzieci (10%). Propozycje nawiązujące do innych wymiarów rewitalizacji stanowiły zniko-my odsetek. Kilka osób chciało utworzenia na terenie po kopalni „Katowice – Kleofas”obiektu muzealnego będącego symbolem śląskości.

PODSUMOWANIE

Wyniki badań przeprowadzonych pośród osób korzystających z usług SCC wyka-zały, że powstanie obiektu na terenach dawnej kopalni „Kleofas” jest postrzegane raczejpozytywnie. Potwierdzone zostały hipotezy badawcze. Mieszkańcy źle odbierają niszczeją-ce obiekty, które w ich mniemaniu psują estetykę i są bezużyteczne. Pożądanymi przeznich sposobami zagospodarowania są: budowa kompleksów usługowych, obiektów spor-towo – rekreacyjnych i parków. W ocenie ankietowanych osób najistotniejszymi wymia-rami rewitalizacji okazały się wymiary społeczny i przestrzenny. W niewielkim stopniuwypowiedzi respondentów nawiązywały do wymiaru kulturowego. Idea przekształcenianiszczejących obiektów postindustrialnych w obiekty typu muzealnego, które w przyszło-ści miałyby służyć jako atrakcję turystyczną oraz swoiste świadectwo kultury i historiiGórnego Śląska nie jest póki co zbyt popularna. Kopalnie i huty są jeszcze ciągle żywymelementem górnośląskiego krajobrazu, więc przekształcenie części z nich w muzea wydajesię dla ludności niezrozumiałe i niepotrzebne.

Ciekawych wyników dostarczyła analiza opinii mieszkańców najbliższej okolicySCC. Grupa ta oceniła powstanie SCC nieco bardziej pozytywnie. Argumentując ocenęwskazywano przede wszystkim na zagospodarowanie nieużytków i poprawienie estetykiokolicy. Dla respondentów nie zamieszkałych w pobliżu SCC ważniejsze był aspekt spo-łeczny rewitalizacji.

Dziękuję studentom Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego zawydatną pomoc w przeprowadzeniu badań ankietowych.

Załącznik 1 – Kwestionariusz ankietowy

„SILESIA CITY CENTER” W ŚWIADOMOŚCI MIESZKAŃCÓW

1. Czy orientuje się Pan(i) co znajdowało się wcześniej na terenie obecnego SCC?

a. Tak b. Nie

Pytanie 2 przeznaczone jest dla osób, które odpowiedziały „tak” na pytanie 1.

2. Czy utożsamia się Pan(i) z kopalnią „Kleofas”?• Bardzo• Stosunkowo mocno• Średnio• Słabo• W ogóle

3. Czy uważa Pan(i), że powstanie SCC na terenach pokopalnianych jest dobrymrozwiązaniem?• Zdecydowanie tak• Raczej tak• Nie mam zdania• Raczej nie• Zdecydowanie nie

Czy może Pan(i) powiedzieć dlaczego?..................................................................................................................................................

Jeśli uważa Pan(i) takie rozwiązanie za złe, czy może Pan(i) podać, co Pana(i) zdaniempowinno się robić na tego typu terenach?..................................................................................................................................................

4. Jak Pan(i) ocenia SCC?• Zdecydowanie pozytywnie• Raczej pozytywnie• Nie mam zdania• Raczej negatywnie• Zdecydowanie negatywnie

5. Jak często chodzi Pan(i) do SCC?.....................................................................................

6. Ile czasu średnio spędza Pan(i)w SCC?............................................................................

7. Płeć.......................................................................................................................................

8. Wieka) 18–24b) 25–29c) 30–39d) 40–49e) 50–69f) >69

9. Stan cywilnya) Żonaty/ Mężatkab) Kawaler/Pannac) Wdowiec/ Wdowad) Separacjae) Rozwodnik/Rozwódkaf) Konkubinat

10. Wykształceniea) Wyższeb) Niepełne wyższec) Średnied) Niepełne średniee) Zasadnicze zawodowef) Podstawowe

11. Miejsce zamieszkania (proszę podać dzielnicę, w przypadku zamieszkania na osiedlutakże jego nazwę):Miejscowość.............................................................................................................................Dzielnica...................................................................................................................................Osiedle......................................................................................................................................

12. Proszę podać miejsce pochodzenia:Wojewódz-two...........................................................................................................................Miasto (wieś) ...........................................................................................................................

13. Jaki jest Pana(i) status na rynku pracy?a) Pracownik najemny (proszę podać, w jakim charakte-rze)....................................................b) Pracujący na własny rachunek (proszę podać, w jakim charakte-rze)...................................c) Pracodawcad) Pomagający członek rodzinye) Bezrobotnyf) Emeryt, rencistag) Uczeń, student, bezpłatny stażh) Odbywam zasadniczą służbę wojskowąi) Prowadzę gospodarstwo domowe

LITERATURABARTNICKA M., 1986: Percepcja przestrzeni miejskiej Warszawy na przykładzie dzielnicy Ochota. Przegląd Geograficzny,

LVIII, z. 1-2. s. 165-188.BARTNICKA M., 1987: Preferencje mieszkaniowe warszawskich studentów – studium z geografii percepcji. Przegląd Geogra-

ficzny, LIX, z. 4. s. 543-558.BARTNICKA M., 1991: Społeczna percepcja stanu zagospodarowania przestrzennego Warszawy. [w:] Rykiel Z. (red.): Doku-

mentacja Geograficzna, z. 3-4. s. 29-41.BOROWY R. W., 1992: Kopalnia „Kleofas” 1792-1992 – materiały historyczne i kartograficzne, „Dawrom”, Katowice.BOROWY R. W., 1997: Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kleofas”. Usługi poligraficzno-wydawnicze P. Tytań, Katowice.DOMAŃSKI B., 1990: Społeczności miejskie wobec uprzemysłowienia. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego,

Kraków.DOMAŃSKI B., 2000: Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych w miastach. [w:] Ziobrowski Z., Ptaszycka-Jackowska D.,

Rębowska A., Geissler A., (red.): Rewitalizacja. Rehabilitacja. Restrukturyzacja. Odnowa miast. IGPiK, Kraków.JAROS J., 1984: Słownik katowickich kopalń i hut. Katowickie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Katowice.JUREK J, 1985: Postrzeganie centrum i peryferii dużego miasta przez jego mieszkańców. [w:] Kaczmarek J., (red.): Centra i

peryferie dużych miast. Transformacja i przyszłość. Pojęcia i metody badawcze, Łódź.KACZMAREK S., 2001: Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast. UŁ, Łódź.LIBURA H., 1988: Badania wyobrażeń geograficznych na przykładzie mieszkańców Sanoka. Dokumentacja Geograficzna, z.1.MORDWA S., 2003: Wyobrażenia przestrzeni miast Polski Środkowej na podstawie badań grupy młodzieży licealnej. UŁ, Łódź.PRAWELSKA-SKRZYPEK G., 1989: Waloryzacja przestrzeni miejskiej Krakowa w subiektywnej ocenie jego mieszkańców.

[w:] Kortus B., (red.): Folia Geographica. Seria Geographica – Oeconomica, vol. XXII. s. 85-104.PRAWELSKA-SKRZYPEK G., 1991: Życie w Krakowie w ocenie jego mieszkańców. [w:] Rykiel Z., (red.): Dokumentacja

Geograficzna, z. 3-4. s. 42-56.SŁODCZYK J., 2001: Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia. Wyd. UO, Opole.

Łukasz Kałuża

FUNCTIONAL CHANGES IN POST-MINING AREAS –A CASE STUDY OF THE SILESIA CITY CENTER (KATOWICE)

SummaryResults of investigations carried out among the people using services of the SCC indicated, that the

formation of this object in the area of former “Kleofas” mine is rather positively perceived. The investi-gation hypotheses were confirmed. Inhabitants badly perceive objects, which go to ruin. In their opinionthey deteriorate the aesthetics and are useless. People also consider that the desirable ways of manage-ment are as follows: the building of service complexes, sport-recreation objects and parks. In theevaluation of people inquired the most essential aspects of revitalising are social and spatial ones. An-swers of respondents to a small degree referred to cultural aspect. The idea of transformation of damagingpost-industrial objects into objects of museum type, which in the future can be tourist attraction and specificevidence of the culture and history of the Upper Silesia, is rather not popular. Mines and metallurgicalplants are still the living elements of the Upper Silesian landscape, therefore the transformation of part ofthem into museums seems to be for population unaccountable and unnecessary.

Interesting results were obtained after analysis of opinions of inhabitants of the nearest neighbour-hood of the SCC. This group evaluated the origination of SCC slightly more positively. Arguing theevaluation they mostly pointed at wasteland management and the neighbourhood aesthetics improving.For respondents, which do not live near the SCC, the social aspect of revitalising appeared more im-portant.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 53-57

Katarzyna KASPROWSKAWydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet ŚląskiSosnowiec

NAJNOWSZE WYNIKIWERYFIKACYJNO-SONDAŻOWYCH BADAŃ

OSADÓW JASKINI PUKLINOVEJ(MORAWSKI KRAS)

WSTĘP

W sierpniu 2005 r. przeprowadzono weryfikacyjno-sondażowe badania wykopalisko-we w Jaskini Puklínovej (Morawski Kras, Republika Czeska). Ich głównym celem było po-twierdzenie – metodą archeologiczną – śladów osadnictwa prehistorycznego w jaskini orazokreślenie pozycji chronologicznej i stratygraficznej jej osadów. Przez pojęcie osady jaski-niowe rozumie się zespół zróżnicowanych materiałów geologicznych, paleozoologicznych,paleobotanicznych, archeologicznych, antropologicznych i in., które wypełniły znaczną częśćbadanego obiektu, tworząc układ warstwowy zwany również pełniskiem lub wypełniskiem.

Prace wykopaliskowe w Jaskini Puklínovej realizowano we współpracy KatedryGeomorfologii Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu (K. Ka-sprowska, M. Pulina) z następującymi jednostkami: Dyrekcją Parku KrajobrazowegoCHKO Moravský kras w Blansku, Ústavem Anthropos Morawskiego Muzeum Ziemi(MZM) w Brnie, Instytutem Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu orazInstytutem Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Z badańtych pozyskano ciekawy inwentarz znalezisk wstępnie opisanych przez K. Kasprowską(2006) oraz K. Kasprowską i in. (2006).

Prezentowane poniżej najnowsze wyniki badań w Jaskini Puklínovej dotyczą usta-lenia wieku jej osadów z pomocą datowania radiowęglowego (14C), a także przedstawiająogólne wyniki ekspertyz archeologicznych i antropologicznych. Należy zaznaczyć, iższczegółowe sprawozdanie z interdyscyplinarnych prac wykopaliskowych na wspomnia-nym stanowisku (przeprowadzonych w sierpniu roku 2005) ukaże się w materiałach MZMw Brnie (w tomie zespołowo przygotowanym do druku, również z udziałem autorki).

OPIS JASKINI

Jaskinia Puklínová położona jest na wysokości ok. 370 m n.p.m., w obrębie prawe-go zbocza kamiennego i suchego wąwozu tzw. Kamenného žlíbku, który uchodzi do Doli-ny Říčky (południowa część Morawskiego Krasu).

Wykształciła się ona wzdłuż prawie pionowo zorientowanej szczeliny skalnej roz-winiętej w szarym i silnie spękanym wapieniu wieku dewońskiego.

Jaskinia ma charakter wertykalny. Jej długość wynosi ok. 3 m, zaś głębokość ok. 4m (rys. 1). Otwór wejściowy skierowany jest na SW. Na podstawie nagromadzenia i zasię-gu dużych bloków skalnych (przypuszczalnie elementy dawnych ścian i stropu) na tarasieprzed wejściem do jaskini, należy przypuszczać, że jej obecna postać to relikt po większymsystemie. Tutaj w czasie ostatnich badań założono sondażowy wkop archeologiczny –styczny do powstałego w roku 2001 (fot. 1). Dno jaskini jest nierówne. Przed rozpoczę-ciem prac wykopaliskowych zasłane było humusem i gliną ze zróżnicowanym pod wzglę-dem wielkości, kształtu i charakteru powierzchni gruzem wapiennym.

ZARYS METOD BADAWCZYCH

Materiały do niniejszego opracowania gromadzone były podczas badań wykopali-skowych w Jaskini Puklínovej w roku 2005, a następnie opracowywane w warunkachlaboratoryjnych i kameralnych.

Dla rozpoznanych i wydzielonych w terenie sekwencji osadów sporządzono szcze-gółową dokumentację rysunkowo-opisową oraz fotograficzną. W badaniach geologicznych

Rys. 1. Plan Jaskini Puklínovej (wg: Kos,2001).

Fig.1. Plan of the Puklínová Cave (after:Kos, 2001).

Fot. 1. Jaskinia Puklínová – obszar badań wykopaliskowych w 2005 r.(fot. K. Kasprowska).

Photo 1. The Puklínová Cave – excavation’s area in 2005 year(photo by K. Kasprowska).

(przeprowadzone przez autorkę) oparto się przede wszystkim na analizach granulome-trycznej, morfologii gruzu wapiennego, zawartości substancji organicznej, węglanów orazżelaza. Z odsłoniętego profilu osadów jaskini pobrano kilka prób o różnej wielkości, któreprzekazano do oznaczeń paleobotanicznych (analiza pyłkowa i makroszczątków roślin-nych) oraz do datowania radiowęglowego (węgle drzewne) wykonanego w LaboratoriumRadiocarbon w Kijowie. W badaniach archeologicznych posłużono się m.in. tzw. metodątraseologiczną, zajmującą się identyfikacją śladów działalności człowieka na pozyskanymmateriale (w tym przypadku kamiennym). Przy opracowaniu kości ludzkich skorzystano zmetod stosowanych w antropologii polegających m.in. na analizie morfometrycznej i ze-stawieniach z materiałami porównawczymi.

WYNIKI BADAŃ

W obrębie odsłoniętego profilu odsłonięto blisko 140 cm osadów i wyróżnionocztery główne warstwy o zróżnicowanej miąższości i nieregularnych powierzchniach gra-nicznych (Kasprowska i in., 2006).

Wypełnisko Jaskini Puklínovej składa się głównie z gruzu wapiennego, gliny, frag-mentów nacieków i kości drobnej fauny, a także materii organicznej. Sekwencje osadów 3i 4 (trójdzielna) okazały się zawierać materiał kulturowy. Stwierdzono tam ślady działalno-ści ludzkiej w postaci: węgli drzewnych i pyłu drzewnego, szczątków kostnych oraz narzę-dzia kamiennego o formie tzw. odłupka1.

Według oceny G. Osipowicza z Instytutu Archeologii UMK w Toruniu, odłupek macharakter użytkowy. Przemawia za tym tzw. analiza traseologiczna wykonana przez bada-cza z zastosowaniem zestawu mikroskopowo-komputerowego. Wykazała ona obecność nakrawędziach bocznych zabytku obustronnego, drobnego, nieciągłego i lekko zębatego tzw.retuszu oraz delikatnego tzw. wyświecenia. Wspomniane ślady uszkodzeń pozwalają przy-puszczać, iż był on stosowany przez człowieka prehistorycznego jako nóż.

Jeśli chodzi o szczątki kostne uznano je za ludzkie i charakterystyczne dla Homosapiens sapiens. Reprezentowane są one w rzeczywistości przez dwie kości ręki (paliczki) idwa zęby (siekacze). Ich szczegółowego opracowania podjął się antropolog, T. Kozłowskiz Instytutu Ekologii i Ochrony Środowiska UMK w Toruniu. Paliczki ludzkie (środkowy iostatni, dalszy – dystalny) są niezbyt duże i smukłe oraz nie posiadają zmian zwyrodnie-niowo-degeneracyjnych. Istnieje prawdopodobieństwo, że mogły one należeć do osobymłodocianej w przedziale wieku 10÷16 lat. Dodać trzeba, że znalezione w osadach bada-nego obiektu materiały odontologiczne w postaci prawych siekaczy tj. bocznego i przy-środkowego, nie wykazują zmian patologicznych (obecności próchnicy, kamienia nazęb-nego i in.). Być może należą one do osobnika dojrzałego w wieku 20÷30 lat.

Dotychczasowe dane geologiczne, archeologiczne i paleobotaniczne przybliżone przezK. Kasprowską i in. (2006), a także wyniki datowania radiowęglowego (¹⁴C) trzech próbwęgli drzewnych (Ki-13177, Ki-13176, Ki-13175) pobranych z warstw: 3, 4 a, 4 bniewątpliwie poświadczają wiek holoceński, a dokładniej neoholoceński odsłoniętych w roku2005 nawarstwień. W konwencjonalnych latach kalendarzowych wskazują one na przedziałczasowy od ok. 1400 do 750 B.C., który pod względem chronologicznym utożsamiany jest z 1 Narzędzie kamienne, którego szerokość jest równa lub większa od połowy długości. Formy bardziej wydłużonenoszą nazwę wiórów.

młodszym i późnym okresem epoki brązu. Należy stwierdzić, że z uwagi na skąpy inwentarzpozyskanych z Jaskini Puklínovej artefaktów trudno o określenie ich przynależności kulturo-wej.

W spągowej części warstwy 4 c (bez datowania) zwiększa się udział materiału pyla-stego i osady są jaśniejsze. Obserwuje się też wyraźny wzrost węglanów (grunt burzy z kwa-sem solnym intensywnie i długo). Może to być związane ze znacznym ochłodzeniem. Nie jestwykluczone, że podwyższone stężenie węglanów w tej sekwencji ma związek z przesiąka-niem roztworów przez warstwy leżące wyżej.

PODSUMOWANIE

Najnowsze wyniki kompleksowych badań w Jaskini Puklínovej dowodzą, iż niewąt-pliwie uchodzi ona za stanowisko archeologiczne łączone na dzień dzisiejszy z epoką brązu.

Biorąc pod uwagę fakt, iż z badanego obiektu zarówno w czasie pierwszych (prze-prowadzone przez Ústav Anthropos MZM w Brnie w roku 2001), jak i ostatnich badańpozyskano drobne kości z ludzkiego szkieletu, istnieje prawdopodobieństwo odkryciadalszych jego fragmentów. Zestawienie wspomnianych materiałów antropologicznychmogłoby odpowiedzieć na pytanie, czy są one elementami jednego szkieletu. Wspomniećtrzeba o ich wciąż zagadkowym rozprzestrzenieniu w obrębie dotychczasowych archeolo-gicznych wkopów. Być może mamy tu do czynienia ze sferą wierzeń i specyficzną formąobrządku grzebalnego.

Należy nadmienić, iż w czasie ostatnich prac wykopaliskowych nie osiągnięto po-ziomu skalnego dna w Jaskini Puklínovej. Miąższość osadów jaka pozostała do przebada-nia wynosi ok. 2 metry. Nie jest wykluczone, że sekwencje leżące głębiej (zwłaszcza tzw.lessopodobne), pochodzą z plejstocenu i kryją ślady ciągłości osadnictwa ze starszychokresów archeologicznych. W świetle tej hipotezy badania należy kontynuować.

LITERATURAKASPROWSKA K., 2006: Dalsze wyniki badań wykopaliskowych w Jaskini Puklínovej (Morawski Kras). [w:] Mat. 40. Sympozjum

Speleol. Sekcja Speleol. Pol. Tow. Przyrodników i M. Kopernika, Kraków.KASPROWSKA K., SUDOŁ M., 2006: Zapis działalności człowieka w Kamenným žlíbku (południowa część Morawskiego

Krasu) – sprawozdanie z badań. [w:] Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko, t. 7. SKNG, Wydział Na-uk o Ziemi UŚ, Sosnowiec.

KOS P., 2001: Nálezová zpráva – Puklínová jeskyně v Kamenném žlíbku. Nález antropologického a paleontologického materiáluz období mladého paleolitu a holocénu. Ústav Archeologické Památkové Péče, Brno.

Katarzyna Kasprowska

LATEST RESULTS OF VERIFICATION-SONDAGE RESEARCHOF THE PUKLINOVÁ CAVE SEDIMENTS(MORAVIAN KARST)

SummaryIn this paper are presented the results of the geological, archaeological, anthropological research

and radiocarbon datings of the Puklínová Cave sediments. This cave is located in the southern part ofthe Moravian Karst (Czech Republic). The 2005 verification-sondage field survey revealed about 1.4 mof sediments documented in the profile, without reaching the bottom of the cave. The sedimentarysequences correspond with the Holocene (Neoholocene) and the Bronze Age. It can be assumed, thatdeeper, still non-surveyed sediments of the Puklínová Cave may contain traces of the Paleolithic settle-ment of the cave.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 58-67

Krystyna KOZIOŁ1)

Agata KOPTYŃSKA2)1) Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego2) Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet ŚląskiSosnowiec

ŹRÓDŁA SZTOŁY –WYBRANE PROBLEMY HYDROLOGICZNE

WSTĘP

Badania nad źródłami Sztoły prowadzili I. Dynowska (1983) i W. Chełmicki (2001b).Mineralizację i skład chemiczny wody pochodzącej z tych źródeł określił w swojej pracy W.Chełmicki (2001b). W ostatnich latach zachodzą zmiany w wydajności wypływów w górnymodcinku doliny, co może być związane ze zmianą systemu krążenia wód podziemnych natym obszarze. W. Chełmicki (2001b) podaje bardzo niskie stężenia jonów azotanowych wwodach źródeł Sztoły (około 1 mg/l). Stężenie związków azotu o wartości kilku mg/l lubwiększej wskazuje najczęściej na zanieczyszczenia pochodzące z powierzchni terenu,należy więc śledzić zmiany stężenia tych jonów.

Od 2 lat w dolinie rzeki Sztoły stale prowadzone są prace terenowe, które w 2005roku rozpoczęli: Agata Koptyńska i Marek Kotański – wykonując opracowanie dowodzącewystępowania wielu walorów środowiska przyrodniczego w tejże dolinie. Badania prowa-dzone przez autorki w źródłach Sztoły miały na celu utrzymanie ciągłości obserwacyjnej wźródliskowym odcinku rzeki. Głównym zadaniem, na którym uwagę skupiły autorki jestanaliza chemiczna wód w źródłach Sztoły. Badania terenowe przeprowadzono 1.04.2007 r.

METODYKA PRACY

W górnym odcinku doliny Sztoły podczas badań terowych przeprowadzono nastę-pujące pomiary: temperatury wody, pH i przewodności elektrycznej właściwej. Pobranorównież próby wody do analiz laboratoryjnych. Punkty pomiarowe oznaczone zostały narycinie 1 (rys. 1). Oznaczanie chemiczne wykonano w Laboratorium Hydrochemii Kraso-wej Katedry Geomorfologii WNoZ UŚ.

Analiza chemiczna prób wody obejmowała:– oznaczenie twardości ogólnej (TH) i zawartości wapnia metodą wersenianową,– wyliczenie stężenia magnezu z różnicy oznaczeń twardości ogólnej i zawartości wapnia,– oznaczenie zasadowości metodą alkacymetryczną,– pomiar stężenia sodu i potasu na fotometrze płomieniowym typu FP871 firmy Remed,– pomiar stężenia siarczanów metodą turbidymetryczną na spektrofotometrze typu

Spektronic 20 GENESYS,

– pomiar stężenia azotanów metodą jonoselektywną (Krawczyk, 1989),– pomiar stężenia chlorków metodą jonoselektywną.

Błąd analizy dla punktów 2, 4 i 5 zawierał się w zakresie +/- 3% (wynosił odpo-wiednio 2,4; 0,6 i –1,8 %), natomiast dla punktów 1 i 3 błąd analizy nie spełnia tego kryte-rium, wynosząc odpowiednio –3,7 i –3,1 %). Pomiary wykonane były zgodnie z opraco-waniem W. Krawczyk (1999).

CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU BADAŃ

Rzeka Sztoła wypływa w Żuradzie na terenie mezoregionu Wyżyna Olkuska i zasilaswymi wodami Białą Przemszę, do której uchodzi w Sławkowie (mezoregion Garb Tarno-górski). Mezoregiony, przez które przepływa Sztoła, należą do makroregionów: WyżynaKrakowsko-Częstochowska i Wyżyna Śląska w obrębie podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska (Kondracki, 2000).

Mezoregion Wyżyna Olkuska stanowi zwarty, płytowy blok górnajurajskich wapie-ni, rozcięty przez krótkie, głęboko wcięte doliny. W przeważającej części mezoregionuwysokości bezwzględne przekraczają 400 m n.p.m. W okolicy Olkusza występuje silnierozczłonkowana przez suche doliny kuesta. Interesującym zjawiskiem Wyżyny Olkuskiejjest rzeka Baba, która – od pokaźnego źródła w Kromołowie – płynie zaledwie kilka kilo-metrów w kierunku Olkusza i, nie docierając do miasta, gubi się w piaskach. Jej wodyzasilają Sztołę, przepływającą przez tzw. Pustynię Starczynowską na Wyżynie Śląskiej.Około czterdziestotysięczne miasto Olkusz to średniowieczny ośrodek wydobycia ołowiu isrebra, a w nowszych czasach głównie cynku, z środkowotriasowych dolomitów kruszco-nośnych, zalegających prawie bezpośrednio pod górną jurą (Kondracki, 2000).

I. Dynowska (1983) podaje rodzaj warstwy wodonośnej oraz wydajność dla dwóchźródeł w Żuradzie – punkty pomiarowe nr 31 i 32 (rys. 2). W punkcie 31 wody wypływają

Rys. 1. Położenie punktów poboru wody na mapietopograficznej (Podkład: Mapa topograficzna...,1991):1 – lokalizacja punktów z numerami.

z wapieni, margli i dolomitów wapienia muszlowego, przykrytych czwartorzędowymipiaskami. Natomiast źródło nr 32 wg Dynowskiej (1983) tworzą wody poziomu wapieni,margli i dolomitów wapienia muszlowego na kontakcie z marglami, wapieniami i dolomi-tami retu (pstrego piaskowca). Punkt oznaczony przez I. Dynowską (1983) jako 32 tolokalizacja głównego wypływu w dolinie Sztoły, natomiast źródło nr 31 trudno dziś jedno-znacznie odnaleźć w terenie, ponieważ na odcinku między punktami 31 a 32 występująobecnie liczne wypływy o zmiennej wydajności, tym większej, im niżej w dolinie się znaj-dują. Źródło 31 Dynowska (1983) określiła jako zboczowe, spływowe, natomiast nr 32 –jako podzboczowe, przykorytowe, spływowe, szczelinowe i krasowe. Według tejże autorkioba źródła godne są ochrony prawnej. Źródła Sztoły leżą na obszarze GZWP Olkusz-Zawiercie, wydzielonego przez A. Różkowskiego (1990). Szczelinowo-krasowy zbiornikwód podziemnych w wapieniach i dolomitach środkowotriasowych, z którego wypływająwody opracowywanych źródeł, opisany został szczegółowo przez A. Tyca (1997).

Wydajność źródeł Sztoły zmienia się w czasie: w badaniach I. Dynowskiej (1983)stwierdzono w źródle nr 32 wydajność 25 l/s, podczas gdy W. Chełmicki (2001b) podajejuż przedział 50-100 l/s. Zmienność ta jest wynikiem antropogenicznych przekształceńterenu wokół Sztoły. Do przekształceń bezpośrednio przyczynia się Kopalnia Piasku Pod-sadzkowego Szczakowa oraz kopalnie rud cynku i ołowiu „Olkusz” i „Pomorzany”. Dzia-łalność Kopalni Piasku Podsadzkowego Szczakowa doprowadziła do powstania rozległegoleja depresyjnego. Lej ten nakłada się dodatkowo na lej depresji, który z kolei powstał wskutek działalności górniczej i głębinowego poboru wody. Oba te leje silnie wpływają naSztołę zmieniając charakter rzeki z drenującego na infiltrujący. Wody rzeki Sztoły infil-trują w głąb ziemi gdzie łączą się w wodami podziemnymi.

W terenie poczyniono obserwacje roślinności porastającej najbliższe otoczenie źródeł.Występują tu rośliny wilgocio- i cieniolubne, wśród nich podbiał pospolity Tussilago farfara,śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, szczawik zajęczy Oxalis acetosella,różne gatunki mięty Mentha sp. oraz lepiężnik biały Petasites albus, będący gatunkiem dealpej-skim, co oznacza, że należy do grupy gatunków górskich, lecz spotykanych także poza górami(Szafer, Zarzycki, 1977). Znajdziemy w dolinie Sztoły również chronione: paprotkę zwyczaj-ną Polypodium vulgare (paproć epifityczna) i wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum.

Rys. 2. Warstwa wodonośna i wydajność źródeł Sztoły– nr 31 i 32 (wg: Dynowska, 1983):1 – położenie źródła, 2 – wydajność źródła (a – 10-20l·s-1, b – 20-50 l·s-1), 3 – warstwa wodonośna – wapie-nie, margle i dolomity triasowe.Fig. 2. Aquifer and discharge of Sztoła springs – no. 31and 32 (after: Dynowska, 1983):1 – position of the spring, 2 – spring discharge (a – 10-20 l·s-1, b – 20-50 l·s-1); 3 – aquifer: Triassic limestone,marl and dolomite.

WYNIKI POMIARÓW

Temperatura wód podziemnych jest podstawowym czynnikiem wpływającym naprzebieg procesów hydrogeochemicznych. Decyduje ona o stanie równowagi i szybkościprzebiegu reakcji hydrogeochemicznych. Temperatura warunkuje również przebieg proce-sów radiolizy wody, występowanie określonych form substancji oraz kompleksów cząste-czek wody. Im niższa temperatura tym większa aktywność gazów, głównie CO2 (Maciosz-czyk, Dobrzyński, 2002). Temperatura źródeł pomierzona termometrem zawierała się w za-kresie od 8,0ºC (punkt pomiarowy nr 1) do 9,4ºC (punkt pomiarowy nr 2). Punkty pomiarowe3-5 charakteryzowały się zbliżoną temperaturą w zakresie 8,2-8,5ºC, co potwierdza, żezasilane są z jednego poziomu wodonośnego.

Pomiary pH przedstawiono w tabeli 1. Odczyn słabo kwaśny charakteryzuje punktypołożone na prawym zboczu doliny (1 i 3), natomiast odczyn słabo zasadowy stwierdzono wwypływach na zboczu lewym (2 i 4). Wody wypływające w punkcie 4 mogą wpływać także nawyniki analizy chemicznej próbek wody z punktu 5, który znajduje się u zbiegu dwóch cieków.Pierwszy z nich, o mniejszej wydajności, organizuje się w górnej części doliny, drugi zaś,bogatszy w wodę – płynie od punktu 4 (obecnie głównego źródła Sztoły). Prawidłowości wpomiarach odczynu korelują ze zróżnicowaniem szaty roślinnej, zbocze powyżej punktu 4porasta bowiem buczyna (fot. 1), a na przeciwległym zboczu znajdziemy bór sosnowy. Rów-nież w górnej części doliny w otoczeniu źródeł o odczynie słabo kwaśnym wkraczają drzewaiglaste (fot. 2).

Fot. 1. Buczyna porastająca lewe zbocze doliny Sztołypowyżej głównego źródła – punkt 4 (fot. K. Kozioł).

Photo 1. Beech forest on the left slope of Sztoła valleyabove the main spring – station 4 (photo by K. Kozioł).

Fot. 2. Drzewa iglaste wkraczające w okolicępunktu pomiarowego nr 1 (wskazanego strzałką)

(fot. K. Kozioł).

Photo 2. Coniferous trees entering in the neigh-borhood of station 1 (shown with an arrow)

(photo by K. Kozioł).

Przewodność elektrolityczna (konduktancja) wody jest to zdolność do przewodzeniaprądu elektrycznego przez jony znajdujące się w roztworze. Przewodność wody zależy odstężenia jonów i ich wartościowości oraz temperatury wody. Wzrost stężenia jonów powo-duje wyższe przewodnictwo. Na podstawie pomiarów przewodności elektrycznej właści-wej określono ogólną mineralizację korzystając ze wzoru: ∑ = 0,62 * C25 [mg/l] gdzie: ∑ –mineralizacja ogólna i C25 – przewodnictwo właściwe, a wyniki obliczeń przedstawiono wtabeli (tab. 2).

Najwyższa mineralizacja w punkcie 4 świadczy prawdopodobnie o tym, że wodywypływające z tego źródła mają najdłuższą drogę krążenia i możliwość rozpuszczenia skał,w których krążą. Możliwy jest także wzrost mineralizacji wynikający z dopływu zanie-czyszczeń.

Tabela 1. Wartość pH w punktach pomiarowych 1-5.Table 1. pH in measuring points 1-5.

Numer punktu pomiarowego 1 2 3 4 5pH 6,86 7,90 6,93 7,64 7,72

Tabela 2. Mineralizacja ogólna (TDS) określona na podstawie pomiarów terenowych przewodności elektrycznej właściwej.Table 2. TDS table based on specific conductivity measurements made during field work: 1-5 - measuring stations.

Nr punktu pomiarowego 1 2 3 4 5TDS [mg/l] 359 452 549 725 691

Wykres zależności przewodności elektrycznej właściwej od twardości ogólnej (rys. 3)obrazuje stopniowy wzrost obu wartości w miarę przesuwania się w dół doliny. Analizo-wane próbki wykazują duże odchylenia od prostej regresji dla czystych wód krążących wwapieniach (czarna linia ciągła), co może świadczyć o ich silnym zanieczyszczeniu. Po-twierdzają to wyliczone odsetki sumy anionów, jakie stanowią razem jony siarczanowe(VI), azotanowe (V) i chlorkowe (%mval), które są najczęściej wskaźnikami zanieczysz-czenia wód krasowych w wapieniach i dolomitach. Odsetki te wynosiły od 23 % (próbka 2)do 36 % (próbka 3). Mogą one świadczyć zarówno o rozpuszczaniu przez wody skałwzbogaconych w minerały niewęglanowe (np. dolomitów kruszconośnych), jak i o przedo-stawaniu się do wód podziemnych zanieczyszczeń antropogenicznych.

Zawartość poszczególnych jonów w pobranych próbach wody przedstawiają wykre-sy kołowe zamieszczone na rycinie 3. Przedstawienie wyników analiz wody za pomocąwykresów Udlufta (Pazdro, 1983) pozwala na porównanie ze sobą poszczególnych wypły-wów wody i sprawdzenie zgodności wyników z wynikami uzyskanymi przez W. Chełmic-kiego (2001b) przedstawionymi na rycinie (rys. 4), co mogłoby wskazać kierunki ewentu-alnych zmian chemizmu wody na tym terenie. Główne kationy występujące w wodachpobranych ze źródeł to Ca2+ i Mg2+. Punkty 1, 4 i 5 wykazują największą zasobność w katio-ny magnezowe (odpowiednio 21,9; 29,8 i 28, 6 mg/l), najmniejsza zaś charakteryzuje punkt 3(10,9 mg/l). Stężenie kationów wapniowych wyniosło maksymalnie 84,2 mg/l (punkt 3),najmniejsze zaś było w punkcie 1 (56,1 mg/l). Wysokie stężenie w punkcie 3 może wskazy-wać na obecność łatwo rozpuszczalnego wapienia w podłożu (wyższy udział wapieni w sto-sunku do dolomitów). Oba te kationy są pochodzenia mineralnego. Dodatkowo we wszyst-kich próbach występują niewielkie ilości jonów sodu i potasu (poniżej 2 mg/l i 0,015 % mvalNa+ oraz mniej niż 1 mg/l i 0,005 % mval K+).

Wśród anionów dominują jony HCO3-, których zawartość w poszczególnych próbach

wody różniła się w niewielkim stopniu. Najwyższą zawartość zanotowano w punkcie 5 (277,6 mg/l), najniższą natomiast w 1 (201,4 mg/l). Aniony te pochodzą głównie z rozpuszczaniaCO2 w wodzie oraz ługowania skał węglanowych pod wpływem rozpuszczonego w wodzieCO2 (Chełmicki, 2001b).

Rys. 3. Wykres zależności przewodności elektrycznej właściwej (SpC) od twardości ogólnej (TH) wody wedługKrawczyk i Ford (2006) z zaznaczeniem punktów pomiarowych I-V.Wykres dla SpC powyżej 600 µS/cm oparty na badaniach 360 próbek: 1 – prosta regresji dla niezanieczyszczonejwody, krążącej w wapieniach; 2 – pasmo w granicach jednego odchylenia standardowego dla wód zanieczyszczo-nych, krążących w wapieniach; 3 - pasmo w granicach jednego odchylenia standardowego dla wód zanieczyszczo-nych, krążących w dolomitach; 4 – punkty pomiarowe w źródłowym odcinku Sztoły.

Fig. 3. Interrelation between specific electric conductivity (SpC) and total hardness (TH) from Krawczyk and Ford(2006) with measuring points I-V marked. SpC above 600 µS/cm chart based on analysis of 360 samples:1 – regression line for non-polluted water contacting limestone; 2 – one standard error bands for polluted watercontacting limestone; 3 - one standard error bands for polluted water contacting dolomite; 4 – measuring pointsfrom the springs feeding the Sztoła river.

Rozbieżności wyników dla poszczególnych punktów cechują głównie zawartość jo-nów siarczanowych i chlorkowych. Jony te nie podlegają sorpcji w środowisku podziem-nym, dlatego stanowią główne wskaźniki przenikania zanieczyszczeń do wód podziemnych(Adamczyk, Witczak, 1995). Występowanie jonów SO4

2- można wiązać z wymywaniemzwiązków siarki ze skał i gleby, oksydacją pirytu (Chełmicki, 2001a), a także z występo-waniem siarczanów w opadach atmosferycznych. Ważnym źródłem siarczanów w wodachsą procesy rozkładu substancji organicznej pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Pod-wyższona ilość jonów siarczanowych (VI) może świadczyć o przedostawaniu się do wódpodziemnych zanieczyszczeń takich jak ścieki przemysłowe, gospodarcze, albo ściekówpochodzących z ługowania odpadów stałych. Dla chlorków w naturalnych warunkachcharakterystyczny jest wzrost zawartości w wodach podziemnych wraz z głębokością.Często podwyższoną zawartość jonów Cl- wiązać można także z przenikaniem zanieczysz-czeń do wód podziemnych (Burchard i inni, 1990; Dojlido, 1987, 1995; Macioszczyk,Dobrzyński, 2002; Pazdro, 1983). Najmniejsze stężenie jonów chlorkowych charakteryzujewypływy nr 2 i 3 (po 14,9 mg/l), największe zaś – wypływ nr 1 (31,2 mg/l). Może to wska-zywać na znaczne zanieczyszczenie wód punktu 1 pochodzące z powierzchni terenu. Sto-

Rys. 3. Skład jonów zawartych w wodzie pobranejz punktów 1-5.Fig. 3. Ionic composition of water from stations 1-5.

Rys. 4. Ogólna mineralizacja i skład jonowy wódw dolinie Sztoły – źródła nr 31 i 32 (wg: Chełmicki,2001b):1 – ogólna mineralizacja (a – 500 mg·dm-3, b – 400mg·dm-3, c – 300 mg·dm-3, d – 200 mg·dm-3,e – 100 mg·dm-3); 2 – skład jonowy (a – Na+, b – K+,c – HCO3

-, d – SO42-, e – Cl-, f – Mg2+, g – Ca2+).

Fig. 4. Total dissolved solid concentration (TDS) andionic composition of waters in the Sztoła valley –springs no. 31 and 32 (after: Chełmicki, 2001b):(a – 500 mg·dm-3, b – 400 mg·dm-3, c – 300 mg·dm-3,d – 200 mg·dm-3, e – 100 mg·dm-3); 2 – ionic compo-sition (a – Na+, b – K+, c – HCO3

-, d – SO42-, e – Cl-, f

– Mg2+, g – Ca2+).

sunkowo duże stężenie jonów siarczanowych (VI) charakteryzuje punkty nr 3 i 5 (55,5 i57,3 mg/l), najniższe jest natomiast w punktach nr 1 i 2 (odpowiednio 21,9 i 29,1 mg/l).Może to świadczyć o litologii podłoża – nasuwa wniosek o pewnej domieszce dolomitówkruszconośnych w wodonoścu na drodze wód płynących do punktu 3. Domieszka takamoże podwyższać zawartość jonów siarczanowych także w punktach 4 i 5.

W wodach źródeł Sztoły stwierdzono również obecność jonów azotanowych (V) –w punktach 1 oraz 3-5 po 23 mg/l NO3

-, jedynie w punkcie 2 mniej – 8 mg/l. Stanowi toznaczny wzrost w stosunku do pomiaru przeprowadzonego przez W. Chełmickiego (2001b).Azotany (V) często wskazują na dostawanie się do wód zanieczyszczeń pochodzenia roślin-nego i zwierzęcego lub ścieków bytowych. Jony azotanowe (V) mogą również pochodzić znawozów sztucznych.

Stwierdzone stężenia nie przekraczają dopuszczalnej dla wód pitnych dawki 50mg/l. Zawartość jonów azotanowych (V) jest brana pod uwagę w normach dla wody pitnejze względu na ich szkodliwe dla zdrowia człowieka działanie. Duże ilości spożytych azota-nów (V) mogą prowadzić do zapalenia przewodu pokarmowego. Jony NO3

- są również od-powiedzialne za hemoglobinemię – chorobę niemowląt, która może być śmiertelna (Eith i in.,brw.).

Stosunek jonów magnezowych do wapniowych wykazuje ogólną zgodność z W.Chełmickim (2001b), zwłaszcza jeśli porównać punkty 1-3 z punktem 4, jednak pomiary W.Chełmickiego (2001b) wykazały stan zbliżony do równowagi jonów Ca2+ i Mg2+ w punkcie 4,co znacznie przekracza udział jonów magnezowych stwierdzony w tym źródle przez au-torki. Pomiar jonów magnezowych jest wprawdzie obarczony dużym błędem, jednak gdy-by podobną różnicę w stosunku do W. Chełmickiego (2001b) potwierdzić drugim bada-niem, można by wnioskować o pewnych zmianach w sposobie krążenia wód (przez corozpuszczałyby one warstwę skalną o mniejszym udziale węglanu magnezu w stosunku dowęglanu wapnia), ewentualnie zanieczyszczeniu wód pochodzącym z powierzchni. Zgod-ne z W. Chełmickim (2001b) są wyniki dotyczące dominacji wśród anionów HCO3

- iznacznego udziału SO4

2-, autorki uzyskały natomiast nieco większe udziały chlorków niż testwierdzone przez W. Chełmickiego (2001b). W połączeniu z wynikami dotyczącymiazotanów, rezultaty pomiaru stężenia chlorków mogą wskazywać na rosnące w ostatnichczasach zanieczyszczenie wód źródeł Sztoły, które może być skutkiem np. niedostateczne-go rozwoju sieci kanalizacyjnej na otaczającym obszarze (wskazówka ta wymaga spraw-dzenia w terenie). Istniejący na tym terenie lej depresji również może przyczyniać się dowzrostu zanieczyszczenia wód podziemnych, następuje bowiem – w wyniku jego działania– realimentacja wód podziemnych, zatem związki chemiczne z nieszczelnej kanalizacji czyszamba przedostają się szybciej do wód podziemnych. Na wzrost zanieczyszczenia wód,zwłaszcza jonami azotanowymi (V) i siarczanowymi (VI), może również wpływać rocznyrytm alimentacji wód podziemnych. Ponieważ badania wykonywano w kwietniu, niedługopo roztopach, zanieczyszczenia atmosferyczne zakumulowane w pokrywie śnieżnej infil-trowały intensywnie do wód podziemnych. Na rolę roztopów w kształtowaniu reżimuhydrochemicznego wód podziemnych na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej wskazy-wali w swoich badaniach W. E. Krawczyk i in. (1990), M. Pulina i in. (1991), jest o tymmowa również w opracowaniu J. Różkowskiego (1996).

PODSUMOWANIE

Wykonane badania i wstępne analizy stanowią przyczynek do dalszych badań. Ko-nieczne jest przeprowadzenie badań w dłuższym okresie, aby móc odpowiedzieć na pytanieo sezonowe zmiany właściwości fizykochemicznych analizowanych wód. Ciekawa wydajesię także zależność między właściwościami fizykochemicznymi wód a roślinnością, którawystępuje w najbliższym obszarze misy źródłowej. Szczególnie istotna może być jednakkontrola zanieczyszczeń powierzchniowych dostających się do wód, co wpływa na ich stansanitarny, a zatem przydatność użytkową.

LITERATURAADAMCZYK S., WITCZAK S., 1995: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników zanieczyszczenia wód pod-

ziemnych i metod ich oznaczania. t. II. Biblioteka Monitoringu Środowiska, PIOŚ, Warszawa.BURCHARD J., HEREŹNIAK-CIOTOWA U., KACA W., 1990: Metody badań i ocena jakości wód powierzchniowych i pod-

ziemnych. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.CHEŁMICKI W. (red.), 2001a: Woda. Zasoby, degradacja, ochrona. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.CHEŁMICKI W. (red.), 2001b: Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. UJ, Kraków.DOJLIDO J. R., 1987: Chemia wody. Wyd. Arkady, Warszawa.DOJLIDO J. R., 1995: Chemia wód powierzchniowych. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok.DYNOWSKA J., 1983: Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej. T. XI. Studia Ośrodku Dokumentacji Fizjogra-

ficznej, Kraków.EITH C., KOLB M., SEUBERT A., VIEHWEGER K.H., brw.: Praktyczna chromatografia jonowa. Metrohm, Herisau.KONDRACKI J., 2000: Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.KRAWCZYK W. E., 1989: Jonoselektywna metoda oznaczania azotanów w wodach, [w:] Pr. Nauk. Inst. Geotechn. Politechn.

Wrocł., 58. Wrocław, s. 438-441.KRAWCZYK W. E., 1999: Hydrochemia. Ćwiczenia laboratoryjne dla III roku geografii. Wydawnictwo UŚ, Katowice.KRAWCZYK W. E, FORD D. C., 2006: Correlating Specific Conductivity with Total Hardness in Limestone and Dolomite Karst

Waters. Earth Surf. Process. Landforms, 31. 221–234.KRAWCZYK W. E., PULINA M., TYC A., 1990: Zmiany położenia zwierciadła i degradacja jakości wód podziemnych w utworach

jurajskich rejonu olkuskiego. [w:] Oddziaływanie górnictwa i przeróbki rud cynku i ołowiu na środowisko na przykładzie Olku-skiego Okręgu Rudnego. Sozologia i Sozotechnika, nr 32. Zesz. Nauk. AGH. Geologia. Kraków, s. 57-76.

MACIOSZCZYK A., DOBRZYŃSKI D., 2002: Hydrogeochemia. Strefy aktywnej wymiany wód podziemnych. Wyd. Nauk. PWN,Warszawa.

Mapa topograficzna 1:25000, arkusz Myślachowice, 1991.PAZDRO Z., 1983: Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geol., Warszawa.PULINA M., KRAWCZYK W. E., GĄDEK J., TYC A., 1991: Sprawozdanie z realizacji projektu pt.: „Zbadanie współczesnych

procesów krasowych z uwzględnieniem zagadnień ochrony środowiska”, Praca nr NB-36G/WNoZ/90. UŚ, Sosnowiec.RÓŻKOWSKI A. (red.), 1990: Szczelinowo-krasowe zbiorniki wód podziemnych monokliny śląsko-krakowskiej i problemy ich

ochrony. Wyd. SGGW-AR, Warszawa.RÓŻKOWSKI J., 1996: Przeobrażenia składu chemicznego wód krasowych południowej części Wyżyny Krakowskiej (zlewnia

Rudawy i Prądnika), Kras i speleologia, nr specjalny 1. Wyd. UŚ, Katowice.SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.), 1977: Szata roślinna Polski. t. 1, PWN, Warszawa.TYC A., 1997: Wpływ antropopresji na procesy krasowe Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na przykładzie obszaru Olkusz-

Zawiercie. Kras i speleologia, nr specjalny 2. Wyd. UŚ, Katowice.

Krystyna Kozioł, Agata Koptyńska

THE SPRINGS OF THE SZTOŁA RIVER – SELECTED HYDROLOGICAL MATTERS

SummaryThe springs of the Sztoła river are situated in Żurada, on the Olkusz Upland, a mesoregion in Sile-

sia--Cracow Upland. Before, a study in the Sztoła valley was made by I. Dynowska (1983, fig. 2) andChełmicki (2001b, fig. 4). The most interesting fact about Sztoła springs was changes in their discharge(difference between Dynowska’s (1983) and Chełmicki’s (2001) measurements). The authors of thisarticle investigated water chemistry in five stations in the upstream part of Sztoła valley (fig. 1). Duringthe field work, they measured temperature of water, pH (tab. 1) and specific conductivity, on whichthey based TDS estimation (tab. 2). In field, they also observed plant cover (photo 1 & photo. 2), whichshowed some correlation with water pH. The laboratory work enabled them to estimate total hardnessand ionic composition (fig. 3) of water from each station. Investigation made in the Sztoła valley showedsome probable differences in rock composition of the aquifers, which are drained by the springs. Mark-ing the data for specific electric conductivity and total hardness on the interrelation chart fromKrawczyk and Ford (2006) and high rates of chloride, nitrate and sulphate ions let us suppose, that thecontamination of ground water in the area is high. Comparison with Chełmicki’s study (2001b) shows,that the ground water contamination has increased.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 68-78

Jakub ŻYDZIKStudenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu ŚląskiegoSosnowiec

WSPÓŁCZESNY UKŁAD SIECI DROGOWEJWOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

A DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA REGIONU

WSTĘP

Silnie uprzemysłowiony i zurbanizowany obszar Górnego Śląska, o rozwiniętym i zróż-nicowanym potencjale gospodarczym stał się regionem z doskonale rozwiniętą siecią urządzeńkomunikacyjnych, co z kolei w dużym stopniu kształtuje rozwój przemysłu i w zasadniczysposób wpływa na lokalizację wielkich inwestycji. Przedmiotem badań niniejszej pracy jestsieć drogowa województwa śląskiego, która jest rozumiana jako sieć wszystkich dróglądowych poza szynowymi. Układ sieci drogowej w województwie śląskim łącznie z dro-gami tranzytowymi stanowi policentryczną strukturę opartą na węzłach aglomeracji kato-wickiej oraz miastach położonych na jej obrzeżu. Są nimi: Częstochowa, Mikołów, Ryb-nik, Żory, Pszczyna, Bielsko-Biała, Cieszyn, Lubliniec, Racibórz, Skoczów i inne. Takiukład odgrywa znacząca rolę w integracji przestrzeni i gospodarki regionu z obszaramisąsiadującymi (Dziadek, 2002).

PODSTAWOWE POJĘCIA I POSTĘPOWANIE BADAWCZE

Podejmując problem analizy sieci drogowej niezbędne staje się ujednolicenie, spre-cyzowanie i wyjaśnienie podstawowych pojęć, w celu uniknięcia błędnej interpretacji.Dokonując rozpoznania oraz analizy rozmieszczenia obecnej sieci drogowej województwaśląskiego należy wyjaśnić pojęcie droga kołowa. Jest to droga przeznaczona do poruszaniasię za pomocą pojazdów kołowych. Droga taka charakteryzuje się utwardzonąnawierzchnią (zwykle asfalt, beton, żwir itp.) i składa się z jezdni przeznaczonej dla ruchupojazdów oraz pobocza. Drogę kołową stanowi również towarzysząca jej infrastrukturaobejmująca znaki drogowe (pionowe i poziome), słupki odległościowe, parkingi, stacjebenzynowe i inne elementy.

Wszystkie drogi lądowe poza szynowymi i węzły drogowe na obszarze całego krajulub regionu tworzą system drogowy określany również pojęciem sieć drogowa – jest tonajbardziej rozgałęziona sieć transportowa, która mogłaby nawet obsłużyć wszystkie po-

trzeby transportowe danego kraju, czy regionu (Lijewski, 1977). Ze względu na lokaliza-cję, poszczególne sieci drogowe w przestrzeni tworzą różne układy, wśród których możnawyróżnić między innymi: trójkątne, prostokątne, policentryczne, czy heksagonalne. Ule-gają one jednak pewnym odkształceniom wynikającym z właściwości środowiska geogra-ficznego, podziału politycznego i administracyjnego, oraz rozmieszczenia ośrodków zur-banizowanych jako głównych ogniw sieci transportowej (Dziadek, 1992).

W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji dostępności komunikacyjnej. A. Jeż– Pawlak (2002) dostępność komunikacyjną definiuje jako możliwość skorzystania ześrodków transportu (samochodów osobowych, pociągów, autokarów itp.), infrastrukturytransportu (dróg, linii kolejowych, przystanków itp.) oraz zaplecza techniczno – usługowe-go transportu (stacji benzynowych, parkingów, stacji obsługi itp.), a także ze środków łączno-ści (telefonu, faksu, radia, telewizji itp.) w celu dotarcia (fizycznego lub werbalnego) doregionu lub do ośrodka z miejsca zamieszkania i poruszania się w jego obrębie. Z kolei we-dług A. Grzelakowskiego (2003) dostępność komunikacyjną danego regionu można określić zjednej strony jako fizyczną możliwość dotarcia do wyznaczonego miejsca, a z drugiej – jakorealną, dającą się opisać w kategoriach jakości czasu, kosztu, standardu podróży zdolnośćdo osiągania w danym czasie zamierzonego punktu lub punktów w regionie. Fizycznądostępność wyznacza istniejąca baza materialna, czyli infrastruktura transportowa, nato-miast realną – rodzaj i jakość połączeń komunikacyjnych.

W celu rozwiązania postawionego w pracy problemu dokonano rozpoznania oraz ana-lizy rozmieszczenia współczesnej sieci drogowej województwa śląskiego w oparciu o przed-stawienie zagadnienia dostępności komunikacyjnej regionu. Dostępność komunikacyjną,którą w niniejszej pracy rozpatrzono jedynie z punktu widzenia infrastruktury sieci drogo-wej przedstawiono za pomocą dwóch podstawowych wskaźników charakteryzującychzagadnienia dostępności w geografii transportu (tzw. wskaźników wyposażenia transpor-towego lub obsługi transportowej):• drożności obszaru czyli nasycenia go drogami, stwarzającego możliwość wewnętrznej

obsługi transportowej (drożność wyrażana jest najczęściej gęstością dróg w odniesie-niu do jednostki powierzchni);

• dostępności obszaru z zewnątrz, wyodrębnionej pod względem fizjograficznym lubadministracyjnym – dostępność województwa z punktu widzenia innych regionów wskali krajowej i europejskiej (dostępność zewnętrzna wyrażana jest najczęściej jednostkąodległości w odniesieniu do pozostałych obszarów).

Zakres przestrzenny pracy obejmuje obszar województwa śląskiego, który zajmujeniewiele ponad 12 tys. km2, tj. 3,9 % powierzchni Polski. Zakres czasowy pracy obejmujepoczątek XXI wieku.

POŁOŻENIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO WZGLĘDEM GŁÓWNYCHSZKAKÓW KOMUNIKACYJNYCH

Województwo śląskie leży na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych,zarówno drogowych jak i kolejowych. Główny układ komunikacyjny tworzą dwa szlakibiegnące z północy na południe (droga międzynarodowa E-75 i przebiegająca równoleglemagistrala kolejowa) oraz ze wschodu na zachód (droga międzynarodowa E-40).

Powyższe ciągi komunikacyjne wraz z autostradami A-1 i A-4 stanowią nieodłączneelementy sieci transportowej korytarzy transeuropejskich, z których cztery przechodzą

przez terytorium Polski, a dwa poprowadzone są przez obszar województwa (korytarz III:Berlin – Wrocław – Katowice – Kraków – Lwów oraz korytarz VI: Gdańsk – Katowice –Żylina, następnie przechodzący w korytarz V, biegnący przez Węgry, państwa bałkańskiedo Grecji.).

System komunikacyjny regionu uzupełnia Międzynarodowy Port Lotniczy "Katowi-ce" w Pyrzowicach, który posiada bezpośrednie połączenia między innymi z: Frankfurtem,Düsseldorfem, Dortmundem, Kolonią, Londynem, Dublinem, Paryżem, Mediolanem i Rzy-mem i innymi miastami europejskimi.

WSPÓŁCZESNY UKŁAD SIECI DROGOWEJ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

Rozmieszczenie podmiotów gospodarczych w województwie śląskim w dużym stop-niu wiąże się z układami sieci drogowej, która zaspokaja potrzeby regionu w zakresie prze-wozu ładunków i pasażerów. Najbardziej powszechnymi układami sieci drogowej w regionachzurbanizowanych, o wysokim stopniu koncentracji ludności w ośrodku centralnym są układypromienisto – pierścieniowe, które są rozwinięciem układu dośrodkowego (Dziadek, 1994).W takim przypadku układ odciąża centra miast i regionów. Analiza sieci drogowej woje-wództwa śląskiego może w pewnym stopniu powyższy układ zastosować do GOP i ROW,gdzie funkcje jądra pełnią centralne ośrodki osadnicze powyższych okręgów, a rolę pier-ścieni winny tworzyć obwodnice, drogi ekspresowe i autostrady.

Przestrzenne rozmieszczenie sieci drogowej województwa śląskiego powstało w znacz-nej mierze już przed II wojną światową. Jednak obecnie dokonujące się przemiany gospo-darcze i zmiany granic administracyjnych w regionie wywarły istotny wpływ na dzisiejszykształt układu sieci drogowej, wyznaczanej przez strumienie ładunków i pasażerów (Dzia-dek, 2002). Rozbudowa sieci drogowej doprowadziła do ukształtowania się policentrycz-nego układu sieci opartego na węzłach, jakie tworzy GOP, Częstochowa, Bielsko – Biała,Rybnik, Racibórz i Cieszyn (Dziadek, 1998).

Sieć drogowa województwa śląskiego w roku 2004 liczyła 20 195 km dróg publicz-nych o nawierzchni twardej, z czego 18 345 km posiadało nawierzchnię ulepszoną. Z po-wyższego wynika, że na terenie województwa śląskiego znajduje się ponad 8 % sieci dro-gowej kraju, natomiast powierzchnia regionu stanowi jedynie 3,9 % powierzchni Polski.Przez obszar województwa przebiega obecnie 18 dróg krajowych oraz 62 drogi wojewódz-kie. Szczegółową długość dróg według odpowiednich kategorii przedstawia tab. 1. Wzestawieniu długości dróg nie zostały zawarte drogi zakładowe, ulice miejskie i osiedloweoraz drogi leśne i specjalne, których udział w ogólnej sieci drogowej jest znikomy.

Do mocnych stron układu drogowego województwa zaliczyć należy dużą gęstośćsieci drogowej oraz stosunkowo dobre połączenie centralnej części województwa z aglo-meracją krakowską oraz Międzynarodowym Portem Lotniczym im. Jana Pawła II w pod-krakowskich Balicach. Po oddaniu całości autostrady A-4 na odcinku Wrocław – Krakówwojewództwo śląskie charakteryzuje się dobrym układem tranzytowym w kierunku wschód– zachód.

Słabe strony to układ drogowo – uliczny, nie przystosowany do struktury funkcjo-nalno – przestrzennej regionu oraz duże natężenie ruchu pojazdów w stosunku do przepu-stowości dróg, wynoszące średnio 6 065 pojazdów rzeczywistych na dobę (Polska – 2280). Zlokalizowane tu odcinki dróg są często bardzo obciążone ruchem pojazdów, czego

przykładem może być: DK-86 na odcinku Będzin – Katowice (17 000), czy DK-81 w okoli-cach Mikołowa (15 000 pojazdów rzeczywistych na dobę), bądź ul. Chorzowska w Katowi-cach (Dziadek, 1998). Gęstość sieci drogowej jest tu największa, a mimo to bardziej niż nainnych obszarach kraju jest tu odczuwalny brak ukształtowanych ciągów przelotowych wmiastach. W województwie śląskim nie występują w pełni wykształcone obwodnice miast imiejscowości, a w GOP trudno w ogóle mówić o obwodnicach pojedynczych miast. Dodat-kową trudność powoduje wspólne prowadzenie ruchu tramwajowego i samochodowego wniektórych miastach. Do mankamentów sieci drogowej województwa śląskiego należyrównież zaliczyć mały udział dróg dwujezdniowych oraz bezkolizyjnych węzłów drogo-wych.

Tabela 1. Drogi publiczne o twardej nawierzchni w województwie śląskim (opracowanie własne na podstawie:Rocznik statystyczny województwa śląskiego, 2005; Rocznik statystyczny województw, 2005).Table 1. Hard surface public roads with in the Silesia (drawn up by the author based on: Rocznik statystycznywojewództwa śląskiego, 2005; Rocznik statystyczny województw, 2005).

2000 2004Wyszczególnieniedługość

[km]gęstość

[km/100 km2]długość

[km]gęstość

[km/100 km2]POLSKA 249 934 79,9 252 273 80,7Województwo śląskie 19 630 159,7 20 195 164,3w tym: drogi krajowe 1 034 8,4 1 102 9,0drogi wojewódzkie 1 401 11,4 1 408 11,5drogi powiatowe 5 826 47,4 6 074 49,4drogi gminne 11 369 92,5 11 611 94,4

Stan techniczny sieci drogowej w województwie śląskim jest wysoce niezadowala-jący, gdyż nie nadąża on za wzrostem natężenia ruchu, nie zapewnia odpowiednich stan-dardów bezpieczeństwa, a także nie spełnia oczekiwań użytkowników. Według oceny z1998 roku stosunek długości dróg krajowych w złym stanie do całkowitej długości tychdróg w województwie śląskim wynosił 49 % i plasował region na trzecim miejscu wkraju, a w przypadku dróg wojewódzkich wynosił 42 %, co dało mu czwarte miejsce,wspólnie z województwem małopolskim (Koziarski, 2000). Znaczna część infrastrukturydrogowej przebiegającej przez obszar województwa narażona jest na negatywny wpływeksploatacji surowców naturalnych, co wiąże się z częstymi uszkodzeniami nawierzchnidróg i obiektów inżynierskich.

Ponadto mankamentem istniejącego układu drogowego nie tylko w województwieśląskim, ale i w całej Polsce jest jego podległość kilku zarządzającym nim administrato-rom. W byłym województwie katowickim było 17 administratorów zarządzających głów-nym szkieletem komunikacji drogowej, tj. drogami krajowymi i wojewódzkimi oraz 96administratorów sieci lokalno – gminnej. Często drogi łączące poszczególne ośrodki mająkilku zarządców. W każdej miejsko – wiejskiej gminie działają trzy niezależne zarządydróg: WDDM, DODP oraz gmina. Ten stan rzeczy nie zawsze sprzyja utrzymaniu prawi-dłowego ich stanu technicznego oraz pełnej gotowości do eksploatacji, szczególnie wokresie zimowym (Dziadek, 1998).

DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA REGIONU

Układ sieci drogowej w województwie śląskim wynikający ze specyficznego poło-żenia regionu oraz jego roli w gospodarce kraju wykazuje spore zagęszczenie (Piontek,Dziadek, Kusztal, Łabno, 1988), które wynosi 164,3 km/100 km2 (2004 rok) i jest znaczniewiększe od średniej krajowej wynoszącej 80,7 km/100 km2. Gęstość sieci jest tu ponaddwa razy większa niż gęstość sieci drogowej kraju, co obrazuje rys. 1 i tab. 2. W miaręoddalania się od GOP gęstość sieci drogowej zmniejsza się, osiągając najniższe wskaźnikiw powiecie lublinieckim (68,9), częstochowskim (90,2) i kłobuckim (97,9 km/100 km2).

Rys. 1 Porównanie gęstości dróg o twardej nawierzchni w poszczególnych województwach w 2000 rokuze średnią krajową w % (wg: Rozkwitalska, 2002).

Fig. 1. The comparison of the thickness of hard surface public roads in each provinces in the year 2000with the national average in % (after: Rozkwitalska, 2002).

Duże zagęszczenie dróg jest następstwem dużego zagęszczenia ulic w aglomera-cjach miejskich oraz rozbudowanej infrastruktury realizującej funkcje tranzytu, szcze-gólnie w kierunku przejść granicznych (Dziadek, 1999). Zagęszczenie to charakteryzujezróżnicowanie zarówno w powiatach ziemskich, jak i grodzkich. W przypadku powiatówziemskich gęstość sieci drogowej waha się od 68,9 do 298,5 km/100 km2. Znaczne są takżeróżnice w gęstości sieci dróg w powiatach grodzkich. Najniższą wartość ma Jaworzno (166,4)oraz Żory (180,0), a najwyższą Świętochłowice (576,9), Chorzów (394,1), Sosnowiec (383,5)i Bielsko – Biała (381,6 km/100 km2).

W literaturze przedmiotu spotyka się wiele wskaźników przedstawiających dostęp-ność komunikacyjną obszaru. Każdy z tych wskaźników ma pewne wady i zalety, dlatego dotej pory nie przyjęto jednego powszechnego wskaźnika. Według K. Warakomskiej (1992)jednym z najbardziej tradycyjnych i najprostszych wskaźników wyrażających dostępnośćkomunikacyjną obszaru jest gęstość sieci drogowej, wyrażona w kilometrach w odniesieniudo jednostki powierzchni, którą najczęściej jest 100 km2, czyli tzw. drożność obszaru (rys.2).

Tabela 2. Gęstość dróg publicznych o nawierzchni twardej w 2000 roku według powiatów województwa śląskie-go (opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyczny województwa śląskiego, 2001).

Table 2. The thickness of hard surface public roads in 2000 the year according to administrative districts of theSilesia (drawn up by the author based on: Rocznik statystyczny województwa śląskiego, 2001).

Powierzchnia Drogi publiczne otwardej nawierzchni

Gęstość sieci drogowejWyszczególnienie

[km2] [km] [km/100km2]

WOJEWÓDZTWO 12 294 19 630 159,7Powiaty ziemskie 10 506 14 202 135,2w tym: będziński 331 639 209,4 bielski 457 1364 298,5 cieszyński 730 1714 234,8 częstochowski 1519 1370 90,2 gliwicki 676 882 130,5 kłobucki 889 870 97,9 lubliniecki 820 565 68,9 mikołowski 232 489 210,8 myszkowski 479 487 101,7 pszczyński 473 718 151,8 raciborski 544 650 119,5 rybnicki 225 422 187,5 tarnogórski 643 738 114,8 tyski *) 157 367 233,8 wodzisławski 287 727 253,3 zawierciański 1003 1065 106,2 żywiecki 1040 1135 109,1Powiaty grodzkie 1 788 5 428 303,5w tym: Bielsko – Biała 125 477 381,6 Bytom 69 233 337,7 Chorzów 34 134 394,1 Częstochowa 160 496 310,0 Dąbrowa Górnicza 188 417 221,8 Gliwice 134 442 329,8 Jastrzębie – Zdrój 85 255 264,7 Jaworzno 152 253 166,4 Katowice 165 537 325,4 Mysłowice 66 225 340,9 Piekary Śląskie 40 138 345,0 Ruda Śląska 78 237 303,8 Rybnik 135 424 314,0 Siemianowice Śląskie 25 90 360,0 Sosnowiec 91 349 383,5 Świętochłowice 13 75 576,9 Tychy 82 228 278,0 Zabrze 80 301 376,2 Żory 65 117 180,0

*) w miejsce powiatu tyskiego od 01.01.2002 roku powiat bieruńsko – lędziński.

Rys. 2 Drożność dróg publicznych o twardej nawierzchni [km/100 km2] w 2000 roku według powiatów województwaśląskiego (opracowanie własne): 1 – poniżej 100, 2 – od 100 do 200, 3 – od 200 do 300, 4 – powyżej 300.

Fig. 2. The patency of hard surface public roads [km/ 100 km2] in the year 2000 according to administrative districts of Silesia(drawn up by the author): 1 – less than 100, 2 – between 100 and 200, 3 – between 200 and 300, 4 – more than 300.

1

2

3

4

0 25 50 km

Analizując dostępność obszaru województwa śląskiego na wstępie należy stwier-dzić, iż jego położenie w stosunku do pozostałych obszarów kraju jest nieco peryferyjne iniezbyt dogodne z punktu widzenia komunikacji wewnątrzkrajowej. Dzieli je znaczna odle-głość od północnych i wschodnich regionów kraju, np. odległość w linii prostej od Katowicdo Szczecina wynosi 470 km, Gdańska – 450 km, Olsztyna – 400 km, Białegostoku – 420km, Lublina – 270 km, czy Przemyśla – 270 km. Jednak obecność dwóch priorytetowychszlaków drogowych, jakie stanowią DK-1 i DK-4 pozwala na dość dobre skomunikowanieregionu z pozostałą częścią kraju. W skali europejskiej należy natomiast pozytywnie ocenićpołożenie opisywanego regionu, za wyjątkiem kierunków bazujących na transporcie morskim(Hornig, 1963).

Przez obszar województwa przebiega autostrada A-4, a w 2007 roku wkroczyłana Śląsk budowa autostrady A-1, co jeszcze bardziej powiększy zewnętrzną dostępnośćkomunikacyjną regionu. Planuje się tu również budowę odcinków dróg ekspresowych.Drogi dwujezdniowe stanowią ponad 50 % długości dróg krajowych w województwieśląskim, co jest rezultatem potrzeb transportowych obszaru. Niski jest natomiast udziałdróg wojewódzkich i powiatowych w ogólnej długości dróg publicznych regionu.Szczegółowe wyposażenie województw w drogi publiczne o twardej nawierzchni w2000 roku przedstawiono w tab. 3.

Tabela 3. Wyposażenie województw w drogi publiczne o twardej nawierzchni w 2000 roku (wg: Rozkwitalska, 2002).Table 3. The equipment of provinces into hard surface public roads in the year 2000 (after: Rozkwitalska, 2002).

Struktura według kategoriidróg w %*)

Długość[km]**)

Wyszczególnienie Długość siecidrogowej

[km]

Drożność siecidrogowej

[km/100 km2] A B C D E FPOLSKA 249 934 79,9 7,2 11,3 45,0 36,5 358 193Dolnośląskie 18 232 91,3 7,3 13,2 46,3 33,2 151 0Kujawsko – pomorskie 13 782 76,6 7,5 12,5 47,8 33,2 0 13Lubelski 18 159 72,3 5,7 12,2 49,8 32,2 0 0Lubuskie 8 168 58,4 10,8 19,6 42,8 26,8 0 18Łódzkie 16 381 89,9 7,8 7,2 46,2 38,8 18 0Małopolskie 21 784 143,8 4,5 6,4 29,8 59,3 52 0Mazowieckie 28 565 80,2 8,3 10,4 44,0 37,3 0 21Opolskie 8 359 88,8 8,8 10,8 44,7 35,7 51 0Podkarpackie 14 511 80,9 5,2 11,2 43,8 39,8 0 0Podlaskie 10 578 52,4 9,3 11,5 56,1 23,1 0 0Pomorskie 11 519 63,0 7,3 15,5 48,4 28,8 0 39Śląskie 19 630 159,7 5,3 7,1 29,7 57,9 25 47Świętokrzyskie 11 332 97,1 6,8 9,4 48,8 35,0 0 24Warmińsko – mazurskie 12 263 50,6 10,8 15,5 57,6 16,1 0 3Wielkopolskie 23 688 79,4 6,7 11,3 47,3 34,7 48 0Zachodniopomorskie 12 983 56,6 8,5 16,3 55,3 19,9 13 28

*) A – drogi krajowe, B – drogi wojewódzkie, C – drogi powiatowe, D – drogi gminne.**) E – autostrady, F – drogi ekspresowe.

Charakterystyka wyposażenia regionów w podstawowe składniki infrastruktury dro-gowej, z uwzględnieniem ich standardów jakościowych oraz parametrów dostępności wkategoriach odległości czasowej i przestrzennej od głównych aglomeracji pozwala na syn-tetyczną ocenę regionów w aspekcie ich szeroko rozumianej krajowej i międzynarodowejdostępności komunikacyjnej (Grzelakowski, 2003). Z powyższego zestawienia wynika, iż

województwo śląskie, podobnie jak województwo małopolskie są województwami o naj-wyższej w kraju gęstości sieci dróg kołowych, co przekłada się na wysoką drożność obsza-rów. Procentowy udział poszczególnych kategorii dróg jest podobny, jednak na tle krajupowyższe regiony wyróżniają się bardzo wysokim udziałem dróg gminnych w ogólnej siecidrogowej regionu, co jest wynikiem poziomu urbanizacji obszaru, który w województwieśląskim przybiera najwyższe wartości w Polsce – 78,9 %. Fakt ten powoduje, że woje-wództwo śląskie i małopolskie można zaliczyć do grupy województw o najwyższej we-wnętrznej dostępności komunikacyjnej, co z kolei stwarza dobre warunki dla rozwoju ifunkcjonowania wewnętrznej obsługi transportowej powyższych obszarów.

PODSUMOWANIE

Zgodnie z przyjętymi na wstępnie założeniami, zasadniczym celem pracy byłoomówienie przestrzennego rozmieszczenia obecnej sieci drogowej województwa śląskiego,wraz ze zwróceniem uwagi na problem dostępności komunikacyjnej regionu. Korzystnalokalizacja województwa śląskiego oraz wysoka gęstość sieci drogowej i kolejowej stwa-rzają możliwości kształtowania w pełni zintegrowanego systemu transportu drogowego,kolejowego, wodnego i lotniczego. Zauważyć jednak trzeba, że do głównych problemówobszarów miejskich należy niewydolność systemów transportowych i brak integracji sys-temu transportu zbiorowego (Koziarski, 2000).

W ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost udziału transportu drogowego w prze-wozach zarówno pasażerów, jak i ładunków. Za zwiększającym się ruchem pojazdówsamochodowych niestety nie nadążają inwestycje drogowe. W rezultacie fakt ten powodujeznaczne przeciążenia sieci drogowej, co doskonale jest widoczne na drogach województwaśląskiego. Poprawę sytuacji może przynieść realizacja brakujących odcinków DTŚ, budo-wa autostrady A-1, modernizacja istniejących szlaków drogowych itd. Płynność ruchudrogowego w kierunku wschód – zachód i północ – południe zapewni również budowa lubmodernizacja obiektów inżynieryjnych, a także wprowadzenie systemów sterowania ru-chem na arteriach miejskich oraz pomiędzy miastami GOP.

Mimo dużego zagęszczenia sieci drogowej, jej przepustowość nie zaspokaja potrzebregionu, co jest następstwem jej złego stanu technicznego i niewystarczającej ilości drógdwujezdniowych. W obszarach silnie zurbanizowanych, jakimi bez wątpienia są GOP, czyROW istnieje brak przestrzeni przeznaczanej na cele inwestycyjne, co w zdecydowanysposób uniemożliwia dalszą organizację i rozbudowę infrastruktury drogowej. Z tego teżwzględu, według S. Dziadka (2002) zwiększenia sprawności funkcjonowania transportudrogowego należy upatrywać w rozwiązaniach organizacyjnych, a w szczególności wusunięciu ruchu tranzytowego z centralnych części aglomeracji miejskich. Wymaga tojednak działań natury modernizacyjnej i inwestycyjnej. Należy je odnieść w szczególnoścido dróg tranzytowych, które wymagają prac modernizacyjnych i dostosowania do zwięk-szonego nacisku na oś (powyżej 10 t/oś). Obecnie na obszarze województwa śląskiegoduża ilość dróg tranzytowych ma nawierzchnię o dopuszczalnym nacisku do 6 t/oś.

Stały wzrost natężenia ruchu na obszarze województwa śląskiego generuje potrzebędalszej rozbudowy i modernizacji istniejącej sieci drogowej. Lokalizacja województwaśląskiego wymusza rozbudowę pionowej osi transportowej regionu (trasa E-75). Do prio-rytetowych inwestycji drogowych według autora pracy należy przede wszystkim:

• realizacja planowanego na obszarze województwa śląskiego odcinka autostradyA-1;

• dokończenie budowy DTŚ oraz jej rozbudowa w kierunku południowo – wschod-nim;

• realizacja planowanych odcinków dróg ekspresowych (szczególnie S-11 i S-69);• modernizacja większości dróg wojewódzkich i powiatowych, integrujących po-

szczególne części regionu;• budowa nowoczesnych terminali przejść granicznych (np. przy trasie planowanej

autostrady A-1 w Gorzyczkach);• budowa innych tras o podstawowym znaczeniu komunikacyjnym w układzie regio-

nalnymi ponadregionalnym (np. obwodnicy ROW).

Realizacja powyższych założeń jest sprawa niezwłoczną z uwagi na nadmierne obcią-żenie dróg w regionie. Przedstawiona powyżej koncepcja rozbudowy układu sieci drogowejw województwie śląskim stanowi w wraz z drogami miejskimi, regionalnymi i ponadregio-nalnymi funkcjonalną całość, która powinna spełniać optymalne warunki w zakresie przepu-stowości i podstawowych powiązań komunikacyjnych oraz bezpieczeństwa ruchu.

Pełne jednak powodzenie w realizacji funkcji integracyjnych przez transport drogowyna obszarze województwa śląskiego wymaga podjęcia działań zmierzających do odciążeniasieci drogowej i przejęcia części potrzeb przewozowych przez np. proekologiczną kolej.

LITERATURADZIADEK S., 1992: Geografia transportu Polski w zarysie. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice. 157 s.DZIADEK S. (red.), 1994: Transport a układy społeczno-gospodarcze regionu. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamiec-

kiego, Katowice. 74 s.DZIADEK S., 1998: Przestrzenne uwarunkowania rozwoju transportu w województwie katowickim. [w:] Przestrzenne i ekono-

miczne aspekty rozwoju transportu na przykładzie województwa katowickiego. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. KarolaAdamieckiego, Katowice. s. 13-33.

DZIADEK S., 1999: Transport. [w:] Szajnowska-Wysocka A., (red.): Studium wiedzy o regionie śląskim. Wyd. UniwersytetuŚląskiego, Katowice. s. 143-160.

DZIADEK S., 2002: Przestrzenne rozmieszczenie infrastruktury transportu w województwie śląskim, jej funkcje integracyjne. [w:] Dziadek S.(red.): Komunikacja i jej funkcje w województwie śląskim. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice. s. 25-42.

GRZELAKOWSKI A., 2003: Dostępność transportowa regionów jako element ich potencjału rozwojowego. [w:] PrzeglądKomunikacyjny, nr 04/2003. s. 11-16.

HORNIG A., 1963: Komunikacja na Górnym Śląsku. Wyd. Śląsk, Katowice. 178 s.JEŻ-PAWLAK A., 2002: Dostępność komunikacyjna wybranych ośrodków górskich w województwie śląskim. [w:] S. Dziadek (red.):

Komunikacja i jej funkcje w województwie śląskim. Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice. s. 67-82.KOZIARSKI S., 2000: Komunikacja na Śląsku. Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski, Opole. 288 s.LIJEWSKI T., 1977: Geografia transportu Polski. Państwowe Wyd. Ekonomiczne, Warszawa. 280 s.PIONTEK F., DZIADEK S., KUSZTAL J., ŁABNO Z., 1988: Transport województwa katowickiego w 40-leciu Polski Ludowej.

Wyd. PAN, Wrocław. 119 s.Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego, 2001. Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice.Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego, 2005, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice.Rocznik Statystyczny Województw, 2005. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.ROZKWITALSKA C., 2002: Transportowe zróżnicowanie województw. [w:] Przegląd Komunikacyjny, nr 04/2003. s. 8-13.WARAKOMSKA K., 1992: Zagadnienia dostępności w geografii transportu [w:] Przegląd Geograficzny, t. LXIV, z. 1 – 2. s. 67-75.

Jakub Żydzik

THE PRESENT SYSTEM OF THE HIGHWAY NETWORK OF SILESIAAND THE ACCESSIBILITY OF COMMUNICATION

SummaryThe strongly industrialized and urbanized area of Upper Silesia, about the fully developed and di-

verse economic potential has become a region with a fully developed network of communication de-vices. It shapes the expansion of the industry and has influence on the location of good investments.

The theme of the present work is the road network of Silesia, which is known as the network of allroadways except rail. The system of the highway network of Silesia inclusive of transit highways is thestructure based on the agglomeration of Silesia and cities such as Częstochowa, Mikołów, Rybnik, Żory,Pszczyna, Bielsko-Biała, Cieszyn, Lubliniec, Racibórz, Skoczów situated on her edge. Such systemfigures in integration of the space and the economy of the region with neighbouring areas (Dziadek,2002).

Silesia lies on the crossroads of important networks, both road and railway. The main system ofcommunication is created by two trails running from the north to the south (the international way E -75,and the paralleled railway arterial road), and the one running from the east to the west (the interna-tional way E -40).

Nowadays there are 18 national roads and 62 voivodship roads running through the area of Silesia.The Table 1 shows in details the length of ways according to suitable categories. The road network inSilesia, which is the result of specific position of the region is very condensed and amounts to 164, 3km/ 100 km2 (2004 the year).It is considerably larger than the national average (for Poland), thatamounts to 80, 7 km/ 100 km2.

In the north of Silesia the thickness of the road network is decreasing, attaining the least indicatorsin such Powiats as: Lubliniec, Częstochowa and Kłobuck (fig.1, tab. 2).

There are many indicators in the literature of the subject that presents the accessibility of communi-cation of the area. According to K. Warakomska (1992), the thickness of the road network expressed into100/ km km2 is one of the most traditional and uncomplicated indicator, and it is called the patency ofthe area (fig. 2).

The equipment of the region into basic components of the road infrastructure (tab. 3) lets on it’sevaluation in aspects of widely understood accessibility of communication. Silesia has the thicknessroad network in Poland. In spite of large condensation of the road network, it does not satisfy the needsof the region, because of it’s bad technical condition and inadequate quantity of roads.

PRELEKCJE

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 81-94

Elżbieta PAŁKAStudenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu ŚląskiegoSosnowiec

ZNACZENIE PRZYRODNICZE I GOSPODARCZEZBIORNIKA ROŻNOWSKIEGO

WSTĘP

Sztuczne jeziora w znacznej większości zostały utworzone za pomocą budowli pię-trzącej zwanej zapora, dlatego nazywane są najczęściej jeziorami zaporowymi. Każdejezioro powinno być wielozadaniowe. Im więcej takich zadań będzie ono w stanie spełnić,tym jego rola będzie większa (Głodek, 1985).

Opracowanie problemu badawczego określonego tematem niniejszej pracy wyma-gało przeprowadzenia wielu komplementarnych i interdyscyplinarnych badań dotyczącychZbiornika Rożnowskiego i zlewni Dunajca. W ramach problemu badawczego przeprowa-dzono badania, których cele w szczególności dotyczyły:– oceny warunków środowiska przyrodniczego jako tła rozważań nad procesami przy-

rodniczymi i znaczeniu społeczno-gospodarczemu Zbiornika Rożnowskiego;– określenia genezy, morfometrii i warunków zabudowy hydrotechnicznej misy jezior-

nej;– uwarunkowań zmian morfologii misy zbiornika;– określenia gospodarczego znaczenia zbiornika;– roli Zbiornika Rożnowskiego w kształtowaniu krajobrazu.

W celu realizacji wyszczególnionych wyżej celów przeprowadzono szereg badań o cha-rakterze terenowym i kameralnym.

Zbiornik Rożnowski znajduje się w południowo-wschodniej części Polski w obrębiejednego mezoregionu fizycznogeograficznego. Mezoregion ten – Pogórze Rożnowskie(513.61) – jest częścią makroregionu Pogórze Środkowobeskidzkie (513.6), które wchodziw skład podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513), a te z kolei tworzą częśćprowincji Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem (51) (Kondracki, 2001). Jezioro Rożnow-skie położone jest w granicach administracyjnych województwa małopolskiego, w obrębiepowiatu nowosądeckiego na terenie gminy Gródek n. Dunajcem (Mapa topograficznaPolski, 1995).

CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA

Opisywany obszar leży w obrębie Karpat Zachodnich. Największą powierzchnię zaj-mują Karpaty zewnętrzne, zwane również Karpatami fliszowymi, które zbudowane są z kilkunasuniętych z południa płaszczowin, złożonych z naprzemianległych piaskowców, zlepieńców

i łupków paleogeńskich i górnokredowych , a powstałych w zbiorniku geosynklinalnym (Kon-dracki, 2001; Stupnicka, 1997; Węcławik, 1991). Budowa geologiczna najbliższej okolicy, wktórej usytuowany jest Zbiornik Rożnowski, odznacza się dosyć dużym zróżnicowaniem (rys.1). Największym rozprzestrzenieniem odznaczają się utwory trzeciorzędowe. Począwszy odpołudnia, są to: piaskowce warstw krośnieńskich, piaskowce cienkoławicowe i gruboławicoweoraz łupki warstw krośnieńskich dolnych, piaskowce ciężkowickie, lokalnie z pstrymi łupkami.Występują także łupki pstre, a także łupki i piaskowce warstw podmagurskich i frydmańskichoraz hieroglifowych. Najstarszymi utworami powierzchniowymi są górnokredowe piaskowce iłupki warstw istebniańskich dolnych (Mapa geologiczna Polski, 1981).

Rys. 1. Położenie zbiornika Rożnów na tle budowy geologicznej (wg: Mapa geologiczna Polski, 1981; zmienione).

Zbiornik Rożnowski w regionalizacji geomorfologicznej obszaru Polski opracowa-nej przez M. Klimaszewskiego i L. Starkla (1972) znajduje się w regionie Pogórze Wielic-kie, które wchodzi w skład mezoregionu Pogórze będącego częścią Karpat Zewnętrznych.W granicach Pogórza Wielickiego, które ma charakter szerokich garbów o wysokościachbezwzględnych od 350 do 550 m, znajdują się mniejsze jednostki: Pogórze Wiśnickie orazPogórze Ciężkowickie (rys. 2). Pogórze Ciężkowickie przez J. Kondrackiego (2001) nazy-wane jest Pogórzem Rożnowskim, które zajmuje powierzchnię około 800 km2. W obrębiePogórza Ciężkowickiego, które jest zwartym płatem, występują wyrównane wododziałowegarby (Klimaszewski, Starkel, 1972). Urzeźbienie tego obszaru jest urozmaicone, porozci-nane głębokimi dolinami o zboczach wypukłych i prostych odznaczających się nachyle-niem 15 – 35o. Wierzchowiny na działach wodnych przekraczają 500 m n.p.m. miejscamiprzybierając postać gór niskich, np. Dąbrowska Góra na północ od nowego Sącza (583 m),Mużeń (550m), Kobylnica (582 m) i in. Dolina Dunajca tworzy wcięte do 200-250 m me-andry, ale poniżej Czchowa poszerza się do 3-4 km (Kondracki, 2001).

Według klasyfikacji A. Woś (1993) obszar ten zaliczany jest do regionu Śląsko –Krakowskiego. Warunki pogodowe w rejonie Zbiornika Rożnowskiego są kształtowane

Rys. 2. Dorzecze Dunajca na tle regionów geo-morfologicznych (wg: Zespół zbiorników...,2003):1 – granica państwa, 2 – granica dorzeczaDunajca, 3 – cieki i zbiorniki wodne, 4–7 –granice regionów geomorfologicznych (4 –prowincji, 5 – makroregionów, 6 – mezore-gionów, 7 – regionów). A – Rów Podtatrzań-ski, B – Pogórze Gubałowskie, C – KotlinaNowotarska, D – Pas Skalicowy.

przez masy (PPm) powietrza polarno-morskiego (65% dni w roku). Powietrze polarno-kontynentalne (PPk) nad charakteryzowany obszar napływa przez 20% dni w roku, powie-trze arktyczne (PA) pojawia się w ciągu 6% dni w roku, najrzadziej, bo tylko przez 3% dniw roku, napływają nad badany obszar masy powietrza zwrotnikowego (PZm i PZk). Śred-nie roczne prędkości wiatru na otwartych terenach osiągały 4,0 m/s, zmniejszając się wosłoniętych obszarach do wartości poniżej 2 m/s (Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa, 1991).Tereny Pogórza znajdują się w piętrze umiarkowanie ciepłym ze średnią roczną temperatu-rą od 6 do 8°C. Wyżej znajduje się piętro umiarkowane chłodne (4-6°C) obejmujące wyso-kości 670-1100 m n.p.m. Na opisywanym obszarze, w zależności od formy terenowej,okresy bezprzymrozkowe występują od 140 do 180 dni (Niedźwiedź, Obrębska-Starklowa,1991). Warunki opadowe przedstawiono w oparciu o dane pochodzące z posterunku ob-serwacyjnego IMiGW w Świdniku (340 m n.p.m.), znajdującego się na Pogórzu Rożnow-skim, na zachód od Jeziora Rożnowskiego. Jak podają M. Baścik i W. Chełmicki (2004)średni roczny opad na tym posterunku w latach 1961-2000 wynosił 764 mm. Różnicarocznych sum opadów w omawianym wieloleciu kształtowała się na poziomie 439 mm.Średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną na Pogórzu Rożnowskim wynosi 70-80, amaksymalna jej grubość w dnach dolin wynosi ok. 60 cm, natomiast w obrębie wzniesieńpogórskich sięga 80 cm (Baścik, Chełmicki, 2004).

Pod względem hydrogeologicznym charakteryzowany obszar B. Paczyński (1993)zalicza do regionu XIV – karpackiego. W obrębie Pogórza Rożnowskiego użytkowe po-ziomy wodonośne tworzą utwory fliszowe wieku kredowego i paleogeńskiego jednostkiśląskiej. Piaskowce gruboławicowe i łupki warstw magurskich i podmagurskich w obrębiePogórza Rożnowskiego pozbawione są poziomów użytkowych (Baścik, Chełmiński,2004). Gęstość źródeł na tym obszarze wynosi w utworach wodonośnych piaskowcówwarstw inoceramowych – 3-9 km2, piaskowców warstw godulskich oraz kompleksówpiaskowcowo – zlepieńcowych i piaskowców warstw istebniańskich – 3-5 km2. Źródławykazują znaczne wahania wydajności. Średnia wydajność źródeł na terenie pogórza nieprzekracza na ogół 0,5 l/s (większa notowana jest tylko sporadycznie), a w 90% przypad-ków 0,1 l/s. Na Pogórzu Wielickim występują wody porowo-szczelinowe o zróżnicowanejgłębokości 20 i więcej m (Ziemońska, 1973).

Obszar, na którym znajduje się Jezioro Rożnowskie należy do zlewni Dunajca –prawobrzeżnego dopływu Wisły (Baścik, Chełmicki, 2004). Dunajec uchodzi do Wisły w160,6 km jej biegu (Dunajec, 1995). Do Jeziora Rożnowskiego odprowadzają swe wody:lewobrzeżny Świdnicki Potok, który wypływa w Beskidzie Wyspowym oraz dwa prawo-brzeżne dopływy: Jelnianka i Zbęcka odwadniające Pogórze Rożnowskie. Na odcinkumiędzy zbiornikami Rożnów i Czchów uchodzi prawobrzeżny Majdański Potok, a doJeziora Czchowskiego – lewobrzeżny dopływ Dunajca – Łososina (Baścik, Chełmicki,2004). Szybkość przemieszczania się fali powodziowej dochodzi na Dunajcu poniżej No-wego Targu do ponad 5 m/s, a poniżej Nowego Sącza do 11 m/s. Gęstość sieci rzecznej naPogórzu Wielickim wynosi około 1,5 km/km2, spadek potoków 5-20‰. Przepływy rzekkarpackich kształtują się równolegle do stanów wody. Dunajec jest rzeką tranzytową oreżimie kształtowanym w górskiej części dorzecza. Bardzo istotnym elementem hydrolo-gicznym są zbiorniki retencyjne: Jezioro Rożnowskie i Jezioro Czchowskie, które zdecy-dowanie wpływają na reżim Dunajca. Dunajec stanowi „graniczną” rzekę w podziale hy-drologicznym pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią regionu karpackiego, sam należącjeszcze do jednostki zachodniej (Ziemońska, 1988). Amplituda stanów wody na Dunajcu wokresie 1961-2000 wynosiła 520 cm. Średni roczny przepływ wynosił 70,0 m3/s, przy czym

maksymalny przepływ (WWQ) osiągnął wartość 2 450 m3/s (10 lipca 1997), a minimalny(NNQ) – 10,0 m3/s (4 Stycznia 1987). Średni roczny odpływ jednostkowy ze zlewni Du-najca po Czchów wynosi 13 l/s·km2 (Baścik, Chełmicki, 2004). Na posterunku w NowymSączu zaobserwowano w 1958 roku największy przepływ roczny wynoszący 3 300 m3/s, anajniższy w 1972 roku i wyniósł 6,00 m3/s (badania z lat 1951-1990). Natomiast na poste-runku w Żabnie w latach 1951-2004 zanotowano w roku 1970 największy przepływ rocznywynoszący 3 500 m3/s, a najmniejszy 10,0 m3/s w 2002 roku. W głównej mierze o jakościwód Dunajca decydowały zanieczyszczenia dopływające z Nowego Targu, Szczawnicy,Nowego Sącza oraz Tarnowa poprzez Białą Tarnowską. Substancje organiczne na odcinkurzeki poniżej ujścia Białego Dunajca kwalifikowały jego wody do III klasy czystości. Wdalszym biegu stan zanieczyszczenia obniżał się i do Szczawnicy dopływa woda I klasyczystości, natomiast poniżej tej miejscowości następował wzrost zawartości substancjiorganicznych do poziomu charakterystycznego dla norm klasy II, a po dopływie ścieków zNowego Sącza woda Dunajca spełniała wymagania III klasy. W wodzie wypływającej zezbiornika Czchów zanieczyszczenia organiczne nie przekraczały norm I klasy czystości.Związki biogenne na odcinku rzeki powyżej Zbiornika Rożnowskiego utrzymywały się wgranicach ówczesnych norm klasy I lub II, natomiast poniżej Czchowa stężenia biogenówzmieniały się od wartości dopuszczalnych dla wód klasy I do przekraczających normy IIIklasy czystości (Dunajec, 1995).

Jezioro Rożnowskie występuje w regionie glebowo-rolniczym limanowsko-rożnowskim (Komornicki, 1985). W pracy B. Adamczyka (1991) na północ i południe odZbiornika Rożnowskiego występują gleby średnio przepuszczalne: brunatne i płowe, czar-noziemy, mady i rędziny o składzie mechanicznym glin lekkich i średnich lub utworówpyłowych powstałe z glin zwałowych lekkich, lessów i tym podobnych zwietrzelin. Nawschód i zachód od zbiornika występują gleby słabo przepuszczalne: brunatne i płoweoglejone, pseudoglejowe oraz mady oglejone o składzie mechanicznym glin ciężkich ipyłów ilastych, powstałe z utworów warstw podmagurskich, inoceramowych, cienkoławi-cowych warstw krośnieńskich i pyłów wodnego pochodzenia (utworów lessopodobnych).

GENEZA, MORFOMETRIA I PARAMETRY HYDROTECHNICZNEZBIORNIKA

Budowę zbiornika retencyjnego w Rożnowie na Dunajcu wraz z zaporą i elektrow-nią rozpoczęto w 1935 r. obiekt zbudowano w ciągu 5 lat. Pewne opóźnienia powstałydopiero po wybuchu II wojny światowej. Obiekt jednak ukończono pod koniec 1941 r.Bezpośrednią przyczyną przyspieszenia realizacji tego obiektu (wraz ze zbiornikiem wy-równawczym w Czchowie) była katastrofalna powódź w dorzeczu Dunajca, której głów-nym źródłem były katastrofalne opady w lipcu 1934 roku (Zespół zbiorników…, bez daty;Grochulski, 1992). Montaż urządzeń energetycznych w Rożnowie został całkowicie zakoń-czony dopiero w 1943 roku (Zespół zbiorników…, bez daty).

Zbiornik, zaporę i hydroelektrownię na dolnym Dunajcu w Rożnowie zbudowano wprzełomie wzgórz Beskidu Zachodniego (z lewej strony przylegają stoki Beskidu Wyspo-wego) (fot. 1) (Grochulski, 1992). Zapora w Rożnowie posadowiona została na warstwachpiaskowca z przewarstwieniami łupków (Zespół zbiorników…, bez daty). Zapora znajdujesię w 80 km biegu Dunajca (licząc od ujścia rzeki do Wisły), zamyka dorzecze w 4665

km2; długość korony wynosi ok. 550 m, wysokość zaś ok. 33 m ponad normalny poziomrzeki, do rzędnej 270 m n.p.m. (Mikulski, 2001a).

Główne zadania „Rożnowa” to spłaszczenie fali powodziowej na Dunajcu i Wiśle,wykorzystanie wody do produkcji energii elektrycznej, zaopatrzenie w wodę odbiorcówindywidualnych i przemysłu, poprawa warunków żeglugi w części ujściowej Dunajca i naWiśle, jak również wykorzystanie Zbiornika Rożnowskiego dla turystyki, żeglugi i wypo-czynku (Zespół zbiorników…, bez daty; Grochulski, 1992).

Zbiornik w Czchowie służy wyłącznie do wyrównania odpływów dobowych z pra-cującej szczytowo elektrowni wodnej Rożnów oraz zapewnienia odbiorcom niezbędnejilości wody w okresie stanów niżówkowych. Budowę zapory w Czchowie rozpoczętowiosną 1936 r., zakończono natomiast wraz z końcem 1949 r., jednakże montaż urządzeńenergetycznych dopiero w 1954 roku (Zespół zbiorników…, bez daty; Grochulski, 1992).

Zbiornik Rożnów był największym zbiornikiem wodnym w zlewni Dunajca (tab. 1).Spiętrzenie wód Dunajca w profilu Rożnowa pozwoliła na utworzenie stosunkowo dużegozbiornika o pojemności pierwotnej 228 mln m3 oraz zbiornika wyrównawczego w profiluCzchowa o pojemności 12 mln m3 (Zespół zbiorników…, bez daty; Grochulski, 1992).Niestety w wyniku abrazji brzegowej i dużego dopływu rumowiska pojemność całkowitaogromnie zmalała, osiągając obecnie tylko ok. 165 mln m3. Pojemność użytkowa (regula-cyjna) wynosi już tylko ok. 135 mln m3, zaś pojemność martwa ok. 30 mln m3. zachowanazostała jedynie pojemność powodziowa ok. 80 mln m3.

Tabela 1. Wybrane parametry zbiornika Rożnów (wg: Grochulski, 1992; Stan..., 2002; Kloze i in., 2001,Łajczak, 1995).

Parametry morfometryczne zbiornika Rożnów Wielkość parametrówPowierzchnia zalewu 16 km2

Powierzchnia zlewni zbiornika 4874 km2

Długość zbiornika 22 kmSzerokość maksymalna 1,5 kmGłębokość maksymalna 8-10 mŚrednia głębokość zbiornika w pierwszych latach eksploatacji 11,5 mGłębokość zbiornika przy maksymalnym poziomie piętrzenia ok. 29 mWahania poziomu wody 12 mRzędna maksymalnego poziomu piętrzenia 270 m n.p.m.Rzędna minimalnego poziomu piętrzenia 255 m n.p.m.Długość linii brzegowej 56 kmPojemność pierwotna 228,7 mln m3

Pojemność całkowita 165 mln m3

Pojemność regulacyjna 135 mln m3

Pojemność martwa 30 mln m3

Pojemność powodziowa 80 mln m3

Zbudowana ciężka zapora betonowa ma maksymalną wysokość 49,0 m, długość550 m i kubaturę 450 tys. m3. Zapora ma trójkątny przekrój (rys.3) statyczny o pochyleniuściany odwodnej 25:1, zaś odpowietrznej 1,25:1. Łączna przepustowość przez przelewy iupusty denne wynosi 3 780 m3/s w warunkach normalnego piętrzenia.

Rys. 3. Szkic przekroju zapory (Zespół zbiorników…, bez daty).

Zlokalizowana w obrębie zapory elektrownia wodna o mocy zainstalowanej 50 MWpracuje na pokrycie szczytów zaopatrzenia energii elektrycznej. Konstrukcja budynkugłównego jest żelbetonowa, częściowo wbudowana w zaporę. Elektrownia ma zainstalo-waną moc w postaci czterech turbin pionowych typu Kaplana firmy szwajcarskiej Escher-Wyss, każda 12,5 MW, o łącznym przełyku 50,0 m3/s (pracują one na spadach: minimal-nym 19,6 m, średnim 26,5 m, maksymalnym 31,1 m) oraz 4 generatory synchroniczne,trójfazowe ze wzbudnicami: moc znamionowa 15,6 MWA, moc czynna 12,5 MWA,współczynnik mocy cosφ=0,8, napięcie 6,3 kV. Obroty znamionowe turbozespołów 214obr/min., a obroty rozbiegu 280 obr/min (rys. 4.). Produkcja elektrowni średniorocznawynosi 107 GWh/a, a roczny czas wykorzystania mocy gwarantowanej – 2 200 h (Zespółzbiorników…, bez daty).

Rys. 4. Szkic przekroju poprzecznego elektrowni w Rożnowie (Zespół zbiorników…, bez daty).

MORFOLOGICZNY ROZWÓJ MISY ZBIORNIKA

Od chwili zamknięcia Dunajca zaporą w Rożnowie, jesienią 1941 r. zaszły znacznezmiany w stosunkach hydrologicznych rzeki. Przez zmniejszenie spadku podłużnego rzekiw obrębie czaszy zbiornika, aż do strefy cofki, nastąpiły zmiany prędkości płynącej wody.To z kolei obniżyło zdolność transportową rzeki, co doprowadziło do sedymentacji rumo-wiska rzecznego. Zjawisko to występuje wszędzie, gdzie procesy denudacyjne hamowanesą lokalnymi bazami erozyjnymi. Tworzące się osady denne są różne nie tylko w poszcze-gólnych zbiornikach wodnych, ale także obserwuje się poważne zróżnicowanie w obrębietego samego obiektu, oraz ich zmienność w czasie (Cyberski, 1969, Chomiak i in., 1969).

Podłoże Pogórza Rożnowskiego, gdzie usytuowany jest Zbiornik Rożnowski, zbu-dowane jest ze skał fliszowych, z dużym udziałem mułowców i łupków ilastych, z dośćmiąższą pokrywą zwietrzeliny gliniastej, co świadczy o dużej podatności gruntów na ero-zję. Spadek Dunajca między Nowym Sączem a Marcinkowicami wynosi 8‰. Dunajec naomawianym odcinku płynie zakolami, rozmywa własne tarasy, dlatego też duża część

niesionego przez rzekę rumowiska, akumulowana w misie zbiornika, pochodzi z korytaDunajca (Biernat, 1975). Dostawa produktów abrazji do czaszy Zbiornika Rożnowskiegowyniosła rocznie 16 500 m3. Wskaźnik denudacji jednostkowej zlewni Zbiornika Rożnow-skiegow tym czasie wynosił od 233 t•rok-1•km-2 do 362 m3•rok-1 • km-2 (Cyberski, 1984).

Do niekorzystnych zjawisk w zbiornikach należy ich zamulanie (Cyberski, 1969). In-tensywność procesu zamulania zbiornika zaporowego zależy od warunków klimatycznych,powierzchni zlewni, jej budowy geologicznej, ukształtowania terenu, charakteru i stopniazagospodarowania rolniczego i leśnego oraz stanu regulacji i zabudowy rzek i potokówdopływających powyżej budowli piętrzącej (Kloze i in., 2001). W Polsce do najbardziejzamulanych należy właśnie opisywany w niniejszej pracy Zbiornik Rożnowski na Dunajcu,którego zlewnię cechuje duża różnorodność i zmienność zjawisk meteorologicznych ihydrologicznych, w połączeniu z niezwykle zróżnicowaną budową geologiczną i morfolo-giczną, oraz zróżnicowanym pokryciem roślinnym terenu i użytkowaniem ziemi (Cyberski,1969). Szczególnie intensywne zamulanie Zbiornika Rożnowskiego obserwuje się w jegoczęści cofkowej (Kloze i in., 2001). Zbiornik Rożnowski jest zamulany w sposób inten-sywny. Zmniejsza on swoją pojemność najszybciej ze wszystkich polskich dużych zbiorni-ków retencyjnych. W miarę upływu lat eksploatacji Zbiornika Rożnowskiego tempo jegozamulania maleje. Jest to zjawisko typowe, związane z przepływaniem przez zbiornik, wmiarę podnoszenia się jego dna, coraz większej ilości rumowiska unoszonego. Dodatkowoproces ten stracił na intensywności z powodu rozpoczęcia w roku 1997 eksploatacji, usytu-owanego powyżej, zespołu zbiorników wodnych Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne;wydłuży to znacznie czas efektywnej eksploatacji Zbiornika Rożnowskiego (Kloze i in.,2001). Całkowita strata pojemności zbiornika w latach 1942-1994 (62,1 mln m3) daje śred-nią roczną intensywność zamulania w tym okresie 1,17 mln m3. Obserwuje się tendencjęmalejącą w intensywności zamulania opisywanego zbiornika, o czym świadczą przytoczo-ne poniżej wartości. Średnie roczne zamulanie (mln m3) w poszczególnych okresach eks-ploatacji zbiornika wyniosło: 1942-1957 – 1,86, 1957-1960 – 1,66, 1960-1965 – 1,5, 1965-1970 – 1,28, 1970-1975 – 0,63, 1975-1980 – 0,58, 1980-1985 – 0,47, 1990-1994 – 0,67.Charakterystyczną miara intensywności zamulania jest tzw. wskaźnik zamulania (stosunekrocznego zamulania do powierzchni zlewni zamkniętej zaporą) w Zbiorniku Rożnowskimwynosił on w latach: 1942-1960 – 0,37 m3/km2, 1942-1994 – 0,24 m3/km2, 1990-1994 –0,14 m3/km2 (Kloze i in., 2001).

Tabela. 2. Utrata pojemności Zbiornika Rożnowskiego oraz poszczególnych warstw w ciągu 52 lat eksploatacji tj.od roku 1942 do 1994 (wg: Kloze i in., 2001).

Pojemność Straty pojemności1942 1994Pojemność Rzędna piętrzenia

[ m n.p.m. ][ mln m3 ]

[ mln m3 ] [ % ]

Całkowita 270,00 228,7 166,6 62,1 27,2Użytkowa 270,00 – 258,50 163,3 125,4 37,9 23,2

Martwa 258,50 65,4 41,2 24,2 37,0

Fot. 1. Elektrownia wodna(fot. E. Pałka).

Fot. 2. Akumulacyjne formy w strefie cofkowej

Zbiornika Rożnowskiego(fot. E. Pałka).

Fot. 3. Podmyte korzeniedrzewa przez falowanie

w okresie wysokiego poziomupiętrzenia (fot. E. Pałka).

Osady denne cechują się dużą zmiennością w czasie i w przestrzeni. Decydującywpływ na przestrzenno-czasowy charakter osadów (głównie ich uziarnienia) wywierająwezbrania wód Dunajca, niosące bardzo duże ilości rumowiska. Największe zróżnicowaniezauważono w górnej partii zbiornika, na co wpływa oscylacja strefy cofki, wywołana wa-haniami zwierciadła wody. W tej części zbiornika w namułach przeważają frakcje grubo-ziarniste – dostarczone jako wleczyny Dunajca (Cyberski, 1969). Według analizy rozkładumiąższości osadów w zbiorniku Rożnów mierzonej od 1957 r. (od 1960 r. regularnie co 5lat), średnia miąższość osadów dennych wzrasta od początku cofki do czoła delty, gdzieosiąga wartości maksymalne. Następnie maleje, by w głębszych partiach zbiornika przyj-mować wielkości bardziej wyrównane (Łajczak, 1995). Po przeliczeniu proporcji międzyrumowiskiem unoszonym odłożonym w Zbiorniku Rożnowskim i wleczonym odłożonymw stożku napływowym u ujścia Dunajca do zbiornika otrzymano w liczbach względnychdla Zbiornika Rożnowskiego objętościowo 11,1% rumowiska wleczonego i 88,9% rumo-wiska unoszonego. Wagowo proporcje te wynoszą: 37,4% rumowiska wleczonego i 63,6%rumowiska unoszonego (Biernat, 1975). Ze Zbiornika Rożnowskiego odpływa tylko ru-mowisko unoszone (Cyberski, 1969). Ogólna suma rumowiska wniesionego do zbiornikaw okresie 1957-1965 wyniosła 8 545 000 m3; w tym czasie odpłynęło ze zbiornika 375 000m3. Osadziło się więc w zbiorniku 8 170 000 m3 rumowiska, tj. średnio rocznie 961 000 m3

(Cyberski, 1969). Zauważa się częstokroć niekorzystne rozmieszczenie osadzanego mate-riału. Znaczne ilości odkładają się bowiem w strefie użytkowej, powodując ograniczeniegłównej funkcji zbiornika (głównym zadaniem Zbiornika Rożnowskiego jest zmniejszeniefali powodziowej na Dunajcu). Charakter strefy brzegowej jest związany z wiekiem zbior-nika. Brzegi nieustabilizowane, a przede wszystkim abrazyjne, mimo zachodzących odkilkudziesięciu lat procesów, w dalszym ciągu ulegają dużym przekształceniom. Materiał zabradowanych brzegów również uczestniczy w wypłycaniu zbiornika. W strefie wahańzwierciadła wody (cofka), zwłaszcza w górnej części zbiornika, tworzą się w czasie obni-żania poziomu wody rozległe płycizny, niekiedy zastoiska wodno-błotne i tereny podmokłenie nadające się do okresowego gospodarczego wykorzystania (Cyberski, 1984; fot. 2).Pod względem rozmiarów zamulania wyróżnia się zbiornik Rożnów, który do 1990 r.utracił 28% początkowej pojemności. W ciągu 50 lat eksploatacji tego zbiornika całkowi-temu zamuleniu uległa górna część cofki. Długość zbiornika przy średnim piętrzeniu skró-ciła się w tym czasie o 40% początkowej wielkości. Dotychczasowe tempo ubytku pojem-ności zbiornika wynosi 0,58% początkowej pojemności rocznie. W pierwszych 20 latachfunkcjonowanie zbiornika tempo to było nawet 2-krotnie szybsze (Łajczak, 1995).

GOSPODARCZA ROLA ZBIORNIKA

Z uwagi na charakter Dunajca istotnym jest kwestia ochrony doliny przed wezbra-niami powodziowymi (Symonowicz, 1969). Od wielu lat w dorzeczu Dunajca obserwujesię jedne z największych, w porównaniu z innymi dopływami Wisły, powodzie, zagrażają-ce życiu i mieniu mieszkańców wsi, osiedli i miast położonych wzdłuż jego brzegów(Biernat, 1975). Do urządzeń hydrotechnicznych ograniczających zniszczenia powodziowena rzece Dunajec należą zbiorniki retencyjne, które są zlokalizowane w miejscowościach:Czorsztyn-Niedzica-Sromowce Wyżne pod nazwą Zespół Elektrowni Wodnych oraz Ze-spół Elektrowni Wodnych Rożnów-Czchów. Służą one do magazynowania dużych ilościwód ze zlewni Dunajca oraz regulacji odpływu stosowanie do sytuacji i potrzeb, a także

produkcji taniej energii elektrycznej (Stan środowiska…,2003). W ciągu ostatniego stule-cia katastrofalne wylewy Dunajca zdarzały się kilkakrotnie, a do największych należaływylewy w latach 1934, 1958, 1960, 1970 i oczywiście w 1997 roku. Dla przykładu możnapodać, że w 1958 r. Dunajec w okresie powodziowym (koniec czerwca, początek lipca)dostarczył w stosunku do sumy dopływów karpackich Wisły ponad 30% fali powodziowej(Biernat, 1975).

Jezioro Rożnowskie jest atrakcyjnym turystycznie zbiornikiem wodnym. Ze wzglę-du na urozmaiconą linię brzegową, pobliskie lasy, akwen posiada spore walory tak krajo-brazowe, jak i turystyczne. Naturalne otoczenie obu stron jeziora jest podobne, lecz o i ilebrzeg wschodni przekształcono w enklawę dla wczasowiczów, o tyle zachodnia, nie zostałazagospodarowana, jest dzika, bez dróg i osiedli schodzących nad samą wodę, pozostajeazylem żeglarzy i bardziej wytrawnych turystów. Nad jeziorem znajduje się kilka miejsco-wości turystycznych i letniskowych takich jak: Tęgoborze, Znamirowice, Zbyszyce, Bartko-wa, Gródek nad Dunajcem, Tabaszowa czy Rożnów. Spośród wielu sportów wodnych upra-wianych na Jeziorze Rożnowskim najbardziej popularne jest żeglarstwo. Jednak w ostatnichlatach coraz częściej pojawiają się łodzie motorowe, deski windsurfigowe. Poza wspomnia-nymi funkcjami turystycznymi, Zbiornik Rożnowski od samego początku był także wyko-rzystywany pod względem rybackim oraz wędkarskim. Niestety zapora w Rożnowie stałasię poważną przeszkodą na drodze wędrówek tarłowych troci, której naturalne tarliskaznajdowały się głównie na górnym Dunajcu. Dlatego też w celu umożliwienia migrującymrybom swobodnej przeprawy zbudowano tutaj dla nich przepławkę. Budowla ta należy doprzepławek komorowych najwyższych i najdłuższych w Polsce. Przepławka o długościponad 500 m stanowi kanał o szerokości 2,5-3,0 m, tworzący system kaskad o spadzie 0,4m każda. W części dolnej stanowi kanał otwarty, w środkowej składa się z szeregu korytżelbetowych, w części górnej przebiega przez korpus zapory w oświetlonym tunelu (Mi-kulski, 2001a). Wzgórza rozpościerające się dookoła zbiornika także stanowią dosyć atrak-cyjne miejsca, występujące tu bowiem drogi o dobrej nawierzchni asfaltowej stanowiąpodstawę rozwoju turystyki rowerowej, szosowej.

KRAJOBRAZOWE ZNACZENIE ZBIORNIKA

Budowa zapór dolinowych powoduje daleko idące zmiany w krajobrazie. Zmianyten są niekorzystnym oddziaływaniem zarówno na stosunki wodne, ale także na inne ele-menty środowiska w otoczeniu zbiornika. W dużym stopniu są one zależne od podłoża, naktórym wybudowano zaporę i spowodowano powstawanie jeziora zaporowego (Gut,1959). Jezioro i zapora usytuowane są na fliszu karpackim. Charakteryzuje się on miedzyinnymi tym, że ławice łatwo wietrzejących piaskowców i zlepieńców poprzedzielane są iłami,które tworzą bardzo dobrą powierzchnię ześlizgową. Istnieją tu duże możliwości powstawaniausuwisk i obrywów. Flisz odznacza się małą odpornością na wpływy atmosferyczne co wkonsekwencji prowadzi do tego, iż ławice piaskowców pękają, przy czym tworzy się cała siećszczelin, co z kolei powoduje znaczne obniżenie się poziomu wody gruntowej w następ-stwie usunięcia lub rozmycia zwietrzelinowej nawierzchni (Gut, 1959). Nowo powstającezbiorniki wodne wpływają na klimat najbliższego otoczenia, a oddziaływanie powierzchniwodnej Zbiornika Rożnowskiego nie przekracza 2-3 km (Ambrożkiewski, 1993; Lewińska,1984). Duża powierzchnia wodna tego akwenu sprzyja znacznemu parowaniu wody, w re-zultacie czego nad zbiornikiem powstaje szczególny ustrój termiczny powietrza. Zbiornik

Rożnowski wpływa także na zmniejszenie zachmurzenia ogólnego o 0,4 całkowitego po-krycia nieba. Stwierdza się znaczne obniżenie miesięcznych sum opadów nawet o 30 mm,a także mniejszą amplitudę temperatur powietrza oraz dłuższy okres bezprzymrozkowy.Intensywne parowanie wody powoduje także zmiany temperatur powietrza nad zbiorni-kiem, a różnice te dochodzą do 7%. Rozległa powierzchnia wodna Zbiornika Rożnowskie-go sprzyja wzrostowi prędkości wiatru. Zatrzymana tamą masa wody w sprzyjającychwarunkach wywołuje zjawisko bryzy jeziornej (Mikulski, 2001b). Do powstania zsuwów iobrywów w otoczeniu Jeziora Rożnowskiego, poza samym charakterem podłoża, przyczy-niają się też uderzenia fal, które powstają przede wszystkim w najszerszym miejscu zbior-nika. Z powodu wiejących tu wiatrów typu halnego powstają fale dochodzące do 0,5 mwysokości, o bardzo dużej sile uderzenia (Gut, 1959; fot. 3). Na Zalewie w Rożnowie niema możliwości wykształcenia się tak zwanej strefy przybrzeżnej wskutek wielkich wahańwody w zbiorniku. Nie mają tu także możliwości rozwoju ani rośliny wodne, ani lądowe.Wobec braku roślinności przybrzeżnej erozja wodna posuwa się ciągle w głąb lądu. Dlategow niektórych miejscach próbowano umocnić brzegi jeziora przez posadzenie wierzb. Jednak-że w wielu przypadkach wierzby te stoją obecnie na dnie zbiornika, zaś obrywy i zsuwy prze-sunęły się poza nie i erozja postępuje dalej w głąb lądu (Gut, 1959). Wyraźnie ujemnącechą krajobrazu Zbiornika Rożnowskiego jest dużych rozmiarów cofka. Obecnie przyniskich stanach wody na zalewie odsłaniają się na bardzo długich przestrzeniach żwirowi-ska i błota pokryte niekiedy cienka warstwą wody. Powstają tu wylęgarnie komarów orazw miesiącach letnich rozkładający się detrytus roślinny i zwierzęcy zanieczyszcza powie-trze, przyczyniając się do pogorszenia w znacznym stopniu walorów krajobrazowych (Gut,1959; Dymkowski i in., 2001). Bardzo ważne również jest zminimalizowanie wpływuśrodowiska na zbiornik (Ambrożewski, 1993). Decydujący wpływ na stan ekologicznyzbiornika ma stopień czystości doprowadzającej wody, a także charakter zbiornika (jegowielkość i głębokość) oraz gospodarowanie wodą zbiornika. Z kolei wpływ zbiornika nabieg rzeki poniżej jest uzależniony od czystości wody wypływającej ze zbiornika, gospo-darki wodnej zbiornika, czyli zmian stanów zwierciadła wody w zbiorniku, częstości iintensywności wypływu wody (Mikulski, 2001b).

LITERATURAADAMCZYK B., 1991: Gleby. [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.): Dorzecze górnej Wisły. Cz. I. PWN, Warszawa –

Kraków. s. 55-67.AMBROŻEWSKI Z., 1993: Zbiorniki wodne a środowisko. [w:] Aura, nr 2. s. 20-21.BAŚCIK M., CHEŁMICKI W., 2004: Komentarz do mapy hydrograficznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz M-34-78-C Łososina

Dolna. Główny Geodeta Kraju, Poznań.BIERNAT S., 1975: Denudacja i transport rumowiska w dorzeczu Dunajca. Instytut Geologiczny, Biuletyn 289. Wydawnictwa

Geologiczne, Warszawa. 79 s.CHOMIAK T., CYBERSKI J., MIKULSKI Z., 1969: Akumulacja rumowiska w zbiornikach retencyjnych (Wyniki prac polskiej służby

hydrologicznej w latach 1957-1966). [w:] Prace PIHM, z. 96.PIHM. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. s. 3-20.CYBERSKI J., 1969: Sedymantacja rumowiska w Zbiorniku Rożnowskim. [w:] Prace Państwowego Instytutu Hydrologicznego i

Meteorologicznego, z. 96. PIHM. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa. s. 21-41.CYBERSKI J., 1984: Zjawiska akumulacyjno-erozyjne w rzekach objętych oddziaływaniem budowli piętrzących. [w:] Czasopi-

smo Geograficzne, t. LV, z. 3.Polskie Towarzystwo Geograficzne, Wrocław. s. 355-363.DEPCZYŃSKI W., SZAMOWSKI A., 1999: Budowle i zbiorniki wodne. Oficyna wydawnicza Politechniki Warszawskiej, War-

szawa. 232 s.Dunajec [bez autora], 1995. [w:] Środowisko, nr 4(52). Dziennikarska Agencja Wydawnicza MAXpress, Warszawa. s. 27.GŁODEK J., 1985: Jeziora zaporowe świata. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 160 s.

GROCHULSKI J., 1992: 50 lat Rożnowa. [w:] Gospodarka Wodna, nr 4. s. 74-75 i 82.GUT S., 1959: Zmiany w krajobrazie doliny Dunajca spowodowane wybudowaniem zapory w Rożnowie. Chr. Przyr. Ojcz. 6.

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków. s. 3-8.KLIMASZEWSKI M., STARKEL L., 1972: Karpaty Polskie. [w:] Klimaszewski M., (red.): Geomorfologia Polski. Tom 1. Polska

południowa – góry i wyżyny. PWN, Warszawa. s. 19-115.KLOZE J., LESZCZYŃSKI W., MROZIŃSKI J., 2001: Proces zamulania zbiornika rożnowskiego w czasie jego 60-letniej

eksploatacji. [w:] Gospodarka Wodna, nr 10. s. 417-419.KOMORNICKI T., 1985: Przydatność rolnicza gleb Karpat. Zesz. Nauk. AR, 196,7. Kraków.KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 441 s.LEWIŃSKA J., 1984: Wpływ zbiorników wodnych na klimat lokalny. [w:] Czasopismo Geograficzne, t. LV, z. 3. Polskie Towarzy-

stwo Geograficzne, Wrocław. s. 329-344ŁAJCZAK A., 1995: Studium nad zamulaniem wybranych zbiorników zaporowych w dorzeczu Wisły. Monografie Komitetu

Gospodarki Wodnej Polskiej Akademii Nauk, Zeszyt 8. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 108s.

Mapa geologiczna Polski. 1981. Arkusz A-Mapa utworów powierzchniowych Nowy Sącz, skala 1:200 000. WydawnictwaGeologiczne, Warszawa.

Mapa topograficzna Polski. 1995. Arkusz M-34-77/78 Bochnia, skala 1:100 000. Zarząd Topograficzny Sztabu GeneralnegoWP, Państwowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa.

MIKULSKI Z., 2001a: Rożnów i Czchów – powstanie i twórcy. [w:] Gospodarka Wodna, nr 10. s. 406-412.MIKULSKI Z., 2001b: Wpływ zbiornika rożnowskiego na środowisko. [w:] Gospodarka Wodna, nr 10. s. 430-434.NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991: Klimat. [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.): Dorzecze górnej Wisły.

Cz. I. PWN, Warszawa – Kraków. s. 58-84.PACZYŃSKI B. (red.), 1993: Atlas Hydrogeologiczny Polski 1:500 000, cz. I: Systemy zwykłych wód podziemnych, PIG,

Warszawa.Stan środowiska powiatu nowosądeckiego w 2002 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony

Środowiska, Kraków, 2003. 84 s.STUPNICKA E., 1997: Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa. s. 270-297.WĘCŁAWIK S., 1991: Budowa geologiczna. [w:] Dynowska I., Maciejewski M. (red.): Dorzecze górnej Wisły. Cz. I. PWN,

Warszawa – Kraków. s. 30-41.WOŚ A., 1993: Regiony klimatyczne Polski w świetle częstości występowania różnych typów pogody. Prace Geograficzne

IGiPZ PAN, nr 20. Wydawnictwa PAN, Wrocław. s. 20-52.Zespół zbiorników Rożnów-Czchów. Ministerstwo Komunikacji. (bez daty). 20 s.ZIEMOŃSKA Z., 1973: Stosunki wodne w Polskich Karpatach Zachodnich. Prace Geograficzne IG PAN nr 103, Wydawnictwa

PAN, Wrocław. 127 s.

SESJE TERENOWE

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 97-104

Andrzej T. JANKOWSKITadeusz MOLENDAMariusz RZĘTAŁAWydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu ŚląskiegoSosnowiec

ZBIORNIKIW NIECKACH Z OSIADANIA I ZAPADLISKACH

NA WYŻYNIE ŚLĄSKIEJ –WYBRANE PROBLEMY HYDROLOGICZNE 1)

Staroglacjalny charakter rzeźby oraz szeroko rozumiana antropogenizacja stosun-ków wodnych decydują o znikomym występowaniu na Wyżynie Śląskiej naturalnychzbiorników wodnych. Nieliczne przykłady zinwentaryzowanych jezior, odnoszą się do zbior-ników wodnych występujących w zagłębieniach naturalnych. Są to – jak podaje M. Rzętała(2000) – zbiorniki w zagłębieniach o charakterze bezodpływowym, zasilane głównie przezwody atmosferyczne i płytkie wody podziemne.

Podobny charakter ma duża liczba sztucznych zbiorników wodnych usytuowanychw zagłębieniach powierzchni terenu powstałych w sposób naturalny, ale zainicjowanyprzez człowieka. Doskonałym przykładem w tym względzie są – opisywane niejednokrotnie(m.in. Żmuda, 1973; Jankowski, 1986; Wach, 1991; Dwucet, Krajewski, Wach, 1992) –niecki z osiadania lub zapadliska.

Formy te powstają na powierzchniach terenu zlokalizowanych nad polami podziem-nej eksploatacji surowców mineralnych. W przypadku eksploatacji pokładów węgla zale-gających na głębokościach mniejszych niż 100 metrów dochodzi najczęściej do powstaniadeformacji nieciągłych: progów, lejów, szczelin, rowów itp. Z kolei tzw. deformacje ciągłe(niecki osiadania) powstają w warunkach dużej plastyczności skał nadkładu lub prowadze-nia eksploatacji na znacznych głębokościach. Osiadanie następuje w wyniku zawału, spę-kań i ugięć w płaszczyznach poziomej i pionowej (Żmuda, 1973; Jaguś, Rzętała, 1995).Konsekwencją tych procesów są odkształcenia powierzchni terenu oraz związane z nimiuszkodzenia konstrukcyjne budowli występujących w sąsiedztwie. Zmiany, o których mowa,posiadają wymiar konkretnych szkód ekonomicznych, a są to przykładowo: uszkodzenia (a 1) Tekst jest polską wersją artykułu opublikowanego w języku angielskim pt. „Reservoirs in

subsidence basins and depression hollows in the Silesian Upland – selected hydrologi-cal matters” w czasopiśmie Limnological Review, vol. 1(2001), a stanowił kanwę roz-ważań naukowych podczas studenckich warsztatów terenowych „Region górnośląski”.

nawet zniszczenia) budynków w Rydułtowach (Rybnicki Okręg Węglowy), szkody konstruk-cyjne na odcinku Katowice – Mysłowice autostrady A4, podtopienia gruntów oraz osiedlamieszkaniowego w Sosnowcu Klimontowie, uszkodzenia szlaków kolejowych (uciążliweograniczenia prędkości z tym związane) na obszarach objętych szkodami górniczymi,zaniechanie eksploatacji zbiorników wodnych w strefie ujścia Jaworznika do Brynicy,konieczność nadbudowy i częstej renowacji elementów regulacyjnych cieków i zabudowyhydrotechnicznej wielu rzek w regionie (Molenda, Rzętała, Rzętała, 2001). Wyżej wymie-nione konsekwencje oddziaływania procesów naturalnych, jedynie zainicjowanych przezczłowieka, określa się mianem szkód górniczych.

Najpowszechniejszym elementem krajobrazu związanym ze szkodami górniczymina terenach tych części Wyżyny Śląskiej, których dotyczy podziemna eksploatacja surow-ców mineralnych (węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu), są sztuczne zbiorniki wodnezlokalizowane właśnie w nieckach z osiadania; rzadziej zapadliskach. Pełnią one funkcjeretencyjne, a więc magazynujące wodę. W porównaniu do innych typów sztucznych zbior-ników wodnych, stanowią poważniejszy problem. Będąc zazwyczaj niezamierzonym efek-tem działalności gospodarczej są najczęściej nieużytkami m.in. z powodu ciągłości proce-sów deformacyjnych podłoża, niewielkiej powierzchni i pojemności oraz często nieodpo-wiedniej jakości retencjonowanej wody.

Wprawdzie omawiane zbiorniki wodne nie są istotnym elementem architekturykrajobrazu, czyli świadomego i estetycznego pod względem przestrzennym i gospodar-czym kształtowaniem otoczenia człowieka, to poruszana problematyka upoważnia do po-czynienia pewnych uwag w kontekście krajobrazu i środowiska w ogólności. Nowopow-stałe zbiorniki wodne zajmujące zagłębienia nazywane nieckami z osiadania oraz zapadli-skami w bardzo krótkim czasie asymilują się z otaczającym środowiskiem. Można wręcztwierdzić, że spośród wszystkich rodzajów sztucznych zbiorników wodnych, ten typ posia-da w pełni wykształcone relacje z poszczególnymi komponentami środowiska od samegopoczątku formowania misy zbiornikowej. Podobny wniosek można wysnuć w rozważa-niach krajobrazowych sugerując proces kompozycji tego elementu przyrodniczo bezkoli-zyjnej (lecz wywołującej konflikty jedynie w sferze ludzkiej działalności). Wszak proceshydrologicznego formowania zbiorników omawianej grupy genetycznej przebiega stosun-kowo wolno nawet w przypadku zapadlisk. Osiadanie przebiega w sposób umożliwiającywcześniejsze dostosowanie horyzontu wód podziemnych i zmiany układu powierzchniowejsieci hydrograficznej do nowej sytuacji orograficznej. W przypadku zbiorników w zapadli-skach, rzecz przedstawia się podobnie. Różnica polega jedynie na przebiegu zmian orogra-ficznych w sposób mający znamiona katastrofy przyrodniczej, aczkolwiek nie wyklucza tozmian w stosunkach wodnych (zwłaszcza wód podziemnych), które w większości zostałyprzemodelowane niejako w sposób samoistny przed powstaniem zapadliska na powierzch-ni. Niewątpliwie dużą rolę w tym „wcześniejszym przemodelowaniu” stosunków wodnychnależy przypisać procesom infiltracji i zmianom układu zwierciadła wód podziemnych.

Zbiorniki w nieckach osiadania i zapadliskach pełnią funkcje hydrologiczne podob-ne do tych jakie spełniają jeziora jako naturalne obiekty (można stwierdzić, iż hydrologicz-ne znaczenie jezior i zbiorników antropogenicznych jest podobne jeśli nie takie samo jużpo stosunkowo krótkim czasie). Zupełnie odmienną kwestią są odrębności genetyczne(zbiornik zapadliskowy, a zbiornik w niecce z osiadania). Czym innym z kolei jest współ-udział procesów odkształceń górotworu w przemodelowaniu istniejących akwenów. Jedenz ciekawszych przykładów jest opisywany przez T. Molendę (1999), a dotyczy zbiornika onazwie Kajakowy usytuowany w obrębie katowickiej Doliny Trzech Stawów – typowy

zbiornik zaporowy powstały w 1926 roku w wyniku przegrodzenia wałem ziemnym Poto-ku Leśnego. W wyniku procesów osiadania zwiększył on swoją powierzchnię kilkakrotnie.Powyższy przykład wskazuje na istnienie zbiorników wodnych charakteryzujących się złożo-nością procesów (poligeneza), które doprowadziły do wykształcenia misy jeziornej. Stąd wwielu przypadkach pojawiają się trudności w jednoznacznej ocenie genezy omawianychobiektów, mimo że są one związane z antropopresją.

Z powszechnością występowania tego typu zbiorników na Wyżynie Śląskiej wiążesię szereg problemów w sferze życia i działalności człowieka. Ich rangę podkreślają ustale-nia K. Dwucet i J. Wacha (1994) mówiące o perspektywicznych rozmiarach osiadań górni-czych stanowiących 23 % powierzchni dawnego województwa katowickiego tj. blisko 1,5tys. km2. Już obecnie są to zagłębienia o głębokości kilkunastu metrów, natomiast maksy-malnie mogą osiągać ponad 30 metrów (Jankowski, 1986; Wach, Szczypek, 1996). Byćmoże właśnie te problemy są główną przyczyną trudności w ustaleniu liczby sztucznychzbiorników wodnych związanych z wgłębną eksploatacją złóż. Świadczą o tym niżejwspomniane, liczne prace poruszające owa problematykę.

O ile pierwsza inwentaryzacja zbiorników wodnych przeprowadzona w latach 50.XX w. w trakcie opracowywania „Mapy hydrograficznej GOP” zaledwie ją sygnalizuje, otyle jedną z pierwszych prac naświetlających zagadnienie zbiorników wodnych powstają-cych w nieckach z osiadania i w zapadliskach jest opracowanie S. Żmudy z 1973 roku. Autorobiekty te nazywa również zalewiskami. Inwentaryzacja zbiorników dokonana przez S. Żmu-dę (1973) – podobnie jak szereg innych z tamtego okresu (Korol, 1970; Kasprowska, 1978;Ziemońska, 1979) – jednoznacznie nie wyróżniają ilościowo omawianych zbiornikówwodnych jako odrębnej grupy. Podobny charakter mają informacje o liczbie zbiornikówwodnych związanych z wgłębną eksploatacją złoża zawarte w wielu pracach późniejszych(m.in.: Trembaczowski, Jankowski, 1980; Jankowski, Wach, 1980), aczkolwiek każde z tychopracowań uogólnia jedynie omawiane zagadnienia, a zestawienia liczbowe ich dotyczącemożna określić mianem fragmentarycznych.

Końcem lat 80. XX w. daje się zaobserwować intensyfikacja prac w kierunku metodprzeciwdziałania oraz koncepcji zagospodarowania zbiorników wodnych zajmującychniecki z osiadania i zapadliska, poprzedzonych wnikliwymi analizami przyczyn występo-wania opisywanych procesów. W 1987 roku A.T. Jankowski i E. Zobek zalecają prowa-dzenie prac w zakresie biernej ochrony przeciwpowodziowej (równolegle z szeroko opi-sywanymi zabiegami ochrony przeciwpowodziowej czynnej), szczególnie na terenachosiadań górniczych. Wspomniani autorzy proponują wykonanie nowych oraz podwyższe-nia już istniejących wałów, a także przewidują budowę blisko 200 pompowni w celu od-wodnienia nowopowstających zagłębień terenu w związku z prognozą powstania olbrzy-mich niecek bezodpływowych o utrudnionym lub niemożliwym odpływie grawitacyjnym,których powierzchnię szacowano na 9 660 ha, a pojemność na ok. 542,4 mln m3.

Również kolejne prace (Jankowski, 1986, 1995, 1999; Rzętała, 1995, 1996, 1998,2000; Jankowski, Rzętała, 1997a,b; Jaśko, Kosakowski, Rzętała, 1997; Duś E. i in., 1998;Rzętała, Rzętała, 1998) nie przesądzają o liczebności zbiorników wodnych w nieckach zosiadania i zapadliskach na Wyżynie Śląskiej, aczkolwiek w wielu przypadkach były próbąkompleksowego spojrzenia na problemy hydrologiczne specyficznego „pojezierza antro-pogenicznego”, o którym w swoich pracach wspominał m.in. A.T. Jankowski (1987).

Szczegółowe zestawienia liczebności zbiorników wodnych w nieckach z osiadaniai zapadliskach zostały wykonane w odniesieniu do niektórych jednostek administracyjnych,gospodarczych, bądź zlewni lub ich części. Przykładem w tym względzie są opracowania:

– A.T. Jankowskiego (1986), który w 1980 r. stwierdził występowanie na terenie ROW-u628 zbiorników wodnych o powierzchni 332 ha (887 ha po uwzględnieniu zbiornika Ryb-nickiego);

– A. T. Jankowskiego (1991) traktujące o występowaniu m.in. omawianych zbiornikówwodnych na terenie Bytomia w okresie 1811-1989 w liczbie od 25 (łączna powierzch-nia 4,13 ha) w latach 1881-1902 do 75 (powierzchnia – 58,38 ha) w 1989 roku;

– S. Czai (1994) opisującego genetyczne typy zbiorników wodnych na terenie Sosnowcaw latach 1783-1985, który stwierdził występowanie zbiorników zapadliskowych w liczbieod 3 (powierzchnia – 0,14 km2) w 1891 r. do 60 (powierzchnia – 0,38 km2) w 1985 roku;

– poruszające problem zmian występowania zbiorników w zapadliskach i w nieckach zosiadania na terenie Katowic (Czaja, 1995) oraz Świętochłowic (Czaja, 1997a);

– S. Czai (1997b) na temat typów genetycznych zbiorników wodnych w zlewni Rawy wlatach 1801-1994, na terenie której liczebność zbiorników zapadliskowych i w nieckachz osiadania zmieniała się w zakresie od 6 w 1902 roku do 46 w 1994 roku, a po-wierzchnia odpowiednio od 0,05 km2 do 0,91km2;

– S. Czai i M. Rzętały (1999) określających liczbę zbiorników wodnych w nieckach zosiadania i zapadliskach w Chorzowie na 48 w 1994 roku (w 1900 r. było ich zaledwie 4).

– S. Czai (1999) omawiające zmiany liczby (od 14 w 1902 r. do 82 w 1994) i po-wierzchni (odpowiednio – od 0,03 do 0,82 km2) omawianych zbiorników wodnych naobszarze zlewni Bytomki w latach 1801-1994.

Zestawienia w powyższych pracach dostarczają danych dotyczących dynamikizmian charakteryzowanej grupy zbiorników wodnych. Należy przypuszczać, że zmiany ichliczby i powierzchni są jeszcze wyższe. Zazwyczaj autorzy podkreślają, iż ustalone przeznich liczebności dotyczą konkretnego roku przeprowadzenia inwentaryzacji. Sugerują tymsamym pojawienie się lub zanik (likwidację) wielu obiektów w czasie między terminamikolejnych inwentaryzacji. Duża ich zmienność jest najczęściej rezultatem likwidacji formywklęsłej w ramach przeciwdziałania szkodom górniczym lub konsekwencją realizacjikoncepcji zagospodarowania nieużytków jakimi są tereny zajmowane przez tę grupę zbior-ników. W przypadku gdy zbiorniki są wykorzystywane gospodarczo ich dynamika zmianjest determinowana zazwyczaj zaniechaniem eksploatacji na skutek nieopłacalności re-montów (m.in. ze względu na ciągłość procesów deformacyjnych) lub zastosowaniemnowych rozwiązań technologicznych wymagających likwidacji starych, budowy nowych,bądź przebudowy dotychczas istniejących zbiorników wodnych.

Przykładów wykorzystania zbiorników wodnych w nieckach z osiadania i zapadli-skach nie ma zbyt wiele zwłaszcza w porównaniu z zestawieniem przykładów zaniechaniaeksploatacji, a tym bardziej ilością obiektów nie zagospodarowanych z różnych względów.Najczęstszą i najpowszechniejszą formą wykorzystania jest ich użytkowanie zgodne zwytycznymi organizacji wędkarskich. Przykładami w tym względzie jest chociażby kilka-dziesiąt spośród 186 zbiorników na Wyżynie Śląskiej zaznaczonych i scharakteryzowa-nych na szkicu „Wody wędkarskie woj. katowickiego” (bez daty). Jednostkowe obiektywykorzystuje się jako ogniwa w systemie zaopatrzenia w wodę do celów przemysłowych,bądź jako obiekty służące rekreacji. Poważną przeszkodą w realizacji koncepcji zakładają-cych wykorzystanie zbiorników jako źródła zaopatrzenia w wodę są niewielkie i niestabil-ne ilościowo wielkości retencji jeziornej. Również w nielicznych przypadkach uznano jelub planuje się je uznać wraz z otoczeniem za miejsca cenne pod względem przyrodniczym(np. „Żabie Doły” – sztuczne zbiorniki na pograniczu Bytomia i Chorzowa – miejsce roz-rodu wielu gatunków ptaków i płazów). Mowa o użytkach ekologicznych – prawnej formie

ochrony przyrody, których nadrzędnym celem jest ochrona ekosystemów, mających zna-czenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Jaskrawoodmienną formą wykorzystania lub zagospodarowania opisywanych zbiorników wodnychjest składowanie w ich obrębie odpadów przemysłowych (najczęściej skały płonnej, a więcnieużytecznego gospodarczo materiału eksploatowanego ze złoża wraz z kopaliną); rza-dziej komunalnych. Przykład – zbiorniki w nieckach z osiadania w sosnowieckiej dzielnicyKlimontów. Zdarza się, że zagłębienia zajmowane przez zbiorniki spełniają rolę różnegorodzaju osadników dla pobliskich zakładów lub – co ma miejsce jeszcze stosunkowo często– pełnią funkcje odbiorników ścieków komunalnych, bytowo-gospodarczych.

Niewątpliwie istotnym czynnikiem wpływającym na decyzje dotyczące koncepcji za-gospodarowania zbiorników wodnych, o których mowa, jest stan jakościowy retencjonowa-nych wód. W przypadku tych zbiorników można mówić o szerokim spektrum jakościowym– od wód odpowiadających prawnie usankcjonowanym normom czystości lub wytycznymproponowanych systemów oceny jakości do wód często przekraczających normy obowią-zujące dla ścieków wprowadzanych do wód i ziemi. Oczywiście jest to uzależnione odaktualnie realizowanych koncepcji zagospodarowania samego obiektu lub działalnościgospodarczej prowadzonej w jego otoczeniu, przy czym nie bez znaczenia jest poziomświadomości ekologicznej wszystkich współużytkowników zbiornika i jego zlewni topo-graficznej.

Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że zbiorniki w nieckach zosiadania i zapadliskach są swoistym paradoksem i szczególnie wyraźnym przykłademinterakcji człowiek-środowisko. Nie ulega wątpliwości, że są one niezamierzonym efektemludzkiej działalności. Powstały, powstają i będą powstawać (najczęściej) wbrew woliczłowieka i wyrządzając wiele szkód ekonomicznych. Mimo podejmowania szeregu dzia-łań profilaktycznych (stosowanie podsadzki w kopalniach) oraz likwidujących skutki wy-rządzonych już szkód, procesy deformacji powierzchni terenu będą się ujawniać nawet pokilkudziesięciu latach od zakończenia wgłębnej eksploatacji złóż.

Pożądane zwiększenie retencji regionu o wysokim zapotrzebowaniu na wodę moż-liwe dzięki powstawaniu wielu nowych zbiorników nie rozwiązuje problemów związanychz deficytem wód czystych. Niewielka pojemność zbiorników, o których mowa, ich nie-wielkie głębokości (nie mylić z wielkością osiadania lub głębokością zapadliska), rozlewi-skowy charakter, dynamiczne zmiany wysokości lustra wody, ciągłość procesów deforma-cyjnych podłoża, często towarzyszące im tereny o niewielkich walorach estetycznych orazprocedury inwestycyjne odpowiadające nieużytkom to główne przyczyny problemówzwiązanych z zagospodarowaniem tychże przestrzeni. I tu najbardziej zadziwiające spostrze-żenia szeroko rozumianych rozważań limnologicznych, sygnalizowane już w pracach M.Rzętały (2000) oraz M. Rzętały i O. Rahmonowa (2000), poświęconych problemom eksplo-atacji i ochrony zbiorników wodnych regionu górnośląskiego. Wyniki prowadzonych odwielu lat badań zbiorników wodnych skłaniają do weryfikacji powszechnie przyjętegowizerunku regionu górnośląskiego (i jego otoczenia), w którym przejawia się tendencja dookreślania go obszarem skażonym ekologicznie, gdzie degradacja środowiska osiągnęła po-ziom przekraczający wszelkie dopuszczalne normy określone prawem i poziomami uznawa-nymi za naturalne (tło). Opinia ta wydaje się obecnie nieco przesadzona, gdyż przyroda będą-ca wprawdzie w dalszym ciągu pod silnym wpływem antropopresji, zaczyna się regenerowaćw spontaniczny sposób, a i sam człowiek, zdając sobie sprawę z uchybień mających miejscew przeszłości, podejmuje działania przywracające niektóre jej walory. Dotyczy to równieżśrodowiska wodnego, a w szczególności wielu zbiorników wodnych i ich obrzeży –

zwłaszcza tych w nieckach z osiadania i zapadliskach. Wraz z najbliższym otoczeniemspełniają one również ważne funkcje przyrodnicze i krajobrazowe np. zróżnicowanie niszekologicznych (nisza siedliskowa, nisza troficzna); bioróżnorodność; miejsca lęgu i gniaz-dowania ptaków; miejsca występowania „nowych” gatunków roślin i zwierząt.

LITERATURACZAJA S., 1994: Zmiany zagospodarowania przestrzennego i powierzchniowej sieci hydrograficznej na obszarze miasta Sosnowca

w latach 1793-1985. Rocznik Sosnowiecki 1994. Elementy środowiska geograficznego Sosnowca. A.T. Jankowski (red.).

UM, Sosnowiec, s. 68-84.

CZAJA S., 1995: Zmiany użytkowania ziemi i powierzchniowej sieci hydrograficznej na obszarze miasta Katowice w latach

1801-1985. Geographia, studia et dissertationes, t. 19. Wydawnictwo UŚ, Katowice. s. 7-23.

CZAJA S., 1997a: Anthropogene Umweltveränderungen im Oberschlesischen Industriegebiet (GOP). Unterschungen am

Beispiel der Stadt Swietochlowice. [w:] Geowissenschaften 15, Heft 12. Ernst & Sohn. 396-401.

CZAJA S., 1997b: Antropogeniczne przeobrażenia powierzchniowej sieci hydrograficznej w zlewni Rawy w latach 1801-1994.

[w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowa-

nych. 24. WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec. s. 12-18.

CZAJA S., 1999: Zmiany stosunków wodnych w warunkach silnej antropopresji (na przykładzie konurbacji katowickiej).

Wydawnictwo UŚ, Katowice. 189 s.

CZAJA S., RZĘTAŁA M., 1999: Zmiany użytkowania ziemi i powierzchniowej sieci hydrograficznej na obszarze miasta Cho-

rzowa od końca XVIII wieku do czasów współczesnych. [w:] Kapała Z. (red.): Zeszyty Chorzowskie, tom 3. 1998. Mu-

zeum w Chorzowie, Chorzów. s. 22-36.

DUŚ E., JANKOWSKI A.T., PEŁKA-GOŚCINIAK J., RZĘTAŁA M., RZĘTAŁA M.A., 1998: Antropogenizacja rzeźby i stosunków

wodnych Wyżyny Katowickiej i jej obrzeży. [w:] M. Rzętała, T. Szczypek (red.): 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu

i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego” - przewodnik sesji terenowych. III. Od-

dział Katowicki PTG, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. s. 35-62.

DWUCET K., KRAJEWSKI W., WACH J., 1992: Rekultywacja i rewaloryzacja środowiska przyrodniczego. Wydawnictwo

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 150 s.

DWUCET K., WACH J., 1994: Obliczanie zmian powierzchni ziemi wywołanych wgłębną eksploatacją górniczą na przykładzie

województwa katowickiego. [w:] Dominik A. (red.) Przewodnik do ćwiczeń z ochrony i kształtowania środowiska.

Skrypty uczelniane AE. Katowice.

JAGUŚ A., RZĘTAŁA M., 1995: Antropogenizacja rzeźby i stosunków wodnych wschodniej części Wyżyny Śląskiej. [w:] XXIV

Ogólnopolski Zjazd SKNG. KK SKNG, SKNG UŚ, Sosnowiec. s. 48-60.

JANKOWSKI A.T., 1986: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze uprzemysłowionym i urbanizowanym (na

przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego). Prace Naukowe UŚ, nr 868. Wydawnictwo UŚ, Katowice. s. 277.

JANKOWSKI A. T., 1987: Wpływ urbanizacji i uprzemysłowienia na zmianę stosunków wodnych w regionie śląskim w świetle

dotychczasowych badań. [w:] Geographia, studia et dissertationes, t. 10. Wydawnictwo UŚ, Katowice. s. 62-96.

JANKOWSKI A.T., 1991: Występowanie antropogenicznych zbiorników wodnych na terenie Bytomia w okresie 1811-1989. [w:]

Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 3.

WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec. s. 21-30.

JANKOWSKI A.T., 1995: Z badań nad antropogenicznymi zbiornikami wodnymi na obszarze górnośląskim. [w:] Wybrane

zagadnienia geograficzne. Pamięci geografów Uniwersytetu Śląskiego Józefa Szaflarskiego i Piotra Modrzejewskiego.

WNoZ UŚ, PTG – Oddział w Katowicach, Sosnowiec. s. 12-18.

JANKOWSKI A.T., 1999: Antropogeniczne zbiorniki wodne na obszarze górnośląskim. [w:] Acta Universitatis Nicolai Copernici.

Geografia XXIX – Nauki Matematyczno-Przyrodnicze. Zeszyt 103. UMK, Toruń. s. 129-142.

JANKOWSKI A.T., RZĘTAŁA M., 1997a: Zmiany ilościowo-jakościowe zbiorników wodnych w warunkach silnej antropopresji

[w:] Gospodarka wodna, nr 4. Wydawnictwo SIGMA NOT, Warszawa. s. 117-120.

JANKOWSKI A.T., RZĘTAŁA M., 1997b: Problemy wykorzystania retencji zbiornikowej w warunkach silnej antropopresji. [w:]

Choiński A. (red.). Konferencja naukowa „Wpływ antropopresji na jeziora”. ZHIGW IGF UAM, Wydawnictwo HOMINI,

Poznań-Bydgoszcz. s. 37-42.

JANKOWSKI A.T., WACH J., 1980: Uwagi o zbiornikach antropogenicznych na terenie GOP i jego obrzeżeniach [w:] Materiały

VII Sympozjum Polsko-Czechosłowackiego „Przeobrażenia środowiska geograficznego w obszarach uprzemysłowio-

nych i zurbanizowanych”. IG UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec – Kozubnik. s. 65-76.

JANKOWSKI A.T., ZOBEK E., 1987: Podtopienia terenu na obszarze woj. katowickiego (przyczyny występowania i metody

przeciwdziałań). [w:] Materiały sympozjum polsko-czechosłowackiego „Problemy geograficzne górnośląsko-

ostrawskiego regionu przemysłowego”. ODN IKN Katowice, WNoZ UŚ Sosnowiec. s. 42-48.

JANKOWSKI A.T., MOLENDA T., RZĘTAŁA M., 2001: Reservoirs in subsidence basins and depression hollows in the Silesian

Upland – selected hydrological matters. [w:] Limnological Review, vol. 1 (2001). s. 143-150.

JAŚKO M., KOSAKOWSKI S., RZĘTAŁA M.A., 1997: Zróżnicowanie występowania zbiorników wodnych na obszarze Płasko-

wyżu Rybnickiego. [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych

i zurbanizowanych. 25. WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec. s. 23-27.

KASPROWSKA A., 1978: Problem zagospodarowania względnie likwidacji jeziorek antropogenicznych w krajobrazie GOP.

Instytut Geografii UŚ, Sosnowiec. (maszynopis). 173 s.

KOROL M., 1970: Jeziorka antropogeniczne i problem ich zagospodarowania w GOP. WSE, Katowice. (maszynopis).

MOLENDA T., 1999: Wpływ działalności górniczej na kształtowanie stosunków wodnych (na wybranych przykładach z obszaru

Górnośląskiego Zagłębia Węglowego). [w:] Pełka-Gościniak J., Rzętała M., (red.): Górnośląsko-ostrawski region prze-

mysłowy: wybrane problemy kształtowania i ochrony środowiska. Přírodovědecká fakulta Ostravské univerzity, Wydział

Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. s. 154-158.

MOLENDA T., RZĘTAŁA M.A., RZĘTAŁA M., 2001: Anthropogenic changes in relief in the Silesian Upland – forms and

processes. [w:] Současný stav geomorfologických výzkumů. Ostravska univerzita, Česká Asociace Geomorfoloů,

Ostrava. s. 107-109.

RZĘTAŁA M., 1995: Zróżnicowanie występowania zbiorników wodnych na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

[w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowa-

nych, 20. WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec. s. 5-10.

RZĘTAŁA M., 1996: Retencja zbiornikowa na obszarze Wyżyny Katowickiej. [w:] 45 Zjazd PTG „Polska w Europie bałtyckiej”.

Słupsk-Ustka, 18-21.09.1996 r. PTG Oddział w Słupsku, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Instytut Geografii, Słupsk-

Ustka. s.149-151.

RZĘTAŁA M., 1998: Zróżnicowanie występowania sztucznych zbiorników wodnych na obszarze Wyżyny Katowickiej. [w:] Geogra-

phia. Studia et dissertationes. UŚ, Katowice. s. 52-67.

RZĘTAŁA M., 2000: Wybrane problemy eksploatacji i ochrony zbiorników wodnych na obszarze województwa śląskiego. [w:]

Jankowski A.T., Myga-Piątek U., Ostaficzuk S., (red.): Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego – stan pozna-

nia, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec. s. 117-131.

RZĘTAŁA M., RAHMONOW O., 2000: Selected matters of protecting water reservoirs of the Upper Silesia region due to their

genetic and functional diversity. [in:] Lóki J., Szabó J., (eds.): Anthropogenic aspects of landscape transformations. 1.

University of Debrecen, Debrecen. s. 51-57.

RZĘTAŁA M., RZĘTAŁA M.A., 1998: Origin and evolution of artificial water reservoirs as an example of anthropogenic trans-

formations in the geographical environment. [w:] Szabó J., Wach J. (ed.): Anthropogenic aspects of geographical envi-

ronment transformations. Lajos Kossuth University, University of Silesia, Debreczyn-Sosnowiec. s. 73-79.

TREMBACZOWSKI J., JANKOWSKI A.T., (red.), 1980: Inwentaryzacja i klasyfikacja zbiorników wodnych pochodzenia antro-

pogenicznego na terenie GOP i jego obrzeżenia. Instytut Geografii WNoZ UŚ, Sosnowiec (maszynopis). 61 s.

WACH J., 1991: Wpływ antropopresji na kształtowanie się rzeźby terenu województwa katowickiego. [w:] A.T. Jankowski, T.

Szczypek (red.): Materiały Sympozjum Polsko-Czeskiego „Człowiek i środowisko w górnośląsko-ostrawskim regionie

przemysłowym”. WNoZ UŚ, Sosnowiec. s. 115-119.

WACH J., SZCZYPEK T., 1996: Преобразования рельефа местности в районах горнодобывающей промышленнос-

ти вследствие оседаний грунта (на примере Катовицкого Воеводства). [w:] Белорусский Государствен-ный

Университет, Белорусское Географическое Общество, Минск. s. 21-27.

Wody wędkarskie woj. katowickiego, (bez daty). Polski Związek Wędkarski – Zarząd Okręgu w Katowicach, Katowice.

ZIEMOŃSKA Z., 1979: Rola zbiorników wodnych pochodzenia antropogenicznego w uprzemysłowionym obszarze Wyżyny

Śląskiej. Folia Geographica. Ser. Geographica-Physica, XII, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

ŻMUDA S., 1973: Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego konurbacji górnośląskiej. Śląski Instytut Nauko-

wy, Katowice. 211 s.

SPRAWOZDANIA

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 107-109

Krystyna KOZIOŁBartosz SZADKOWSKIStudenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu ŚląskiegoSosnowiec

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI SKNG UŚW ROKU AKADEMICKIM 2006/2007

W roku akademickim 2006/2007 Studenckie Koło Naukowe Geografów liczyło 16członków. Do listopada 2007 r. w skład zarządu wchodzili: Bartosz Szadkowski – Prezes,Dorota Betlej – wiceprezes do spraw naukowych, Piotr Jurczak – wiceprezes do sprawturystycznych, Bernadeta Myśliwiec – skarbnik oraz Krystyna Kozioł – sekretarz. W Ko-misji Rewizyjnej obowiązki pełnili: Rafał Martyniew, Dawid Kłobusek i Piotr Iwanek.Funkcję opiekuna naukowego od 1999 r. sprawuje dr Mariusz Rzętała. Rok akademicki2006/2007 obfitował w działania o charakterze naukowym i popularyzatorskim oraz liczneprzedsięwzięcia organizacyjne. Najważniejsze wydarzenia z tego okresu zaprezentowanoponiżej.

Na przełomie 2006 i 2007 roku ukazał się tom 7 „Z badań nad wpływem antropo-presji na środowisko”. Zawiera on między innymi publikacje członków SKNG UŚ:– Krystyny Kozioł (Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficz-

nego Góry Tuł i Zadniego Gaju), Marcina Soczka i Łukasza Tawkina (Kanał Gliwickijako przykład wodnej drogi śródlądowej) oraz Bogusława Strugały (Zróżnicowanie po-krywy lodowej wybranych zbiorników wodnych w Świętochłowicach w 2006 roku) –w grupie artykułów naukowych i komunikatów;

– Pawła Bereszki i Agnieszki Kaźmierczak (Walory krajobrazowe Wyżyny Często-chowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji), Agaty Koptyń-skiej (Co z Jurajskim Parkiem Narodowym?), Agaty Koptyńskiej i Alicji Zajączkow-skiej (Powiat tarnogórski widziany naszymi oczami) oraz mgr Agnieszki Wizner i mgrMarka Rumana (Nasz Egipt) – w grupie prelekcji;

– Małgorzaty Mizery wraz z mgr Markiem Rumanem z WNoZ UŚ i mgr MałgorzatąStolarską z WNG UŁ w Łodzi (Charakterystyka środowiska przyrodniczego Gliwic)oraz Moniki Trochim (Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarzezlewni Kłodnicy) – w bloku tematycznym sesji terenowych;

– Łukasza Tawkina i Moniki Trochim: sprawozdawcze z XVII Rocznego KongresuEGEA w Milopotamos (Grecja) i wschodnioeuropejskiego Kongresu EGEA w Mo-skwie oraz merytoryczne z działalności SKNG UŚ w roku akademickim 2005/2006.

W pierwszej połowie listopada 2006 roku odbyła się pierwsza część wymianyEGEA (Europejskie Stowarzyszenie Studentów Geografii) pomiędzy uniwersytetami:Westfalskim Uniwersytetem Wilhelma (Westfälische Wilhelms-Universität Münster),Wolnym Uniwersytetem Amsterdam (Universiteit van Amsterdam & Vrije Universiteit),

Uniwersytetem Śląskim i Uniwersytetem Jagiellońskim. Trzeba zaznaczyć, że po razpierwszy w historii EGEA wymiana objęła studentów z 4 uniwersytetów. Została onapodzielona na część krakowską i śląską. W części krakowskiej wzięli udział: Dorota Betlej,Monika Trochim, Tomasz Baran, Bartosz Szadkowski i Jan Zimnol. Podczas czterech dnipobytu w Krakowie uczestnicy mieli okazję zwiedzić zabytkowe centrum Krakowa, Wa-wel, Muzeum Nauki i Techniki oraz stację meteorologiczną pod Krakowem, a wszystko towe wspaniałej atmosferze przyjaźni studenckiej. Część śląska odbyła się przy zaangażowa-niu wszystkich członków SKNG UŚ, którzy znakomicie poradzili sobie z organizacjąprzedsięwzięcia, uprzednio przygotowując ciekawy plan wizyty. Studenci mogli zwiedzićKopalnię „Luiza” w Zabrzu, przejść ulicami dwóch dzielnic robotniczych Katowic (Gi-szowca i Nikiszowca) oraz podziwiać widoki z dachu budynku Wydziału Nauk o Ziemi(tzw. „Żylety”). Dodatkowo ostatniego dnia jedna grupa uczestników wybrała się z MonikąTrochim, Tomkiem Baranem i Dorotą Betlej do Muzeum Obozu Auschwitz-Birkenau wOświęcimiu, natomiast druga grupa pod przewodnictwem Bartosza Szadkowskiego i JanaZimnola zwiedzała miasto Gliwice, Palmiarnię Miejską w Gliwicach i Muzeum RadiostacjiGliwickiej.

W dniach 05.03.2007 – 12.03.2007 r. odbyła się druga część wymiany EGEA po-między Westfalskim Uniwersytetem Wilhelma (Westfälische Wilhelms-Universität Münst-er), Wolnym Uniwersytetem Amsterdam (Universiteit van Amsterdam & Vrije Universite-it), Uniwersytetem Śląskim i Uniwersytetem Jagiellońskim. Tym razem gospodarzami byłyuczelnie zagraniczne. Wydział Nauk o Ziemi, a tym samym Uniwersytet Śląski w Katowi-cach, reprezentowali trzej członkowie SKNG UŚ oraz EGEA: Monika Trochim, BartoszSzadkowski i Jan Zimnol. Od 5 do 8 marca gościli oni w mieście Münster (Muenster) wNiemczech. Pierwszego dnia poznali historię, rozwój przestrzenny oraz architekturę mia-sta. Drugiego dnia, podczas wycieczki rowerowej, uczestniczyli w wykładzie na obszarzechronionego parku biosfery „Rieselfelder Muenster”, obserwując bogactwo gatunkoweptactwa występującego na tym terenie. Kolejny dzień został poświęcony na wizytę w Uni-wersytecie w Muenster. I wreszcie dzień ostatni to wycieczka do jednego z najładniejszychmiast Zachodnich Niemiec – Kolonii, gdzie podziwiano widoki z okazałej katedry. Wdrodze powrotnej studenci odwiedzili Essen.

Kontynuując program drugiej części wymiany EGEA (8-12 marca), członkowieSKNG UŚ dotarli do stolicy Holandii – Amsterdamu. Po bardzo ciepłym i miłym przywi-taniu studenci podziwiali uroki miasta i ciekawe miejsca (dzielnicę czerwonych latarni,Van Gogh Museum, NEMO – Muzeum Nauki i Techniki, Ratusz, Wagę miejską, OudeKerk, Amsterdam Arena). Zwiedzanie zakończyło się gościnnym przyjęciem na Uniwer-sytecie. Kolejne dni pobytu upłynęły na podróżach ku wzniesieniu Schokland (będącymkiedyś wyspą), polderom na północnym wschodzie od Amsterdamu oraz przepięknej ma-lowniczej wiosce holenderskiej ze starymi drewnianymi wiatrakami. Tam zapoznano się ztechniką produkcji chodaków, kończąc wizytę degustacją serów.

17.03.2007 r. na Wydziale Nauk o Ziemi UŚ odbyło się XIV Sosnowieckie ForumNauczycieli Przyrody i Geografii. Członkowie SKNG UŚ – miedzy innymi Marcin Solec-ki, Piotr Iwanek, Dawid Kłobusek, Piotr Jurczak – na prośbę dra Adama Hibszera zaanga-żowali się w organizację przedsięwzięcia.

W dniach 16-17.04.2007 r. SKNG UŚ było współorganizatorem wydziałowej częścifestiwalu „Dni Nauki”. W tym czasie członkowie SKNG UŚ (Dorota Betlej, Piotr Jurczak,Krystyna Kozioł, Bernadeta Myśliwiec, Przemysław Sochacki, Marcin Solecki, BartoszSzadkowski i inni), a także osoby niezrzeszone (np. Grzegorz Pałka i Michał Mazurek),

oprowadzali po WNoZ UŚ uczniów Gimnazjum nr 13 w Sosnowcu. Zwiedzali oni – przynieocenionej pomocy pracowników Wydziału (mgr Violetty Degórskiej, dr MieczysławaLeśnioka, dr Małgorzaty Falarz, dr Zbigniewa Caputy, dr Artura Widawskiego, mgr Łuka-sza Małarzewskiego, mgr Ewy Budziszewskiej-Karwowskiej) oraz dzięki współpracySKNG UŚ z innymi kołami naukowymi z WNoZ UŚ (Kołem Naukowym Paleontologów„Paradoxides” oraz Kołem Naukowym Gemmologów) ogródek meteorologiczny, taraswidokowy na dachu budynku Wydziału, Muzeum Ziemi (nieodpatnie za zgodą Prof. drhab. Jacka Jani – Dziekana WNoZ UŚ), a także wysłuchali wykładu wygłoszonego przezdr Mariusza Rzętałę, dotyczącego stereotypów w postrzeganiu i szans rozwoju regionugórnośląsko-zagłębiowskiego.

W dniach 19-22.04.2007 r. odbył się Ogólnopolski Zjazd Studenckich Kół Nauko-wych Geografów w Wiśle, który SKNG UŚ miało zaszczyt zorganizować. Główny ciężarorganizacyjny spoczywał na osobach Łukasza Tawkina i Moniki Trochim, których wspie-rali w tej pracy: Bartosz Szadkowski, Dorota Betlej, Piotr Jurczak i Krystyna Kozioł.Warto podkreślić, że Krystyna Kozioł przygotowała we współpracy z mgr Agatą Koptyń-ską referat pt. „Źródła Sztoły”, który zajął II miejsce w konkursie prezentacji naukowychwygłaszanych podczas zjazdu. Wybrane materiały konferencyjne zostały opublikowane wniniejszym, 8 tomie „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko”.

W nocy 27/28 kwietnia 2007 r. odbył się Bal Geografa, będący okazją do zabawyoraz integracji z kadrą i studentami macierzystej Uczelni. W jego przygotowaniu i obsłudzebrali udział członkowie SKNG UŚ – oprócz wymienianych wcześniej także Ksenia Do-browolska, Monika Kaczmarczyk, Rafał Martyniew, Maria Pacyga.

3 sierpnia 2007 roku pod opieką dr Marii Fajer i dr Jana Macieja Wagi, Ksenia Do-browolska, Piotr Jurczak i Krystyna Kozioł wzięli udział w rekonesansie terenowym dobadań naukowych nad formami poeksploatacyjnymi w Parku Krajobrazowym „Lasy nadgórną Liswartą”. Dalszą część tych badań (w ramach obozu naukowego) planuje się nawiosnę 2008 roku.

10 października 2007 roku Włodzimierz Bubak, Piotr Jurczak, Bartosz Szadkowskii Krystyna Kozioł pod opieką dr Bogdana Gądka prowadzili rozpoznanie do badań ruchulodowca gruzowego w Świstówce Roztockiej (Tatry). Kontynuacja tych badań planowanajest na maj i czerwiec 2008 roku.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 110-117

Marek RUMANMariusz RZĘTAŁAWydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet ŚląskiSosnowiec

SAJANY – IRKUCK – BAJKAŁ’ 2007(SPRAWOZDANIE Z WYJAZDU NAUKOWEGO)

W sierpniu 2007 w ramach międzyuczelnianej współpracy zagranicznej pomiędzyWydziałem Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego a Instytutem Skorupy Ziemskiej Syberyj-skiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk, odbyła się kolejna wyprawa naukowa do Irkuc-ka, w Sajany i na bajkalską wyspę Olchon, w której uczestniczyli mgr Marek Ruman i drMariusz Rzętała. Wyjazd miał charakter stażu krótkoterminowego i był kontynuacją wspól-nych, interdyscyplinarnych prac naukowych rozpoczętych w latach 90. XX wieku – przybilateralnych wizytach również z udziałem przedstawicieli Studenckiego Koła NaukowegoGeografów Uniwersytetu Śląskiego oraz zaangażowaniem doktorantów obydwu jednosteknaukowych.

Program stażu naukowego w Instytucie Skorupy Ziemskiej SO RAN w Irkucku zo-stał szczegółowo przygotowany z uwzględnieniem dotychczasowych efektów współpracynaukowej i w układzie chronologicznym przedstawiał się następująco:• 9-10 sierpnia – przelot na trasie Katowice – Warszawa – Moskwa – Irkuck;• 10 sierpnia – wizyta w Instytucie Skorupy Ziemskiej SO RAN;• 11-12 sierpnia – prezentacja stanowisk badawczych oraz prace terenowe w Dolinie

Tunkijskiej i Sajanach Wschodnich (przejazd trasą: Irkuck – Kułtuk – Arszan – Ir-kuck);

• 13 sierpnia – prezentacja stanowisk badawczych oraz prace terenowe nad Bajkałem iAngarą (trasa: Irkuck – Listwianka – Talcy – Irkuck);

• 14 sierpnia – przejazd na trasie Irkuck – Olchon;• 15-17 sierpnia – prezentacja stanowisk badawczych oraz prace terenowe na Olchonie;• 18 sierpnia – przejazd na trasie Olchon – Irkuck;• 19 sierpnia – zwiedzanie Irkucka (centrum miasta i zapora Zbiornika Irkuckiego);• 20-20 sierpnia – przelot na trasie Irkuck – Moskwa – Warszawa – Katowice.

Podróż rozpoczęła się rankiem 9 sierpnia na lotnisku w Katowicach – Pyrzowicach itrwała około doby, chociaż lądowanie w Irkucku z powodu 7 godzinnej różnicy czasumiało miejsce nie w godzinach porannych ale w południe dnia następnego. Przelot na trasieKatowice – Irkuck odbywał się z przerwami w Warszawie i Moskwie. Dziesięciogodzinneoczekiwanie na samolot z Moskwy do Irkucka zostało wykorzystane na zwiedzanie głów-nych atrakcji rosyjskiej stolicy.

Po przylocie do Irkucka (fot. 1) przyszedł czas na wizytę w Instytucie Skorupy Ziem-skiej (fot. 2), gdzie poczyniono pierwsze ustalenia związane z planowanymi ekspedycjami

naukowymi, połączone ze studiami materiałów kartograficznych oraz publikowanych i niepu-blikowanych materiałów naukowych zgromadzonych w bibliotece zakładowej.

Już następnego ranka rozpoczęła się dwudniowa ekspedycja naukowa pod kierun-kiem Prof. dr hab. Jurija B. Trzcińskiego i dr Eleny Kozyriewej do Doliny Tunkijskiejpołożonej między Sajanami Wschodnimi na północy i Grzbietem Hamar-Daban na połu-dniu. Dolina jest zachodnim przedłużeniem bajkalskiego ryftu. Pobyt w Dolinie Tunkij-skiej służył głównie identyfikacji form i ocenie przebiegu procesów fluwialnych w warun-kach rolniczego użytkowania terenu utożsamianego przede wszystkim z pasterstwem.Odrębną kwestią było omówienie tektoniczno-geologicznych uwarunkowań rozwoju doli-ny i roli jaką współcześnie spełnia ona w aspekcie przyrodniczym (korytarz ekologiczny) ispołeczno-gospodarczym (komunikacja, osadnictwo). Pierwszy dzień ekspedycji zostałzakończony omówieniem problematyki wulkanizmu w rejonie sajańskiego grzbietu orazwizytą w pobliski uzdrowisku Żemczug, położonym nad rzeką Irkut, a słynącym z rado-nowych wód termalnych (temperatura do ok. 38 °C). Turystyczną atrakcją był nocleg wjurcie w znanej miejscowości Arszan (co w tłumaczeniu z języka buriackiego oznacza„źródło lecznicze”), która jest lokalnym kurortem balneologicznym i klimatologicznymzałożonym w 1920 roku. Arszan leży na wysokości około 900 m n.p.m. nad rzeką Kyngar-ką (fot. 3), a walorami miejscowości są wody termalne (szczawy z podwyższoną zawarto-ścią kwasu metakrzemowego o temperaturze do ok. 43 °C), kaskady wodospadów na pro-gach tektonicznych głównego arszańskiego cieku oraz Chojmorski dacan, czyli klasztorbuddyjski. Wymienione walory to jednocześnie główne punkty programu wyjazdu w ko-lejnym dniu, zakończonym wieczornym powrotem do bazy w Irkucku. Unikalność krajo-brazu (wysokie góry, wulkany czynne w czasach historycznych, kaskady wodospadów,wody mineralne, mokradła z jeziorami torfowiskowymi itp.) jaskrawo kontrastuje z bra-kiem bazy gastronomicznej i noclegowej o standardzie europejskim, co jednak nie prze-szkadza postrzegać tej miejscowości jako niezwykle atrakcyjnej dla wypoczynku regional-nego. Wiele atrakcji tego rosyjskiego uzdrowiska ma charakter niepowtarzalny, chociażEuropejczyka będą dziwić rozwiązania infrastrukturalne i stan urządzeń turystycznychodbiegający od standardów kurortów europejskich.

W programie następnego dnia wizyty naukowej znalazła się Listwianka – swoją na-zwę zawdzięcza pospolitemu na Syberii drzewu, czyli modrzewiowi (Strojny, 2007). Naj-większą atrakcją tej miejscowości jest Muzeum Bajkalskie administrowane przez BajkalskiInstytut Limnologiczny Rosyjskiej Akademii Nauk. Prezentowana tam wystawa poświeconajest w całości Bajkałowi jako najstarszemu (25-30 milionów lat) i najgłębszemu (1637 m)jezioru świata, wpisanemu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i PrzyrodniczegoUNESCO. Szczególny nacisk tej wystawy położony został na ukazanie wyjątkowej flory ifauny akwenu, która liczy ponad 3500 gatunków. Wiele zamieszkujących Bajkał organizmówto endemity, z których najbardziej znany to nerpa (fot. 4), czyli foka bajkalska (Pusa sibirica)– kilka jej osobników, wraz z niektórymi rybami i innymi przedstawicielami fauny jest pre-zentowanych w wielkogabarytowym akwarium udostępnionym do zwiedzania. Równiedużą atrakcją muzeum jest model batyskafu głębinowego, pozwalającego na odbycie wir-tualnej podróży ku największym głębinom jeziora, połączonej z obserwacją zmieniającej sięflory i fauny charakterystycznej dla różnych głębokości akwenu. Całość zwiedzania poprze-dzona jest wywodami przewodnika muzealnego, rozpoczętymi tłumaczeniem etymologiinazwy Bajkał (po buriacku – „Baj-goł”, mongolsku – „Baj-gaał-nur”, jakucku – „Baj-kiel” –oznacza jezioro zasobne w ryby i wodę) oraz przedstawieniem najważniejszych parametrówakwenu: powierzchni (31,5 tys. km2), objętości (23 tys. km3), szerokości (od 30 do 80 km),

długości (636 km), długości linii brzegowej (2000 km), temperatury wód (latem od 4 °C do16 °C). Po wizycie w muzeum przystąpiono do penetracji wybrzeża Bajkału w okolicachListwianki oraz prawego brzegu Zbiornika Irkuckiego na odcinku od wypływu Angary zBajkału do Irkucka – to nawiązanie do prac badawczych realizowanych na doświadczal-nych areałach w latach 1998, 2001 i 2003.

Urozmaiceniem drogi powrotnej znad Bajkału do Irkucka była wizyta w miejscowościTalcy ze skansenem architektonicznym budownictwa drewnianego gromadzącym eksponaty zXVII-XX w. Muzeum eksponuje zabytki kultury rosyjskiej, buriackiej i ewenkijskiej. Znacznyobszar skansenu zajmują rekonstrukcje XVII-wiecznych wsi kolonistów rosyjskich z rejonuśrodkowej Angary. Dużą atrakcję stanowią jurty buriackie oraz czumy Ewneków (Strojny,2007).

Kolejne dni to następna ekspedycja – tym razem na odległą bajkalską wyspę Olchon(fot. 5-12). W trakcie pięciodniowej wyprawy z pracownikami Instytutu Skorupy Ziem-skiej SO RAN (Prof. dr hab. Jurij B. Trzciński, dr Elena Kozyriewa, mgr Artiom Rybczen-ko, mgr Oksana Gutareva, Vadik Pellinen) realizowano program badań obejmującychprzede wszystkim identyfikację procesów zachodzących w strefie brzegowej i sąsiedztwiewybrzeża (np. osuwiska, obrywy, zerwy, formy eoliczne) oraz pobór prób osadów dennychz największego jeziora na Olchonie (Shara-Nur) znanego z leczniczych kąpieli błotnych.Olchon jest największą wyspą Bajkału – powierzchnia 730 km2, długość 71,7 km, szero-kość do 15 km. Na Olchonie (nazwa od buriackiego słowa „oi-khon”, które oznacza „niecozalesiony”) znajdują się trzy zamieszkałe wsie o łącznej liczbie mieszkańców nie przekra-czającej 1500 osób. Są to głównie Rosjanie i Buriaci trudniący się przede wszystkim ry-bactwem i hodowlą bydła. Wyspa zbudowana jest z gnejsów, marmurów, kwarcytów orazgranitów, co w dużej mierze decyduje o górzystym ukształtowaniu terenu (najwyższyszczyt liczy 1274 m n.p.m.). W północnej części rośnie tajga modrzewiowa, a na południuwystępują stepy (Strojny, 2007). Nieopodal wschodnich wybrzeży Olchonu znajdują sięnajwiększe głębiny Bajkału. Wizyta na tej największej bajkalskiej wyspie pozostawia nieza-pomniane wrażenia – decyduje o tym piękno przyrody wyrażone niepowtarzalnością krajo-brazów naturalnych. Urwiste, wysokie brzegi wyspy spowite mgłą przy słonecznej pogodziewraz z niebieską barwą wody bajkalskiej głębi i majaczącym w oddali przeciwległym brze-giem jeziora – tworzą mozaikę pejzaży, dla których warto pokonać prawie 7 tys. km i zatrzy-mać je w pamięci.

Rys. 1. Bilet wstępu do MuzeumBajkalskiego w Listwiance.

Fot. 1. Północna cześć Irkucka z oknasamolotu Tu-154M (fot. M. Rzętała).

Fot. 2. Z prof. J. B. Trzcińskim przedInstytutem Skorupy Ziemskiej SO RAN(fot. E. Kozyreva).

Fot. 3. W Sajanach (fot. M. Rzętała).

Fot. 4. Jeden z eksponatów w MuzeumBajkalskim w Listwiance (fot. M. Rzęta-ła)

Fot. 5. W drodze na bajkalską wyspęOlchon (fot. M. Rzętała).

Fot. 6. Rankiem na wschodnim brzeguwyspy Olchon (fot. M. Ruman).

Fot. 7. W drodze na północny kraniecOlchonu (fot. M. Rzętała).

Fot. 8. Jedno z licznych nadbajkalskichosuwisk (fot. M. Rzętała).

Fot. 9. Formy eoliczne urozmaicają rzeźbęwybrzeża (fot. M. Rzętała).

Fot. 10. Mierzeja na zachodnim brzeguwyspy Olchon(fot. M. Rzętała).

Fot. 11. Największe jezioro na Olchonie(fot. M. Rzętała).

Fot. 12. Ekspedycja w pełnym składzie(fot. M. Rzętała).

Ostatni dzień wizyty w Irkucku upłynął na końcowych ustaleniach przedsięwzięćnaukowych, przygotowaniach do podróży i uroczystym przyjęciu pożegnalnym wydanymprzez Prof. dr hab. Jurija B. Trzcińskiego i dr Elenę Kozyriewą – głównych gospodarzy zramienia Instytutu Skorupy Ziemskiej SO RAN, którzy przyjęli na siebie trud organizowa-nia stażu krótkoterminowego połączonego z badaniami naukowymi.

Po starcie samolotu z irkuckiego lotniska przyszedł czas na refleksje, których nie-odłącznym elementem były pytania: Kiedy nastąpi ponowna wizyta w Irkucku? Jak szybkouda się sporządzić podsumowania w postaci komunikatów i artykułów naukowych? Czyuda się zorganizować – wzorem minionych lat – studencki obóz naukowy nad Bajkałem?Odpowiedziom udzielanym na te pytania towarzyszyła świadomość dotychczasowychwspólnych dokonań o charakterze dydaktycznym i naukowym, a przykładów sumienniewykonanych zobowiązań przez ISZ SO RAN oraz WNoZ UŚ i SKNG UŚ – co podkreślaliniejednokrotnie rosyjscy partnerzy – można poszukiwać w bibliotekach nie tylko partner-skich instytucji (Rzętała, 1999; Owczinnikow i in., 2002; Wika i in., 2000, 2002, 2006ab;Molenda, Rzętała, 2002; Kozyreva i in., 2004). Na takich rozważaniach upłynęła prawie 6-godzinna podróż do Moskwy, przy których czas spędzony również w samolocie z Moskwydo Warszawy i dalej do Katowic, wydawał się zbyt krótki nie tylko na konsumpcję posiłkuserwowanego na pokładzie, ale tym bardziej na poczytanie gazety.

LITERATURASTROJNY A., 2007: Rosja – praktyczny przewodnik. Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała. 764 s.KOZYREVA E., MAZAEVA O., MOLENDA T., RZĘTAŁA M. A., RZĘTAŁA M., TRZHTSINSKI YU. B., 2004: Geomorphological

processes in conditions of human impact – Lake Baikal, Southern part of the Angara valley, Silesian Upland. Universityof Silesia – Faculty of Earth Sciences, Sosnowiec. 88 s.

MOLENDA T., RZĘTAŁA M., 2002: Irkuck’ 2001 – sprawozdanie z wyjazdu naukowego. [w:] Rzętała M., Szczypek T., (red.): Zbadań nad wpływem antropopresji. Tom 3. Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosno-wiec. s. 172-175.

OWCZINNIKOW G. I., TRZCIŃSKI J. B., RZĘTAŁA M., RZĘTAŁA M. A., 2002: Abrazyjno-akumulacyjne procesy w strefiebrzegowej sztucznych zbiorników wodnych (na przykładzie południowej części Doliny Angary i Wyżyny Śląskiej). Wy-dział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Instytut Skorupy Ziemskiej Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej AkademiiNauk, Sosnowiec – Irkuck. 102 s.

RZĘTAŁA M., 1999: Irkuck 1998 - sprawozdanie z wyjazdu naukowego. [w:] Rzętała M. (red.): Interakcja człowiek-środowisko wbadaniach geograficznych. Obchody XXV-lecia działalności SKNG UŚ. SKNG UŚ, WNoZ UŚ, Sosnowiec. s. 108-112.

ВИКА С., ОВЧИННИКОВ Г. И., ТРЖЦИНСКИЙ Ю. Б., ТЫЦ А., ЩИПЕК T., 2000: Развитие природных процессов наберегах Братского водохранилища. ИЗК СО РАН, Иркутск. 72 s.

ВИКА С., ОВЧИННИКОВ Г. И., СНЫТКО В. А., ЩИПЕК Т., 2002: Эоловые фации восточного побережья Байкала. ИГ СОРАН, ИЗК СО РАН, Иркутск. 56 s.

ВИКА С., ИМЕТХЕНОВ А. Б., ОВЧИННИКОВ Г. И., СНЫТКО В. А., ЩИПЕК Т., 2006a: Эоловые и абразионные процессыпобережий у залива Провал на Байкле. ИЗК СО РАН, ИГ им. В.Б. Сочавы Со РАН, БГУ, – Иркутск – Улан-Уде. 56 s.

ВИКА С., КОЗЫРЕВА Е. А., ТРЖЦИНСКИЙ Ю. Б., ЩИПЕК Т., 2006b: Острова Ярки на Байкале пример современного пр-еобразования ландшафтов. ИЗК СО РАН, Факультет наук о Земле Силезского университета, Иркутск – Сосновец. 69 s.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 118-125

SPIS TREŚCI POPRZEDNICH TOMÓW OPRACOWANIApt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”

Tom 1 (2000), red. M. Rzętała

Edyta BANICKA, Kamil FABIAŃCZYK: Klimat Mongolii i jego wpływ na warunkirozwoju rolnictwa. s. 9-12.

Vyacheslav L. FILIMONOV, Anton D. SHKARUBO, Natalia B. TUPITSYNA: Spatialdifferentiation of the urban territories: interaction between nature and society and itsconsequences. s. 13-19.

Krzysztof FREIS, Grzegorz HRYMAK: Próba analizy czynników lokalizacyjnych wybra-nych osiedli mongolskich. s. 20-23.

Erika HOMOKI, Csilla JUHÁSZ, Zoltán BAROS, László SÜTŐ: Antropogenic geomor-phological research on waste heaps in the East-Borsod coal-basin (North-East Hun-gary). s. 24-31.

Sylwia JERZMANOWSKA, Robert MACHOWSKI: Agresywność węglanowa wód Jezio-ra Kuc (Pojezierze Mrągowskie) w sierpniu 2000 r. s. 32-36.

Agnieszka LATOCHA: Szkocja – krajobraz naturalny czy antropogeniczny? s. 37-40.Anna MADEKSZA: Przyczyny ilościowych i jakościowych zmian odpływu rzecznego w

zlewni Rudy. s. 41-44.Wojciech OBARA: Szata roślinna terenów poeksploatacyjnych górnictwa kruszcowego na

terenie Bytomia i Tarnowskich Gór. s. 45-48.Łukasz OBROŚLAK: Przyrodnicze uwarunkowania rozwoju osadnictwa w Zagłębiu Dą-

browskim od paleolitu do wczesnego średniowiecza. s. 49-56.Barbara PALEWICZ: 750 lat Gliwic – aspekt geograficzny. s. 57-60.Marcin PŁOŃSKI, Agnieszka RAKOWSKA: Możliwości wykorzystania informacji sate-

litarnej NOAA/AVHRR w badaniach środowiska przyrodniczego s. 61-66.Izabela POLAŃSKA: Wykorzystanie terenów odkształconych antropogenicznie przez

populacje storczykowatych. s. 67-69.Marcin SIŁUCH: Wstępne opracowanie wyników obozu naukowego w Załuczu Starym.

s. 70-71.Marcin SIŁUCH: Badania mikroklimatyczne prowadzone na Roztoczu. s. 72-73.Dmytro YABLONOVSKY: Self-sufficiency or regional specialization – monetary as-

pect. s. 74-83Елена А. КОЗЫРЕВА: Типизация берегов и оползневые процессы в береговой зоне

Братского водохранилища. s. 87-94.Walerian A. SNYTKO, Aleksandr B. BUJANTUJEW, Tadeusz SZCZYPEK, Stanisław

WIKA: Dorzecze rzeki Chiłok na obszarze Zabajkala – przyroda i człowiek. s. 95-102.

Grzegorz PATACZ: Kadencja 1999/2000 – sprawozdanie z działalności SKNG UŚ. s. 105-106.

Agnieszka RAKOWSKA, Daniel WICHER: Wyjazd naukowy na Ukrainę – sprawozdanie.s. 107-109.

Tom 2 (2001), red. M. Rzętała

Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Elementy morfologii i infrastruktura wsi Korbielów.s. 9-14.

Łukasz BOROWCZYK, Marcin KOWALCZYK: Zmiany stanu środowiska jako następ-stwo wzrostu świadomości ekologicznej. s. 15-20.

Aleš CWIK, Zdeňka ŠNAPKOVÁ: Zpráva o geoekologickém výzkumu ve Slezských Besky-dech (Česká republika). s. 21-26.

Anna DRÓŻDŻ: Punkty styczne etnologii i geografii w badaniach przemian gospodar-czych wsi polskiej na podstawie analizy wybranych zagadnień dotyczących pomocysąsiedzkiej. s. 27-31.

Maria FALALEEVA, Julia DMITRINKOVA: Natural landscape structure of the urbanarea and their role in urban planning: case study of Minsk area. s. 32-40.

Sylwia JEŻMANOWSKA, Robert MACHOWSKI, Monika SZEWCZUK: Zmiany jakościwód powierzchniowych w zlewni Pszczynki. s. 41-48.

Anna KICIAK: Wpływ środowiska geograficznego na budownictwo na przykładzie try-glodytycznych osad w południowej Hiszpanii. s. 49-54.

Artur KOTWICKI, Anita ZYCH: Hałas i fale elektromagnetyczne jako czynniki oddziały-wania na środowisko (na przykładzie zakładów elektroenergetycznych). s. 55-58.

Елена А. КОЗЫРЕВА: Современная динамика оползневых процессов на берегахБратского водохранилища. s. 59-66.

Agnieszka LEBEDA: Wiedza i wierzenia ludowe jako wynik otaczającego środowiska (naprzykładzie wsi polskiej). s. 67-71.

Robert MACHOWSKI: Naturalne i kulturowe elementy krajobrazu na turystycznej mapiepowiatu kraśnickiego. s. 72-76.

Jolanta MARONDEL: Zarys rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Polsce. s. 77-84.Оксана А. МАЗАЕВА: Линейная эрозия в лесостепном Приангарье. s. 85-91.Оксана А. МАЗАЕВА, Елена А. КОЗЫРЕВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: К вопросу из-

учения взаимодействия экзогенных геологических процессов в береговой зонеБратского водохранилища (на примере участка Быково). s. 92-96.

Grzegorz MICEK, Tomasz PADŁO: Przestrzenne zróżnicowanie percepcji ZbiornikaCzorsztyńskiego przez mieszkańców okolicznych sołectw. s. 97-102.

Dawid NAPIWODZKI: Charakterystyka fizycznogeograficzna oraz podatność na degrada-cję Jeziora Kalwa. s. 103-107.

Daria PIONTEK: Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” jako przykład regenera-cji obszarów zdegradowanych. s. 108-111.

Dorota SERWECIŃSKA: Przyszłość rzek w obszarach silnie zurbanizowanych na przy-kładzie potoku Ślepiotka w Katowicach. s. 112-118.

Sławomir SIWEK: Ekologia w energetyce (na przykładzie Elektrociepłowni „Łagisza”).s. 119-121.

Jan UNUCKA, Dominik DŘÍMAL, Karla WIECZORKOVÁ, Barbara ŽIŽKOVÁ: Brownfields – result of the human impact in region Ostrava and its potential utillization. s.122-125.

Janusz ZIĘBA: Przekształcenia i ochrona środowiska naturalnego jako przejaw działalno-ści człowieka. s. 126-130.

Martyna A. RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA: Wyżyna Śląska – przykład opisu wybranychkomponentów środowiska regionu fizycznogeograficznego (na potrzeby wycieczki powojewództwie śląskim). s. 133-145.

Grzegorz PATACZ, Agnieszka RAKOWSKA: Sprawozdanie z wyprawy StudenckiegoKoła Naukowego Geografów UŚ „Mongolia – Bajkał’ 2000”. s. 149-153.

Tom 3 (2002), red.: M. Rzętała, T. Szczypek

Edyta BANICKA, Grzegorz HRYMAK: Hałda Będzin-Grodziec jako element krajobrazuw świadomości mieszkańców. s. 9-16.

Anna BEDNARCZYK, Agnieszka SALASA: Sieć ekologiczna jako nowoczesna koncep-cja ochrony przyrody. s. 17-21.

Szymon BIAŁY, Rafał KROCZAK, Paweł RYMARZ: Wybrane elementy kultury mate-rialnej w krajobrazie pogranicza polsko-ukraińskiego. s. 22-31.

Eszter BIGAI, Zsolt HEGEDÜS: Effects of land-use on erosion processes in a Hilly Re-gion (based on a case study in Hungary). s. 32-39.

Michal GALLAY: The manifestations of rainfall erosion in the country of the cadastralterritory Veľký Krtíš. s. 40-42.

Елена КОЗЫРЕВА: Выветривание горных пород на берегах Братского водохранилища.s. 43-51.

Елена A. КОЗЫРЕВА, Оксана A. МАЗАЕВА, Артем РЫБЧЕНКО: Обоснование ме-тодики работ по выявлению функционального взаимодействия основных эгп в бе-реговой зоне искусственного водоема. s. 52-56.

Юлия С. МАКСИМИШИНА: Современное состояние береговой зоны Иркутскоговодохранилища. s. 57-64.

Jana NEZVALOVÁ: The corrosion of the technical rocks and microforms of their relief. s. 65-71.

Wojciech SMOLAREK: Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze miastaCzeladź. s. 72-77.

Gergely SZABÓ: Changing of the forested area in a sample area, using statistical and sat-ellite databases. s. 78-82.

Katalin SZALAI, Gábor DEMETER, Zoltán PÜSPÖKI: Interaction between the geologicalbackground, the geomorphological development and the land-use of an area (on a Hun-garian small catchment area). s. 83-89.

Sergiusz SZCZYPEK: Główne formy ochrony przyrody nad Bajkałem. s. 90-98.Grzegorz TARKA: Krajobraz po eksploatacji węgla kamiennego wybranych obszarów

Zagłębia Dąbrowskiego. s. 99-103.Damian WALISKO, Daniel WICHER: Problemy środowiska naturalnego Aten. s. 104-

111.Konrad Ł. CZAPIEWSKI: Przejściowość, pomostowość czy...? s. 115-123.Jarosław DZIAŁEK: Turystyka w Owernii. s. 124-136.

Наташа НІКІТІНА: Україна на зламі тисячолітть. s. 137-140.Robert MACHOWSKI, Mariusz RZĘTAŁA: Garb Tarnogórski – przykład opisu kompo-

nentów środowiska mezoregionu fizycznogeograficznego (na potrzeby zajęć tereno-wych).s. 143-158.

Beata KOŚCIEJ, Małgorzata KULESZA, Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, AnnaTUDYKA, Daniel WICHER: Przedmiotowe zajęcia terenowe jako pole działalnościStudenckiego Koła Naukowego Geografów UŚ. s. 161-166.

Robert MACHOWSKI: Sprawozdanie z 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego.s. 167-171.

Tadeusz MOLENDA, Mariusz RZĘTAŁA: Irkuck’2001 – sprawozdanie z wyjazdu na-ukowego. s. 172-175.

Jarosław NABRDALIK, Daniel WICHER: Sprawozdanie z działalności StudenckiegoKoła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 2001-2002. s. 176-177.

Marta PULWERT, Sergiusz SZCZYPEK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowo-poznawczego nad Bajkał. s. 178-179.

Tom 4 (2003), red.: R. Machowski, M. Rzętała

Alicja DŁUGAJCZYK: Zmienność roczna typów pogody w Katowicach w latach 1951-1990. s. 9-21.

Виктория А. ХАК: Влияние техногенных факторов на развитие абразионно-аккумуля-тивных и эоловых процессов в прибрежной зоне Братскоговодохранилища. s. 22-27.

Алёна В. КАДЕТОВА, Артём А. РЫБЧЕНКО: Техногенная нагрузка иинженерногео-логические процессы в пределах территории г. Иркутска на разных этапах его раз-вития. s. 28-34.

Marzena KOSZEK, Jan WALIGÓRA: Charakterystyka hydrologiczna i balneologiczna wódleczniczych w Ustroniu. s. 35-41.

Rafał KROCZAK, Szymon BIAŁY: Agroturystyka alternatywą dla małych gospodarstw(na przykładzie miejscowości Ryglice w powiecie tarnowskim). s. 42-48.

Robert MACHOWSKI, Nikoletta MAŁEK: Wpływ osiadań górniczych na kształtowaniesię powierzchniowych stosunków wodnych w zlewni Kłodnicy (dyskusja nad pro-blemem). s. 49-60.

Tomasz NYCZ: Wybrane problemy hydrologiczne zlewni potoku Rokitnickiego (WyżynaŚląska). s. 61-65.

Michał PARUCH: Giszowiec w świadomości jego mieszkańców. s. 66-79.Marek RUMAN: Geneza zbiorników wodnych na terenie Gliwic. s. 80-86.Артём А. РЫБЧЕНКО, Алёна В. КАДЕТОВА: Современное экзогеодинамическое

состояние геологической среды территории города Иркутска. s. 87-91.Жанна Т. СИВОХИП, Вадим П. ПЕТРИЩЕВ: Обзор геоэкологического состояния

естественных выходов подземных вод Оренбургской области с учетоминтенсив-ности антропогенной нагрузки. s. 92-98.

Barbara PALEWICZ: Jak w niezamierzony sposób człowiek przyczynia się do zmian wukładach koryt rzecznych. s. 101-106.

Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ścieżka dydaktyczna okolic zbiornika Pławniowice.s. 109-119.

Joanna BORYS, Marzena KOSZEK: Ukraina – sprawozdanie z podróży. s. 123-127.Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła

Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2003. s. 128-129.Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z kongresu EGEA w Estonii „Reality and visions”. s. 130-

132.

Tom 5 (2004), red.: R. Machowski, M. Rzętała

Joanna BORYS: Współczesne procesy morfologiczne w obrębie koryta potoku Wapienica.s. 9-19.

Krzysztof GOSECKI: Natężenie ruchu komunikacyjnego a problemy ochrony WolińskiegoParku Narodowego. s. 20-25.

Janusz GÓRECKI: Wybrane wymiary postawy regionalistycznej Polaków ze Starej Hutyi Piotrowiec Dolnych na północnej Bukowinie. s. 26-36.

Оксана ГУТАРЕВА, Елена КОЗЫРЕВА: Проявление карста на юге восточной сиб-ири. s. 37-44.

Алена В. КАДЕТОВА, Ян Б. РАДЗИМИНОВИЧ, Екатерина Ю. ГОТОВСКАЯ: При-менение геоинформационных систем для изучения геологической среды урб-анизированных территорий (на примере г. Иркуска). s. 45-52.

Елена А. КОЗЫРЕВА, Артем А. РЫБЧЕНКО, Оксана О. МАЗАЕВА: Техногенез –фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых геосис-темах. s. 53-62.

Piotr ŁATA, Izabela SPICYN: Hydrologiczna i balneologiczna charakterystyka źródłamineralnego „Szymon” w Szczawnicy. s. 63-73.

Artur NIEWIADOMY, Paweł PIETRZYŃSKI: Szkic zagrożeń i planów ochrony rezer-watów przyrody w ujściu Wisły. s. 74-79.

Paweł RADIUSZ, Jarosław BADERA: Alternatywne możliwości wykorzystania pia-sków podsadzkowych w aspekcie ochrony zasobów złóż kopalni Szczakowa (ko-munikat). s. 80-82.

Sławomir RAKOCZY, Maciej TRELA, Agata URBIŃSKA: Cyfrowe możliwości przed-stawiania atrakcji turystycznych. s. 83-85.

Marek RUMAN: Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wód wybranych zbiorników naterenie Gliwic. s. 86-97.

Michał RZESZEWSKI: Zagrożenia związane z nadmiernym ruchem turystycznym naprzykładzie Wolińskiego Parku Narodowego. s. 98-101.

Artur SOBCZYK: Formy antropopresji na stokach środkowej części Gór Złotych SudetyWschodnie. s. 102-110.

Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Aleksandra KRASZEWSKA: Prze-kształcenia krajobrazu naturalnego Parku Narodowego „Ujście Warty” spowodowanedziałalnością człowieka. s. 113-116.

Emilia PŁOCHOCKA, Franciszek GRUPA: Zagrożenia związane z rozwojem przemysłupetrochemicznego w okolicy Gdańska. s. 117-119.

Mariusz RZĘTAŁA: Region górnośląski – obszar ekologicznego zagrożenia a możliwościrozwoju turystyki i rekreacji. s. 120-124.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Kłodnica jako przykład rzeki silnie przekształconejprzez człowieka. s. 127-134.

Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Sprawozdanie z wyjazdu naukowegoSKNG UŚ do Niecki Nidziańskiej (Las Grabowiec). s. 137-138.

Paweł BERESZKA, Jacek KRAWCZYK, Łukasz TAWKIN: Sprawozdanie z działalnościStudenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego w roku 2004.s. 139-141.

Robert MACHOWSKI, Michalina WARMUZ: Nasze spotkanie z Afryką – sprawozdaniez pobytu w Tunezji. s. 142-148.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVI rocznego kongresu EGEAw Holandii „Water”. s. 149-150.

Tom 6 (2005), red.: R. Machowski, M. A. Rzętała

Beata BAŁUCHTO, Piotr CHARA, Katarzyna FISCHBACH, Katarzyna FLORCZAK, Alek-sandra KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty. s. 9-18.

Magdalena BUJOCZEK, Agata KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowychPolski. s. 19-24.

Оксана ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены. s. 25-28.Jacek KAMIONKA, JarosłaW BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojuraj-

skich z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż. s. 29-35.Marzena KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia. s. 36-51.Michał KUC, Marta KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie

Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich. s. 52-58.Michał KUC, Iwona WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec. s. 59-64.Наталья ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного тури-

зма в Беларуси. s. 65-70.Артем РЫБЧЕНКО, Алена КАДЕТОВА, Оксана МАЗАЕВА, Елена КОЗЫРЕВА:

Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских терр-иторий. s. 71-77.

Michał RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów od-wiedzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju. s. 78-84.

Agnieszka SALASA, Joanna KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosie-dliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podzie-miach tarnogórsko-bytomskich. s. 85-90.

Wojciech SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (WyżynaŚląska). s. 91-97.

Wojciech SMOLAREK, Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ, Michał KOPEĆ: Charakterystykahydrograficzna i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). s. 98-104.

Andrzej SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce.s. 105-116.

Anna WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miej-scowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. s. 117-123.

Marzena KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene. s. 127-130.

Marta KUKIEŁKA, Łukasz PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskie-go. s. 131-135.

Ewelina PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego. s. 136-138.Marek RUMAN, Mariusz RZĘTAŁA, Karina SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze zna-

czenie Zbiornika Turawskiego. s. 141-145.Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąb-

ka.s. 146-156.

Robert MACHOWSKI, Marek RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzy-stwa Geograficznego. s. 159-160.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego KołaNaukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005roku. s. 161-162.

Tom 7 (2006), red.: R. Machowski, M. Ruman

Beata FERENCZ: Charakterystyka jezior rzecznych doliny Bugu w okolicach wsi Zbereże.s. 9-16.

Joanna GAWOR, Łukasz GAWOR: Zwałowiska pogórnicze jako interesujący elementkrajobrazu kulturowego Zagłębia Ruhry. s. 17-22.

Dariusz IGNATIUK, Michał MUCIK: Struktura termiczna oraz stratyfikacja pokrywyśnieżnej w rejonie Hali Gąsienicowej (Tatry). s. 23-31.

Katarzyna KASPROWSKA, Magdalena SUDOŁ: Zapis działalności człowieka w Kame-nným Žlíbku (południowa część Morawskiego Krasu) – sprawozdanie z badań. s. 32-41.

Krystyna KOZIOŁ: Walory przyrodnicze oraz charakterystyka środowiska geograficznegoGóry Tuł i Zadniego Gaju. s. 42-50.

Elena A. KOZYREVA, Oksana A. MAZAYEVA, Artiom A. RYBCHENKO: The modernexogeodynamical processes in the territory of Olkhon-Island (Lake Baikal). s. 51-59.

Michał KUC, Marta KUKIEŁKA, Iwona WÓJCIK: Wiek wydmy w Górnikach w świetledatowań TL. s. 60-66.

Agnieszka SALASA-ORPYCH: Analiza uwarunkowań termicznych i wilgotnościowychprzypowierzchniowej warstwy powietrza atmosferycznego w grudniu 2005 roku na te-renie lasu klimaksowego zlokalizowanego pomiędzy Sławkowem a Dębową Górą. s.67-71.

Marcin SOCZEK, Łukasz TAWKIN: Kanał Gliwicki jako przykład wodnej drogi śródlą-dowej. s. 72-85.

Andrzej SOCZÓWKA: Kolejowe połączenia dalekobieżne Wybrzeża w latach 1987-2006.s. 86-97.

Bogusław STRUGAŁA: Zróżnicowanie pokrywy lodowej wybranych zbiorników wod-nych w Świętochłowicach w 2006 roku. s. 98-101.

Paweł BERESZKA, Agnieszka KAŹMIERCZAK: Walory krajobrazowe Wyżyny Często-chowskiej w aspekcie ich wykorzystania turystycznego i degradacji. s. 105-109.

Agata KOPTYŃSKA: Co z Jurajskim Parkiem Narodowym? s. 110-113.Agata KOPTYŃSKA, Alicja ZAJĄCZKOWSKA: Powiat tarnogórski widziany naszymi

oczami. s. 114-122.Marek RUMAN, Agnieszka WIZNER: Nasz Egipt. s. 123-128.

Ewa CZAPLA, Robert KULPA: Charakterystyka warunków środowiskowych GminyKrzeszowice (na potrzeby zajęć terenowych). s. 131-138.

Marek RUMAN, Małgorzata MIZERA, Małgorzata STOLARSKA: Charakterystyka śro-dowiska przyrodniczego Gliwic. s. 139-150.

Monika TROCHIM: Przekształcenia rzeźby terenu i stosunków wodnych na obszarzezlewni Kłodnicy. s. 151-161.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z XVII Rocznego Kongresu EGEAw Milopotamos (Grecja). s. 165-167.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie z Wschodnioeuropejskiego Kongre-su EGEA w Moskwie. s. 168-171.

Łukasz TAWKIN, Monika TROCHIM: Sprawozdanie merytoryczne z działalności SKNGUŚ w roku akademickim 2005/2006. s. 172-174.

Tom 8Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Rzętała M. (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2007. 126-128

UWAGI DLA AUTORÓWPRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W OPRACOWANIUpt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO”

Opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publika-cją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego”. Sąw nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osóbz nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badaw-czych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych –decyzją osób odpowiedzialnych za wydanie – na cztery odrębne grupy tematyczne: arty-kuły i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie zniniejszą instrukcją należy przekazywać na adres Studenckiego Koła Naukowego Geogra-fów UŚ lub bezpośrednio do opiekuna naukowego SKNG UŚ (http://skng.wnoz.us.edu.pl).

Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geo-graficznego – np. w przypadku artykułów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd.Artykuły i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angiel-skim z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i an-gielskiej). Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątko-wo w języku ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, foto-grafii i tytuły tabel również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone najęzyk polski. Sesje terenowe, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacjipopularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenianie są wymagane.

Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabe-tycznie czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danychzaczerpniętych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródełinternetowych traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołanew tekście zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku artykułów ikomunikatów – w streszczeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej zuwzględnieniem wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) iczcionki (Times New Roman – 10 pkt. dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysun-ków i fotografii oraz treści tabel – przykład 3). Rysunki (przykład nr 4) i fotografie (gwa-rantujące dobrą jakość na wydruku w konwencji czarno-białej) powinny być zapisane wformacie tif lub jpg. Opis rysunku i objaśnienie znaków nie wchodzą w obszar skanowaniai należy je przekazać jako odrębny tekst (przykład 2).

Przykład nr 1Atlas jakości powierzchniowych wód płynących na obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Katowi-

cach w 1994 roku. 1995. RZGW, Katowice. s. 30.CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu

górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec.JAGUŚ A., RZĘTAŁA M., 2002: Szczawnica i okolice – przyroda i człowiek. F.H.U. „Karpatus”, Szczawnica.LANGE W. (red.), 1993: Metody badań fizycznolimnologicznych. Wydawnictwa UG, Gdańsk. s. 175.Mapa Geologiczna Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (mapa bez utworów czwartorzędowych) w skali 1:50000, ark. Zabrze.

1954 r. Instytut Geologiczny, Warszawa.

Przykład nr 2Rys 1. Plan batymetryczny zbiornika Dzierżno Duże

Rys. 2. Przewodność właściwa wód Kłodnicy w latach hydrologicznych 1994-1996 (wg: Rzętała, 1997).

Rys. 3. Mapa geomorfologiczna okolic zbiornika Dzierżno Duże (wg: Mapa Geomorfologiczna GórnośląskiegoOkręgu Przemysłowego, 1959; zmienione i uproszczone).

Rys. 4. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowaniazlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002):1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3, 6– zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne.

Rys. 5. Typologia krajobrazu Wyżyny Katowickiej.

Przykład nr 3Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2007.

Rok akademicki Kurator Opiekun naukowy Prezes1974/1975 prof. dr hab. dr Alicja Z. Szajnowska Adam Hałat1975/1976 Jan Trembaczowski Adam Hałat1976/1977 Bogdan Matuszczak1977/1978 mgr Maria Pukowska-Mitka Jerzy Runge1978/1979 Wiesława Włoch1979/1980 Bogumił Selerski1980/1981 Adam Degórski1981/1982 Adam Degórski1982/1983 dr Piotr Modrzejewski Włodzimierz Pawełczyk1983/1984 mgr Jerzy Runge Jadwiga Gawińska1984/1985 Tomasz Szaran1985/1986 Adam Hibszer1986/1987 Adam Hibszer1987/1988 Jolanta Pełka1988/1989 Ilona Witala1989/1990 Wiesław Konieczny1990/1991 dr hab. Mariusz Rzętała1991/1992 Piotr Modrzejewski Mariusz Rzętała1992/1993 dr Jerzy Runge Jacek Jargon / Barbara Załęska1993/1994 Andrzej Jaguś1994/1995 Andrzej Jaguś1995/1996 Szymon Kończyk1996/1997 Szymon Kończyk1997/1998 od 1992 roku Szymon Kończyk1998/1999 nie powoływano dr hab. Jerzy Runge Łukasz Obroślak1999/2000 Kuratora SKNG UŚ Grzegorz Patacz2000/2001 Sylwia Jeżmanowska2001/2002 Daniel Wicher2002/2003 Daniel Wicher / Michał Gnyp2003/2004 dr Mariusz Rzętała Łukasz Tawkin2004/2005 Łukasz Tawkin2005/2006 Bernadeta Myśliwiec2006/2007 Bartosz Szadkowski

Przykład nr 4