ZA PETTO ODDELENIE

VVIOLETA MITOVSKA OLIVERA VELI^KOVSKA VESNA GAVRILOVSKA - AVRAMOVSKA

ZA PETTO ODDELENIE ZA DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје373.3.016:316.3(075.2)=163.3МИТОВСКА, ВиолетаОпштество за петто одделение за деветгодишно основно образование / Виолета Митовска, Оливера Величковска, Весна Гавриловска-Аврамовска. - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010 . - 128 стр. : илустр. во боја ; 28 смISBN 978-608-228-001-31. Величковска, Оливера [автор] 2.Гавриловска-Аврамовска, Весна [автор]COBISS.MK-ID 84084490

Врз основа на одлука бр. 224617/1 од 19.08.2010 на Националната комисија заучебници, стручно вреднување на ракописот изврши следниот стручен тим од рецензенти:

проф.д-р Владо Тимовскипроф.д-р Билјана Камчевскам-р Гордана Плетварска- Трајчевскам-р Скендер Асаним-р Благица Станковска

Лектор:д-р Веселинка Лаброска

Соработници:Билјана КртолицаАнастасија Стојновска

Издавач:Министерство за образование и наука на Република Македонија

Печати: Графички центар дооел, Скопје

Тираж: 16.200

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонијабр.19-6285/1 од 27.08.2010 година се одобрува употребата на овој учебник

Kolku ja poznava{ tvojata tatkovina kako del od svetot? Ovoj u~ebnik }e bide tvojot vodi~, koj }e te zapoznae i }e gi nadgradi tvoite znaewa za Republika Makedonija, za nejzinite karakteristiki i obele`ja, za nejzinoto minato, za kulturnoto nasledstvo, kako i za Evropskata Unija i nejzinite institucii. ]e gi zapoznae{ osnovnite ~ovekovi prava, pravata na decata, no i pravata i odgovornostite na gra|anite na Republika Makedonija. ]e se zapoznae{ sebe si kako li~nost i kako del od grupata. ]e osoznae{ mnogu ne{ta za svetot i za aktuelnite svetski problemi. U~ebnikot i brojnite istraùvawa, tehnikite na u~ewe, proektite i rabotnite zada~i }e te naso~at od kade da steknuva{ znaewa i da gi pro{iruva{ ve}e steknatite. Nadopolni gi dosega{nite poznavawa! Osoznavaj i pro{iruvaj gi svoite znaewa. Po~ituvaj gi pravilata za rabota, slu{aj, istraùvaj, diskutiraj, analiziraj , nabquduvaj, argumentiraj ... Avtorite

ZAPOZNAJ SE SO UÊBNIKOT

1.Tema: NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

2.Tema: LI^NOSTI VO GRUPATA I VO OP[TESTVOTO

3.Tema: REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

Likovi kako va{i dugar~iwa {to }e ve vodat niz u~ebnikot:

5 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

]E RAZGOVARAME ZA:

- ubavinite na na{ata tatkovina; - mestopolo`bata na Republika

Makedonija � nejzinite sosedi ; - nejzinata istorija i minatoto; - glavniot grad; - zo{to e zna~ajno edna zemja da

bide demokratska?

- Makedonija kako del od Evropa i od Balkanot;

- Skopje ‡ glaven grad na Republika Makedonija;

- Dràva, dràvno ureduvawe i dràvni institucii;

- periodizacija na makedonskoto minato; - stopanstvoto vo Republika Makedonija; - turizmot vo Makedonija; - pravata i dol`nostite na gra|anite; - kulurniot ìvot vo tvojata dràva; - naselenie i struktura na naselenie.

]E UÎME ZA:

- da istraùva{ za bogatstvata i �� ubavinite na tvojata tatkovina, sosednite dràvi;

- da izraboti{ album i izve{taj za gradot Skopje i � sociodemografskite karakteristiki vo Republika Makedonija;

- preku grozd- tehnikata da gi pretstavi{ prirodnite osobenosti na Makedonija;

- da izraboti{ proekt za minatoto na na{ata tatkovina ;

- da izraboti{ turisti~ka karta na Republika Makedonija;

- da izraboti{ T- tabela so pravata i dol`nostite na gra|anite vo tvojata zemja .

TVOJATA ZADAÂ ]E BIDE:

7 | О п ш т е с т в о з а V о д д е л е н и е

NA[ATA TATKOVINA REPUBLIKA MAKEDONIJA

UBLIKA MAK

Za podobro da ja zapoznae{ svojata tatkovina, za da gi nadgradi{ svoite znaewa, }e koristi{ enciklopedii, knigi, fotografii, videozapisi.. .. Potrebni }e ti bidat i geografski karti na: Republika Makedonija, Balkanskiot Poluostrov, Evropa .. . Posetuvaj ja bibliotekata, koristi internet! Bura na idei: poim tatkovina

Makedonija e dràva koja ja krasat mnogu prirodni ubavini. Bogata e so {umi, livadi, plodni poliwa, ezera i reki, klisuri, pe{teri, vodopadi, kulturno-istoriski spomenici... Izobiluva so raznoviden rastitelen i ìvotinski svet. Taa e lulka na pismenosta, vo koja tvorat istaknati dejci. Istraùvaj, osoznavaj i doznaj pove}e karakteristiki za tvojata tatkovina.

Dràva e zbir na institucii spored

koi se odnesuvaat lu|eto.

Republika Makedonija e samostojna,

nezavisna i demokratska dràva.

Republika pretstavuva oblik na dràvno ureduvawe. Vo

republikata vlasta ja izbira narodot na demokratski izbori za

opredelen broj godini. Pretsedatelot na republikata isto taka e

izbran od strana na narodot.

Tatkovina e nasledstvo, a istovremeno i sostojba na poseduvawe na zemja, teritorija, duhovni vrednosti i sodrìni koi ja so~inuvaat kulturata na eden narod. Republika Makedonija e na{ata tatkovina.

Tatkovina ‡toa si ti, i jas sum toj, site nie! Toa e ogromno toplo sonce vo na{ite gradi {to bie. Vidoe Podgorec

Karta na Republika Makedonija


Istraùvajte so pomo{ na geografskata karta! Pronajdete gi sosednite dràvi i nivnite glavni gradovi. Opredelete koja dràva na koja strana se grani~i so Makedonija! Vo koi dràvi ima delovi od na{ite prirodni ezera? Osoznajte nekoi karakteristiki na sosednite dràvi na Republika Makedonija! (golemina, reljef...)

RREPUBLIKA MMAKEDONIJA

GRCIJA

KOSOVO SRBIJA

BUGARIJA

ALBANIJA

Karta na Republika Makedonija i nejzinite sosedni dràvi Znamiwa na

sosednite dràvi

KOSOVO

BUGARIJA

GRCIJA

ALBANIJA

SRBIJA

Sosedni dràvi na Republika Makedonija se: Republika Srbija,

Republika Kosovo, Republika Bugarija, Republika Grcija i Republika Albanija.

Makedonija i nejzinite sosedi


Republika Makedonija na sever grani~i so Republika Srbija, so glaven grad Belgrad. Republika Srbija ne izleguva na more. Reljefot na Srbija e raznoviden. Klimata glavno e umereno-kontinentalna.

Na{ata tatkovina na jug grani~i so Republika Grcija. Glaven grad e Atina. Taa e poluostrovska i ostrovska zemja. ^lenka e na Evropska Unija. Izleguva na Egejsko More, Jonsko More, Jadransko More i Sredozemno More. Reljefot na Grcija e glavno planinski. Klimata e sredozemnomorska i planinska.

Republika Makedonija na istok grani~i so Republika Bugarija, so glaven grad Sofija. Bugarija e ~lenka na Evropskata Unija. Niz Bugarija minuva eden od najzna~ajnite koridori na Balkanskiot Poluostrov. Bugarija izleguva na Crno More. Klimata e primorska, umereno-kontinentalna i planinska. Najgolemiot del od reljefot e planinski.

Makedonija na zapad grani~i so Republika Albanija, so glaven grad Tirana. Albanija e mediteranska i balkanska zemja. Izleguva na Jadransko i na Jonsko More. Klimata vo Republika Albanija e sredozemnomorska i umereno-kontinentalna. Reljefot e prete`no planinski.

Na severozapad grani~i so Republika Kosovo so glaven grad Pri{tina. Reljefot na Republika Kosovo e raznoviden. Klimata e kontinentalna, so topli leta i ladni i sne`ni zimi.

1. Opi{i gi karakteristikite na Republika Makedonija kako dràva! 2. Objasni go poimot tatkovina! 3. [to pretstavuva republika? 4. Kakva dràva e Republika Makedonija? Zo{to? 5. So koi dràvi grani~i Republika Makedonija? 6. Napravi sporedba na Republika Makedonija so nejzinite sosedi i sogledaj gi razlikite!

Istraùvaj! So pomo{ na geografski karti, internet i drugi u~ebnici doznaj pove}e za reljefot za sosednite dràvi.


DR@AVNITE SIMBOLI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Dràvni simboli na Republika Makedonija se: znameto, grbot i

himnata.

Razgovaraj so drugar~iwata i so roditelite; pobaraj pomo{ na internet i vo enciklopedii. Razgledaj gi dràvnite simboli na Republika Makedonija i istraùvaj koi se nivnite glavni karakteristiki! [to simboliziraat boite na znameto?

Znameto na Republika Makedonija e crveno. Od sredinata kon kraevite na znameto, rasposlano e òltoto sonce so osum kraci.

Dràvnoto zname se vee na site dràvni institucii, na ulicite za vreme na dràvni praznici, na sportski i kulturni manifestacii, za do~ek na zna~ajni doma{ni i stranski gosti...

Koga dràvnoto zname e na polovina kopje, zna~i deka vo dràvata e proglasena àlost.

Grbot na Republika Makedonija e pole obgradeno so venec ispleten so ìtno klasje, afion i tutun. Vo sredinata se na{ite planinski vrvovi, a vodata gi pretstavuva na{ite reki i ezera.

Grbot e vo upotreba u{te od 27 juli 1946, a na 16 noemvri 2009 e otstraneta crvenata petokraka.

11 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

DENES NAD MAKEDONIJA SE RA\A

Denes nad Makedonija se ra|a

novo sonce na slobodata. Makedoncite se borat

za svoite pravdini.

Od novo sega znameto se vee na Kru{evskata Republika.

Goce Del~ev, Pitu Guli, Dame Gruev, Sandanski.

Gorite makedonski {umno peat

bojni pesni, novi vesnici, Makedonija slobodna

slobodno ìvee.

Himnata pretstavuva sve~ena pesna za sekoja dràva. So na{ata himna se iskaùva minatoto i sega{nosta.

Himnata se pee na manifestacii, za dràvni praznici, na sportski natprevari, za do~ek na stranski dràvni gosti.

Za vreme na peeweto na himnata, od po~it kon nea i kon dràvata {to ja pretstavuva, site treba da stanat.

Na ~asot po likovno obrazovanie izrabotete gi znameto i grbot na Republika Makedonija i pritoa koristete razli~ni materijali i likovni tehniki! Na ~asot po muzi~ko obrazovanie slu{ajte ja i nau~ete ja himnata na Republika Makedonija!

Tekstot na himnata go napi{al Vlado Maleski (1941), muzikata Todor Skalovski (1943), a prifatena e vo 1944 godina.

1.Nabroj gi i objasni gi dràvnite simboli na Republika Makedonija! 2.Koga se istaknuva znameto? 3.Koga se pee himnata?


SKOPJE ‡ GLAVEN GRAD NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Glavniot grad na Republika Makedonija se nao|a vo severniot del od na{ata tatkovina, vo Skopskata kotlina. Skopje se nao|a od levata i od desnata strana na rekata Vardar, kade {to e izgraden i Kameniot most, koj e simbol na gradot. Nad nego se izdignuva tvrdinata Kale. Mnogu e interesna i Starata skopska ~ar{ija vo koja ima mnogu zanaet~ii.

Skopje e glaven grad, metropola na Republika Makedonija. Tuka se smesteni najva`nite dràvni ustanovi: Vladata, Sobranieto, Ustavniot i Vrhovniot sud.

Gradot ima dolgo minato. Preìveal mnogu vojni, palewa, zemjotresi, bolesti...

Sekoga{ povtorno se obnovuval. Za Skopje se veli deka e grad na solidarnosta. Vo 1963 godina Skopje bil razru{en od stra{en zemjotres, no so pomo{ta na lu|eto od celiot svet povtorno bil izgraden.

Gna{ata

Razgledajte ja kartata na Republika Makedonija i odredete ja mestopolo`bata na glavniot grad! Formirajte grupi i podelete gi aktivnostite me|u sebe, istraùvajte i doznajte {to pove}e podatoci za Skopje kako glaven grad na Republika Makedonija: geografski podatoci, stopanski centri, kulturni i nau~no ‡obrazovni centri, administrativno- politi~ki centri i turisti~ki lokacii. Koristete razni izvori na informacii (knigi, enciklopedii, spisanija, internet...) Prezentirajte pred oddelenieto! Ne zaboravajte da soberete i fotografii i razglednici!

Skopje denes

Grb na grad Skopje

Zname na grad Skopje

13 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

Denes Skopje e moderen grad so stari gradbi i moderni visokokatnici, bulevari, parkovi. Ima razviena industrija, stopanstvo, turizam... Ima pove}e kulturni ustanovi (teatri, opera, kina, biblioteki, muzei, istoriski spomenici...), obrazovni ustanovi ( fakulteti, u~ili{ta, gradinki...) i verski objekti.

Skopje e administrativen, kulturen, prosveten, politi~ki, industriski i trgovski centar na Republika Makedonija.

Podelete se na grupi spored toa {to ste posetile ili do kakov materijal ste do{le. Nastavnikot gi opredeluva grupite. Sekoja grupa neka napi{e izve{taj za toa {to ste videle i kakov vpe~atok ste dobile. Od izve{taite, od tekstovite i od slikite napravete oddelenski album.

Skopje vo XVII vek Skopje po zemjotresot

So tehnikata "Skeleten prikaz" pretstavi go gradot Skopje niz vremeto (od negovoto nastanuvawe do denes).

1.Opi{i gi karakteristikite na glavniot grad na Republika Makedonija! 2.Koi se osnovnite stopanski, politi~ki i kulturni funkcii na glavniot grad na Republika Makedonija?


MESTOPOLO@BA I PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Svetot go so~inuvaat golemi kopneni povr{ini nare~eni kontinenti. Tie

leàt na Zemjinata topka.

Dràvna teritorija opfa}a sè {to e vo ramkite na granicite na edna dràvа vklu~uvaj}i go kopnoto, vodite i vozdu{niot prostor, so site prirodni bogatstva.

dràv

Istraùva~ki aktivnosti! Koi se kontinentite na Zemjinata topka? Opredeli ja mestopolo`bata na Republika Makedonija so pomo{ na u~ili{niot globus ili geografskata karta na svetot! So koi evropski dràvi e povrzana Republika Makedonija?

Karta na Evropa

Mestopolo`ba na Republika Makedonija na Balkanskiot

Poluostrov

Republika Makedonija e evropska zemja. Taa se nao|a na jugoisto~niot del na kontinentot Evropa, vo sredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov. Balkanskiot Poluostrov ima povolna mestopolo`ba zatoa {to soobra}ajno povrzuva tri kontinenti. Najzna~ajni soobra}ajnici se avtopatot E ‡ 75 i èlezni~kata pruga Skopje ‡ Gevgelija.

Republika Makedonija, kako balkanska dràva, isto taka ima povolna mestopolo`ba. Taa pretstavuva krstosnica na zna~ajni pati{ta koja nè povrzuva so site balkanski dràvi. Makedonija nе izleguva na more. Zatoa taa e i kontinentalna zemja. No, sepak ima povolna geografska polo`ba. Preku patnite, avionskite i èlezni~kite linii e povrzana so mnogu evropski dràvi i kontinenti.


Republika Makedonija ja karakteriziraat mnogu prirodni osobenosti koi i davaat poseben beleg.

klima

reljef

ezera

reki

PRIRODNI OSOBENOSTI NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

ramnini

planini

vodi

Razmisluvaj i dopolni!

Pobaraj sliki i tekstovi za prirodnite osobenosti na na{ata zemja. Preku grozd-tehnikata pretstavi gi prirodnite osobenosti na Republika Makedonija! Razgovaraj, istraùvaj! Razgledaj ja kartata na Republika Makedonija i pronajdi gi prirodnite osobenosti na na{ata zemja!


Obele`je na Republika Makedonija se risot, pastrmkata, jagulata, molikata…

Reljefot na Republika Makedonija e ridsko ‡ planinski. Go so~inuvaat tri celini:

� zapadniot del, koj se karakterizira so visoki planini, a me|u niv se nao|aat dlaboki dolini;

� sredi{niot, vo koj se nao|aat kotlini, od koi nekoi me|usebno se povrzani so klisuri;

� isto~niot del, koj e ponizok od zapadniot i gi opfa}a levite pritoki na rekata Vardar.

PELISTER

PASTRMKA

RIS

JAGULA

Nacionalniot park Pelister e najstar vo na{ata zemja. Karakteristi~en e po endemi~nite rastenija i retki ìvotni kako risot, me~kata, elenot i divata koza. Pastrmkata e endemna slatkovodna riba, ìvee vo Ohridskoto Ezero. Jagulata ìvee vo vodite na Ohridskoto Ezero.

Vo Makedonija prete`no vladee umereno-kontinentalna klima koja ja karakteriziraat topli i suvi leta i studeni i vla`ni zimi.

Vodite ( rekite i ezerata) se golemo prirodno bogatstvo na Republika Makedonija. Niz Republika Makedonija ima mineralni izvori koi sluàt za lekuvawe na lu|eto i za zagrevawe na oranèriite. Najdolga reka e Vardar i vo najgolem del te~e niz centralniot del na dràvata. Izvira vo podno`jeto na [ar Planina od silen izvor kaj seloto Vrutok i se vleva vo Egejsko More. Rekata Crni Drim istekuva od Ohridskoto Ezero. Nejzinata desna pritoka Radika e edna od najubavite, naj~istite, najìvopisni reki vo Makedonija.

Rtri c


Na ju`nata granica na Republika Makedonija leàt tri golemi prirodni ezera: So pregraduvawe na re~nite dolini ~ovekot izgradil ve{ta~ki ezera. Tie se koristat za navoduvawe na obrabotlivite povr{ini, za proizvodstvo na elektri~na energija, za obezbeduvawe voda za piewe, za turizam, sport i rekreacija.

planini Poznati planini: [ar Planina, Bistra, Korab, Osogovski Planini, Belasica,Ogra`den, Skopska Crna Gora, Koùv…

ezera prirodni: Ohridsko, Prespansko i Dojransko Ezero. ve{ta~ki: Mavrovsko, Debarsko, Tikve{ko Ezero, Kalimanci...

Istraùvaјte, a potoa izrabotete tabelaren prikaz vo koj }e gi pretstavite: - visinata na planinite vo Republika Makedonija; - dolìnata na rekite. - na koi drugi dràvi pripa|aat delovi od prirodnite ezera.

planini

reki Vardar, Radika, Bregalnica , Crna Reka...

bawi Bawa Bansko, Keòvica, Kosovrasti, Debarski bawi, Katlanovski Bawi...

PPRESPANSKO EEZERO

Ohridskoto Ezero e najgolemo prirodno ezero vo Republika Makedonija. Toa e i edno od najdlabokite i najprovidnite ezera vo Evropa. Zaradi brojnite zalivi, poluostrovi, ubavinite na okolnite planini i postoeweto na preku 140 vidovi endemski ìvotni, Ohridskoto Ezero e vlezeno vo listata na prirodni retkosti na UNESKO. Vtoro po golemina vo Republika Makedonija e Prespanskoto Ezero. Toa se karakterizira po razgranetosta na bregot so zalivi, poluostrovi, peso~ni plaì i eden mal ostrov koj se vika Golem Grad. Najmalo prirodno ezero e Dojranskoto Ezero. Bogato e so ìv svet, osobeno so ribi, a pokraj bregot ima {irok pojas na trska.

1.Zo{to Republika Makedonija ima povolna mestopolo`ba? 2.Koi se prirodnite karakteristiki na Republika Makedonija? 3. Nabroj gi sli~nostite i razlikite pome|u prirodnite ezera!

DOJRANSKO EEZERO

OHRIDSKO EEZERO

ramnini Pelagonija, Polog, Tikve{, Gevgelisko ‡ valandovskata, Strumi~kata, Ov~e Pole, Skopskata Kotlina...


Gradot Aleksandrija go sozdal Aleksandar Makedonski i e nare~en Aleksandrija spored sozdatelot. Pro~ueniot kow na carot Aleksandar se vikal Bukefal.

PERIODIZACIJA NA MAKEDONSKOTO MINATO

i i e

Pobarajte materijali za najdale~noto minato na va{eto mesto na ìveewe i na Republika Makedonija (enciklopedii, istorii, video zapisi, sliki, filmovi, internet...). Izrabotete proekti za oddelnite istoriski periodi. Pro{irete so nastani od va{iot kraj! Posetete arheolo{ki lokaliteti, kulturno- istoriski spomenici...

Aleksandar Makedonski Moneta od vremeto na Aleksandar I

Od krajot na VIII vek pred novata era zapo~nalo obedinuvaweto na

makedonskite plemiwa vo edinstvena dràva. Na ~elo na dràvata stoel kral. Za osnova~ na makedonskata dràva se smeta kralot Perdika. Naslednicite na kralot Perdika nastojuvale da ja zacvrstat i da ja pro{irat svojata dràva. Najgolem uspeh makedonskata dràva doìvuva vo vremeto koga vladeele makedonskite kralevi Filip II Makedonski i Aleksandar III Makedonski. Toga{ Makedonija se izdignala vo mo}na svetska sila ‡ ,,Gospodarka na svetot", kako {to ja narekuvale anti~kite avtori.

Carstvo e monarhisko dràvno ureduvawe na ~elo so car. Sekoj car ja nasleduva krunata od svojot tatko. Carstvoto e pogolemo od kralstvoto, opfa}a pogolema teritorija. Imperija e carstvo ‡ dràva {to drì pod svoja vlast tu|i posedi.


Vo svojata stara tatkovina Slovenite nemale pismo, dolgo vreme "so crti~ki i reski ~itaa i gataa". Koga do{le na Balkanot i se pokrstile, slovenskite zborovi gi pi{uvale so rimski i gr~ki bukvi, bez pravila. So takvo pismo ne bilo mo`no to~no da se napi{at mnogu slovenski zborovi. Vo gr~kata azbuka nemalo bukvi za mnogu slovenski glasovi. "Potoa sveti Konstantin ‡Kiril im sozdal 38 bukvi, edni spored gr~kite bukvi, drugi po potrebata na slovenskiot jazik."

Iskoristi gi svoite soznanija od istraùva~kite aktivnosti preku bura na idei. Izraboti sporedbena tabela: nekoga{ i sega. Iskoristi gi svoite soznanija od istraùva~kite aktivnosti preku bura na idei. Izraboti sporedbena tabela: nekoga{ i sega.

Makedonija vo sredniot vek

Kon krajot na VI vek i po~etokot na VII vek na teritorijata na Makedonija

se doselile Slovenite. Nivnata pratatkovina se nao|ala zad Karpatite, no poradi lo{ite uslovi za ìvot, kako i napadite od sosedite, tie zapo~nale da se preseluvaat. Nekoi zaminale na istok, nekoi na zapad, a onie koi zaminale na jug i se naselile na Balkanskiot Poluostrov se nare~eni Ju`ni Sloveni.

Bra}ata Kiril i Metodij bile mnogu u~eni lu|e. Tie ja sozdale prvata slovenska azbuka ‡ glagolicata, a nivnite u~enici Kliment i Naum ja uprostile glagolicata i novoto pismo go narekle kirilica. So sozdavaweto i {ireweto na slovenskata pismenost i knièvnost Makedonija dala zna~aen pridones vo svetskata kultura.

Sveti Naum Sveti Kiril i Metodij Sveti Kliment

Napi{i sostav vo forma na izve{taj za zna~eweto na sv. Kiril i sv. Metodij.

Kse dosel


Vo sredinata na X vek bila sozdadena makedonskata srednovekovna dràva. Na ~elo na dràvata se nao|al car Samuil. Toj imal silna vojska. So osvojuva~kite vojni koi gi vodel ja pro{iril dràvata na sever do Dunav i Sava, na jug do Tesalija, na zapad do Jadransko i na istok do Crno More. Vo bitka na planinata Belasica (1014 g.), so vizantiskiot imperator Vasilij II, carot Samuil bil porazen, a zarobenite ~etirinaeset iljadi vojnici bile oslepeni. Vedna{ po toj nastan carot Samuil po~inal. Srednovekovnata makedonska dràva postoela do 1018 godina koga bila vklu~ena vo ramkite na Vizantija.

Makedonija za vreme na Osmanliskoto vladeewe

Kon krajot na XIV vek Makedonija bila osvoena od Turcite-Osmanlii i vlegla vo sostavot na Osmanliskata Иmperija. Makedonskiot narod ~esto se buntuval i kreval vostanija za osloboduvawe od osmanliskata vlast. Najstara oruèna forma na otpor bilo ajdutstvoto. Prvoto pogolemo vostanie vo Makedonija izbuvnalo vo 1689 godina pod vodstvo na ajdutinot Karpo{.

Vo formite na otpor protiv Osmanliskata Imperija u~estvuval i skopskiot biskup Pjeter Bogdani.

Osloboditelnoto dvièwe vo Makedonija se zasililo vo XIX vek. Toga{ bile podignati pove}e vostanija (Negu{ko, Razlove~ko, Kresnensko).

Kvlvvvvvvv egla v

Vojskata na Samуil Car Samuil

Najdi i pro~itaj nekoj raskaz ili kniga za prvata makedonska dràva i za car Samuil!

Jane Sandanski so svojata ~eta Makedonsko selo vo vremeto od Osmanliskoto vladeewe


Za vreme na Osmanliskoto carstvo, pokraj drugite danoci, postoel i danok vo krv. Toa pretstavuvalo nasilno odzemawe na ma{kite deca od roditelite. Decata gi nosele vo Turcija, gi vospituvale i gi u~ele da stanat najsurovi vojnici. Tie vojnici se nare~eni jani~ari.

Jas sum novinar istraùva~! Zamisli deka si novinar. Smisli i napi{i vest za Kru{evo - grad bogat so nastani i li~nosti.

Od site buni i vostanija najzna~ajno vostanie e Ilindenskoto vostanie krenato na 2 avgust 1903 godina. Vo borbite za sloboda, osven Makedoncite zele u~estvo i Albancite, Turcite i Vlasite.

Poznati revolucioneri od toa vreme se: Goce Del~ev, Pitu Guli, Jane Sandanski, Dame Gruev, \or~e Petrov, Pere To{ev i dr.

Vo oslobodenoto Kru{evo e formirana Kru{evskata Republika. Bil formiran Sovet na Republikata koj go so~inuvale 60 gra|ani i Privremena vlada od 6 ~lena. Na ~elo na vladata stoel Van|el Dinu, a pretsedatel na Republikata bil Nikola Karev.

Kru{evskata Republika opstojala deset dena. Ilinden ima osobeno zna~ewe vo istorijata na makedonskata dràva.

vojnici. Tie vo

l i danok k k lite. vi

Goce Del~ev Dame Gruev \or~e Petrov Nikola Karev

Vo odbranata na Kru{evo vostanicite koristele top. Tvoja zada~a e da otkrie{ od kakov materijal e izraboten ?

Kru{evskoto cre{ovo top~e

Pitu Guli


Po Balkanskite vojni, vo 1914 godina zapo~nala Prvata svetska vojna, koja traela ~etiri godini. Vo Prvata svetska vojna makedonskiot narod bil podloèn na novi okupacii, voeni razoruvawa i delbi.

Balkanski vojni i Prva svetska vojna

Golem tovar i brojni `rtvi, vojni, podnel makedonskiot narod vo

Balkanskite vojni (1912-1913 g.). Prvata balkanska vojna se vodela pome|u Osmanliskata Imperija i

Balkanskiot Sojuz sostaven od Bugarija, Grcija, Crna Gora i Srbija. Vo vojnata u~estvuvale i Makedoncite, samostojno ili vo sostavot na vojskite na balkanskite sojuznici. Tie se nadevale deka }e se oslobodat od turskata vlast i }e sozdadat svoja dràva. No, nivnite o~ekuvawa ne se ostvarile. Makedonija bila okupirana i podelena pome|u Srbija, Grcija i Bugarija.

Go

Vtorata balkanska vojna izbuvnala vo juni 1913 godina, koga Bugarija, nezadovolna od podelbata na teritorijata gi napadnala svoite porane{ni sojuznici, Srbija i Grcija. Vtorata balkanska vojna zavr{uva so dogovorot vo Bukure{t. So ovoj dogovor bila potvrdena podelbata na Makedonija.

@rtvi od Prvata svetska vojna

Objasni spored koi starosedelci Makedonija go dobila imeto. Definiraj go zna~eweto na Aleksandar Makedonski. Napravi pregled za doa|aweto na starite Sloveni i sozdavaweto prvata dràva. Opi{i ja bitkata na planinata Belasica. Opredeli go vremeto koga Makedonija potpadnala pod osmanliska vlast. Opi{i {to znae{ za Ilindenskoto vostanie i za Kru{evskata Republika! Objasni koga e podelena Makedonija i od kogo.


FORMIRAWE NA SOVREMENATA MAKEDONSKA DR@AVA

Makedonija vo Vtorata svetska vojna

Sovremenata makedonska dràva e sozdadena vo tekot na ~etirigodi{nata antifa{isti~ka i nacionalnoosloboditelna vojna (1941 -1944 g.). Vtorata svetska vojna za Makedonija zna~ela novo raspar~uvawe na nacionalnata teritorija, nacionalna asimilacija i ekonomska eksploatacija. Zastanuvajki na stranata na antifa{isti~kata koalicija, makedonskiot narod trgnal vo oruèna borba za ostvaruvawe na vekovnite ideali i strmeì - osloboduvawe i sozdavawe na svoja nacionalna dràva.

Antifa{isti~kiot otpor bil organiziran pod vodstvo na Komunisti~kata partija na Jugoslavija (KPJ) na ~elo so Josip Broz Tito, odnosno na Komunisti~kata partija na Makedonija (KPM).

Borbata za sloboda vo Makedonija zapo~nala na 11 oktomvri 1941 godina. Toga{ bile ispukani prvite pu{ki protiv neprijatelot vo Prilep i vo Kumanovo. Zatoa 11 Oktomvri se slavi kako Den na vostanieto во Македонија. Od ovie gradovi borbata se prenesla niz celata zemja. Borbata ja vodele partizanite. Vo vojnata Makedonija dala mnogu `rtvi me|u koi se i narodnite heroi: Stra{o Pinxur, Mir~e Acev, Ibe Paliku}a, Vera Ciriviri ‡ Trena, Kuzman Josifovski -Pitu, Liman Kaba, Cvetan Dimov, Bajram [abani i drugi.

FO

Salata vo koja se odàlo Prvoto zasedanie na ASNOM

Na 2 avgust 1944 godina vo manastirot Prohor P~inski e odràno Prvoto zasedanie na ASNOM ( Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija). Na ova zasedanie bile doneseni pove}e re{enija so koi e proglaseno sozdavaweto na makedonskata dràva i bile utvrdeni nejzinite najvisoki organi. Za prv pretsedatel e izbran Metodija Andonov ‡ênto. Za Makedonija ASNOM ima golemo zna~ewe: Makedonija e proglasena za dràva; makedonskiot jazik e priznat kako slu`ben jazik; gra|anite koi ìveat vo Makedonija bez razlika na vera, narodnost i pol se ramnopravni gra|ani...

mmP

B ugarskata policiska stanica vo Prilep - objekt na edna od prvite vostani~ki akcii na

makedonskite partizani, so skica na napadot -11 oktomvri 1941

24 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

��

�� !

�� 16 �� 1945 ��

��. � ��

�� , �� .

Metodija Andonov ‡ ênto (1902-1957), politi~ar i patriot. Bil pretsedatel na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM (1943), pretsedatel na Prezidiumot na ASNOM. Dosleden borec za nacionalno osloboduvawe na makedonskiot narod i za samostojna i obedineta Makedonija.

Zada~a : istraùvajte, pribirajte podatoci za u~esnici vo na{ata borba za sloboda za vreme na Vtorata svetska vojna.


Od pronajdenite materijali, zapisi, od iskaùvawata, od sliki i drug materijal izraboti pano. Istraùva~ki postapki na tema: “Se}avawa za referendumot od 8 septemvri 1991 godina“

[to zna~i zborot suverenost? Obidi se da go objasni{ zborot referendum.

Po Vtorata svetska vojna Makedonija e vo sostavot na Jugoslovenskata federacija (SFRJ) kako ramnopravna republika.

Pobaraj sliki i napisi od vremeto na izgradbata na na{ata zemja po Vtorata svetska vojna. Koristi i internet! Doznaj {to e izgradeno i formirano vo Republika Makedonija. Ako ima{ nekoj blizok {to u~estvuval vo rabotnite akcii neka ti raskaùva. Site podatoci {to }e gi nau~i{, kako i sobraniot materijal, sredi gi zaedno so drugar~e ili vo grupa, a potoa spodeli gi so ostanatite vo oddelenieto.

ednoooooo ssssso ooooooo

Po vojnata Makedonija e razurnata i nerazviena zemja. Raspoloìvite prirodni bogatstva i u~estvoto na narodot vo izgradbata i obnovata na zemjata nosat brz ekonomski i stopanski razvoj. Makedonija se gradi i napreduva, se vr{i elektrifikacija na selata, se gradat moderni pati{ta, èlezni~ki prugi, fabriki, hidrocentrali, zdravstveni, kulturni i obrazovni institucii.

Gra|anite na na{ata dràva na 8 septemvri 1991 god., na referendum se izjasnija za samostojna, suverena i nezavisna Republika Makedonija.

Na ovoj den sekoja godina sve~eno se odbeleùva i proslavuva nezavisnosta na na{ata tatkovina. Osmi septemvri e dràven praznik na Republika Makedonija!

Na 17.XI 1991 godina Sobranieto na Republika Makedonija go izglasa prviot Ustav na nezavisna i suverena Republika Makedonija. Ustavot e najvisok praven akt na edna dràva.

Kako nezavisna i samostojna dràva, na 8 april 1993 godina, Makedonija e primena kako ramnopravna ~lenka vo OON (Organizacija na оbedinetite нacii).

Zna~aen nastan za makedonskite gra|ani e i viznata liberalizacija so koja na na{ite dràvjani im se ovozmoùva da patuvaat vo zemjite od Evropskata Unija bez vizi.

Mladinska rabotna akcija


So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istraùva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristete gi prethodnite znaewa, iskustva, no i èlbata za steknuvawe novi!

Da doznaeme za istorijata na Republika Makedonija!

[to sakame da doznaeme?

Kako }e go napravime toa?

So prezentacija, na javen ~as!

Na ~asot po makedonski jazik izrabotete

pismen sostav na tema:

,, Kako be{e formirana mojata dràva“

Referendum ‡ pretstavuva demokratsko izjasnuvawe na gra|anite za odredeno pra{awe zna~ajno za dràvata.

Glasa~ko mesto

Suverenost ‡ samostojno donesuvawe na odluki vo vnatre{nite raboti na zemjata i odnosite so drugite dràvi.

Sobir po povod proglasuvawe na nezavisnosta na na{ata dràva vo

1991 godina


Sigurno, sobiraj}i materijali, slu{aj}i na ~as i re{avaj}i gi zada~ite vo rabotnite listovi ve}e si nau~il. Ovie zada~i se samo da si gi proveri{ svoite znaewa i da si dopolni{ tamu kade ti e potrebno. Zada~ite se re{avaat spored nastavnite sodrìni, ne na eden ~as. Na nema karta na Republika Makedonija: obeleì, imenuvaj, zapi{i, ozna~i, utvrdi i zaklu~i : So crveno moliv~e ≠ sosednite dràvi i nivnite glavni gradovi! So sino moliv~e ≠ imiwata na trite kotlinski ezera! So crno moliv~e ≠ glavniot grad na Republikata i tvoeto mesto na ìveewe (zapi{i gi nivnite imiwa)! So drveni boi~ki ozna~i go reljefot na RM! Na geografskata karta otkrij: Kade se nao|a Republika Makedonija na Balkanskiot Poluostrov, kade vo Evropa, a kade vo svetot? Navedi koga po~nala borbata za sloboda vo Makedonija i objasni {to pretstavuva toj den za Makedonija. Koga i kade e odràno Prvoto zasedanie na ASNOM? Napravi analiza za zna~eweto na Prvoto zasedanie na ASNOM. Iskoristi gi istraùvawata i napravi analiza za prviot pretsedatel na makedonskata dràva.


Od sobranite materijali napravete pano. Ako ste napravile panoa i od drugite periodi od na{eto minato, podredete gi site pod eden naslov: VREMEPLOV.

KKLU^NI ZBOROVI

KRALSTVO CARSTVO IMPERIJA

TATKOVINA REPUBLIKA DR@AVA METROPOLA

Od 1991 godina Makedonija e samostojna suverena republika

Makedonska dràva na ~elo so car Samuil

VIII vek

X vek

1903 g.

1914 -1918g.

1941- 1945g.

1945 -1991g.

Izraboti hronolo{ka lenta na makedonskoto minato po oddelni periodi. Prodolì kako {to e zapo~nato.


DR@AVNOTO UREDUVAWE NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Kakva dràva e Republika Makedonija? Demokratija e vid na op{testveno ureduvawe vo koe gra|anite na javni

izbori, so tajno i neposredno glasawe izbiraat svoi pretstavnici vo Sobranieto. Zna~ajno za edno demokratsko op{testvo e po~ituvaweto na pravata, slobodite i obvrskite na gra|anite.

So Ustavot na Republika Makedonija organizacijata na vlasta se zasnova vrz principot na podelba na:

- zakonodavna

- izvr{na

- sudska

Sobranie na Republika Makedonija

Sobranieto e nositel na zakonodavnata vlast vo Republika Makedonija za period od ~etiri godini.

Sobranieto na Republika Makedonija go so~inuvaat 120 (sto dvaeset) pratenici, izbrani od narodot.

Sobranieto go donesuva Ustavot, donesuva zakoni, ja izbira Vladata na Republika Makedonija, izbira sudii itn.

ite na javni

Aktivnosti:

Preku tehnikata ,,bura na idei“ nau~ete pove}e za dràvnoto

ureduvawe na Republika Makedonija!

Sobranie na Republika Makedonija

Jas sum pratenik vo Sobranieto na Republika Makedonija!

‡ igra ‡

Устав na Republika Makedonija


Vladata na Republika Makedonija

Vlada na Republika Makedonija

Vladata na Republika Makedonija e nositel na izvr{nata vlast vo dràvata. Vladata ja izbira Sobranieto na Republika Makedonija po predlog na mandatarot opredelen od pretsedatelot na Republikata. Vladata ja so~inuvaat pretsedatel na Vlada i ministri. Vladata gi izvr{uva Zakonite {to gi doneslo sobranieto, mu predlaga na Sobranieto zakoni i drugi propisi, odlu~uva za priznavawe na dràvi i vladi, vospostavuva diplomatski odnosi so drugi dràvi i dr.

adata na Republika Makedonija

Vladata na Republika Makedonija e nositel na izvr{nata vlast vVla

Jas gi zastapuvam site deca od Republika Makedonija i baram...

Игра:„Изберете пратеник од вашето одделение“ Формирајте 3 групи! Секоја група нека предложи претставник! Претставниците на групите нека изнесат свои аргументи за што би се залагале и што би направиле како пратеници! Потоа гласајте кој од нив ќе ве претставува.


Kako se gradela na{ata tatkovina po Vtorata svetska vojna? Koga Makedonija stanala samostojna dràva? Koi zna~ajni nastani vo na{ata zemja se slu~ile od osamostojuvaweto? Na koj na~in gra|anite na Republika Makedonija se izjasnija za samostojna, nezavisna i suverena dràva? Koi se najva`ni dràvni institucii vo Republika Makedonija? Kako se izbira pretsedatel na dràvata? Koja e glavnata zada~a na sudovite vo dràvata?

Pretsedatel na Republika Makedonija

Pretsedatelot na Republika Makedonija ja pretstavuva Republikata vo zemjata i stranstvo. Toj e vrhoven komandant na vooruènite sili na Republika Makedonija. Ustavot na Republika Makedonija predviduva izbor na pretsedatel na dràvata na op{ti i neposredni izbori, so tajno glasawe, so mandat od pet godini. Pretsedatelot na dràvata mora da bide dràvjanin na Republika Makedonija.

Sudijata gi {titi zakonite i zakonski propi{anite prava i obvrski.

Sud na Republika Makedonija

Podgotvi se! Simuliraj igra! Jas sum sudija za maloletnici!

Sudot e nositel na sudskata vlast. Sudovite se institucii za za{tita

na Ustavot, zakonite i ~ovekovite prava i dol`nosti.

Aktivnosti: Posetete go najbliskiot sud vo mestoto na ìveewe! Napravete intervju so sudija! Doznajte ne{to pove}e za sudovite i rabotata na sudiite! Soberete gi podatocite, a potoa referirajte vo oddelenieto.

Osnoven sud ‡ Skopje a


NASELENIETO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Naselenieto na edna dràva go so~inuvaat lu|eto koi ìveat na nejzinata teritorija. Brojot na naselenieto se utvrduva so organizirawe na popis na sekoi deset godini.

Nnejzinat

Starosna struktura na naselenieto

nad 65 god

do 19 god.

20 - 65 god.

Brojot na naselenieto vo Republika Makedonija postojano se menuva. Toa moè da se zaklu~i od statisti~kite podatoci dobieni od popisot na naselenie. Posledniot popis se izvr{i vo 2002 godina. Spored podatocite od popisot na naselenieto vo Republika Makedonija ìveat okolu dva milioni ìteli.

Napravete istraùvawa za: Naselenieto vo tvojata zgrada ili vo tvojata ulica, spored vozrasta (deca, vozrasni), polovata struktura (ma{ki, ènski) i dobienite podatoci vnesi gi vo tabela i analiziraj gi!

Struktura na naselenie

Starosnata struktura ja pretstavuva zastapenosta na vozrasnite grupi. Naselenieto se deli na: ‡ mlado naselenie -do 19 godini; ‡ zrelo naselenie -od 20 do 65 godini ; ‡ staro naselenie nad 65 godiniΦ

Naselenieto vo Makedonija e klasificirano spored: ‡ polovata struktura; ‡ starosnata struktura; ‡ etni~kata struktura; Polovata struktura pretstavuva soodnos me|u ma{koto i ènskoto naselenie vo daden prostor. Vo Makedonija preovladuva ma{koto naselenie, nasproti ènskoto. Polovata struktura e va`na komponenta od koja zavisi prirodniot prirast na naselenieto.


Etni~ka struktura

1. Napravi izve{taj od istraùvaweto, sostavi album i prezentiraj pred oddelenieto!

Makedonski nosii

Turski nosii

Albanski nosii

Romski nosii

Vo Republika Makedonija ìveat makedonskiot narod kako i delovi od albanskiot narod, turskiot narod, vla{kiot narod, srpskiot narod, romskiot narod, bo{wa~kiot narod i drugi. Delovite na drugite narodi koi {to ìveat vo Makedonija se etni~ki zaednici.

Sekoja etni~ka zaednica ima svoi belezi kako {to se: narodnite nosii, obi~ai, predanija, predmeti, verski obredi i sli~no. Site gra|ani vo Republika Makedonija imaat ednakvi prava nezavisno od polot, verata, bojata na koàta, nacionalnata pripadnost, imotnata sostojba itn.

Makedonci ìveat i vo sosednite dràvi kako i vo mnogu evropski i prekuokeanski zemji. Makedoncite vo svetot go neguvaat svoeto kulturno nasledstvo i tradiciite.


Fabrika za proizvodstvo na lekovi

STOPANSTVOTO I STOPANSKITE DEJNOSTI VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Doznaj kade i {to rabotat tvoite roditeli i vozrasnite {to te opkruùvaat. Vo koja stopanska granka spa|a nivnata rabota. Razgovaraj za prirodnite resursi na Republika Makedonija za razvitokot na stopanstvoto. Kolku se va`ni klimata i reljefot na edna zemja za razvitok na stopanstvoto? Objasni gi zborovite: resursi, stopanski dejnosti (pobaraj vo re~nik, vo enciklopedija ili od roditelot). Pobaraj sliki i tekstovi od razni stopanski granki (fabriki, hidrocentrali, bawi, oranèrii...). Poseti ja meteorolo{kata stanica i razgovaraj za klimata vo Republika Makedonija i za mo`nostite za razvitok na stopanstvoto.

ntrali,

ka

PobaPoM

Fabrika za prerabotka na nafta

Stopanstvo e celokupnata smislena ~ovekova dejnost ~ija cel e proizvodstvo, raspredelba, razmena i potro{uva~ka na materijalni dobra na dadeno podra~je i na odreden stepen na razvoj. Stopanstvoto se odlikuva so nekolku razvojni periodi i toa: do Vtorata svetska vojna, po Vtorata svetska vojna i vo suverena Republika Makedonija.

Stopanski dejnosti se onie dejnosti {to u~estvuvaat vo sozdavawe na materijalni bogatstva, odnosno predmeti, hrana, obleka i drugo i se nameneti za proda`ba. Stopanskite dejnosti se delat na primarni, sekundarni i tercijarni.

Vo Republika Makedonija se zastapeni slednive stopanski dejnosti: ‡ primarni dejnosti: zemjodelstvo, sto~arstvo, {umarstvo, p~elarstvo, lov i ribolov; ‡ sekundarni dejnosti: rudarstvo, industrija, energetika, proizvodnoto zanaet~istvo i grade`ni{tvo; ‡ tercijarni dejnosti: uslu`no zanaet~istvo, soobra}aj, trgovija , zanaet~istvo i turizam.

Resursi se prirodni bogatstva koi nudat mo`nosti za razvitok.

Razvitokot na stopanstvoto vo edna zemja zavisi od slednive faktori: klimata, bogatstvoto so voda, {umi, ramnini, rudno bogatstvo, istoriski i prirodni ubavini...

Na{ata zemja ima povolni uslovi za razvitok na pove}e stopanski dejnosti.


Sekoja od ovie stopanski dejnosti ima svoi granki. Vnimatelno razgledaj, razmisli i donesi svoi zaklu~oci za prisutnosta na nekoja od ovie stopanski granki vo tvoeto mesto na ìveewe.

ZEMJODELSTVO

INDUSTRIJA

ZANAETÎSTVO

TRGOVIJA

TURIZAM I UGOSTITELSTVO SOOBRA]AJ

prirodni ubavini

turisti~ka agencija

turisti~ki rabotnik

turist

trgovec / kupuva~

pari

zanaet~ija

hemiska

drvna

prehranbena

metalna

poljodelstvo sto~arstvo

gradinarstvo ovo{tarstvo

lozarstvo p~elarstvo

lov ribolov

ÎSTVO


Meteorolo{ki bilten za denes ‡ ~etvrtok Skopje 8 S Gevgelija 15 S Berovo 4S

Vlijanieto na prirodnite faktori vo razvitokot na stopanstvoto

Klimata e vaèn uslov za razvoj na mnogu stopanski dejnosti. Vo Republika Makedonija ima umereno - kontinentalna klima ‡ umereno

topli leta i umereno ladni zimi. Klimata ne e ista vo site delovi od Republikata. Kolku se poblisku do more ( Gevgelija, Dojran, Strumica...) predelite imaat poblaga klima.

Mestata kraj rekata Vardar imaat postudena klima, a na planinskite predeli ima planinska klima. Srednite godi{ni temperaturi opa|aat od sever kon jug.

Naj~esti vetrovi vo Republika Makedonija se: Jugo, Vardarec i Severec. Vo zavisnost od klimata razvieno e i zemjodelstvoto (ramninite) i

sto~arstvoto (planinite). Povolnata klima ovozmoùva uslovi za raznovidni kulturi vo Strumi~ko ‡ radovi{kata i vo Gevgelisko‡valandovskata Кotlina.

Vodata e faktor koj direktno vlijae vrz stopanstvoto.

Vlija

Prezentiraj gi soznanijata {to gi dobi od posetata na meteorolo{kata stanica! Kakva e klimata vo tvojot kraj, a kakva vo Republika Makedonija? Koi vetrovi duvaat vo tvojot kraj, a koi vo Republika Makedonija? [to kaàa meteorolozite za narednite denovi?


Rudnoto bogatstvo faktor vo razvitokot na stopanstvoto

tor vo razvitokot na

Vadewe na mermer -Prilep

Rudnik za bakar-Bu~im, Radovi{ (bakarna ruda)

Rudnite bogatstva se faktor od koj zavisi razvojot na rudarstvoto i razvojot na industrijata. Makedonija e bogata so raznovidna ruda: jaglen (Bitolsko, Ki~evsko, Mariovsko); olovno-cinkova ruda (Osogovskite Planini); bakarna ruda (Bu~im kaj Radovi{). Vo sostavot na bakarnata ruda ima i zlato, srebro, antimon (Kavadare~ko).

Vo Republika Makedonija lu|eto se zanimavaat so rudarstvo, odnosno so prerabotka na rudata te{ka industrija.

Potseti se za reljefot na Republika Makedonija! Spored bojata na kartata pronajdi gi i ramninite!

Makedonija e planinska zemja. Pogolemi planini vo isto~niot del na zemjata se: Osogovskite Planini, Ogra`den, Male{evskite Planini i Belasica...

Vo zapadniot del na tatkovinata se planinite: [ar Planina, Bistra, Korab... Lu|eto {to ìveat vo planinskite predeli se zanimavaat najmnogu so sto~arstvo i so prerabotka na meso, mleko i volna.

Pome|u planinite vo Republika Makedonija ima i ramnini. Najgolemi ramnini se: Pelagonija (ìtnica na Makedonija), Polog, Tikve{, Ov~e Pole, Skopska Kotlina, Gevgelisko ‡ вalandovskata Кotlina.

Lu|eto {to ìveat vo ramni~arskite delovi se zanimavaat so zemjodelstvo i so prerabotka na zelen~ukovi i na ovo{ni plodovi.

So prerabotka na sto~arskite i zemjodelskite proizvodi se razvivaat prehranbenata, koàrskata i tekstilnata industrija.

Pronajdi sliki i napisi za rudnite bogatstva vo Republika Makedonija. Doznaj dali ima nekoj rudnik vo tvojot kraj i kakva ruda se vadi. Pobaraj zbirka na rudi od u~ili{teto i zapi{i gi: imeto na rudata, bojata, teìnata... i od kade poteknuva. Koristi ja kartata na Republika Makedonija.

Reljefot i razvitokot na stopanstvoto

j

ПЕЛАГОНИЈА


TURIZMOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

JAS GO ZAPO^NAV MOETO PATUVAWE

Галичка свадба

Ohrid ‡ Ohridsko Ezero

Gradot Ohrid e biser na Balkanot. Со својата традиционална архитектура е na листата на УНЕСКО за културното и природното наследство. Ohrid bil lulka na slovenskata pismenost. Tamu se nao|a prestolninata na makedonskiot car Samuil, rimskiot amfiteatar, crkvi i manastiri, Nacionalniot muzej, ohridskite biseri ...

Mavrovskoto Ezero iako ve{ta~ko, sepak pleni so svojata ubavina posebno koga se gleda od skija~kite tereni na planinata Bistra. Ezeroto nudi mnogu mo`nosti: ribolov, kampuvawe, pro{etki... Nacionalniot park Mavrovo izobiluva so retki rastitelni i ìvotinski vidovi.

Mavrovo

Галичник so svojata автентична архитектура, so bogatoto kulturno nasledstvo, neguvawe na narodnite obi~ai - Gali~ka svadba i so ìvopisnata priroda pretstavuva туристичка атракција.

Izraboti turisti~ka ponuda! Cel na patuvaweto: Zapoznaj gi ubavinite na Makedonija Plan za poseta na: arheolo{ki nao|ali{ta, kulturno- istoriski spomenici, prisustvo na nekoja kulturna manifestacija, prirodni atrakcii...

omenici


Turizam e stopanska granka {to e naso~ena kon organizirawe patuvawa i privremeno smestuvawe. Lu|eto patuvaat za odmor, od zabava, za rehabilitacija, za poseta na kulturni i sportski nastani, prirodni atrakcii, istoriski spomenici.

Vo Republika Makedonija razvieni se planinskiot, ezerskiot i re~niot turizam. Postepeno se razviva i selskiot turizam. Za mnogu doma{ni i stranski turisti interesni se i mnogubrojnite pe{teri, nacionalni parkovi, brzite planinski reki, istoriskite spomenici i arheolo{ki nao|ali{ta, prirodnite retkosti...

Turizmot e va`na granka vo stopanstvoto vo na{ata zemja. Najgolemo turisti~ko podra~je e krajbre`jeto na Ohridskoto Ezero, a potoa i Prespanskoto Ezero i Dojranskoto Ezero.

Od zimskite i planinskite turisti~ki centri najzna~ajni se: Popova [apka na [ar Planina, Mavrovo na Bistra, Streèvo i Kopanki na Baba, Kru{evo na Bu{eva Planina, Berovo na Male{evskite Planini i drugi.

Re~niot turizam se odviva pokraj rekite. Tamu sretnuvame sportski ribolovci... Na brzite vodi na rekata Treska se odviva kajakarskiot sport ili kajak na divi vodi.

Vo Makedonija ima i pe{teri (Momi~ek ‡ Makedonski Brod...), arheolo{ki nao|ali{ta (Herakleja, Stobi, Skupi...), prirodni retkosti (Kokino...) itn.

privawa i tacija,

Izraboti turisti~ka karta na Republika Makedonija! Taa }e ti pomogne vo patuvaweto.

Ezero Matka

Turizam e stopanska granka {to e

Klisurata Matka e poznata kako klisura na peperutkite, so nad sedumdeset endemi~ni vidovi dnevni i no}ni peperutki, pove}e endemi~ni vidovi na pajaci, endemi~ni rastenija i drugo.

Vo po~etokot od tebe se bara{e da sobere{ materijal za ubavite mesta vo tvoeto mesto i onie vo Republika Makedonija. Materijalot iskoristi go sega. Izraboti proekt na tema: Turisti~kite lokaliteti vo mojata tatkovina. Raboti samostojno ili vo grupa.

Kru{evo ‡ etnograd


Od {to zavisi koja stopanska granka }e bide razviena vo edna zemja?

Na koi stopanski granki vlijae klimata?

Koi vetrovi duvaat vo Republika Makedonija? Vo koj del na dràvata duva

Vardarecot?

Koi rudni bogatstva gi ima vo na{ata dràva?

Koja industriska granka se razviva so prerabotkata na rudite?

Kako vlijae reljefot na zemji{teto za razvitokot na stopanstvoto?

Koi se pogolemi planini vo Makedonija?

Koja stopanska granka e razviena vo planinskite predeli?

Koi se pogolemi ramnini vo tatkovinata?

Koi stopanski granki se razvieni vo ramni~arskite predeli?

Koi industriski granki se razvivaat so prerabotka na sto~arskite i na

zemjodelskite proizvodi?

Kratko opi{i sè {to znae{ za turizmot.

Objasni na kakvi mesta se razviva turizmot.

Imenuvaj gi najpoznatite zimski sportski turisti~ki centri vo Makedonija.


Aktivnosti: Napravete istraùvawe, osoznajte i diskutirajte {to sè ja so~inuva kulturata kako odlika na ~ovekot!

KULTURNIOT @IVOT I INSTITUCIITE NA KULTURATA

VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Kultura e sè {to sozdalo ~ove~koto op{testvo i {to postoi kako posledica na telesniot i umstveniot trud na lu|eto. Kulturata e sloèna celina i se sostoi od tri me|usebno povrzani delovi:

l a

Poseti ja najbliskata biblioteka vo mestoto na ìveewe i doznaj ne{to pove}e za na~inot na sobirawe, ~uvawe i izdavawe na knigite!

Teatar e vid na scenska umetnost {to se zanimava so izvedba na dramski tekstovi pred publikata so pomo{ na govor, gestikulacii, muzika i sli~no. Vo teatarskata umetnost spa|aat i kuklenite pretstavi, operata i baletot.

Univerzitetska biblioteka -Skopje

Scena od teatarska pretstava

materijalna kultura

duhovna kultura

nacionalna kultura

Biblioteka e institucija vo koja se sobiraat, sreduvaat i ~uvaat knigi {to se davaat na koristewe na ~lenovite na bibliotekata. Vo bibliotekite, osven knigi, ima vesnici, revii i drugi spisanija, a moàt da se najdat i muzi~ki snimki, sliki, filmovi, mapi i sli~no.


Zapoznajte se so repertoarot na najbliskiot teatar i organizirajte poseta na teatarska pretstava!

Opera e muzi~ko scensko delo koe vo sebe soedinuva pove}e umetnosti: muzika, balet, vokalna izvedba i likovna umetnost preku dekor i kostimi.

Balet e muzi~ko scensko delo vo koe tancot se koristi kako izrazno sredstvo i e pridruùvan od orkestar koj izveduva klasi~na muzika.

Kino e prostor kade {to se prikaùvaat filmovi preku proektor na filmsko platno. Kino-salite naj~esto se sli~ni na teatarskite. Kinoto moè da ima i pove}e sali vo koi se prikaùvaat razli~ni filmovi.

Pri poseta na kulturnite ustanovi mnogu e va`no da gi po~ituva{ pravilata za ubavo odnesuvawe, da gi po~ituva{ izveduva~ite, kako i ostanatata publika, a toa zna~i da se odnesuva{ primerno.

Vo Republika Makedonija tvorat istaknati dejci, kako {to se pisateli, poeti, likovni i muzi~ki umetnici, reìseri, nau~nici.

na ajte

Baletska izvedba vo Makedonskiot naroden teatar

„ Охридско лето” е една од најзначајните културни манифестации во Република

Македонија која достоинствено ги претставува културните вредности на нашата држава на Европа и на светот.

„ Струшки вечери на поезијата ” претставува светски поетски собир на кој се доделува најголемото признание за поетска дејност − „Златен венец” и наградата ,,Браќа Миладиновци’’ за најдобра поетска книга од македонски

автор меѓу два поетски фестивала.

Internacionalniot festival na filmska kamera „Bra}a Manaki“ se

odrùva sekoja godina vo Bitola. Festivalot e od natprevaruva~ki karakter vo oblasta na filmskata

umetnost.

Stru{ki ve~eri na poezijata

Istraùvaj i doznaj koi drugi kulturni manifestacii se odrùvaat vo Republika Makedonija!

42 | О п ш т е с т в о з

SStStStSStStStrururururururrurrrrrrru{k{k{k{k{{kkk{{kkk{ iiii i vevevee~e~e~e~e~eririri n na a a popopopopopopp ezezezeze ijijijijijijijjjjatataa aa

IsI traùvajj i doznaj koi drugi kulturnvo Republika Makedonija!

Zada~a: Pronajdete podatoci za zna~ajni li~nosti od oblasta na literaturata i umetnosta.

pisateli,

oci za d oblasta


RELIGIITE I VERSKITE INSTITUCII VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

ZNAM

[to mislime deka znaeme za

religiite i verskite

zaednici?

SAKAM DA

ZNAM [to sakame da nau~ime?

UÂM

[to nau~ivme?

MAKEDONI

ZN[

Xamija

Католичка црква Kuran Библија

Религија е верување во натприродни суштества кон кои верниците имаат посебни чувства, практикуваат ритуали и обреди, почитуваат одредени симболи и се организираат во религиски организации.

Во Република Македонија доминираат христијанската и исламската религија. Христијанската религија е базирана врз животот, учењето и делата на Исус

Христос. Во рамките на христијанството постојат православната вера, католичката вера и протестанството.

Православните христијани се организирани во Македонската православна црква − Охридска архиепископија. Дел од христијанските верници се организирани во Католичка црква, Евангелско-методистичка црква и други помали верски заедници.

Припадниците на исламот веруваат во Алах, а Мухамед е пророк, и се организирани во Исламска верска заедница во Република Македонија. Верски објекти се џамии и медреси. На оваа верска зедница главно $ припаѓаат верниците Албанци, Турци, Бошњаци, Роми и Македонците муслимани.

Заедничко за сите религии се убедувањата за: мир, слога, љубов, да се помага на болните, слабите и сиромашните, да не се нанесува болка на луѓето околу нас.

Соборен архиепископски храм „Свети Климент Охридски“

Razgovor na tema - Kako moeto semejstvo gi odbeleùva golemite verski praznici? Koristej}i ja tehnikata ZSU(znam, sakam da znam, u~am) otkrij za religiite i verskite zaednici!


Istraùvawe Najgolemite verski praznici na vernicite vo mojot kraj.

Vo Republika Makedonija ima pripadnici i na evrejskata religija. Tie se organizirani vo Evrejska verska zaednica.

Синагога

Kako go razbira{ zborot kultura? Koi kulturni ustanovi gi ima vo tvoeto mesto? Kako treba da postapuva{ za da ima{ kvaliteten kulturen ìvot? Opi{i go tvoeto odnesuvawe pri poseta na kulturna ustanova! [to zna~i izrazot verska zaednica? Objasni go zborot religija! Koi religii se najzastapeni vo Republika Makedonija? Nabroj gi osnovnite razliki me|u hristijanskata i islamskata religija i religioznite objekti! [to pou~uvaat site religii?

Evangelisko-metodisti~kata crkva

45 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

PRAVA I DOL@NOSTI NA GRA\ANITE

NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Sekoj ~ovek ima svoi prava, no i dol`nosti, kon samiot sebesi, kon drugite lu|e vo zaednicata, bez razlika na uveruvawata i verata, kon Zakonite i kon Ustavot na dràvata.

ôvekovi prava spored zakonite vo na{ata zemja, a i spored Evropskata konvencija za ~ovekovi prava se:

1. Pravo na sloboda (ako ne

zgre{il po zakonot).

2. Pravo na ìvot (nikoj ne sme namerno da bide li{en od ìvot).

3. Da ne e maltretiran (nikoj ne smee da bide ma~en ili poniùvan).

4. Pravo na sloboda i sigurnost.

5. Sekoj ima pravo na pravi~no sudewe.

6. Pravo na po~ituvawe na privaten i

semen ìvot.

7. Sloboda na uverenie, sovest i religija.

8. Sloboda na izrazuvawe.

9. Pravo na brak.

10. Pravo na lekuvawe i lekarstva.

Izraboti T ‡ tabela so pravata i so dol`nostite na gra|anite na Republika Makedonija.

Pravata {to saka{ da gi ima{ dozvoli da gi ima sekoj, samo

taka }e bide{ sre}en!


]]E RAZGOVARAME ZA:

- kako go pominuva{ slobodoto vreme i so kogo;

- li~nost i grupa; - pri~ini za egoizam; - solidarnosta kako doblest na

li~nosta; - zo{to semejstvoto e vaèn faktor za

razvoj na li~nosta; - pri~ini za devijantno odnesuvawe; - tvoeto dobro i lo{o odnesuvawe.

]]E UÎME ZA::

- li~niot i grupniot ìvot; - socijalizacija na li~nosta; - solidarnost i egoizam; - faktori na socijalizacija; - devijacija i devijantno

odnesuvawe; - pravilata na odnesuvawe vo

sredinata i dol`nostite; - ~ovekovi prava i dol`nosti; - konlikt i re{avawe na

konfliktot.

TTVOJA ZADAÂ ]E BBIDE:

- da izraboti{ plakat za egoisti~ni postapki i T- tabela vo koja }e gi iznese{ svoite stavovi;

- da izraboti{ esej na tema "Grupata vo koja pripa|am";

- da napi{e{ sostav na tema "Mojata solidarnost nasmea mnogu lica";

- da istraùva{ za detskata ambasada, nejzinite celi i zada~i.

la


LI^NIOT I GRUPNIOT @IVOT IGRA Nekolku deca se dràt za race i formiraat krug! Eden u~enik dobrovolno se javuva da vleze vo krugot na koj bilo na~in. No, celta e ~lenovite od krugot cvrsto da se dràt za racete i da ne dozvolat krugot da se raskine. Ova e samo igra, no kako se ~ustvuvaa ~lenovite od krugot? Kako se ~uvstvuva{e u~enikot koj dobrovolno se prijavi za da na koj bilo na~in vleze vo krugot?

Opi{i se sebe! [to najmnogu ti se dopa|a kaj sebe, a {to bi sakal/sakala da promeni{? [to podrazbira{ pod poimot li~nost? Dali moè{ da ìvee{ i napreduva{ sam kako edinka?

Jas sum poseben/posebna i se razlikuvam od drugite! Imam svoi li~ni osobini, sposobnosti i karakteristiki, kako i ne{ta {to bi sakal/sakala da gi promenam..

Jas sum li~nost i se razlikuvam od drugite spored moite fizi~ki, socijalni i psihi~ki osobini!

Li~nost e zbir na site osobini (fizi~ki, psihi~ki, socijalni) koi go pravat ~ovekot poseben. Vrz formirawe na li~nosta vlijaat: nasledstvoto, sredinata, semejstvoto, u~ili{teto i grupata vrsnici.

Li~nost e zbir na site osobini (fizi~ki, psihi~ki, socijalni) koi go pravat ~ovekot poseben. Vrz formirawe na li~nosta vlijaat: nasledstvoto, sredinata, semejstvoto, u~ili{teto i grupata vrsnici.

se

IOT I GRUPNI

a

t


Site nie imame potreba da pripa|ame vo grupa, da se druìme i da bideme zaedno so drugi lu|e. Mnogu e neprijatno ~uvstvoto koga sakame, a ne moème da bideme del od grupata. Sekojdnevno na{iot ìvot go pominuvame so odredena grupa − so na{ite vrsnici, so roditelite, so prijatelite, so rodninite i sl. Vo semejstvoto, u~ili{teto, u~ili{niot dvor, ulicata, parkot i na drugi mesta go minuvame na{eto vreme. Vo grupata nie igrame, razmenuvame informacii, misli, idei, ~uvstva, poddr{ka i drugaruvame.

Vo grupata mojata li~nost moè da dojde do poln izraz.

Grupata me po~ituva, ceni, ohrabruva i mnogu sum posigurna vo svoeto odnesuvawe.

Grupata me {titi od nadvore{en pritisok, se ~uvstvuvam bezbedno.

ûvstvuvam bliskost i iskrenost od vrsnicite. Ulogite vo grupata se razli~ni.

KAKO GO MINUVA[ SLOBODNOTO VREME?

[TO PRETSTAVUVA GRUPATA?

Pripa|am na odredena grupa

Bidi del od grupata, no po~ituvaj gi

svoite mo`nosti, potrebi, idei,

vrednosti i èlbi!


Postojat formalni grupi. Takvi se u~ili{teto, u~ili{nite sekcii, sportskite klubovi i itn. Vo formalnite grupi e mnogu va`no da postojat odnapred opredeleni ulogi za ~lenovite vo grupata za da moè grupata da funkcionira i uspe{no da gi izvr{uva zada~ite.

Postojat i neformalni grupi. Na nekoi od niv im pripa|ame i nie samite. Kako {to e grupata vrsnici, grupata qubiteli na ist vid muzika ili hrana, grupa na postari bra}a i sestri i sli~no. 1. [to e li~nost?

2.Koi se formalni grupi? 3.Za koi grupi velime deka se neformalni?

Zo{to? 4. Koja uloga vo grupata najdobro ja ~uvstvuvate na ~asovite vo u~ili{te?

Mnogu e va`no da se po~ituvaat pravilata vo grupata. Pravilata treba da nè vodat kon celta {to sakame da ja postigneme. Za da ja postigneme celta treba da znaeme koi aktivnosti da gi prezememe. Isto taka treba da se po~ituva misleweto na sekoj ~len vo grupata i sekoj ~len da bide odgovoren za ostvaruvawe na celta.

Razmisli, pobaraj literatura, konsulturaj se so povozrasnite i izraboti kratok esej spored dadenive pra{awa: Kako se sozdavaat grupite? [to e toa {to gi motivira lu|eto da se zdruùvaat ? Na koj na~in komuniciraat lu|eto vo grupata? Kolku vidovi na grupi postojat i kakva e razlikata me|u niv? Zo{to e zna~ajna aktivnosta vo grupa?

Grupata vo koja sakam da bidam

Zamislete kako bi izgledalo igraweto fudbal bez odnapred opredeleni ulogi?

Aktivnost: izrabotka na esej


SOCIJALIZACIJA NA LI^NOSTA VO GRUPATA

IJA NA LI^NO

[TO E OP[TESTVO?

Op{testvoto e organizirana zaednica na lu|e vo koja tie sozdavaat materijalni i kulturni dobra i ìveat spored opredeleni pravila.

DEBATA: Pro~itajte gi pra{awata, diskutirajte, i zazemete svoj stav po odnos na pra{awata! [to zna~i za tebe zborot solidarnost? Dali si ti solidaren? Koga? Kako se odnesuva{ koga vo tvoeto dru{tvo ima{ drugar~e koe ne saka da spodeluva ni{to so tebe i dava otpor? Dali si se odnesuval nekoga{ taka? Zo{to? [to bi napravil koga nekoj }e pobara pomo{ od tebe? Dali sekoga{ ~eka{ da ti pobaraat pomo{ ili to~no znae{ da proceni{ koga nekoj o~ekuva tvoja poddr{ka? Objasni!

Socijalizacija na li~nost vo grupa

Odnesuvaweto na li~nosta vo grupata zavisi od stepenot na socijalizacija.

Li~nosta vo grupa postignuva podobar uspeh. Toa e taka poradi zaedni~kite napori na ~lenovite vo grupata. Vo grupata se razviva ~uvstvoto za drugarstvo, solidarnost, prijatelstvo. Koga ~lenovite si pomagaat vo grupata stanuva zbor za solidarnost. Solidarnosta e pozitivna osobina.

Socijalizacijata pretstavuva proces kade li~nosta go u~i i usvojuva na~inot na odnesuvawe vo op{testvoto, grupata i taka se osposobuva za ìvot vo nea. Pritoa, gi zadrùva svoite li~ni osobini. Toa u~ewe se ostvaruva preku zaemna povrzanost pome|u ~lenovite vo edno op{testvo.Socijalizacijata zapo~nuva vo semejstvoto i se odviva vo tekot na celiot ìvot.

op{tzapo~vvvvvvvvovvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv te


Dokolku deteto ne e dovolno socijalizirano i gi zadovoluva samo sopstvenite potrebi i interesi, a ne gi po~ituva interesite na drugite, stanuva zbor za pojava koja se narekuva egoizam.

Rabota vo grupi Razgovaraj za razli~ni postapki pri egoizam i solidarnost, a potoa izraboti plakat i prezentiraj go pred oddelenieto!

st, o!

Jas sum za SOLIDARNOST!

Se soglasuvam, zatoa {to...

Ne se soglasuvam, zatoa {to...

JaS

1. [to e socijalizacija? 2. Koga zapo~nuva procesot na socijalizacija? 3. Dali ti se ~uvstvuva{ socijalizirano? Argumentiraj! 4. Koi karakteristiki gi ima nedovolno socijaliziranata li~nost? 5. Objasni go poimot solidarnost i egoizam! 6. Napravi sporedba pome|u solidarnosta i egoizmot!

Na ~asot po makedonski jazik napi{i sostav odbiraj}i eden od slednive naslovi: Mojata solidarnost ja vrati nasmevkata na mnogu lica Egoizmot ja uni{tuva qubovta vo mene

i eden od

a

Svojot stav vo odnos na pra{aweto vnesi go vo T- tabela ! Dali go opravduvate egoizmot?


FAKTORI NA SOCIJALIZACIJATA

(semejstvo, grupa vrsnici, u~ili{te, mas-mediumi)

Razmisli: Koi se faktorite na socijalizacija?

a

UÎLI[TE

FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

SEMEJSTVO

MAS-MEDIUMI

GRUPA

VRSNICI

Semejstvoto e osnovata kade se formira li~nosta na deteto. Toa ima golemo zna~ewe vo izgraduvawe na zdrava i tvore~ka li~nost vo op{testvoto. Semejstvoto e prvata, najprirodnata i najneposrednata socijalna sredina vo koja li~nosta go zapo~nuva svojot ìvot i razvitok. Qubovta i sigurnosta {to decata ja dobivaat vo semejstvoto ne moè da ja zameni nikoj drug. ûvstvoto za bezbednost i sigurnost {to im go dava semejstvoto na decata vlijae na nivniot pravilen razvitok. Vo onie semejstva kade {to postoi qubov, srde~nost, me|usebna ~ove~ka komunikacija, po~ituvawe, zaemno pomagawe, decata se razvivaat normalno, so ~uvstvo na bezbednost, emotivno se postabilni.

Roditelot za razvojot na deteto pretstavuva model so koj toa nastojuva da se identifikuva. Mnogu e zna~aen i kulturniot ambient vo semejstvoto, kade deteto }e steknuva kulturni vrednosti (likovna umetnost, kniga, teatar, muzika itn).

Sorabotka u~enik- nastavnik- roditel


Mas- mediumite kako eden od faktorite za socijalizacijata na li~nosta

Grupata vrsnici e neformalna

grupa. Isto taka i taa e eden od faktorite na socijalizacija. Grupata vrsnici moè da vlijae pozitivno ili negativno vrz socijalizacijata na li~nosta so своите postapki i odnesuvawe.

U~ili{teto e institucija vo koja sekoj ~len na grupata moè da se dokaè sebesi kako li~nost koja ne{to zna~i pred sebesi i pred drugite. Toa e eden od faktorite na socijalizacija.

Vo oddelenieto steknuvame znaewa, razvivame pozitivni naviki, po~ituvame pravila na odnesuvawe i se druìme.

Niz procesot na obrazovanieto i vospituvaweto na u~enicite treba da se dejstvuva na gradewe pozitiven stav kon op{testvoto, u~ili{teto, roditelite i generacijata. Za podobri rezultati na oddelenieto pridonesuvame preku individualniot uspeh.

U~ilnica

U~ili{te

V о д д е л е н и е

Sredstvata za masovno vlijanie ili za komunikacija kako {to se: radioto, telivizijata, pe~atot so svoite razli~ni sodrìni i metodi, imaat cel da informiraat i da vlijaat vrz odnesuvaweto na li~nosta. Isto taka, tie vlijaat vrz izgraduvaweto na stavovite, mislewata i pogledite za op{testvoto, za prirodata ili za ìvotot.

Tehnika − bura na idei, poim mas -mediumi.

a

masovno

pki i odnesuvawe.

KAKO GRUPATA VRSNICI VLIJAE

POZITIVNO, A KAKO

NEGATIVNO?


Objasni go pozitivnoto

vlijanie

Mas-mediumite moè da vlijaat pozitivno ili negativno vrz formiraweto na li~nosta.

Objasni go negativnoto

vlijanie

MRE@A NA DISKUSIJA

Objasni go pozitivnoto

vlijanie

Mas-mediumite moè da vlijaat pozitivno ili negativno vrz formiraweto na li~nosta.

Objasni go negativnoto o

vlijanie

Dneven pe~at

1. Koi mas-mediumi naj~esto gi koristi{? 2. Kolku ~esto gi koristi{ mas-mediumite? 3. Napravi anketa so 20 ispitanici ( tvoi vrsnici) na najgledani TV- serii!

Treba da se ima predvid deka sredstvata za masovno informirawe vo opredeleni situacii imaat posilno vlijanie vrz formiraweto na li~nosta otkolku drugite faktori. Bidi informiran, no vnimavaj kako gi prima{ informaciite!


Primenete ja tehnikata KOCKA! Podelete se vo {est grupi! Razmislete, razgovarajte, konsultirajte se i sorabotuvajte me|u sebe vo grupata. Po~ituvajte go tu|oto mislewe, a iznesete go svoeto. Treba da iznesete {to pove}e obrazloènija so koi }e gi opravdate svoite!

Prva grupa: ( op{to)

Faktori na socijalizacija

Vtora grupa: (sporedi )

Sporedi gi u~ili{teto i

grupata vrsnici!

Treta grupa: (asociraj) Semejstvo-dom, toplina, qubov, tolerancija..

êtvrta grupa: (analiziraj)

Pridobivki od faktorite za

socijalizacija ...

Petta grupa: (primeni) Kakva e ulogata na

faktorite vrz razvojot na li~nosta?

[esta grupa: (diskutiraj) Zo{to faktorite na socijalizacija se va`ni za li~nosta?

b j


1. [to e semejstvo? 2. Kako treba da funkcionira edno semejstvo? 3. Koi se osnovnite faktori na socijalizacija? 4. Kako vlijae grupata vrsnici vrz formirawe na li~nosta? 5. Zo{to u~ili{teto e zna~aen faktor za socijalizirawe na li~nosta? 6. Objasni kakvo e vlijanieto na mas-mediumite vrz socijalizacijata? 7. Koj e najva`niot faktor na socijalizacija? Zo{to?

Rabota vo parovi U~enicite gradat svoi stavovi za prethodno gledan film. Rabota vo grupi - se delat vo tri gruppi: DA, NE, VOZDR@ANI. 2-3 para gi spodeluvaat svoite argumenti. U~enicite vnimatelno slu{aat i zazemaat eden stav (DA, NE). Dokolku ima vozdràni ostanuvaat vo sredinata, onie {to se opredelile za DA ostanuvaat na edna strana, a za NE na drugata strana. U~enicite od zazemenite strani so najsilni argumenti diskutiraat i za toa vreme moè da dojde do promena na stavovite. Po debatata sekoja grupa opredeluva po edno lice koe }e go zavr{i izlagaweto na grupata.

1. [to e semejstvo?2.2.2.2.222222222.22222.. Kako treba da funkcionira edno semejstvo?3. Koi se osnovnite faktori na socijalizacija?4.444 Kako vlijae grupata vrsnici vrz formirawe na li~nosta?5. Zo{to u~ili{teto e zna~aen faktor za socijalizirawe na li~nosta???6. Objasni kakvo e vlijanieto na mas-mediumite vrz socijalizacijata?7. Koj e najva`niot faktor na socijalizacija? Zo{to?

film.


DEVIJACIJA I DEVIJANTNO ODNESUVAWE NA LI^NOSTA VO GRUPATA

Vrz formiraweto na li~nosta negativno vlijanie imaat:

nedovolnata roditelska qubov i pasivnoto roditelsko odnesuvawe;

konfliktite me|u roditelite;

pregolemata strogost kon decata ili davawe pregolema sloboda;

fizi~koto maltretirawe na decata;

nedovolnite semejni finansii;

odvoenosta od roditelite itn.

Ako preovladaat ovie negativni vlijanija, }e se javat naru{uvawa vo semejnite odnosi, a so toa semejstvoto na deteto ne }e moè da mu ovozmoì toplina, harmoni~en ìvot, taka {to deteto doìvuva traumi i pre~ki vo negoviot razvoj. Toga{ doa|a do otstapuvawe od op{testvenite i od kulturnite pravila. Ovoj proces se narekuva devijacija, a odnesuvaweto na li~nosta devijantno odnesuvawe.

Razgledaj gi vnimatelno slikite! [to zabeleùva{? Zo{to decata se vo takva polo`ba? Koja e pri~inata za toa? Dali ste bile svedoci na nekoe nasilstvo?

Razgledaj gi vnimatelno slikite! [to zabeleùva{?Zo{to decata se vo takva polo`ba? Koja e pri~inata za toa?Dali ste bile svedoci na nekoe nasilstvo?

UVAWE NA

za toa?

Devijantno odnesuvawe


Devijantni odnesuvawa se kriminalot i narkomanijata.

Kriminalot e otstapuvawe od op{testvenite normi. Liceto koe dejstvuva sprotivno na zakonot i na Ustavot vo sopstvena korist izvr{uva kriminal.

1. [to e devijacija?

2. Koja e pri~inata za devijantnoto odnesuvawe?

3. Dali znaete {to e toa SOS telefon?

4. [to bi napravil dokolku tvojot najdobar drugar devijantno se odnesuva?

Diskusija po gledan dokumentaren film - Drogata ubiva. Izraboti pano od fotografii, tekstovi i drugi ilustracii pri {to }e gi klasificira{ raznite devijantni pojavi!

Narkomanijata e, isto taka, devijantno odnesuvawe i taa podrazbira zemawe droga. Drogata e opasna po ìvotot na ~ovekot. Taa go uni{tuva ~ove~kiot ìvot. Narkomanijata e povrzana so kriminalot.

SPORTUVAJ I @IVEJ ZDRAVO!

DROGATA UBIVA!

STOP ZA DROGATA!


PRAVILA NA ODNESUVAWE VO SREDINATA I

ISPOLNUVAWE NA DOL@NOSTITE

NATA I TE

Preku metodot na dijalog razgovarajte za pravilata na odnesuvawe i nivnoto po~ituvawe. Izdvoj gi pravilata koi se sproveduvaat vo tvoeto oddelenie! Koi kazni gi primenuvate pri nepo~ituvawe na pravilata?

Ne docni! Navreme doa|aj vo u~ili{te!

Odrùvaj ja higienata vo u~ilnicata i ~uvaj go inventarot!

Bidi odgovoren, vnimatelen i aktiven! Bidi toleranten!

Ne frlaj otpadoci! Ne gi kr{i drvcata! Odrùvaj go zeleniloto!

Bidi veren drugar i dobar prijatel!

Bidi vnimatelen sogovornik!

Pomagaj im na starite i na bolnite lu|e.Ne navreduvaj nikogo!

Sekoga{ bidi nasmean, qubezen,odgov-oren, sovesen, dobronameren!

@ivotot vo op{testvoto e ureden spored pravila na odnesuvawe. Bez postoewe jasni i odnapred definirani pravila ne bi moèle da se izvedat mnogu aktivnosti. Pravilata ovozmoùvaat uslovi za nepre~eno odvivawe na aktivnostite. Tie ednakvo vaàt za site. Dokolku ne se po~ituvaat pravilata ili dojde do nivno prekr{uvawe, sleduvaat kazni. Zada~ata {to treba da se zavr{i e dol`nost. Dol`nostite treba da gi izvr{uvame, a pravilata da gi po~ituvame.

Pravila na ubavo odnesuvawe vo op{testvenata sredina

ez se za e.


Dol`nosti (razmisli i prodolì)

1. Kako e ureden ìvotot vo op{testvoto?

2. [to ovozmoùvaat pravilata?

3. [to se toa kazni i koga gi primenuvate?

4. Dokolku vo va{ata u~ilnica nema pravila za ubavo odnesuvawe, site zaedno (u~enicite) formulirajte gi i dogovorete se za sankciite za nivno nepo~ituvawe.

Po~ituvaj gi razlikite na drugite.

ûvaj ja ìvotnata sredina i okolinata vo koja ìvee{.

Postapuvaj spored pravilata na ìveewe vo u~ili{te, doma, vo

igrata.

i)

Sakaj ja i po~ituvaj ja svojata tatkovina.


KONFLIKTOT I NEGOVOTO RE[AVAWE

Site nie imame razli~ni idei, mo`nosti, èlbi i potrebi (od sigurnost, od qubov i prijatelstvo, od po~ituvawe, potreba za hrana, za samodokaùvawe i mnogu drugi potrebi). Koga ni se zadovoleni potrebite, nie se ~uvstvuvame sre}ni i zadovolni. Spre~uvaweto na ostvaruvawe na potrebite doveduva do konflikt.

Zborot konflikt ozna~uva sudir, raspravija, borba, primena na sila i nasilstvo.

Razgovaraj za tvoeto dobro i za tvoeto lo{o odnesuvawe. Bura na idei: Razgledaj gi vnimatelno slikite i razgovaraj na {to tи asociraat. Koj zbor ve asocira na konflikt?

Izraboti T tabela za …

Moeto dobro odnesuvawe

Moeto lo{o odnesuvawe

Razgovar odnesuvaw

sila i

Raspravija so mo`ni posledici

Da se ìvee vo op{testvenata sredina zna~i sekojdnevno da se komunicira so lu|e koi imaat razli~ni karakteri. Za da ima konflikt potrebni se minimum dvajca.

I dvete strani so svoeto odnesuvawe vlijaat vrz konfliktnata situacija so svoite sprotivstaveni mislewa, obvinuvawa, navreduvawa, zakani. Dokolku ne se razre{i konfliktot, se naru{uvaat dobrite odnosi me|u lu|eto. Verbalen konflikt

Postoi verbalen konflikt i konflikt so primena na sila i nasilstvo.


Napravete simulacija na konfliktot preku igrawe na ulogi, kako i negovo razre{uvawe. Prva grupa: Kako }e reagira{ ako nekoj namerno te udri? Ako dojde do konflikt, kako bi go re{il? Vtora grupa: U~enicite imaat zada~a preku dopir na predmetot, bez da go vidat, da go opi{at i da kaàt za koj predmet se raboti. Dokolku ima sprotistaveni mislewa, kako bi go re{ile konfliktot?

Metodi na razre{uvawe na konflikti

Na ~asot po makedonski jazik napi{i kratok sostav za nastanuvawe konflikt koga ne e zadovolena nekoja potreba. Pritoa daj tvoe re{enie za konfliktot.

ostav za b

Eden od na~inite za razre{uvawe na konfliktot e pomiruvaweto. Ako konfliktot bide re{en vo celost, pomiruvaweto }e bide uspe{no. Konfliktite se postojano okolu nas i nie vo sekojdnevniot ìvot ne moème da gi izbegneme. No zatoa treba da bideme pred sè tolerantni, popustlivi, da nau~ime da se spravuvame so konfliktite i da te`neeme kon nivno re{avawe, sekoga{ preku razgovor. Tolerancija zna~i trpelivost, po~ituvawe na razli~nostite kaj lu|eto, po~ituvawe na lu|eto.

Podaj raka za da go izbegne{ konfliktot

1. [to e toa konflikt?

2. Koga imame konflikt?

3. Kakov moè da bide konfliktot?

4. Nabroj gi metodite za razre{uvawe na konfliktite i objasni gi!

5. Koj metod za tebe e najprifatliv? Zo{to?


PRAVATA NA DECATA KAKO ÔVEKOVI PRAVA

1. Potseti se za tvoite prava i dol`nosti. 2. Popolni ja prizmata so klu~en termin ~ovekovi prava i pravo na sloboda i sigurnost.

ÔVEKOVI PRAVA

Razgovaraj za tvoite vrednosti. Na list hartija napi{i gi osobinite (i karakternite i fizi~kite) koi te pravat da bide{ porazli~en od tvoeto drugar~e.


Odnosite pome|u lu|eto vo edno op{testvo se ureduvaat so odredeni prava. Lu|eto me|u sebe se razlikuvaat po: bojata na koàta, rodot, religiskata i etni~kata pripadnost, jazikot na koj zboruvaat, bogatstvoto, obrazovanieto i drugo. Razlikite ne smeat da bidat pri~ina za da ne se druìme. Sekoja individua ima svoja vrednost. Vrednostite na site lu|e treba da se po~ituvaat. Site lu|e treba da bidat ramnopravni me|u sebe. Ne treba da postoi diskriminacija poradi bojata na koàta, rodot, religiskata ili etni~kata pripadnost.

Ednakvosta (ramnopravnosta ) se gleda vo ednakvite prava za site lu|e. No ednakvosta ne moè da se odvoi od slobodata. Slobodata zna~i ednakvo pravo za sekogo pred zakonot. ôvekovite prava se univerzalni i im pripa|aat na site lu|e vo svetot.

Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot e usvoena na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo Pariz, na 10 dekemvri 1948 godina.

Sloboda na: veroispoved, mislewe i izrazuvawe

Izbira~ko pravo

Pravo na ìvot

Pravo na dràvjanstvo

Pravo na obrazovanie

Pravo na rabota i za{tita od nevrabotenost

Za najzna~ajni ~ovekovi prava se smetaat slednive:

UNICEF e organizacija pri Obedinetite nacii koja se griì za ~uvawe, za{tita i napredok na detskiot ìvot.


Decata imaat pravo na obrazovanie.

Po~ituvawe na svoite roditeli.

Redovno odewe na u~ili{te.

Griì se za svoeto zdravje.

Sekoe dete ima pravo da ìvee i da se razviva slobodno, bez nasilstvo.

Sekoe dete ima pravo da zboruva na svojot jazik i da si ima svoja kultura.

Rabota vo grupi : Sekoja grupa dobiva list hartija na koj e napi{ano nekoe pravo ili pak samite izbiraat za koe pravo }e razgovaraat od Konvencijata za pravata na decata. Grupata ima zada~a da porazgovara za pravoto kako i za na~inot na negovoto prekr{uvawe. Grupata moè da podgotvi i situacija vo koja }e odglumi.

to kako ivi i

Trgnuvaj}i od Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, i decata gi uìvaat site prava. Decata imaat svoi prava i odgovornosti, a tie se utvrdeni so Konvencijata za pravata na deteto koja ednoglasno e usvoena od Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii vo 1989 godina. Republika Makedonija ovaa Konvencija ja potpi{a vo 1993 godina. Toa zna~i deka Vladata treba da se potrudi sekoe dete vo Makedonija da gi ima pravata zapi{ani vo Konvencijata. U~ili{teto treba da bide mesto kade {to decata }e u~at za svoite prava i kade {to se o~ekuva nivnite prava da bidat za{titeni.

Prava na decata Obvrski na decata

Prava i dol`nosti na decata (razmisli i prodolì)

66 | О п ш т е с т в о з а V о д д е л е н и е 6666666 | О п ш т е с т в о з а V о д д е л е н и е

Po~ituvaj go tu|oto mislewe.

ûvaj ja i ne ja zagaduvaj ìvotnata sredina.

Ne gi diskriminiraj lu|eto okolu tebe.

Decata imaat pravo da ìveat vo mir i sloboda.

Nikoj nema pravo da gi navreduva decata.

Podelete se vo grupi i istraùvajte koi se celite i zada~ite na detskite ambasadi. Koja e prvata detska ambasada? Koj drug se griì za za{titata na pravata na decata?

PPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPPzaam

1.[to se toa prava? 2.Objasni ja ednakvosta i ramnopravnosta vo ~ovekovite prava. 3.Zo{to velime deka Deklaracijata za ~ovekovi prava e univerzalna?

Deteto ima pravo na privatnost.


LI^NOSTA VO GRUPATA I

OP[TESTVOTO

KONFLIKTI

PRAVILA NA ODNESUVAWE

SOCIJALIZACIJA

FAKTORI NA SOCIJALIZACIJA

DOL@NOSTI

DETSKI PRAVA

LI^N^N^N^N^N^N^̂̂N^N^̂N^NOSTA VO

ееееееееееееееееееееееее

DEVIJANTNO ODNESUVAWE


00800 1 2222 - BESPLATEN SSOS TELEFONSKI BROJ ZA

DECA I MLADI PRI PPRVATA DETSKA AMBASADA VO

SSVETOT - MME\A[I. DECATA I MLADITE MO@AT DA SE

JAVAT I DA ZBORUVAAT ZA PROBLEMITE KOI GI IMAAT

SSEKOJ RABOTEN DEN OD 8.00 DO 20.00 ÂSOT.

KLU^NI ZBOROVI DEVIJACIJA ALKOHOLIZAM NARKOMANIJA KONFLIKT

1. Za koja li~nost velime deka e socijalizirana? Objasni!

2. Koja e pri~inata za devijantnoto odnesuvawe?

3. Dali si go upotrebil dosega SOS telefonot? Zo{to?

4. Nabroj gi detskite prava i obvrski!

5. [to bi napravil dokolku tvojot najdobar drugar/ka se najde vo konfliktna situacija?


- na{ite rodnini i prijateli koi ìveat vo stranstvo;

- pri~inite za iseluvawe od na{ata zemja;

- zo{to e zna~ajno ~lenstvoto vo Evropskata Unija;

- потенцијалните извори на енергија.

]E RAZGOVARAME ZA: ]E UÎME ZA:

- Kulturnoto nasledstvo na prostorite na Republika Makedonija

- spomenici na kulturata; - iseleni{tvo od Republika

Makedonija vo svetot i pri~ini za iseluvawe;

- strancite vo Republika Makedonija; - Evropska Unija; - Evropska integracija; - globalizacijata i problemite vo

globalniot svet; - energija i alternativni mo`nosti; - globalniot svet i soobra}ajot.

69 | О п ш т е с т в о з а V о д

- da poseti{ arheolo{ko nao|ali{te; - da istraùva{ za kulturnoto nasledstvo na

Makedonija; - da izraboti{ izve{taj za spomenicite na

kulturata; - da izraboti{ proekt na tema "Mojata sredba so

eden stranec"; - da napi{e{ pismen sostav na tema "Eden

iselenik raskaùva"; - istraùvaj vo uloga na novinar za strancite vo

Republika Makedonija i pri~inite za nivniot prestoj;

- da izraboti{ hronolo{ka lenta na Evropskata Unija;

- da izraboti{ dnevnik so dvoen zapis za problemite vo globalniot svet.

- da poseti{ arheolo{ko nao|ali{te;

TVOJA ZADAÂ ]E BIDE:


KULTURNOTO NASLEDSTVO NA TLOTO

NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Razgledaj gi vnimatelno fotografiite! Koi objekti gi prepozna? Si posetil li nekoj od niv? Nabroj drugi gradbi od minatoto {to gi znae{!

Makedonija ima bogato kulturno i istorisko minato.

Sekoja naselba, sekoj grad se gordee so svoeto minato. Lu|eto so golemo zadovolstvo i interes gi prou~uvaat ostatocite od minatoto. Pronajdeni se mnogu arheolo{ki nao|ali{ta i ostatoci od stari gradbi, crkvi, manastiri, xamii, freski. Tie zboruvaat za golemoto kulturno nasledstvo na Republika Makedonija.

so golemo

NA TLOTOONIJA

Razg

SSKOPSKO KKALE

[[ARENATAA XXAMIJA

SKOPSKA STARA ÂR[IJA

OHRID

SAMUILOVA TVRDINA

GALI^NIK


КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО

СТАРИ ГРАДБИ - АРХИТЕКТУРА

АРХЕОЛОШКИ НАОЃАЛИШТА

ФРЕСКОСЛИКАРСТВО, ИКОНОПИС, КОПАНИЧАРСТВО

МАНАСТИРИ, ЦРКВИ, ЏАМИИ

Dolgotrajno istraùvawe: Pribiraj osnovni podatoci ‡ fotografii za kulturnoto nasledstvo na Makedonija.

Mnogu gradbi od minatoto se uni{teni od zemjotresi, od poplavi ili od poàri, no i so razurnuvawa od osvojuva~ki vojni. Denes mnogu od tie gradbi od minatoto lu|eto gi restavriraat (popravaat) za da izgledaat kako nekoga{.

poplavi

Arheologija e nauka koja se zanimava so iskopuvawe i prou~uvawe na predmetite na starite kulturi. Arheologot e nau~nik koj go istraùva ìvotot na lu|eto koi ìveele vo minatoto i objektite {to tie gi ostavile zad sebe.

So nastavnikot posetete arheolo{ko nao|ali{te. Izraboti pismen sostav (izve{taj) za posetata!

vo mina

So nIzr


Svedo{tva na materijalnata kultura se otkrienite arheolo{ki nao|ali{ta na teritorijata na na{ata zemja. Zna~ajni ostatoci se iskopani vo Pelagonija, Trebeni{te Ohridsko, Maxari Skopsko, Tarinci [tipsko, i na mnogu drugi mesta {irum na{ata zemja. Brojni praistoriski predmeti od keramika i alatki od kamen se nao|aat vo muzeite na Makedonija.

[irum celata teritorija pronajdeni se ostatoci {to datiraat od anti~kiot period. Osobeno zna~ajni od ova vreme se gradovite, so mozaicite i skulpturite: vo blizinata na Bitola ‡ Herakleja, Stobi vo blizina na Demir Kapija, Lihnidos Ohrid, Skupi Skopje i drugi.

Heraklejski mozaici

Kokino se nao|a vo blizina na Kumanovo i e najstarata opservatorija na Balkanot.

Posebno obele`je pretstavuva starogradskata arhitektura, koja moè da se doìvee vo starite delovi na Ohrid, vo Kru{evo i vo Starata skopska ~ar{ija.

So~uvani do dene{en den se tvrdinite: Skopskoto Kale, Samuilovata tvrdina vo Ohrid, Markovite Kuli vo Prilep.


Spomenici na kulturata Soberi osnovni podatoci za nekoj spomenik na kulturata {to se nao|a vo tvoeto mesto na ìveewe. Izraboti izve{taj po sledniot plan:

1. Koga e sozdaden? 2. Koj go izgradil? 3. Za {to se koristel vo minatoto? 4. Kakva e negovata namena denes?

т е с т в о з а V о д д е л еее н иин ин и ееее

MMOST KKRATOVO

KAMENIOT MOST ‡SKOPJE

SVETI \\OR\\IJA ‡[TIPSKO

turata {to se nao|a

MUZEJ NA GRAD OHRID

ARABBATI BABA TE]E ‡TTETOVO

SVETI PANTELEJMON ‡ NEREZI/ SKOPJE


Kulturnoto nasledstvo vo Republika Makedonija e

izvonredno bogato so golem broj stari gradbi. Vo nasledstvo od hristijanstvoto ni ostanale crkvi i manastiri, vo ~ija izgradba u~estvuvale vrvni majstori. Tie so svojata majstorska ve{tina sozdale prekrasni dela vo vnatre{nosta na crkvite i manastirite.

Freskoslikarstvoto (yidno slikarstvo) e eden od najubavite delovi na vizantiskata umetnost. Freskoslikarite, zografite, pod vlijanie na hristijanskata kultura, sozdavale freski i ìvopisi so ogromna umetni~ka vrednost.

Kopani~arstvo (rezbarska umetnost) kopani~arite, so dleto, od drvoto sozdavale rasko{ni ikonostasi, koi i denes krasat nekoi od makedonskite crkvi.

Sv.Spas – kolektiven avtoportret Bigorski drvorez – Sv. Jovan Bigorski

cr

SvSv.S.Spapass – kokolelektktivivenen a avtvtopoporortrtretet igigororskskii drdrvovorerezz – SvSv. JoJovavann BiBigogorsrskiki BBii

Freskopis Lesnovski manastiр Oplakuvaweto na Hristos Sv. Bogorodica - ikona


Isto taka i islamot ima silno vlijanie vrz kulturnoto nasledstvo, osobeno vo arhitekturata preku verskite objekti xamii, anovi (preno}i{ta), amami (bawi), saat kuli, mostovi.

Na{e kulturno bogatstvo se i ìvopisnite narodni nosii, vezovi, nakitot, ubavite narodni pesni i ora, obi~aite, praznicite, narodnite veruvawa i drugo.

Narodna nosija

Naroden vez

Ohridski biseri

Narodna nosija

76 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

Makedonija � multikulturna riznica

Folklorot preku pesnite ja opeva sudbinata na narodot {to ìveel vo Makedonija. Dali znae{ nekoja narodna pesna? Koi se karakteristi~ni narodni instrumenti? Napravi sporedba ‡ sli~nosti i razliki me|u makedonskiot naroden melos so narodniot melos na drugite etni~ki zaednici.

Obi~aite, narodnite nosii se zna~aen del od kulturata na makedonskiot narod. Za~uvanite pisma i rakopisi, pi{uvani na naroden jazik, so kirilsko pismo, govorat za makedonskiot jazik, iskonski �� svoeto postoewe. Isto taka i pripadnicite na etni~kite zaednici imaat svoe pismo. Na primer, na 22 noemvri 1908 godina vo Bitola e sozdadena albanskata azbuka. Istraùvaj: od koga poteknuva pismoto na drugite etni~ki zaednici vo Republika Makedonija! Opi{i gi obi~aite na verskiot praznik {to go proslavuva{ vo tvojot dom!

MULTIKULTURA � KULTURNA RAZLI^NOST; POSTOEWE NA POVE]E KULTURI.

Od sobranite materijali od istraùvaweto, na ~asot po likovno obrazovanie, izrabotete pano na tema: “Makedonija � multikulturna riznica”!

Niz vekovite se razvivale mnogu zanaeti, nekoi od niv do sovr{enstvo: filigranstvo, grn~arstvo; tuka se vbrojuvaat i kazanxiite, opin~arite, bojaxiite itn.

Ohrid, drevniot Lihnidos, prepoln so tragi od vremeto, e pod za{tita na UNESKO .

Mestopolo`bata na Republika Makedonija i vlijanieto, osobeno na religiite, a najmnogu na hristijanstvoto i na islamot, pridonesle taa da bide multikulturna zaednica. Brojnite gradbi i spomenici od minatoto zboruvaat deka na nejzinata teritorija se isprepletuvale pove}e kulturi.

Razmisli! Kako treba da go neguvame kulturnoto nasledstvo?

Dokolku vo tvoeto mesto na ìveewe ima nekoja zanaet~iska rabotilnica, poseti ja. Izraboti vremenska lenta na taa zanaet~iska rabotilnica.


NE[TO NEZADOL@ITELNO, NO KORISNO

MUZEJ NA GRAD SKOPJE

Muzejot na grad Skopje e osnovan vo 1949 godina. Od 1970 godina se smestuva vo adaptiraniot del na starata èlezni~ka stanica. Od toga{ do denes, muzejot ja povrzuva dejnosta na umetnosta vo gradot Skopje. DOZNAJ POVE]E! www.muzejbt.org.mk www.museumstruga.mk

Osnovni podatoci

Sekoj narod saka da go so~uva svoeto nacionalno bogatstvo, odnosno, bogatstvoto na svoeto minato. Kade i kako bi go so~uval nacionalnoto bogatstvo dokolku ne bi postoele muzeite?

Muzeite se institucii vo koi se pribira, se ~uva i prezentira kulturno-istoriskoto nasledstvo na Makedonija, od praistorijata, pa do denes.

Pove}e gradovi vo Makedonija imaat svoi muzei. Vo niv se ~uvaat eksponati od predmeti, dokumenti, fotografii, knigi i dr.

Lu|eto ( posetitelite) gi posetuvaat muzeite na brojnite prireduvani izlo`bi kade moàt da go po~uvstvuvaat duhot na minatoto i barem za moment da otkradnat eden mig od istorijata koja ja sozdavale minatite generacii. Osnovna zada~a na muzejot e muzejskata dejnost istraùvawe, pribirawe, sreduvawe, za{tita i ~uvawe na muzejskiot materijal.

Vo muzeite rabotat stru~ni lica ‡ kustosi, koi gi imaat site informacii, pa moàt da ti objasnat za sè {to te interesira vo vrska so nekoj star predmet, dokument, fotografija, rakopis.

O


Istraùvaj !

Ako vo tvoeto mesto na ìveewe ima muzej / muzei, poseti go /gi. Razgovaraj so vrabotenite i vodi bele{ki. Steknatite soznanija zapi{i gi vo tvojot dnevnik Eksponati od moeto minato. Ako vo tvoeto u~ili{te se organizira NAU^NA EKSKURZIJA niz na{ata tatkovina, poseti gi muzeite vo: isto~na Makedonija ‡Zavod i Muzej vo Strumica, Narodniot muzej vo Gevgelija; zapadna Makedonija ‡ Prirodonau~niot muzej vo Struga.

‡ Poseti go Muzejot na grad Skopje.

� [to go so~inuva kulturnoto nasledstvo na eden narod?

� Koja e najstarata opservatorija na Balkanot?

� Koi arheolo{ki nao|ali{ta vo Republika Makedonija gi znae{?

� Kade se nao|aat najpoznatite mozaici od anti~kiot period?

� Koi tvrdini se so~uvani do denes?

� Starogradskata arhitektura e obele`je na koi gradovi?

� Nabroj crkvi ili manastiri zna~ajni po starite freski i rezbi?

� Preku koi objekti se gleda vlijanieto na islamot?

Nabroj gi!

� Koi objekti se obele`ja na glavniot grad na

Republika Makedonija?

� Koi stari zanaeti gi znae{?

� Pod ~ija za{tita e gradot Ohrid?

� Kakvi institucii se muzeite?

� [to e del od sovremenoto kulturno nasledstvo na

Republika Makedonija?

� Zo{to Makedonija e multikulturna riznica?

Za kulturnoto nasledstvo na na{ata zemja se griì Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija.

mesto na ìveewe

griì ija.

79 | � � � � � � � � � V � � � � � � �

ISELENI[TVOTO OD REPUBLIKA MAKEDONIJA VO SVETOT

Vnimatelno pro~itaj go tekstot ( razgovorot na trite deca). Iznesi svoe mislewe. Sekoj od nas ima svoi bliski ili podale~ni rodnini i prijateli koi se iselile od na{ata dràva i ìveat vo druga dràva, nadvor od granicite na Makedonija. Razgovaraj, spodeluvaj!

Jas sum od Makedonija, no ìveam so moite roditeli vo Francija.

Jas sum od Makedonija, no ìveam so moite roditeli vo Avstralija.

Jas sum od Makedonija, no ìveam so moite roditeli vo [vajcarija.

Kolku godini ìveete vo Avstralija?

Baba mi i dedo mi po poteklo se od Makedonija. Za vreme na balkanskite vojni se iselile od Makedonija vo Pariz, Francija. A jas sum rodena vo Pariz i ìveam vo Francija. No, mojata tatkovina ne ja zaboravam.

Jas sum roden vo Makedonija, vo Gostivar. Moite roditeli ne bea vraboteni. Uslovite za ìvot bea mnogu te{ki. Seto toa jas ne go razbirav, za{to bev mnogu mal. Prvo zamina mojot tatko, a potoa zaminavme majka mi, sestra mi i jas.


Makedonija ima dolgo istorisko minato. Naselenieto vo Makedonija niz istorijata postojano se razmestuvalo.

Istraùvaj! Pri~ini za iseluvawe na naselenieto od Makedonija.

DEBATIRAJ ‡ DA ILI NE TEMA: PODOBRI MO@NOSTI ZA @IVOT NADVOR OD GRANICITE NA MAKEDONIJA

Podelete se vo dve grupi. Prvata grupa neka gi nabrojuva site pri~ini za DA, a drugata grupa za NE. Debatirajte, po~ituvaj}i go tu|oto, a iznesuvaj}i go svoeto mislewe. Treba da iznesete {to pove}e obrazloènija so koi }e gi opravdate svoite stavovi.

Migracija pretstavuva iseluvawe (emigracija) na naselenieto od edno

mesto i doseluvawe (imigracija) na drugo mesto na ìveewe. Naselenieto vo Makedonija naj~esto migrira od: socijalni pri~ini ‡ vo potraga po podobri uslovi za ìveewe; politi~ki pri~ini ‡ prisilni; verski pri~ini.

Spored toa kade se odvivaat, migraciite se delat na vnatre{ni i nadvore{ni.

Vnatre{ni migracii ‡ preselbi na naselenieto od edno vo drugo mesto, vo granicite na na{ata zemja. Kako del od vnatre{nite migracii postojat dnevni i sezonski dvièwa. Koj u~estvuva vo tie dvièwa? Nadvore{na migracija ‡ doseluvaweto vo tu|a zemja, odnosno iseluvaweto od svojata zemja.

Iselenicite so svojata zemja se vo postojana vrska preku: Agencijata za iseleni{tvo, ambasadite na Republika Makedonija, konzulatite, Maticata na iselenici od Makedonija.

od edno


Razgledaj ja slikata!

Diskutiraj!

�� Vo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija?

Na ~asot po makedonski jazik izraboti pismen sostav na tema: Eden iselenik raskaùva...

Amerika

Kanada

Avstralija

selo grad

Tie se organiziraat vo iseleni~ki organizacii: kulturno umetni~ki dru{tva, klubovi, sportski manifestacii, asocijacii, u~ili{ta, pe~ateni mediumi, crkovni op{tini, televizija, radio... Iselenicite od Makedonija go neguvaat svojot maj~in jazik, obi~aite i tradicijata na svojata zemja i na svojot narod. Istovremeno, iselenicite se aktivno vklu~eni vo afirmirawe na Makedonija vo svetot.

zacii::::::::::::::::

en iselenik

Evropa Evropa

Obedineta makedonska dijaspora ili OMD e me|unarodna organizacija osnovana vo 2004 godina, so sedi{te vo Va{ington, SAD, koja se griì za interesite i potrebite na makedonskite zaednici {irum svetot.


STRANCITE VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Stranec е lice koe ne e dràvjanin na Republika Makedonija ili li~nost

koja se nao|a na teritorijata na edna dràva, a poseduva dràvjanstvo na druga dràva.

Stranstvo e sè {to e nadvor od granicite na dràvata vo koja ìveeme, odnosno pod stranstvo se podrazbiraat site drugi dràvi. Vo Republika Makedonija prestojuvaat stranci od pove}e dràvi, najmnogu od sosednite. No, ima i stranci od celiot svet.

Pri~inite za nivniot prestoj se najrazli~ni: ‡ turizmot (na{ata dràva ja posetuvaat mnogu turisti); ‡ diplomatsko - konzularnite pretstavni{tva na stranski dràvi vo Republika Makedonija; ‡ slu`benite misii za svojata Vlada ili za Me|unarodnata organizacija; ‡ vrabotuvawe, {koluvawe, specijalizacija, nau~no istraùvawe ili vr{ewe na odredena profesionalna dejnost; ‡ kongresi, seminari i drugi manifestacii; ‡ politi~ki, nau~ni, kulturni, sportski ili verski nastani; ‡ medicinski pregledi; ‡ stranski investicii i dr.

о д д е л е н и е

Kulturni znamenitosti Nacionalni jadewa Obi~ai

Kako dobri doma}ini razmislete: kako i na koj na~in }e mu ja pretstavite svojata zemja na eden stranec?

Pro{irete gi znaewata i steknete se so soznanija za strancite vo Republika Makedonija! Vo uloga na novinar-istraùva~ doznaj: (Prethodno podgotvi lista so pra{awa. Pra{awata треба da bidat konkretni, kratki i jasni. Pomogni mu na ovoj mlad novinar-istraùva~ da ja sostavi listata so pra{awa.)

Koja e nivnata zemja?

Kolku vreme i zo{to prestojuvaat vo Makedonija?

Koi se nivnite vpe~atoci od na{ata zemja?

Strancite vo Republika Makedonija sakaat da se zapoznaat so kulturnoto nasledstvo, tradicijata, obi~aite i nacionalnite jadewa. Zo{to?

lete:etstavite

upoznaat so radicijata,ewa.


Da doznaeme za strancite vo Republika Makedonija!

So va{iot nastavnik podgotvete se za proektna nastava! Izrabotete istraùva~ki proekt na tema:

Ne go zaboravajte krugot na pravila! Diskutirajte i osoznajte gi fazite na proektot! Iskoristete gi prethodnite znaewa, iskustva, no i èlbata za nivno pro{iruvawe!

[to sakame da doznaeme?

So prezentacija, na javen ~as!

Kako }e go napravime toa?


Formirajte timovi i opredelete gi zada~ite! Opredelete go vremeto potrebno za podgotovka!

Istraùvajte!

Posetete institucii i poedinci (li~nosti)! Napravete izbor na materijali i informacii:

tekstovi od vesnici, internet, mediumi;

sliki, fotografii;

napravete intervju, razgovor so stranec; vo zavisnost od mo`nostite, toa napravete go li~no ili koristete telefon, meil; li~ni soznanija i soznanija od vozrasnite.

Sostavete pra{awa! Svoite vpe~atoci i zaklu~oci od istraùvaweto ubavo podgotvete gi za prezentacija! So nastavnikot i celiot proekten tim napravete me|usebna procena na site materijali!

� [to e migracija? � Kakvi migracii ima? � Nabroj nekolku pri~ini za migrirawe! � Vo koi zemji ima najmnogu iselenici od Makedonija? � Kako se organizirani iselenicite vo zemjite vo koi{to prestojuvaat? � Preku koi institucii iselenicite odrùvaat vrska so tatkovinata?

� [to e stranstvo? � Za koja li~nost velime deka e stranec? � Nabroj nekolku stranski ambasadi vo Republika

Makedonija. � [to najmnogu gi voodu{evuva strancite vo

na{ata zemja?


REPUBLIKA MAKEDONIJA I EVROPSKATA INTEGRACIJA

Na ilustracijata e prikaàn eden od sedumte kontinenti na Zemjata. Otkrij koj e toj! Koi dràvi go so~inuvaat? Dali znae{ kolkav e nivniot broj? Koja e najgolema dràva, a koja e najmala? Koi jazici se govorat?

Evropa e kontinent so mnogu zemji, od najmali do najgolemi. Najgolema dràva e Ruskata Federacija, a najmalata e Vatikan. Se govorat mnogu jazici.

miiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii....................... ........


[to pretstavuva Evropskata Unija? Op{ti podatoci Evropskata Unija e me|uvladina i nadnacionalna zaednica na demokratski zemji-~lenki. Evropskata Unija ja so~inuvaat dvaeset i sedum evropski zemji, no taa e otvorena za pro{iruvawe so novi dràvi.

Evropskata Unija, pod ova ime, e osnovana vo 1993 godina, so Dogovorot od Mahstrit, koj bil potpi{an vo 1991 godina.

Idei za obedineta Evropa odamna postoele. Istorijata na kontinentot beleì postojani obidi za zdruùvawe na razli~nite evropski narodi. No, razlikite {to postoele me|u dràvite i narodite vo Evropa predizvikuvale napnatost, vojni, sudiri. Katastrofata od dvete svetski vojni, èlbata da ne se povtori uàsot i èlbata Evropa da se obnovi, se dviè~ka sila za formirawe na zaednicata.

Vo 1951 godina {est zemji od Evropa: Belgija, toga{na Zapadna Germanija, Luksemburg, Francija, Italija i Holandija go obedinile proizvodstvoto na jaglen i ~elik i ja sozdale Evropskata zaednica za jaglen i ~elik.

Viktor Igo prv dal ideja za mirno obedinuvawe na evropskite dràvi, preku sorabotka i ednakvost na ~lenkite.

So potpi{uvawe na Rimskiot dogovor vo 1957 godina, Zaednicata za jaglen i ~elik prerasnuva vo Evropsko-ekonomska zaednica. Ottoga{ Evropskata zaednica se pro{iruva so novi dràvi-~lenki.

Doznajte gi imiwata na zemjite ~lenki na Evropskata Unija, kako i na zemjite kandidati za vlez vo Unijata! Na ~asot po likovno obrazovanie izrabotete aplikacii so znamiwata na zemjite! Izrabotete plakat so tabelaren prikaz ( vremenska lenta)!

Evropskata Unija so svoeto sozdavawe ovozmoì slobodno dvièwe na stokite, uslugite, kapitalot, a so dogovorot vo [engen i slobodno dvièwe na lu|eto.

na demokratski

irno

vi, preku kvost na

i na zemjite

87 | О п ш т е с т в о з а V о д д е л е н и е 87 | О V

Simboli na Evropskata Уnija

Zname na Evropskata Unija Himna na Evropskata Unija

Znameto, himnata i mototo na EU simboliziraat pripadnost i ~uvstvo na zaedni{tvo.

EVROTO e vovedeno kako nacionalna valuta na 1 januari 2002 i pretstavuva unikaten primer vo svetskata istorija.

Obedineti vo razli~nosta e mototo na Evropskata Unija!

Razgledaj gi simbolite na Evropskata Unija i istraùvaj koi se nivnite glavni karakteristiki!

Oda na radosta Radost bistra ubos ~ista }erko od Elizija Opivna si mo} {to pliska zanes i poezija tvojte sni{ta spokoj {irat zloto {to go skrotuva site lu|e da se smirat duhot tvoj gi splotuva...

Znameto na Evropskata Уnija e sostaveno od 12 òltozlatni yvezdi raspredeleni vo krug, vrz sina osnova. Pette kraci na yvezdite go simboliziraat edinstvoto na narodite od Evropskata Уnija, a izborot na brojot na yvezdite se dolì na simbolikata na brojot. Broj 12 pretstavuva simbol na sovr{enost i edinstvo.

Himna na Evropskata unija e Odata na radosta. Kompozitorot Ludvig van Betoven ja sozdal vo 1823 godina vo potpolna gluvost i taa pretstavuva izraz na vizijata za zbliùvawe na narodite i rasite vo svetot.

Evropskata Unija ne e dràva, no ima svoi simboli!

Na ~asot po muzi~ko obrazovanie slu{ajte ja himnata na EU! Razgovarajte i otkrijte go nejzinoto simboli~ko zna~ewe!

ubos ~~~~~isisisisisisiisisisisiiissiisstatatatatattatttttattja

a

krotuvvaaaaa

a EU!


Institucii na Evropskata Unija Evropskata Unija ima zaedni~ki institucii koi gi zastapuvaat interesite na Unijata, no i interesite na zemjite-~lenki.

Najva`ni institucii na Evropskata Unija se:

Sovetot na EU, u{te poznat kako Sovet na ministri, e vode~ka institucija, koja gi pretstavuva interesite na site zemji- ~lenki na Unijata. Ima 27 ~lenovi. Negova nadle`nost se zakonodavstvoto, buxetskite pra{awa, problemite so kriminalot i sli~no. Sedi{teto mu e vo Brisel.

Evropskiot parlament e prestavni~ko telo na gra|anite na EU. Toj ima

tri glavni nadle`nosti: zakonodavna, kontrolna i buxetska. Rabotata na Evropskiot parlament e postojano otvorena i dostapna za site gra|ani koi se zainteresirani vo ìvo da gi sledat debatite i glasawata {to se odvivaat vo Parlamentot. Rabotata na Evropskiot parlament se odviva na dve lokacii: vo Brisel i vo Strazbur.

Evropskiot parlament vo Brisel

t interesite n

Sovet na EU vo Brisel


Evropskata komisija gi pretstavuva i gi {titi interesite na zaednicata. Sostavena e od 27 komesari. Evropskata komisija e edinstvenata institucija koja ima pravo da predlaga novi zakoni vo ramkite na Unijata. Za svoeto rabotewe Komisijata e odgovorna pred Evropskiot parlament.. Sedi{teto & e vo Brisel.

Evropskiot sud na pravdata ja ima sudskata vlast vo svoi race za

sproveduvawe na zakonskite odredbi na EU. Re{ava sporovi po tu`bite na dràvite-~lenki i gra|anite ~ii prava se povredeni so nekoja od odlukite na telata na Unijata. Sudot e sostaven od 15 sudii koi se menuvaat na sekoi 6 godini. Sedi{teto mu e vo Luksemburg.

Evropskiot sovet ne e telo, no ima zna~ajna uloga. Sostaven e od {efovite na dràvite-~lenki. Glavna cel na ovoj sovet e da go pottiknuva razvojot na EU. Postojat i drugi tela, sovetodavni komiteti, kako i golem broj specijalizirani agencii.

Podelete se vo parovi i izrabotete T-tabela spored nasokite!

Evropski institucii: u

Osnovni funkcii na Evropskite institucii:

se vo parovi i izrabo


Европската интеграција (pro{iruvaweto) na Evropskata unija e od golemo zna~ewe. Site zemji koi sakaat da stanat ~lenki na EU treba da pominat dolg proces.

Европскиот совет, како одлучувачко тело на Унијата, зацрта критериуми кои земјите - кандидатки мораат да ги исполнат за да станат членки. Пред зачленувањето, земјите - кандидати мора да имаат: institucii koi garantiraat demokratija, po~ituvawe na ~ovekovite prava i malcinstvata, sпособност да се преземат обврските што ги носи членството во Унијата, како и спремност да се даде поддршка на Унијата за остварување на нејзините цели.

So integrirawe na novi zemji-~lenki vo Unijata se zgolemuva demokratijata, mirot, stabilnosta, bezbednosta na narodite vo Evropa. Pro{iruvaweto na Evropskata unija zna~i otvorawe na novi rabotni mesta vo starite i novite zemji-~lenki na Unijata. So vlezot vo EU gra|anite ja dobi-vaat mo`nosta nepre~eno da patuvaat, da u~at i da rabotat vo koja bilo druga zemja-~lenka na Unijata.

Koja e nadle`nosta na Sovetot na Evropskata Unija?

Mojata zemja se stekna so statusot zemja-kandidat za ~lenstvo vo Unijata.

ja?


Republika Makedonija i evropskata integracija Zapoznajte se so temata! Pro~itjte tekst! U~ete preku tehnikata KOCKA! Podelete se vo {est grupi! Razmislete, razgovarajte, konsultirajte se i sorabotuvajte me|u sebe vo grupata. Po~ituvajte go tu|oto mislewe, a iznesete go svoeto. Treba da iznesete {to pove}e obrazloènija so koi }e gi opravdate svoite!

Prva grupa: ( op{to)

Republika Makedonija

sostaven del na Evropa

Vtora grupa: (sporedi )

êkori {to gi napravi

Makedonija kon evrointegraciite

Treta grupa: (asociraj) Evropska integracija

Makedonija, zemja-kandidat za vlez vo EU

êtvrta grupa: (analiziraj)

Pridobivki od pristapuvawe na

Makedonija vo EU

Petta grupa: (primeni)

[to treba da napravi

Makedonija za da stane ~lenka na

EU?

[esta grupa: (diskutiraj)

Zazemi stav za navedenite argumenti!


Republika Makedonija, so poddr{ka od gra|anite, go ~ekori patot kon evrointegracijata. NO NAJNAPRED [TO TREBA DA SE NAPRAVI? DA SE ÊKA MISLEWETO NA EVROPSKATA KOMISIJA, po {to }e sledi pokana za ~lenstvo vo Unijata.

Republika Makedonija se stekna so statusot zemja-kandidat za ~lenstvo vo Evropskata Unija.

Procesot na integracija e dolg i naporen. Za da se pribliì do vrednostite na Evropskata Unija, Makedonija vloì silen anga`man i napravi mnogu reformi. Republika Makedonija treba da gi ispolni site obvrski za da stane ~lenka na Unijata:

- da vospostavi traen mir i bezbednost na svojata teritorija;

- da ovozmoì vladeewe na pravoto i ~ovekovite prava;

- da ja zajakne demokratijata; - da obezbedi podobra socijalna za{tita na

gra|anite; - da go zgolemi ekonomskiot razvoj; - da ja namali nevrabotenosta; - da go namali zagaduvaweto na ìvotnata sredina.

1. Kakva zaednica e Evropskata Unija? 2. Kako poteknala idejata za sozdavawe na zaednicata? 3. Koga e osnovana Unijata pod ova ime? 4. Kolku zemji ja so~inuvaat Evropskata Unija? 5. Koi se simboli na EU? 6. Vo koi evropski gradovi se nao|aat instituciite na EU? 7. Nabroj gi najva`nite institucii na EU? 8. Koi se nivnite osnovni funkcii? 9. [to im ovozmoì Unijata na gra|anite so nejzinoto sozdavawe? 10 Kakov status ima Republika Makedonija vo EU? 11. Koi kriteriumi treba da gi ispolni Makedonija za da stane zemja ~lenka

na Unijata? 12. Kakvi pridobivki bi imala Makedonija ako stane del od Evropskata

Unija?

Izraboti hronolo{ka lenta na Evropskata Unija po dadenite podatoci. 1951 Belgija, toga{na Zapadna Germanija, Luksemburg, Francija, Italija i Holandija; 1973 Danska , Irska, Obedineto Kralstvo; 1981 Grcija; 1986 [panija i Portugalija; 1995 Avstrija , Finska i [vedska; 2004 Kipar, ê{kata Republika, Ungarija, Estonija, Letonija, Litvanija, Malta, Polska, Slova~ka i Slovenija; 2007 Bugarija i Romanija.

ot

pskata

a i


Denes svetot se soo~uva so mnogu problemi koi treba da se re{avaat globalno. Globalizacijata e obele`je na dene{nicata. Masovnite vojni se del od svetskata istorija. Teroristi~kite napadi, opasnosta od nuklearnoto vooruùvawe, ekolo{kite i energetskite problemi, globalnite soobra}ajni vrski, internetot kako na~in na komunikacija so seto ova se soo~uva globalniot svet.

OSNOVNITE PROBLEMI VO SVETOT I VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Razmisli i razgovaraj! Koi se glavnite zakani na mirot vo svetot? Razgleduvaj fotografii! Koristi spisanija, vesnici, internet! Kako Republika Makedonija pridonesuva vo za~uvuvawe na mirot vo svetot? Razmeni mislewa vo oddelenieto! Teroristi~kite napadi predizvikuvaat strav, ~ove~ki `rtvi i ogromni materijalni {teti. Republika Makedonija dava svoj pridones kon za~uvuvawe na svetskiot mir, bezbednosta i borbata protiv terorizmot so aktivno u~estvo na edinicite na ARM vo mirovnite misii. Osobeno treba da se istakne sorabotkata na Republika Makedonija vo ramkite na Evroatlanskiot partnerski sovet i Partnerstvoto za mir, kako i sorabotkata so NATO-zemjite vo jaknewe na zaedni~kata bezbednost i mirot vo svetot.

za~uvuvawe na mirot Kako RRazmen

T


Igra: Reciklirame da so~uvame! Podelete se vo grupi! Zapi{ete, a potoa razgovarajte: [to naj~esto zavr{uva vo korpa za otpadoci kaj vas doma?

Sega prezemete akcija! Vklu~ete se na svoj na~in vo spas na planetata Zemja!

Da smislime kako moàt korisno da se upotrebat limenkite?

Kako moè korisno da se upotrebi hartijata?

Kako da ja upotrebime hranata {to ja frlame?

[to moè da se napravi od plasti~nite {i{iwa?

Zagrevaweto na zemjinata atmosfera, ozonskite dupki, uni{tuvaweto na {umite, su{ite, zagaduvaweto na vozduhot i vodite, najslikovito gi pretstavuvaat ekolo{kite problemi na globalniot svet. Bez somne`, toa se problemi {to moraat da se re{avaat globalno. Vo svetot postojat i za{titeni ìvotni sredini, no i tie se soo~uvaat so ekolo{ki problemi.

Republika Makedonija, kako i zemjite vo svetot, e posvetena na za{titata i na opstanokot na planetata. So donesuvaweto na Zakonot za za{tita na ìvotnata sredina, so kolektivnoto sobirawe otpad i so mnogu ekolo{ki akcii, Makedonija aktivno raboti na za{titata na ìvotnata sredina.

,,Zasadi ja svojata idnina“ e mototo na najmasovnata ekolo{ka akcija {to se organizira po povod Denot na drvoto vo Republika Makedonija.

Aktivnosti: Izrabotete likovni tvorbi na tema: ,, Za{tita na ìvotnata sredina“ Ne zaboravajte da koristite prirodni materijali!

Organizirajte izlo`ba!

Sega

od Denot epublika

Ekolo{ki problemi vo globalniot svet


Energija alternativni mo`nosti

Dobro e da znaete deka:

� na edno plasti~no {i{e ili kesa potrebni mu se 500

godini da se razgradi; � vo EU vo prosek 16 % od cenata na nekoj proizvod se za

ambalaà, koja naj~esto zavr{uva vo korpa za otpadoci; � pove}eto semejstva frlaat okolu 40 kg plasti~ni

proizvodi godi{no, koi uspe{no moàt da se recikliraat;

� stakloto moè da se reciklira 100%, neograni~eno i

uspe{no; � stakloto koe se frla na |ubri{te nikoga{ nema da se

razgradi; � edno reciklirano stakleno {i{e moè da za{tedi tolku

energija, kolku {to mu e potrebna na kompjuter da raboti 25 minuti;

� aluminiumskite konzervi moàt da se recikliraat i da

bidat povtorno upotreblivi za samo {est nedeli; � 80% od delovite na avtomobilite moè da se

recikliraat; � edna reciklirana konzerva {tedi tolku energija, kolku

{to e potrebna za eden televizor da raboti 3 ~asa.

a znaete deka:

ÔVEKOT NE E SOPSTVENIK NA ZEMJATA, TUKU SAMO NEJZIN ZA[TITNIK I ÛVAR!

�

ÔVNEJ


�

Pobaruva~kata na energija na svetsko nivo e vo postojan porast. Proizvodstvoto na energija vo izminatiot period se sostoi od upotreba na jaglen, nafta, priroden gas i nuklearna energija. No tokmu ovie goriva se glavni zagaduva~i na ìvotnata sredina i pri~ina za globalnoto zatopluvawe. Ova go stava ~ovekot vo pozicija da razmisluva za promena na na~inite na proizvodstvo na energija, kako i za nejzino racionalno koristewe. Globalniot svet se soo~uva so problemot za neophodno voveduvawe merki za energetska efikasnost.

Energetskite potrebi na naselenieto, ekonomskiot razvoj i namalenoto zagaduvawe na ìvotnata sredina se pri~ina za iznao|awe novi resursi i alternativni izvori na energija.

Edna od klu~nite potrebi na ~ove{tvoto pokraj drugoto e i energijata.

Niz vremeto i razvitokot na svetot se pojavuvale novi izvori na energija.

ЕНЕРГИЈАТА ГО ОДРЖУВА СВЕТОТ!

Doznaj nekoi osnovni podatoci za alternativnite izvori na energija! Nabroj gi alternativnite izvori na energija! Kako se dobivaat? Koi se nivnite prednosti vo sporedba so drugite izvori na energija? Kolku se koristat alternativnite izvori na energija vo Republika Makedonija? Koristi enciklopedii, internet, spisanija i drugi izvori na informacii. Napravi izve{taj, prezentiraj gi i sporedi gi tvoite soznanija so soznanijata na drugite u~enici.

Za{tedata na energija e od su{tinska va`nost. So prekumerno i nekontrolirano tro{ewe se uni{tuvaat prirodnite bogatstva. So {tedewe energija se {titime samite, ja {titime prirodata.

r r r j

��

an porast.

Energija- alternativni mo`nosti


Makedonija ima ogromни mo`nosti za iskoristuvawe od

obnovlivite energetski izvori, kako {to se vodite, sonceto, veterot. Republika Makedonija prezema aktivnosti za da ja zadovoli zgolemenata pobaruva~ka na energija so zgolemuvawe na proizvodstvoto i so za{teda. Vo taa nasoka Agencijata za energetika ima ostvareno me|unarodna sorabotka i ima potpi{ano pove}e me|unarodni dogovori. Reguliraweto na energetskata efikasnost e sodràno vo Zakonot za energetika i vo Nacionalnata strategija za ekonomski razvoj. Nacionalnaaaatttttta ssssstrtrtrtrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrategija za ekonomski razvoj.

Iscrpenite resursi na neobnovlivite izvori na energija baraat iznao|awe na re{enija za koristewe na obnovlivi izvori na energija. Obnovlivite izvori na energija se nasekade okolu nas, a za najzna~ajni se smetaat:

son~eva energija hidroenergija

energija na veterot geotermalna energija biodizel gorivo

Aktivnosti: Preku tehnikata naso~ena imaginacija aktivirajte ja svojata fantazija i mislite preto~ete gi vo zborovi. Zamislete si go svetot bez elektri~na energija. Na ~asot po makedonski jazik napi{ete sostav na tema ,,Prikazna za planetata bez svetilki“!

eguliraweto rgetika i vo

irajte jjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjjja aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaislete si ski jazik

j j


Globalniot svet i soobra}ajot

Izraboti tabela na poimi! Karakteristiki na vidovite soobra}aj!

Vo redovite vmetni gi poimite {to se sporeduvaat (vidovi soobra}aj paten, ... avio-soobra}aj, internet). Vo kolonite vmetni karakteristiki spored koi se sporeduvaat vidovite soobra}aj (brzina, dostapnost, ekolo{ka prifatlivost, ekonomi~nost, bezbednost ...).

Koristi prethodni soznanija, podatoci od spisanija, internet! Prezentiraj i sporedi gi podatocite so drugar~iwata vo oddelenieto!

So zgolemeniot porast na dvièweto na lu|e i na stoki, vo svetski razmeri se javuva problem so soobra}ajnata infrastruktura i so potrebata od za{tita na ~ovekovata okolina za ìveewe. Sloènite soobra}ajni i transportni problemi baraat specijalizirani znaewa so cel da se iznajdat re{enija za bezbednost, ekonomi~nost i ekolo{ka prifatlivost vo soobra}ajot.

brzina dostapnost bezbednost ekonomi~nost prifatlivost

paten �

èlezni~ki

voden

avio ��

internet ��

Soobra}ajot bil i e sostaven del na ~ovekovoto ìveewe. Osobeno denes, lu|eto sekojdnevno u~estvuvaat vo soobra}ajot, zatoa {to toa e neminovno.

b } j

S


ENIAC e prviot kompjuter. Napraven e vo 1945 godina. Bil ogromen, zazemal prostor kolku edna u~ilnica i teèl 30 toni. Za rabota i prenesuvawe na informacii koristel golemi електронски cevki koi brzo se zagrevale, pa doa|alo do te{kotii vo rabotata na kompjuterot. Toplinata privlekuvala insekti {to mu predizvikuvale pre~ki vo rabotata. Zaradi toa i denes gre{kite vo rabotata na kompjuterite se narekuvaat buba~ki. Vo 1980 godina proizveden e prviot personalen kompjuter- RS. Kompjuterskoto vreme zapo~na......

Transportniot sistem na edna zemja e zna~aen faktor za ekonomski razvoj. Republika Makedonija, kako del od Evropa i od svetot, vloùva vo razvojot na soobra}ajot preku modernizacija na postoe~kite i izgradba na novi pati{ta, modernizacija na aerodromite, nosewe novi zakoni za bezbednost vo soobra}ajot, obrazovanie na stru~ni kadri kako i obrazovanie na u~esnicite vo soobra}ajot u{te od najrana vozrast.

Tehnolo{kite novini, posebno napredokot vo oblasta na razmena na informacii i na komunikacii internet, igraat edna od najzna~ajnite ulogi vo nastanuvaweto i vo razvitokot na globalniot svet.

Republika Makedonija, so voveduvawe na informati~kata tehnologija vo site segmenti na op{testvoto, osobeno so modernizacija na obrazovanieto, postigna zna~aen napredok.

Informati~kata tehnologija vo Republika Makedonija otvara novi mo`nosti za efikasno odvivawe na soobra}ajot.

ntegi v

obaln

inul

na

uloginannnn globa

pjuterot. e~ki vo erite se


So pomo{ na tehnikata dnevnik so dvoen zapis povtori go izu~enoto! Podgotvi se! îtaj, razmisli, zapi{i! Na prazen list povle~i vertikalna linija na sredina. Od levata strana zapi{i gi problemite so koi se soo~uva globalniot svet, kako i Republika Makedonija: -so~uvuvawe na mirot vo svetot, energetski, ekolo{ki i soobra}ajni problemi. Od desnata strana zapi{i svoi mislewa, komentari i ne{to pove}e ako si doznal pri istraùvaweto! Razgovarajte, spodelete gi soznanijata vo oddelenieto, no razmenete i sopstveni zabele{ki!

PPROBLEMI VO GGLOBALNIOT SVET I VO MAKEDONIJA

KOMENTARI, SOZNANIJA I NAÎNI ZA RE[AVAWE


TERMINOLO[KI RE^NIK

А алтернатива - избор меѓу две можни решенија амам - турска бања со пареа ан - кафеана, крчма антички- се однесува на старо време Г глобален- се однесува на целата наша планета, на целиот свет глобализација- нешто што се прави да биде проширено на целиот свет Д датира- потекнува, има потекло од некоја временска граница демократија- власт на народот, еднаквост и право на секој граѓанин да учествува во донесување одлуки за јавните и за државните работи делегирани - избрани Е евроинтеграција- здружување на европските народи едукација- образование, воспитување на младите енергетска ефикасност- енергетските потреби се задоволуваат со производство на помало количество енергија ендемски - растенија или животни што живеат само во една географска област и ги нема никаде на друго место етничка заедница - група луѓе кои припаѓаат на една народност етнологија - наука што ги проучува настанокот и развитокот на народите и нивната вкупна (материјална и духовна) култура есеј- литературен обид, кратка расправа за некое научно, уметничко или друго прашање ефект- позитивен резултат, силен впечаток И имагинација- фантазија, мечта интеграција- здружување, обединување инфраструктура- основа, подлога за стопански и општествен развој што ја сочинуваат сообраќајниците (патишта, железници и др.) идентификација -препознавање институција- установа, завод уреден со дредена цел К комесар - владин претставник задолжен за одредена област копаничар - резбар на дрво М мандат-времетраење на одредена функција меѓувладина- вклученост на две или повеќе влади метропола-главен град на некоја земја миграција- преселба


морал - збир на правила кои овозможуваат хармоничен и успешен развој (исправност, чесност) морален- исправен, честит, чесен Н наднационална - проект или политика спроведена од страна на повеќе држави НАТО- меѓународен воен сојуз О озон- обвивка во атмосферата која ги апсорбира ултравиолетовите зраци озонска дупка- дел од озонската обвивка кој е оштетен по пат на загадување опсерваторија- место опремено за набљудување на ѕвезди P p roces - tek, razvitok, napreduvawe primarna -osnovna protkajuva-provlekuva R riznica- bogatstvo reciklirawe, reciklaà- povtorna upotreba vo originalnata forma ili vo malku izmeneta forma С сегмент- посебен дел од некоја целина синагога – објект за молитва на еврејската религија статус- положба во однос на другите специфчен -особен, одреден ,определен стереотипни-секогаш исти, секојдневни симулација-преправање, глумење T tajfa- grupa terorizam- upotreba na nasilstvo i na zakani za da se zapla{at i prisilat drugite tlo- zemja traumi- silen du{even stres poradi nekoja nesre}a ili {ok U UNESKO- agencija na Obedinetite nacii zadolèna za obrazovanieto, naukata i umetnosta usloven -zavisen F filigran- fina izrabotka od srebrena ili zlatna ìca vo vid na mreì~ka folklor- narodni pesni, prikazni, pogovorki, obi~ai, nosii, tanci i sli~no freska- slika na yid, naj~esto golema, rabotena so vodeni boi na sve` malter


СОДРЖИНА

НАШАТА ТАТКОВИНА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

НАШАТА ТАТКОВИНА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ------------------------ 5

Македонија и нејзините соседи ----------------------------------------------------------- 8

ДРЖАВНИТЕ СИМБОЛИ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА --------------- 10 СКОПЈЕ - ГЛАВЕН ГРАД НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ---------------- 12 МЕСТОПОЛОЖБА И ПРИРОДНИ ОСОБЕНОСТИ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 14 ПЕРИОДИЗАЦИЈА НА МАКЕДОНСКОТО МИНАТО ------------------------- 18 Македонија во средниот век ------------------------------------------------------------- 19 Македонија за време на Османлиското владеење ---------------------------------- 17 Балкански војни и Прва светска војна ------------------------------------------------ 22 ФОРМИРАЊЕ НА СОВРЕМЕНАТА МАКЕДОНСКА ДРЖАВА ------------- 23 Македонија во Втората светска војна -------------------------------------------------- 23 ПРОЕКТНА НАСТАВА -------------------------------------------------------------------- 26 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 27 ДРЖАВНОТО УРЕДУВАЊЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Собрание, Влада, Претседател, Суд ----------------------------------------------------- 29 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 31 НАСЕЛЕНИЕТО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------- 32 Структура на население -------------------------------------------------------------------- 32 СТОПАНСТВОТО И СТОПАНСКИТЕ ДЕЈНОСТИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 34 Влијанието на природните фактори во развитокот на стопанството --------- 36 Рудното богатство - фактор во развитокот на стопанството -------------------- 37


Релјефот и развитокот на стопанството ---------------------------------------------- 37 ТУРИЗАМОТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ---------------------------------- 38 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 40 КУЛТУРНИОТ ЖИВОТ И ИНСТИТУЦИИТЕ НА КУЛТУРАТА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 41 РЕЛИГИИТЕ И ВЕРСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 43 ПРАВАТА И ДОЛЖНОСТИТЕ НА ГРАЃАНИТЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 45

ЛИЧНИОТ И ГРУПНИОТ ЖИВОТ ---------------------------------------------------- 47 СОЦИЈАЛИЗАЦИЈА НА ЛИЧНОСТА ВО ГРУПАТА --------------------------- 50 ФАКТОРИ НА СОЦИЈАЛИЗАЦИЈАТА (семејство, група на врсници, училиште, мас‡медиуми) ------------------------------------------------------------------ 52 Мас-медиумите како еден од факторите за социјализацијата на личноста ------------------------------------------------------------ 53 ДЕВИЈАЦИЈА И ДЕВИЈАНТНО ОДНЕСУВАЊЕ НА ЛИЧНОСТА ВО ГРУПАТА --------------------------------------------------------------------------------- 57 ПРАВИЛА НА ОДНЕСУВАЊЕ ВО СРЕДИНАТА И ИСПОЛНУВАЊЕ НА ДОЛЖНОСТИТЕ ----------------------------------------------------------------------- 59 КОНФЛИКТОТ И НЕГОВОТО РЕШАВАЊЕ -------------------------------------- 61 ПРАВАТА НА ДЕЦАТА КАКО ЧОВЕКОВИ ПРАВА ---------------------------- 63 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 67


РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО СВЕТОТ КУЛТУРНОТО НАСЛЕДСТВО НА ТЛОТО НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ------------------------------------------------------------------------------- 70 Споменици на културата------------------------------------------------------------------- 73 Македонија ‡ мултикултурна ризница ------------------------------------------------ 76 НЕШТО НЕЗАДОЛЖИТЕЛНО, НО КОРИСНО ----------------------------------- 77 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 78 ИСЕЛЕНИШТВОТО ОД РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО СВЕТОТ ----------------------------------------------------------------------------------- 79 СТРАНЦИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ---------------------------------- 82 ПРОЕКТНА НАСТАВА -------------------------------------------------------------------- 83 ШТО НАУЧИВМЕ -------------------------------------------------------------------------- 84 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И ЕВРОПСКАТА ИНТЕГРАЦИЈА ---------- 85 Што претставува Европската Унија? -------------------------------------------------- 86 Симболи на Европската Унија --------------------------------------------------------- 87 Институции на Европската Унија ------------------------------------------------------ 88 Република Македонија и Европската интеграција--------------------------------- 91 ОСНОВНИТЕ ПРОБЛЕМИ ВО СВЕТОТ И РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ----------------------------------------------------------- 93 Еколошки проблеми на глобалниот свет ---------------------------------------------- 94 ЕКОЛОШКИ ЗАНИМЛИВОСТИ ------------------------------------------------------- 95 Енергија-алтернативни можности ------------------------------------------------------ 96 ГЛОБАЛНИОТ СВЕТ И СООБРАЌАЈОТ ------------------------------------------- 98 ШТО НАУЧИВМЕ ------------------------------------------------------------------------- 100 ТЕРМИНОЛОШКИ РЕЧНИК ---------------------------------------------------------- 101 СОДРЖИНА --------------------------------------------------------------------------------- 103

Documents

ZA PETTO ODDELENIE