ZİHİNSEL ENGELLİ ÖĞRENCİLERE

KAVRAM ÖĞRETİMİSEVGİ ERGAN

Ahmet Kutsi Tecer Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi (Okulu)

KAVRAMSöylendiğinde ve gösterildiğinde herkes için aynı şeyi ifade eden, aynı şeyi hatırlatan, bir nesnenin ya da durumun kendisi olmasını sağlayan özelliklerin tümüne kavram denir.

Eğitim açısından kavram ise, ortak tepkiye yol açan ilişkili uyaran takımıdır.

Kavram öğrenme; Nesneleri, olayları ya da insanları bir sınıfa koyabilme ve bu sınıfa bir bütün olarak tepkide bulunabilme durumudur

Önkoşul Davranışlar• Kavram öğretimine başlamak için çocuğun bazı

önkoşul becerileri kazanmış olması gerekir.

• Eylem bildiren yönergeleri yapabilmedir. Örneğin, “al, ver, göster, otur, tut” vb. bazı yönergeleri anlamalı ve yerine getirmelidir.

• Eşleştirme yapabilmelidir. Örneğin, çocuğa gösterilen nesnenin aynısını, üç farklı nesne arasında bulup göstermelidir.

Çocuk bu becerilere sahipse kavram öğretimine başlanır şayet bunları yapamıyorsa, öncelikle bu beceriler kazandırılır.

KavramınYapısına İlişkin Özellikleri

a)Kavramın kurallarının yapısı

b)Kavramın ilişkili (ayırıcı) ve ilişkisiz(ayırıcı olmayan) nitelikleri

c)Kavramın taksonomisi (Aşamalı sınıflandırma sistemi)

Kavramın öğrenmeyi etkilemektedir.

Kavramın Sunulmasına İlişkin Özellikleri

a) Örneklerin benzerliği

b) Kavramın olumlu ve olumsuz özellikleri

c) Örneklerin sırası

d)Açık anlatımla yada yaratıcı yöntemle sunulması kavram öğrenmeyi etkiler.

Yukarıda sıralanan özelliklerden biri yada bir

kaçına dikkat edilmediğinde kavram öğrenme

gerçekleşmez yada yanlış gerçekleşir.

Kavramın Yapısına İlişkin Özellikler

a)Kavramın Kurallarının Yapısı:Nitelikleri arasındaki ilişkiyi ve onların işlevini belirleyen kurallar,kavramı tanımlamaktadır.

Aynı niteliklerden oluşankavramlar,niteliklerin farklılaştığıkavramlardan,daha kolay öğrenilmektedir.

Kavramın İlişkili (Ayırıcı) ve İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelikleri• Kavramın ilişkili (ayırıcı) nitelikleri, kavramın yapısında vardır

ve kavramı tanımlar.

• İlişkili nitelikler, kavramın benzer özelliklerinin oluşturulmasında yardımcı olur.

• Örneğin, “kare” kavramının ilişkili niteliği, karenin şeklidir.

• Kavramın ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri ise, kavramın yapısında vardır ve kavramı tanımlamaz.

• İlişkisiz nitelikler, kavramın örneklerinin farklı olmasını sağlar.

• Örneğin, “kare” kavramının ilişkisiz niteliği, karenin kağıttan kesilmiş olması, büyük ya da küçük olması, kumaştan yapılmış olması vb.dir.

Kavram Analizi• Bir kavramın ilişkili ve ilişkisiz niteliklerinin belirlenmesi işidir.

• Kavramın ilişkili nitelikleri, kavramı tanımlar ve onun benzer örneklerini oluşturur.

• İlişkisiz nitelikleri ise kavramı tanımlamayan ancak kavramın yapısında var olan niteliklerdir. Örneğin, “dikdörtgen” kavramı için tek ilişkili nitelik, onun şeklinin dikdörtgen olmasıdır. Dikdörtgen şeklinde olan nesnenin rengi, büyüklüğü, malzemesi gibi nitelikler ise ilişkisiz niteliklerdir.

• Analizi yapılacak kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri bu şekilde belirlendikten sonra ilişkisiz nitelikler, kolaydan zora doğru sıraya konur. Yani nesnenin rengi, büyüklüğü ve malzemesi sırayla değiştirilir. Çünkü ilişkisiz nitelikleri zorlaştıkça kavramın öğrenilmesi de zorlaşmaktadır.

• Aynı büyüklükte, aynı renkte ve aynı malzemeden nesneler arasından kare olanı göstermek; farklı renkte, farklı büyüklükte ve farklı malzemeden olan nesneler arasından kare olanı göstermek daha kolaydır.

Kavram Analizi Yapalım - Örneğin

KAVRAM:VAHŞİ HAYVANLAR

İlişkili nitelikler:

Doğada yaşamaları, insanlarla ilişki kurmamaları

İlişkisiz nitelikler:

Tüylü olmaları,etle beslenmeleri ,suda yaşamaları,karada yaşamaları,tüylü olmaları

KAVRAM: KIRMIZI

İlişkili (Ayırıcı) Nitelik: Rengi

İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelik: Farklı şekil, malzeme, büyüklük vb. araçlar (kırmızı kare, kırmızı lego, kırmızı kumaş, kırmızı mandal)

KAVRAM: 3

İlişkili (Ayırıcı) Nitelik: Sayılan, görülen nesnenin üç tane olması

İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelik: Farklı yerlerde, farklı şekillerle, farklı renklerle, farklı büyüklüklerde vb. yazılmış üç rakamı (Yazıyla yazılması, romen rakamıyla yazılması, kırmızı kalemle yazılması, küçük yazılması)

c)Kavramın Taksonomik Düzeyi: Aşamalı sınıflandırma sistemidir.

Örnek: Hayvan

HAYVAN KAVRAMININ TAKSONOMİSİ

HAYVANLAR

Vahşi Hayvanlar Evcil Hayvanlar

Etle beslenenler Otla besleneler Etle beslenenler Otla besleneler

Aslan Zebra köpek Deve

Kaplan Fil Kedi At

Kurt Zürafa Eşek

Tilki Geyik Koyun

Kartal Maymun İnek

Akbaba Gergedan Tavuk

a)Kavram Örneklerinin BenzerliğiBenzerlik,aynı anda sunulan farklı kavramların

birbirine yakınlığı anlamına gelmektedir.Aynı anda bir kavramın yakın örnekleri

sunulduğunda örneklerin benzerliği yüksektir.büyük,küçük v.b - buna karışık olmayan sunu denir.

Buna karşılık, birden fazla değişik kavramın aynı anda sunulduğunda örneklerin benzerliği ve yakınlığı azalmaktadır.Çok sayıda birbirinden farklı olan kavram örnekleri bir arada sunulmaktadır. Buna da karışık sunu denir.

b)Kavramın Olumlu ve Olumsuz Örnekleri:

**Olumlu örnekler kavram örneği olanlardır.

**Olumsuz örnekler kavramın örnek olmayanıdır.

MeyvelerOlumlu örnekler:

Erik,portakal,üzüm,çilek,karpuz,kivi

Olumsuz örnekler:

Kalem,telefon,pırasa,soğan,ıspanak

c) Örneklerin Sırası:

Kavramın olumlu ve olumsuz örneklerinin tek tek sunulmasıyla kavram öğrenilebilir. Öğrenci daha önce öğrendiklerini görecek olursa, daha kolay öğrenir.

d)Kavramın Açık anlatımla ve Yaratıcı Yöntemle Sunulması:

Kavramın nitelikleri öğrenciye açıkça sunulabilir yada kavramın niteliklerinin öğrenci tarafından çıkarılmasına fırsat verilebilir.

Kavram öğretirken örneklerin sırasına dikkat etmeliyiz.

*Kavramın olumlu ve olumsuz örnekleri tek tek gösterilebileceği gibi tümü aynı anda birlikte de gösterilebilir.*Örneklerin tek tek gösterilmesinde olumlu ya da olumsuz örnek gösterilir, tepki alındıktan sonra geri çekilir. Sonra bir başka olumlu ya da olumsuz örneğe yer verilir.*Tüm örneklerin bir arada verilmesinde ise, öğrenci tüm olumlu ve olumsuz örneklere tepkide bulununcaya kadar örneklerden hiçbiri geri çekilmez.•*Öğrenciye önceki olumlu ve olumsuz örnekleri görme fırsatı verilerek öğrenmesi pekiştirilir.

Öğretmen Yönergelerinin Kontrol Edilmesi

• Kavram öğretirken kullandığımız örnekleri seçmek kadar önemli olan bir başka nokta da kullandığımız ifadeleri ve yönergeleri kontrol etmektir.

• Öğretmenin kavram öğretimi sırasında kullandığı ifade ve yönergeler, öğrencinin dikkatini öğretimde kullanılan araçlara ve daha da önemlisi öğretilmek istenen kavrama çekmelidir.

Kavram Öğretimde Öğretim Yöntemleri

• Açık anlatım

• Basamaklandırılmış Yöntem

• Sabit bekleme süreli öğretim

• Eşzamanlı ipucuyla öğretim

• Artan bekleme süreli öğretim

Kavram öğretiminde izlenmesi gereken basamaklar

• 1. Öğrenci performansının belirlenmesi,

• 2. Kavram analizi,

• 3. Öğretim amaçlarının belirlenmesi ve listelenmesi,

• 4. Materyallerin seçimi ve geliştirilmesi,

• 5. Olumlu ve olumsuz örneklerinin seçimi ve listelenmesi,

• 6. Öğretmenin kavramı sunma stratejileri,

• 7. Test (Değerlendirme) örneklerinin seçimi ve uygulanması,

• 8. Hataların analiz edilmesi ve düzeltilmesi.

Açık Anlatım• Kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri,

olumlu ,olumsuz örnekleri,kuralların yapısı ve benzeri bilgiler olabildiğince somutlaştırılarak sunulur.

• Açık anlatıma kavram daha çabuk öğrenilmekte,daha fazla bilgi kazandırılmaktadır,öğrencinin hata yapması başarısız yaşantıları ve engellemeleri aza indirilmektedir.

Basamaklandırılmış Yöntem

• Bu yöntemin öğretim süreci ‘yap’, ‘göster’, ‘söyle’ ve ‘yaz ’basamaklarına ilişkin etkinlikleri içermektedir. Yap, göster, söyle ve yaz basamaklarında öğretmenin gerçekleştirdiği hareketin her biri öğrenci tarafından bir karşı hareketi gerektirir. Öğrenciler, öğretmeni beceri yaparken görürler, beceriyi açıklamasını dinlerler. Daha sonra öğrenciler kendileri yaparlar, gösterirler, ne yaptıklarını söylerler ve yazarlar. Basamaklandırılmış yöntemle öğretim yapılırken öğrenciden; yaparak, göstererek, sözlü ve yazılı dil kullanarak bir tepkide bulunması beklenmektedir. Öğrenci, doğru tepki verdiğinde davranışı pekiştirilmekte, yanlış tepki verdiğinde öğretime geri dönülmektedir.

Yap Basamağı

• ‘Yap’ basamağında öğretmen, gerçek nesneleri kullanır ve öğrenci de cevaplarını gerçek nesneler kullanarak verir. “Yap” basamağı, öğrencilerin birbirleriyle ve öğretmenleriyle aralarında yakınlık kurmalarına yardımcı olur.Öğrencinin gruba katılımını sağlamak için kullanılan etkili bir öğretim yöntemidir.Bu basamak “yap-yap”, “yap-göster”, “yap-söyle”, “yap-yaz” alt basamaklarından oluşur.

Göster Basamağı

“Göster” basamağında öğretmen, öğrenciye görsel bir uyaran verir ve öğrenciden doğru tepki vermesi beklenir.Öğretmen, uyarıcıları öğrencinin görebileceği şekilde sunar.Bu basamak “göster-yap”, “göster-göster”, “göster-söyle”, “göster-yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

Söyle Basamağı

“Söyle” basamağında öğretmen, öğrenciye sembolik uyaranı sözlü olarak verir ve öğrenciden de doğru tepki vermesi beklenir.Bu basamak “söyle-yap”, “söyle- göster”, “söyle-söyle”, “söyle-yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

Yaz Basamağı

“Yaz” basamağında öğretmen,öğrenciye sembolik uyaranı yazılı olarak verir ve öğrenciden de doğru tepki vermesi beklenir. Bu basamak “yaz-yap”, “yaz-söyle”, “yaz-yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

BASAMAKLANDIRILMIŞ YÖNTEME

ÖRNEK VERELİM

28

ÇIKTI

BEŞ

TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMAGİRDİ

YAP-YAP

Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine

iki tane nesne koyar(küp, boncuk).Daha sonra öğretmen

öğrenciye iki kümenin içinde kaç tane nesne (küp, boncuk)

olduğunu, nesneleri (küpleri)kullanarak cevap vermesini ister.

YAP-GÖSTER

Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine

iki tanegerçek nesne (küp, boncuk...)koyar. Öğretmen

öğrenciye önündeki resimli kartlar arasından iki nesne

kümesinin toplamını veren kartı göstermesini ister.

YAP-SÖYLE

Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine

iki tane gerçek nesne (küp, boncuk...) koyar. Öğretmen

öğrenciye her iki kümedeki nesnelerin (küp, boncuk...)

toplamının ne kadar olduğunu söylemesini ister.

YAP-YAZ

Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin

içine iki tane nesne (küp, boncuk...) koyar. Öğretmen

öğrenciye her iki kümedeki nesnelerin toplamını

rakamları kullanarak yazmasını ister.

3

54

29

ÇIKTI

BEŞ

TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMAGİRDİ

5

42

GÖSTER-YAP

Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin

resmini içeren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciden

resimli kartta yer alan resim sayısı kadar gerçek nesne almasını

ister .

GÖSTER-GÖSTER

Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin

(birisinde üç, diğerinde iki resim) resmini içeren kartı gösterir.

Daha sonra öğretmen öğrenciye resimli kartlar içinden sunulan

karttaki resimlerin toplamını veren kartı göstermesini ister.

GÖSTER-SÖYLE

Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin

resmini içiren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciye

resimli karttaki nesne resimlerinin toplamının ne kadar

olduğunu söylemesini ister.

GÖSTER-YAZ

Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin

resmini içeren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciye

resimdeki nesnelerin toplamının ne kadar olduğunu rakamla

yazarak göstermesini ister.

30

ÇIKTI

ÜÇ

İKİ

DAHA

ÜÇ

İKİ

DAHA

BEŞ

ÜÇ

İKİ

DAHA

ÜÇ

İKİ

DAHA

SÖYLE-YAZ

Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi

beni dinle der. Üç küp iki küp daha kaç ettiğini sayı kartları

arasından göster ( ya da yaz) der.

TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMAGİRDİ

54

23

SÖYLE-YAP

Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler veşimdi

beni dinle der. Üç küp iki küp daha kaç ettiğini nesneleri (küp,

boncuk…) kullanarak yapmasını ister.

SÖYLE-GÖSTER

Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi

beni dinle der. Üç boncuk, iki boncuk daha kaç ettiğini resimli

kartlar arasından göstermesini ister.

SÖYLE-SÖYLE

Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi

beni dinle der. Üç düğme iki düğme daha kaç düğme ettiğini

bana söyle der.

31

ÇIKTI

3+2=

3+2=

Beş3+2=

3+2=5

3+2=6

3+2=3

3+2=

YAZ-GÖSTER

Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kartı öğrenciye sunar ya

da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama

Işleminin sonucunu temsil eden resimli kartı, kartlar arasından

göstermesini ister.

YAZ-SÖYLE

Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kağıdı öğrenciye sunar ya

da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama

işleminin sonucunu söylemesini ister.

YAZ-YAZ

Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kağıdı öğrenciye sunar ya

da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama

Işleminin sonucunu yazmasını ister. (Ya da verilen işlem

kartları içinden uygun olan kartı seçmesini ister.)

TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMAGİRDİ

YAZ-YAP

Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kartı öğrenciye sunar ya

da tahtaya yazar. Öğretmen öğrenciye bu işlemin sonucunu

küpleri kullanarak yapmasını ister.

ÖLÇÜT BAĞIMLI TEST

• Basamaklandırılmış öğretim yöntemini anlamak için, kavram öğretiminde, bireyselleştirilmiş eğitim materyali geliştirme süreçlerine yer vermek zorunluluğu vardır. Yapılması gereken ilk iş, ölçü aracının yani ölçüt bağımlı testin hazırlanması gerekir.

Ölçü Araçlarının Kullanılması

• Ölçü araçları kullanılmadan önce çocuğun kavramla ilgili ön koşul davranışları kazanıp kazanmadığına bakılmalıdır. Ölçü araçları hazırlanırken, öğretilmesi amaçlanan konu veya kavramın analizi yapılmalıdır. Yani kavramın ilişkili ve ilişkisiz özellikleri belirlenmelidir. Her bildirimle ilgili materyalin diğerinden farklılık göstermesine dikkat edilmelidir.

• Ölçü aracı ile bire bir çalışılmalı ve ortamın da sessiz olması gerekmektedir. Kayıt çizelgesi eğitimcinin kolaylıkla ulaşabileceği bir yerde olmalı ve her bildirimden sonra gerekli sütun işaretlenmelidir.

Sabit Bekleme Süreli Öğretim

• İki aşamadan oluşmaktadır.

a)Sıfır saniye bekleme süreli denemeler

b)Sabit bekleme süreli denemeler

a)Sıfır saniye bekleme süreli denemeler

• Hedef uyaranın ardından bireyin doğru yanıt vermesini sağlamak üzere kontrol edici ipucu sunulur.Sabit bekleme süreli öğretim uygulamasında gerçekleştirilen ilk birkaç oturumda,beceri,kavram yönergesi ve kontrol edici ipucu eşzamanlı olarak sunulur ve bu oturumlara sıfır saniye bekleme süreli denemeler denir.

• Örneğin: Renk kavramının sabit bekleme süreli öğretim yöntemiyle öğretildiği bir çalışmada uygulamacı kavramın öğretmek için kullandığı nesneyi işret ederek ”bu ne renk” (hedef uyaran ve kavram yönergesi) diye sorar;hemen ardından ise “kırmızı” (kontrol edici ipucu)yanıtını sunar

b)Sabit bekleme süreli denemeler

• Belirli sayıda sıfır saniye bekleme süreli deneme oturumu gerçekleştirildikten sonra uygulamacı beceri yönergesi ve kontrol edici ipucu arasında geçen sabit süreyi belirle ve tüm uygulamalarda bu sabit süre kadar bekler. Bu sürece sabit bekleme süreli denemeler denir

Eşzamanlı ipucuyla öğretim

• Eşzamanlı ipucuyla öğretim, sabit bekleme süreli öğretimin 0 sn. denemeleri gibi gerçekleştirilmektedir.

• Eş zamanlı ipucuyla öğretimde hedef uyaranın(örneğin,”semih bu işaretin anlamı ne”?)hemen ardından kontrol edici ipucu sunulur(örneğin,”bu işaret giriş yok demektir.”)birey kontrol edici ipucunu model alır.Eşzamanlı ipucuyla öğretimde her denemede kontrol edici ipucunu sunulması nedeniyle bireye bağımsız olarak tepki verme olanağı tanınmaktadır.Bu nedenle uyaran kontrol transferinin (kontrol edici ipucundan ayıredici uyarana)gerçekleşip gerçekleşmediği, öğretim oturumlarından hemen önce düzenlenen yoklama oturumlarında anlaşılmaktadır.

Artan bekleme süreli öğretim

• Artan bekleme süreli öğretim genel olarak iki deneme aşamasında oluşur.

• sıfır saniye denemeleri:hedef uyaranın hemen ardından kontrol edici ipucu sunulmaktadır.

• Örneğin:zihin özürlü bir bireye meyve ve sebze adlarını artan bekleme süreli öğretimle öğretildiğini varsayalım.Öğretimin başında bireye sebze ve meyvelerin adları sorulduktan(“bu nedir”)hemen sonra kontrol edici ipucu(“ayva”)sunularak 0sn.bekleme süreli denemelere gerçekleştirilir.

• Artan bekleme süreli denemelerBelli sayıda 0sn.bekleme süreli deneme

gerçekleştirildikten sonra artan bekleme süreli denemeler geçilir.

Artan bekleme süreli denemelerde hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre sistematik olarak yavaş yavaş arttırılır.

İpucunun geciktirilme aralığı iki ölçüte göre belirlenir.

a) Bireyin öğretimde belirlenen ölçütü karşılar düzeyde performans sergileninceye değin artan bekleme süreli denemeler sistematik olarak arttırılır.

• Örneğin:Meyve ve sebze adlarını öğretimi yapıldığında ölçütü karşılar düzeyde söyleninceğe değin,hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre belli sayıda deneme ya da oturum gerçekleştirildikçe sistematik olarak 1sn. 2sn. gibi aralıklarla arttırılabilir.

b) Öğretimin başında ipucunu maksimum geciktirme aralığının ne olacağına karar verilerek hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre bu aralığa ulaşıncaya değin sistematik olarak arttırılır.

• Örnek: Aynı örnek üzerinde açıklama yapılacak olursa uygulamacı öğretimin başında hedef uyaranla kontrol edici ipucu arasında geçecek olan maksimum süreyi belirler(8 sn) ve bu süreye ulaşıncaya değin sistematik olarak 1sn. 2sn. gibi aralıklarla ipucunu geciktirme aralığı arttırır.

• Şimdi ölçüt bağımlı ölçü araçlarının nasıl yapıldığına ve öğretim oturumlarını inceleyelim…