Zhvillim i Planit për Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenë ... November/Compendium_PartC_Albania.pdf · publik, operatorët e ujit, autoritetet vendase, shkollat, qytetarët dhe OJQ

Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:

Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?Pjesa A, përbëhet nga 8 module, që shpjegojnë qasjen e zhvillimit të planeve për ujë të sigurt dhe kanalizime (PUSK) për furnizimin me ujë, dhe ofron udhëzime bazë dhe praktike për zhvillimin e një PUSK. Dy module fokusohen kryesisht në PUSK për furnizimin me ujë të pa-tu-buar dhe në sistemet e shpërndarjes së tubave në shkallë të vogël. Për më tepër, kjo pjesë paraqet aktivitetet praktike në 10 hapa që duhet të kryhen nga një ekip i PUSK dhe që do të çojnë në një PUSK lokale. Janë dhënë disa modele për aktivitetet praktike, duke bërë vlerësime të rrezikut të furnizimit me ujë ose tualeteve, duke bërë intervista me aktorë të ndryshëm dhe duke përpunuar informacionet dhe rezultatet e mbledhura si dhe shembuj.

Grupet kryesore të synuara të pjesës A janë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit dhe OJQ-të.

Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSKPjesa B, përbëhet nga 8 module, duke ofruar informacion teknik dhe profesional për burimet e mundshme të ujit të pijshëm, trajtimin dhe shpërndarjen e ujit, kanalizimet dhe trajtimin e ujërave të ndotura, mbrojtjen e ujit dhe cilësinë e ujit, parametrat përkatës kimik dhe mikrobiologjik-burimet, shëndetin menaxhim të ujit që grumbullohet nga reshjet.Grupet kryesore të synuara të pjesës B janë personat që vlerësojnë më shumë informata në lidhje me çështjet e lidhura me ujin dhe kanali-zimet. Këto mund të jenë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit, OJQ-të dhe qytetarët e interesuar.

Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?Pjesa C, përbëhet nga 6 module, dhe është një pjesë shtesë, veçanërisht për të rinjtë dhe shkollat. Përfshin mësime teorike mbi çështjet e përgjithshme të ujit, siç është cikli i ujit, si dhe informata specifike mbi kanalizimet shkollore, ujin dhe higjienën. Zhvillimi i një PUSK shpje-gohet veçanërisht në lidhje me përfshirjen e nxënësve dhe qytetarëve. Ushtrimet dhe sugjerimet për veprime praktike dhe ndërvepruese në kombinim me kutinë e mjeteve janë të detajuara.Grupet kryesore të synuara të Pjesës C janë kryesisht mësues, por edhe drejtues të grupeve rinore, OJQ apo autoritete lokale.

Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.

Kom

pend

ium

– P

jesa

C

Zhvillim i Planit për

Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenëkomunitetet rurale

Si të përfshijmë shkollat?

Kompendium – Pjesa CEdicioni i dytë i rishikuar

Women Engage for a Common Future www.wecf.org

Tëdhënatpërpublikim©2016,WECFe.V.,Germany

1. Edition2014:ISBN:97839813170602. Edition2016:ISBN:9783981317077

Tëdrejtateautorit:WECF2016Kopjimiipjesëvetëkëtijpublikimiështëilejuarmekushtqëtëpërmendetburimiitekstit

EditorsMargrietSamwel,WECF,ClaudiaWendland,WECF

Tëgjithafiguratdhetabelatjanëzhvilluarngaanaeautorëve,përveçatyretëcekura.Fotografitëjanëtëbotuesit,përveçatyretëcekura.Përmbajtjaekëtijpublikiminukshprehmendiminedonatorëve.

Partnerëtëprojektit

JHR,RepublikaeMaqedonisë Aquademica,Rumuniwww.detstvo.org.mk www.aquademica.ro

Mbështeturnga

DBU,Germanywww.dbu.de

WECF–WomenEngageforaCommonFuturewww.wecf.org

WECFTheNetherlands

KorteElisabethstraat63511JGUtrechtTheNetherlandsTel.:+31-30-2310300Fax:+31-30-2340878

WECFFrance

BP10074103AnnemasseCedexFranceTel.:+33-450-499738Fax:+33-450-499738

WECFe.V.,Germany

St.Jakobs-Platz1080331MunichGermanyTel.:+49-89-2323938-0Fax:+49-89-2323938-11

bazuar në nj

BMUB,Germanywww.bmub.bund.de

ë vendim të Bundestagut Gjerman

Përmbajtja PublikimiWECF2018

I

Përmbajtje

Parathënie II

Falënderime IV

PjesaA–SitëPërmbushniPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime

ModuliA1 NjohjemePlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizime 1

ModuliA2 PUSKpërshkallëtëulëttëfurnizimitmeujë:puset,gërmimetdheburimet 7

ModuliA3 PUSKpërshkallëtëulëttëSistemittëShpërndarjessëUjit 17

ModuliA4 HappasHapi:10AktivitetetëpropozuarapërtëzhvilluarnjëPUSK 29

ModuliA5 Praktikametestetëthjeshtapërcilësinëeujit 35

ModuliA6 Hartëzimiizonës/VizualizimiiRezultatevetëAnalizës 45

ModuliA7 Vlerësimiishkallëssëulëttërrezikuttësistemevetëfurnizimitmeujëtëpijshëmdhekanalizime 55

ModuliA8 KryerjaeIntervistave 65

PjesaB–InformacionpërzhvilliminePUSK

ModuliB1 Burimeteujittëpijshëmdheabstraksioni 1

ModuliB2 Trajtimi,ruajtjadheshpërndarjaeujittëpijshëm 11

ModuliB3 Shpërndarjaeujittëpijshëm-tubacionet 25

ModuliB4 CilësiaeUjittëPijshëm 35

ModuliB5 Kanalizimetdhetrajtimiiujëravetëzeza 49

ModuliB6 Mbrojtjaeujit 65

ModuliB7 Rregullorembiujin 79

ModuliB8 Menaxhimiishirave 89

ModuliB9 Ndryshimetklimaterikedhepërmbytjet 103

PjesaC–Sitëpërfshijmëshkollat?

ModuliC1 PërfshirjaePUSKnëshkolla 1

ModuliC2 RrethUjit 15

ModuliC3 Larjaeduarve 25

ModuliC4 Kanalizimetnëshkolla 32

ModuliC5 Higjienapersonalepërnjerëziterritur 43

ModuliC6 Përdorimiiujitnëjetëntonëtëpërditshme 61

ModuliC7 RuajtjaeUjit 71

Përmbajtj PublikimiWECF2018

II

ParathëniengaGjermania

Ujiështëburimiynëmëirëndësishëmushqimor.Qëngakorriku2010,KombeteBashkuara(OKB) deklaruan se e drejta për shërbim të sigurt të ujit dhe kanalizimeve janë të drejtauniversaletënjeriut.Sigurimiiujittëpijshëmdhekanalizimeveefikaseështënjëngaarritjettonamëtëmëdhamjekësore.Njësistemmirëfunksionuesdhemodernifurnizimitmeujëdhe sistemit të ujërave të zeza janë detyra kyçe të shërbimit publik dhe gjithashtu një

parakushtpërkushtetemiratëjetesësdhesiguriminemjetevetëjetesës.Prandaj,ujëratdhekanalizimetjanëdetyrakryesorepëragjendënepolitikësmjedisore.

Ne duam të arrijmë cilësi të mirë të ujit për të gjithë. BE-ja fokusohet në forcimin e aktorëve lokalë dhepjesëmarrjenaktivetëpublikutnëpërmjetautoritetevekompetente.Mirë-funksionimiisistemittëfurnizimitmeujëdhesistemittëkanalizimevekanënevojëpërpërfshirjenaktivetëaktorëvelokalë:organizatavemjedisoredhegrupevetëtjeratëinteresit,sidheçdoqytetaritëvetëm.

Kompendiumiofronnjëbazëtëshkëlqyeshmepërtëgjithëaktorëtpërtërriturndërgjegjësiminpërlidhjeneujit,kanalizimit,mjedisitdheshëndetit.Sivazhdim,përmbledhjajepedhekëshillapërtëpërmirësuarsëbashkukushtetlokaletëhigjienësdhepërtëmbështeturpolitikatembrojtjessëujit.

Në kuadër të "Iniciativës së Eksportit të TeknologjiveMjedisore",Ministria Federale përMjedisin, Ruajtjen eNatyrës,Ndërtimin dhe Sigurinë Bërthamorembështet për herë të parë një projekt tëWECF në Rumani dheMaqedoni.

Qëllimiiprojektitështëforcimidhepërmirësimiikapacitetittëautoritetevedheshoqërisëciviledheaftësiaetyrepërtëvepruar,veçanërishtnëzonatrurale,nëfushënembrojtjessëmjedisit,cilësisësëujitdheshëndetitpublik.Tësynuarjanënëveçantiedhetërinjtë,gratëdhevajzatqëjanënëmënyrëmëdisproporcionalëmeujëtëpasigurtdhekanalizimetëpapërshtatshme.

UnëdotëdojatëshprehmirënjohjentimemëtëmadhepërWECFpërangazhimindhembështetjen.UnëurojqëshumënjerëznësamëshumëvendetëjetëemundurtëkenëqasjedhetëpunojnëmekëtëKompendium.Merëndësitëveçantëështëfaktisefëmijëtdhetërinjtëpopërfshihennëmënyrëqëatatëmësojnënëpraktikësesitëbëjnëndryshimenëpërmjetangazhimittëtyredhetëndryshojnëbotënpërmirë.Politikaemjedisitqëndronpërpërpariminshoqëror.

RitaSchwarzelühr-SutterSekretareShtetiMinistriaFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore,Gjermani

Përmbajtja WECFpublication2018

III

ParathëniengaIshRepublikaJugosllaveeMaqedonisë

Në rajonin Evropian 200 milion njerëz mbështeten në burimet e ujësjellësve të vegjël,përgjithësisht në zonat rurale dhe periferike. Në Bashkimin Evropian janë konsideruar siujësjellëstëvegjëlataujësjellësqëfurnizojnë5000njerëzosekanëprodhimtëpërditshëmderinë1000m3.Shtetetëtjeramundtëkonsiderojnëburimetpublikepatubaoseburimetindividualesiujësjellëstëvegjël.

Në rajonin Evropian, cilësia e ujësjellësve të vegjël dhe sistemi i kanalizimeve ështëshqetësuesnëshumështete.NëBashkiminEvropianniveliimospërputhjespërparametrin

mikrobiologjiktëujittëpijshëmvlerësohetnë40%përujësjellësitevegjël.PërmëtepërnëdisashtetetëEvropësbazaetëdhënaveeujësjellësvetëvegjël,specifikishtpërpusetindividualeoseburimetqëushërbejnëmëpakse50vetavetregonqëkanëcilësitëulët.

Shëndetipublik,burimetesigurtatëujitdhekanalizimiisigurtjanëshumëtëndërlidhuradhejanëlënëpasdoreosejanënënvlerësuarpërrëndësinëetyre,veçanërishtnëkomunitetetrurale.Mbrojtjadhemenaxhimimëimirëiburimevetëujittëpijshëmdheobjektevesanitarejanëtërealizueshmenëseidentifikohendobësitëdhepikateforta.Përidentifikimineburimevetëmundshmetërreziqevejanëthelbësorenjohuritëpërcilësinëeduhurtëujitdhekanalizimeve,rrugëtekontaminimitdherreziqetendërlidhura,sidheparandalimiimundshëmirreziqeve.

NjëPlanpërUjëtëSigurtdheKanalizim(PUSK)mundtëjetënjëmënyrëpërtësiguruardhemirëmbajtursistemeteujittëpijshëmdhekanalizimevetësigurtadhepërtëminimizuarsëmundjetelidhurameto.QasjaePlanevetëSigurisësëUjituparashtruangaOrganizataBotëroreeShëndetësisë(OBSH)nëUdhëzimeteOBSHpërCilësinëeUjittëPijshëm.Qasjaevlerësimitdhemenaxhimittërrezikuttësistemevetëujit(dhekanalizimeve)janëparimetënjohurandërkombëtarisht,nëtëcilatbazohetprodhimi,shpërndarja,monitorimidheanalizaeparametravepërujëtë pijshëm. Në vitin 2015 BE-ja e përshtati këtë qasje në Aneksin II të Direktivës së BE-së për Ujin e Pijshëm.(2015/1787).DirektivaerishikuarduhettëvendosetnëTetor2017nëlegjislacioninkombëtarngaShtetetAnëtare.

PërmbledhjaeprezantuarsynontumundësojëkomunitetevezhvilliminenjëPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizimepërujësjellësitevegjël,sip.sh.:puset,burimetdhesistemetecentralizuarametubatëfurnizimitmeujë,sidhepërtë vlerësuar cilësinë e objekteve sanitare siç janë tualetet e shkollave. Ky Kompendium jep udhëzime dheinformacione për menaxhimin dhe planifikimin e ujit të pijshëm të sigurt dhe kanalizimeve të sigurta përkomunitetetevoglaruralenëvendetEvropiane.

Menaxhimiinjësistemipërujinepijshëmtësigurtdhekanalizimet,edhenëseaiështënënjëshkallëtëvogëlapotëmadhe,përfshinshumëpalëtëinteresuara.Nënivelkomuniteti,palëteinteresuara, institucioneteshëndetitpublik,operatorëteujit,autoritetetvendase,shkollat,qytetarëtdheOJQmundtëluajnëtëgjithësëbashkunjëroltërëndësishëmnëpërmirësiminemenaxhimittëburimevevendasetëujittëpijshëmdheobjektetsanitare.Kjopërmbledhjeduhett'ilehtësojëpërdoruesitesajqëtëzhvillojnëhappashapinjëPUSKpërkomunitetinetyrenënjëprocesmeshumëpalëtëinteresuaradhenëbashkëpunimmeoperatorëteujit,autoritetet,shkollat,qytetarëtdheaktorëtetjerë.

Shpresojqëoperatorëteujit,autoritetetlokaledheshkollatdotapërdoringjerësishtkëtëpërmbledhjesinjëmjetpraktikpërtëpërmirësuargjendjeneshëndetitpubliknëRajoninEvropian!

ProfesorMihailKochubovskiShefiiDepartamentitMjedisit,SigurisësëUjitdheKanalizimeveInstitutiiShëndetitPubliktëRepublikëssëMaqedonisë

Përmbajtja WECFpublication2018

IV

FalënderimeKompendiumiështërezultatipunëssëshumëkontribuuesvengarajoniPan–EvropiantëcilëtkanëmirëpriturkëtëqasjePUSK.NismëtareishteMargrietSamwel,specialisteeujitdhedocentengaWECF,ecilaekuptoipotencialinepasurtëPUSK,iciliishtezhvilluarngaOBSH.Gjatë10vitevetëfundit,WECFkapunuarmepartnerëtetyrelokalënëpërmirësimineujitdhekanalizimevenëkomunitetetevogla.Nëkëtëkuadër,kompendiumivazhdimishtështëpërmirësuardukeadoptuarqasjenPUSKpërnevojatlokalenëRajoninPan-Evropian.

Kontributiipaçmuarinjerëzvenëvijimdrejtshkrimittëkësajpërmbledhjeje:

- NatashaDokovskaSpirovska,JournalistsforHumanRights- HannaGunnarsson,WECF- MonicaIsacu,Aquademica- DianaIskreva,EarthForever- FriedemannKlimek,WECF- BistraMihaylova,WECF- DorisMöller,WECF- MargrietSamwel,WECF- RalucaVaduva,WEE- ClaudiaWendland,WECF- AglikaYordanova,Ecoworld2007

Falënderimetëmëdhashkojnënëredaktorëtegjuhës:PamelaLawson,SusanPaardekam,YolandeSamwel,AlexandraWormald

DhenjëfalënderimiveçantëshkontekredaktorëtepërmbajtjesMihaelaVasilescu,Rumani,AndreaRechenburg,GjermanidheCockMudde,Holandë.

Ne jemi shumëmirënjohës për mbështetjen financiare të Fondacionit Federal tëMjedisit Gjerman (DBU) dheMinistrisëFederalepërMjedisin,RuajtjeneNatyrës,NdërtimindheSigurinëBërthamore(BMUB)tëGjermanisë.

ModuliC1

HyrjenëPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizimenëshkollaAutorë:MargrietSamwel,ClaudiaWendland

PërmbledhjeNëkëtëmodul janëshpjeguarparimetpër zhvilliminePlanitpërUjë tëSigurtdheKanalizime(PUSK)përsistemetëvogla,mepërfshirjeneshkollave,nxënësvetëtyredhekomunitetit.Disahapadhedetyra janëprezantuarpërtëtreguarsitëzhvillohetPUSKmeshkollat.DotëmësonisidotëvendosetekipiiPUSKdhekomuniteti,tëcilët,gjithashtu,dotëluajnëroltërëndësishëm.Janëprezantuar10hapakryesorëdhekëshillapërzhvilliminePUSKdhejanëdhënëkëshillasesitërealizohetkjodetyrë.Dotëjepenreferencaedhepërtëtjeramodule,tëcilatdotësigurojnëinformacionenëdetajenëlidhjemekëtëçështjedhe/osestrukturëpërraportimtëanalizavedhezbatimtëintervistavedhevlerësimtërrezikutedhetëburimevelokaletëujitdhetësistemevesanitare(siçjanëtualeteteshkollave).

10hapatePUSKjanëatoqëjanëdhënënëvijim:

Hapi1:Workshoppërmësuesit.FormimiekipittëpunëspërPUSKdheprogrami.Hapi2:Përshkrimiisistemevelokaletëujittëpijshëmdhetëhapësiravesanitare.Hapi3:Identifikimiifaktorëverelevantdherregullat.Hapi4:Dokumentimidhekrijimiihartavetëfshatit-Objektiva.Hapi5:Vlerësimiirrezikutdhetestimiiujit.Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetit.Hapi7:Zhvillimiiplanitpëraksion.Hapi8:Raportimdhendarjetëveprimevetëplanifikuara.Hapi9:Zbatimiiveprimevetëplanifikuara.Hapi10:Monitorim,përmirësimoseadaptimiaktivitetevetëPUSK.

QëllimetNgakymodul,lexuesiduhettëfitojënjohuridhekuptimtëqëllimevedhetëqasjevenëzhvilliminePUSK.Lexuesitduhett’ijepenmjetedhepërkrahjeqëtëlehtësohetpërfshirjaeshkollavenëzhvilliminePUSKpërsistemetëvoglanëkomunitetinetyre.

FjalëkryesoredhetermaFurnizues të vegjël të ujit, kanalizime të vogla, higjienë, siguri, vlerësim i rrezikut, monitorim (ndjekje tësituatës)analizë,kontrolledheeliminimirreziqeve,minimizimirreziqevepërshëndetin,planevepruese.

Moduli

ModuliC1 PublikimiWECF2018

HyrjenëPlaninpërUjëtëSigurtdheKanalizimenëshkolla

Psepërfshirjaetërinjvepërmesshkollave?

Fëmijëtdhetërinjtëjanëtëhapurndajpranimittënjohurivetërejadhepjesëmarrjesnëaktivitetetëreja.Mësuesitedinësefëmijëtmësojnëqënëmoshëtëvogëldhenjohuritëefituaradot’ipërdoringjatëgjithëjetëssëtyre,sidomosnërasttëmësimitndërveprues,kufëmijëtmundtakuptojnëkonceptineshfrytëzimittëtëgjithashqisavetëtyre.Fëmijëtmundtëzgjerojnëdijetetyrebrendashoqërisësëtyre,duketransferuarnjohuritëefituaraedhetekprindëritetyre,vëllezërit,motrat,miqtë,apogrupetetjeratëtërinjve.FëmijëtmundtëjenëbartëstëzhvillimittëPlanitpërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)përsistemetëvoglatëfurnizimitmeujënëkomunitetetetyreoseshkolla,porështëenevojshmeedhepërkrahjaprejmësuesve,prindërvedhengainstitucionetlokale.Nëbashkëpunimmepersonateinteresuar,fëmijëtmundtëmësojnëqët’ishpërndajnëinformacionetdhet’ujepetnjëperspektivëmëegjerënëmjedisinetyrejetësordhenëshoqëri.PërparësiakryesoreePUSKështësefëmijëtdhepalëttjeratëinteresuaramundtëzbulojnëdhetëmbledhininformacionepërgjendjeneambientitjetësornëkomunitetinetyre.Kjoqasjee"mësimitpërmespunës"dotejetënjëmënyrëshumëefektivenëpërvetësiminenjohurive.

Nëvarësitëmoshëssëfëmijëve,kohësnëdispoziciondhenivelittëpërfshirjessëmësuesvedhefaktorëvetëtjerë,përafërsisht rezultatipërfundimtar iPUSKdo tëparaqitetmëposhtë.Pjesë tëprogramit tëpropozuarmund tëpërzgjidhen, po edhe të ndryshohen dhe të përshtaten në mënyrë që t’u përgjigjen kushteve lokale. Janë tënevojshmeaktivitetetëcaktuarapërnjohjenthemeloretëcilësisëdherreziqevengafurnizimimeujëdhesistemethidro-sanitare(p.sh.nëshkolla).Kyplanaksionipropozonnjëprogrampërpërfshirjenefëmijëvenëmonitoriminecilësisësëujit tëpijshëm,nëtualetetqëipërkasinshkollavetëtyre,tualetevetëtjerapublikedhenëpërgjithësiambientittëpërgjithshëmtëfshatittëtyre.Kyprogramdotëketëdisarezultatesiçjanë:• Tëkuptuaritesistemitpërfurnizimmeujëdhepërrreziqetngandotja.

• Tëkuptuaritesistemittëtualeteve,përparësitëdhemangësitëetyre.

• Ngritjaevetëdijespërsëmundjetemundshmetëcilatvijnëngacilësiaeujitdhelidhjaetijpërmeskanalizimit,higjienësdheshëndetit.

• Njohuripërcilësinëeujëravelokaletëpijshëmdhesistemetsanitare.

• Konstatimnëlëkundjetsezonaletëpërqendrimittënitratevenëujë.

• Ngritjaevetëdijespërmarrëdhënietmescilësisësëujitdheambientitjetësor.

• Rritjaerreziqevepotencialeshëndetësorengaujijoisigurtdhepraktikatedobëtahigjieno-sanitare.

• Ngritjaevetëdijespërmjedisinjetësortefëmijëtdheqytetarët,përmespjesëmarrjesaktive.

• Bashkëpunimimeautoritetetlokaledhepalëtetjeratëinteresuara.

• Ngritjaikapacitetevetëtërinjvengakomunitetetlokaledheqytetarët.

Fëmijëtmësojnësitavlerësojnëujinsiburimjetik(Foto:MargaritaTores)


• Përforcimiikërkesavepërmasaaktivepërsigurinëeujitdheqasjaderinësistemethidrosanitare.

• Planaksioneshpërpërmirësiminegjendjesmeujë,kanalizimedhesistemehidrosanitarenëshkollëdhekomunitet.

SitëzhvillohetPlanipërUjëtëSigurtdheKanalizime(PUSK)meshkollat?

MetodologjiapërzhvilliminePUSKnëkuadërtëshkollaveështëenjëjtësimetodologjiaepërgjithshme,esqaruarnëpjesënAtëkësajpërmbledhjeje.Nëkëtëpjesëtëpërmbledhjesekzistojnëdisaaktiviteteshtesëtëpropozuara,tëcilatjanëspecifikepërshkollat,siçështëvlerësimiiujitdhesistemevehidrosanitaredhehigjienësnëshkollë.Procedurapërzbatimineprogramitduhettëdiskutohetnëshkollëmefëmijëtdhemësuesit.Dotëishteidealeqëedheprindëritdheautoritetetlokaletëishintëinformuarpërprojektindhetëishintëpërfshirënëtë.Meqëllimqëtëmbulohenaspektetëndryshmetëfurnizimitmeujë,kanalizimevedhehigjienëssanitare,përfshirjaeekipitmenjerëzmeformimkulturordheekspertizëtëndryshme,dotëjetënëinterestëzhvillimittëPUSK.Nëfund,rezultatetePUSKnëkuadërtëprogramitshkollordotëvarenngakohaqëdotëkenënëdispozicionnxënësit,nivelidhemoshaenxënësve.Megjithatë,mundtëarrihetshumëedhevetëmmengritjenevetëdijespërgjendjennëshkolladhekomunitet.Ajoqë pason janë disa mendime dhe hapat më të rëndësishme për zhvillimin e PUSK, të paraqitura përmes disadetajeve.

2.1 KutiamemjeteEkzistojnëaktivitete themelorepër zhvilliminePUSK, siç janëp.sh.kryerjae testeve të shpejta tënitrateveosepërcaktimiivleravetëpHosengjyraeujit,epërtëcilatnevojitenmjete.Përkëtë,dotëishtemëlehtëtëkenëkutimemjetepërsecilënklasëosegrup,tëmblidhenmjetetënevojshmedheqëkanëtëbëjnëmeleksionetePUSK.Kutiamemjetepërbëhetngamjetepraktike,tëcilatmundtëkombinohensipasnevojavedherrethanave.Mëtutje,mjetemësimoredhe/osepraktiketëcilatmundtëruhennëkuti.Përmbajtjaekutisësëmjetevemundtëjetë:• Gotatëpastrapërpirjeneujitprej2dlose3dl.

• Epruvetatëtestevetëshpejtapërnitrate–mediferencënga0-500mg/l.

• EpruvetapërtreguestëрН.

• Epruvetamengjyrëoseletërebardhëpërvëzhgimineqartësisëoseturbullirëssëujit.

• Mozaiktëposteravetëpuseve"tëkëqij"dhe"pusevetëmirë",fotografiosevizatimetëtjerasip.sh.“Cikliilëvizjessëujit".

Ngritjaevetëdijes:Ndërveprimmestualetittëfushës(tualetit me gropë) dhemjedisit jetësor e vizatuar nga njënxënësishkollësfillore,Rumani.


• Matëspërmatjenereshjeve.

• Termometër.

• Pecetaoseletërthithëse,bllokshënimesh,stilolapsa,gërshërëetj.

HapadhekëshillapërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla

Edhepse,nëparim,personelishkollorkashumëaftësidhenjohuri,padyshimdotëketësituatakurkonsultimetoseintervistatmeautoritetetlokaleosemeekspertëpërujëdhekanalizimeapomeekspertëtëshëndetësisë,dotëjenënëinterespërfitiminekëshillavedheinformacioneve.Prandaj,PUSKpërshkollatnukdotëzhvillohetvetëm,pormeekipinePUSK,bashkëmepalëtëndryshmetëinteresuaratëkomunitetit.Ështëmerëndësiqëtëbëhenvazhdimishtmbledhjetërregullta,tëndaheninformacionet,tëflitetpërpërparimin,sfidatdhenëpërgjithësitëpunojnënëmënyrëtransparente.Nëfundrezultatetngatëgjithaaktivitetetdhehulumtimetduhettëndahenepëratotëdiskutohet,jovetëmngaanaeekipittëPUSKosengapërfaqësuesiteshkollës,por,gjithashtuedhengaanaeqytetarëvetëkomunitetit.Mediatlokaleshpeshjanëtëinteresuaradheduantëpublikojnëartikujnëgazetaosetëkryejnëintervistapërradioosetelevizion.Mëtutje,ekspozitanëshkollëosesallëneqytetit,tubimetpublikeosegjatëshënimittëditëvetëposaçme kombëtare ose ndërkombëtare kushtuar ujit dhe/ose tualeteve, janë raste të shkëlqyeshme përprezantiminerezultatevetëPUSKdhengritjenendërgjegjestëpublikuttëgjerë.Mëposhtëjanëdhënë10hapatkryesorepërzhvilliminePUSKpërsistemetëvogla.Ështëdhënëvlerapërzbatiminehapavedhenumrimodulevepërmëshumëinformacionelidhurmeaktivitetin.

Hapi KohaenevojshmeJavë

Aktiviteti ReferencapërPërmbledhjen

Mjeti/Ndërveprimi Partneribashkëpunimit

1 J. 1-3 FormimiiekipitpunuestëPUSKdheprogrami.

C1,A1,A2,A3

Takimepublike,kontaktemeautoritetetlokale,operatorëteujitdhepersoneliishkollave.

Autoritetetlokale,operatorëteujit,komuniteti,OJQ,personeliishkollavedhenxënësit.

2 J. 2-5

J4-vazhdim

Përshkrimisistemevepërfurnizimmeujëtëpijshëmdhetëhapësiravesanitare.Monitoriminitratevenëburimetlokale.

B1,B2,B3,B5

A5

Vizita/intervistimiifurnizuesvetëujit/operatorëvedheautoritetevelokale.Vëzhgimnëterren.Testimtëshpejtëtënitrateve.

Autoritetet,operatorëteujit,shkolla,qytetarët,OJQ.

3 J. 3-6 Identifikimiifaktorëverelevantpërsistemetefurnizimitmeujëtëpijshëmdhesistemetpërkanalizimedheshërbim.

A1,A8,B5,B8 Intervistimiifurnizuesitmeujë/operatorëtdheautoritetevelokale;Kërkimetnëinternet,planifikimipalëvetëinteresuara.

Autoritetet,operatorëteujit,shkolla,nxënësiteshkollavetëmesme,OJQ.

4 J. 5-8 Dokumentimdhekrijimihartaveme

A6 Informacionetëmbledhurangahapatëndryshëm.

Autoritetetlokale,shkolla.


kufijtëfshatit:Paraqitja;

Planifikimiipalëvetëinteresuara.

5 J. 9-14 Vlerësimiirrezikuttëujësjellësvelokalëdhesistemevepërkanalizime.

C3,C4A5,A7,A8,B1,B2,B3,B4,B5,B6

Formasanitaretëinspektimit,intervista,vizitanëterrennëzonatëmbrojturatëujit,burimetëujitdhetualete.Mbledhjeerezultatevengaanalizaeujit..Ushtrimepërlarjeneduarve.

Autoritetet,operatorëteujit,shkolla,qytetarët,OJQ,laboratorët.

6 J. 15-20 Paraqitjaerezultatevedhezbulimeve;Ndarjaeinformacioneve,mobilizimiikomunitetit

A1dheA6 Informacionetëmbledhurangahapat4dhe5;Këmbimmeshkollatëtjera,ekspozita,takime,punëmemediat.

Shkollatnëpartneritet,gazetarët,autoritetetdhekomuniteti,organizatajoqeveritare.

7 J. 21-25 Zhvillimiiplanitaksionarpërpërmirësiminegjendjes.

Mbledhjedhediskutimemetëgjithapalëteinteresuara.

Tëgjithëfaktorëtpërkatës.

8 J. 26-27 Raportidhendarjaeaksionittëplanifikuar.

Shkëmbimmeshkollatetjera;shkëmbimtëinformacionevemekomunitetindheautoritetet.

OJQdhemediat.

9 J. 28-... Zbatimiiplanitaksionar.

Bashkëpunimmetëgjithëfaktorëtpërkatës.


10 Vazhdonnëtëardhmen

Monitorim,përmirësimosepërshtatjeeaktivitetevetëPUSK.


3.1 Hapi1:Workshoppërmësuesit;FormimiekipittëpunësnëPUSKdheprogrami

Formimi i ekipit tëpunësështëhapi iparë i rëndësishëmpërprograminePUSK.Ekipipërbëhetngaprofesorë,bashkëpunëtorëtëOJQ-ve,personapërgjegjëspërujëdhekanalizimenëkomunitet,dhendoshta,përfaqësuestërinisëlokaledhekomunitetit.EkipiiPUSKduhettëjetëipërbërënganjënumëribarabartëifemravedhemeshkujvedheduhettëpërfshihenpakicatdhegrupeterrezikuara.Sifillimdotëmbahetworkshoppërfillimineprojektit.Këtu,qëllimiiprojektitdheipërmbledhjesdot’iprezantohetgjithëekipit,sidomosmësuesvetëcilëtdotëpunojnëmetërinjtëdheautoritetevelokalepërkatëse.Workshopido

Tabela1.Rishikimii10hapavepërzhvilliminePUSKtësistemevetëujit


tëzgjasërreth2ditë,kupunaePUSK,përmbledhjadhe10hapateprogramittëPUSKdotëshpjegohennëdetajedhedotëndërmerrendisaaktivitetepraktike.Dotëshfrytëzohetmetoda“Trajnimpërtrajnerë”,nëmënyrëqëmësimdhënësitdhepjesëmarrësit tëkenëmundësi tëzhvillojnëPUSKtëpërshtaturmekushtetetyrespecifike,komunitetindheshkollën.Përplanifikimtëmëtejshëm,merëndësiështëtëbisedohetpëraktivitetetePUSKmeautoritetetearsimitosemedrejtorineshkollës.Pyetjaeciladuhettëparashtrohetështë:alejonprogramimësimorzbatimineaktivitetevetëPUSKgjatëoraritmësimorapovetëmpasmbarimittëtyre?PasitëformohetekipilokalipunësiPUSK,duhettëzhvillohetprogramiiPUSK.Dotëishteidealenëseprogramiparaprakdotëbëhejpërnjëkohëtëcaktuarprejnjëvitishkollor.PërzbatiminePUSK,duhettëpërcaktohenmëshumë aktivitete të përshtatshme, si dhe personat përgjegjës për realizimin e aktiviteteve.Më tutje, duhet tëpërcaktohet kush do t’i dokumentojë aktivitetet dhe kush do t’i shkruajë raportet për mbledhjet, aktivitetet,rezultatetdhepërvojatePUSK.Pastaj,afatipër tëkuptuariteasajçkaduhet tëbëhetdhekur, sidheduhet tëllogaritenharxhimetlidhurmetë.Përveçkësaj,duhettëdiskutohenpyetjetsikomunikimimeklasaoseshkolladhekomunitetetëtjerapëraktivitetetdhekëmbimtëinformacioneve.Gjithashtumundtëjenëtënevojshmeaktivitetetëcaktuara,ekspertëosevizitanëterren.

3.2 Hapi2:PërshkrimiisistemevelokalepërkanalizimedheujëtëpijshëmEkipifillonmepërshkriminesistemitlokalpërfurnizimmeujë.Nërastetkukomunitetishfrytëzonujinngapusetdhe/osengaburimet,duhettëanalizohetnumridhevendiikëtyreburimevetëujit.Nëseështëenevojshme,edhemepërkrahjeneautoritetevelokale,nxënësvedhemësuesve,gjithashtu,tëbëhetnumërimiifurnizuesvelokalëmeujëdhezgjidhjetpërkanalizimetlokale(shihmodulinA2dheA3).Çfarëllojfurnizimimeujëkaatje?Aekzistojnëpusetëgërmuara,tëshpuaraoseçezmapublike?Ciliburimiujitshfrytëzohetdhesathellëështëuji?Kujanëpikateujit?Saështëlargësianëmestyredheshtëpivetëkonsumatorëve?Cilatsubjekte(familje,bizneseetj.)kanëqasjederitepikateujitosefurnizimit?Nësenëdispozicionështërrjetiicentralizuariujit,atëherëduhettëvëzhgohetitërësistemi,qëngapikaprejngavjenuji,mënyraenxjerrjes,madhësiadhevendiirezervuarëvetëujit(nëseështëemundshme,gjithashtu,sistemii pastrimit të ujit dhe shpërndarja – rrjeti i ujit) prej nga popullatës i dërgohet ujë. Duhet të bëhet kontroll isubjekteveoseinstitucionevepubliketëcilaveujepetujëngarrjetiiujësjellësitosengaburimetjeratëujit.Çfarë lloj tualetesh kanë subjektet (familje, biznese etj.)? A ekzistojnë tualete publike? Shumë prej këtyreinformacionevemund tëparaqitennëhartë. Shfrytëzimi i hartës ekzistuesepër identifikimindheplanifikimineqëllimeveështëshumë i rëndësishëm.Nësenukkahartëekzistuesenëdispozicion,atëherëduhet tëbëhetnjërishikimifshatit,pikatetijtëfurnizimitmeujëdhesistemethidrosanitare.Gjithashtu,nëseështëemundshme,dotëishtemirëtëidentifikohetvendiirrjetittëkanalizimit,stacioniitrajtimitdhevendi i lëshimittëujëravetëzezanëambientinjetësor.Nësenukshfrytëzohetsistemiikanalizimit,atëherëduhettëvëzhgohetsipërmbajtjaekëtyretualetevemblidhet,trajtohet,përdoretose lëshohetnëvendinqëpostudiojmë.Përkëtëdetyrëdhepërpërpunimine informacionevetëmbledhura,ështëedobishmeqëgjithëkjotëvihetnëhartë(shihModuliA6dhehapi4).

3.3 Hapi3:IdentifikimiifaktorëvepërkatësdherregullatInformacionipërsituatënnëvijimnëlidhjemepërgjegjësitëdheudhëheqjenmesistemeteujësjellësit,dotëjetëidobishëmpëridentifikimineasajsekushdheçfarëbën.OJQtëpërfshiradheadministratalokale do të mundnin ta përkrahin potencialisht këtë proces, përmes lehtësimit të procesit të mbledhjes sëinformacionevengapalëtëndryshmetëinteresuara.Duhet të parashtrohen pyetje siç janë: "Kush ka në mënyrë zyrtare për detyrë vëzhgimin, pastrimin dhemirëmbajtjenesistemittëujësjellësit“.Aekzistonndonjësistemoseinstitucionicilibënanalizënecilësisësëujit,nësepo,mekëindanrezultatet?Akabuxhetnëdispozicionpërpunëdhemirëmbajtje;akakontributngaqytetarëtlokalëpërujineharxhuar?Kushdhesimerrenvendimetpërbuxhetin?,etj.Duhett’ikushtohetrëndësieposaçmerolittëgrave,sepseshpeshherëatojanëpërgjegjësepërbuxhetinemenaxhimittefamiljes,sidheshëndetindheçështjetlidhurmehigjienën.Mund


të zhvillohen aksione të përbashkëta lokale dhe kombëtare, me krijimin e një atmosfere të mirëkuptimit dhebashkëpunimit,nësedihetsesecilikadetyradhepërgjegjësi,sidhenësekonsumatorët,furnizuesiteujitdhepalëteinteresuarajetojnëbashkë.Pjesëerëndësishmeekëtijhapijanëinformacionetpërrregullatdheligjetpërkatësetëcilatzbatohenpërfurniziminlokalmeujëdhepërsisteminekanalizimeve.Mefjalëtjera,sashpeshduhettëvëzhgohetcilësiaeujitdhecilatsubstanca,duhettëanalizohen?Çkaduhettëbëhetnërastseujinukështënëpërputhshmërimestandardetepërcaktuara?PërmëtepërinformacioneshihniModulinB4dheB8.Strukturatepërgjegjësivenëtërësisteminmundtëpërmblidhennënjërishikimtëpërgjegjësiveosepërshembullnë"diagramtërrjetit"(shihmodulinA6).Gjithashtumundtëshfrytëzohenlistatëtjeragrafike,renditjetdhelidhjaeinstitucioneve,grupeveosepersonave,sistemevekomunikuesedheburimevetëinformacionevetëcilatndikojnënëvendiminpërfurnizimmeujëtëkomunitetit.

3.4 Hapi4:DokumentimidhehartaefshatitKompetencë e PUSK është edhedokumentimi i informacioneve tëmbledhuradhe vendimet për rezultatet dheplanet e dukshme për të gjitha palët e interesuara. Të gjitha informacionet e mbledhura duhet të jenë tëdokumentuara,objektive,tëkuptueshmedhetëdisponueshmenëraporte.Dokumentacionimundtëjetënënjëlaptoposekompjuter–mëerëndësishmeështëqëdetyratëjetëbërënëmënyrëtëduhur.Pavarësishtngaproblemi,arritjet,rezultatetmundtëbëhentëjenëtëdukshmenëgrafikëoseharta(shihgjithashtumodulinА6).Nëshumëraste,administrataekomunitetitoseinstitucioniiciliështëpërgjegjëspërfurniziminmeujë,kahartënefshatit,ecilatregonpërburimeteujit,rrjeteteujit(nëseështëemundshme)oseinformacionetëtjeralidhurmeujin.Nësefshatinukzotëronhartë,sistemiifurnizimitmeujëmundtëvizatohetmedorëngatëgjithapalëteinteresuara(shihmodulinB6).

Bërjaehartësmundtëpërfshijëelementetnëvijim:Veri,jug,lindje,perëndimnëbazëtëudhëzimeve;Infrastrukturënedisponueshme,rrugë,lumenj,liqene,institucionepublike,shkolla,zonamendërtesabanimidhebujqësi;Vendiilokalizimittëburimevetëujit,puseoseçezmapublike,lokalizimiitubacioneve/rrjetitetj.Qytetarëtëlidhur,ngaciliburimvaren;Llojetëoperatorëve,p.sh.rrotameerëosepompa,pusetëgërryeraosetëshpuara;Drejtimiilëvizjessëujëravenëntokësorëoselumenjve;Llojetëndryshmetështresaveoseburimenëpërdorim.Nëseka,cilatjanëvetitëetyretëdhëna,siçështëthellësia;Informatagjeografike,lartësiaezonës.

Nësenukkahartëekzistuese,ajomundtëvizatohet.Duhettëcekenburimiiujit,rrugëtdhendërtesat


BërjaehartëssëkanalizimeveBërjaehartëssësistemittëkanalizimevemundtëbëhetnëtënjëjtënhartëtëfshatit,sidhepërsisteminefurnizimitmeujë.Nëushtriminepërbashkëtpërbërjenehartës,lidhjanëmesujitdhekanalizimeveduhettëbëhetmëedukshme.Kros-kontaminimipotencialmundtëidentifikohetshumëmëlehtënësetëdysistemetjanëtëdukshmenënjëhartë.Nëhartëduhettëpërfshihenkëtoelementetësistemittëkanalizimeve:

Llojetetualeteve

Nësekenitualetautomatikdhepasistempërmbledhjedhetrajtim:cilatjanërregullatekzistuesedheplanetpërujëdhekanalizime?Vëzhgimetëbërangaanaenxënësvemundt’iidentifikojnërreziqetpërpopullatën.Nësekenitualetautomatikdhegropaseptike:pyetnipërfaqësuesitesubjekteveosepërgjegjësitsizbrazengropatseptike,sitrajtohetpërmbajtjaetyredhecilatrregullaekzistojnë.Vëzhgimetëbëranganxënësitmundtëtregojnësegropatseptikevërshojnënësezonetereshjeveosejanëtëmbushura.

Nëse keni tualet automatik, kanalizimdhe trajtim: vizita e stacionit të trajtimit do të jetë shumë interesante,intervistonioperatorindheshihniaiplotësojnëatastandardetpërtrajtimineujëravetëzeza.Kuilëshojnëujëratezezadheajanëtëlidhuratëgjithasubjektet(familjetbiznesetetj.)nëfshat?

Nësekenitualettëfushës(tualetemegropë):siudhëhiqetdhesaështëniveliiujëravenëntokësorë,saështëilartë?Amundetjashtëqitjatakontaminojëujinepijshëmdheburimetetij?Kuzbrazetpërmbajtjaecilagjendetnëtualet?Ashfrytëzohetpërnevojatëbujqësisë?Çfarëjanëpërvojatesubjekteve(familjevebizneseveetj.)nëkëtëzonë?

Vëmendjeeposaçmeduhett’ukushtohettualetevetëshkollavedhetualetevetëtjerapublike,sepseudhëheqjameatoshpeshherëparaqetsfidë.Duhettëvizitohentualeteteshkollave,ndërsaduhettëflitetmemësuesitdhepersonelinpërgjegjëspërpastriminetyre.Hapi5jeprekomandimenëdetajepërintervista.

3.5 Hapi5:VlerësimiirrezikutdhetestimiiujitDyelementëkryesorënëzhvilliminePUSKjanëanalizaecilësisësëujitaktualdhekanalizimevedherreziqetnëfurniziminmeujëdhetësistemevetëkanalizimeve.Rreziqetmundtëparaqitenpërkohësisht,kurkandryshimetëshpejta tëkohës (shioseshkrirje tëborës);gjatësezonitkurpunohenfushat,osenëmënyrëtëvazhdueshme,sepsepërmbajtjaetualetevetëfushës(tëtualeteveme gropë) ose gropave septike mund të infiltrohet në tokë ose për shkak se tualetet, puset, tubacionet oserezervuarëtjanëtëmirëmbajturakeq.Vëzhgimedheintervistamepersonapërkatësmundtëidentifikojnëshumërreziqetëndryshme.Cilësiaeujitmundtëvlerësohetpërmesanalizëssëujit,ndërsacilësiaekanalizimevedhesistemevehidrosanitaremundtëvlerësohetparasëgjithash,përmesvëzhgimittëvazhdueshëm.Informacionetpërtesteteujitdhevlerësimiisistemitpërfurnizimmeujëdhekanalizimidotëjepenmëposhtë.Megjithatë,rekomandohettëshikohenmoduleterekomanduara.

3.5.1 Testimiiujit

Nëparim,operatorëte furnizimitpublikmeujëduhet të kryejnëanaliza të rregullta të cilësisë sëujit të cilinedërgojnë deri te konsumatorët. Prandaj, hapi i parë do të jetë t’i paraqiten autoriteteve lokale përgjegjëse përcilësinëeujitdhet’ikërkoninjëkopjengaraportipëranalizënetyre.Përkrahstudimittëanalizave"zyrtare"tëraporteve,dotëjetëshumëinteresantepërnxënësitvetëtëbëjnëanalizëneujit.Testeteshpejtamundtëjenëmënyratëmirapërfitiminepasqyrëspërcilësinëeujit,dheçkaështëedhememërëndësi,bëhenlehtë.Nxënësittrajnohensesitëbëhentestetdhesitëinformojnëpërrezultatet,dhekështuatavetëmundtakryejnëkëtëdetyrë.Përshembull,ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnëmostrateujitmendihmëneshiritavetëposaçëmpërtestiminenitrateve.


VëzhgimiinitratevenëburimeteujitVëzhgimiiburimevetëujitngandotjamenitratemundtërealizohetnëdymënyratëndryshme.Epara,duhettëbëhetrishikimimirëipërqendrimitekzistuestënitratevenëujinngapuset.Duhettëbëhetzgjedhjaeburimevetëujitnëatëmënyrëqëatatëmerrensipërfaqësuestëtëgjithëburimevetëujit.Kjodotëthotëseburimengapjesëtëndryshmetëfshatit,janëburimepotencialetëujittëpijshëmpërpopullatëndheduhetpatjetërtëanalizohen.Prandajështëmëmirëtëanalizohenkëtomostratëndryshmenëtënjëjtinsezon,përshembull,nëpranverëoseverë.Nxënësitmundtëmarrinmostrangashkollaosetëbëjnëtestimindirektnëvend.Duhettëshënohetthellësiaeburimittëujit.Gjithashtuduhettëshënohenedheparametratetjerëpërcilësinëeujitsi:ngjyra,turbulliraetj.Parametratfizik,siçjanësedimentetëtretura(turbullimi)mundtëtregojnëpërndotjemikrobiologjike.Duhettëshënohetvendiipusevetëzbuluaradherezultatetngatestimidhemundtëparaqitenedhenëhartë.PërraportimindheshëniminnëhartëshikomoduletА5dheА6.

Edyta,mundtëjetëshumëinformuesvëzhgimiinivelittënitratevenëtënjëjtinpusgjatëgjithëvitit.Përshembull,niveletëvogla,tëmesmedhetëlartatëndotjesmenitrate–pusetëndoturamundtëzgjidhenpërvëzhgimsezonal.Rezultatetngatestetebëragjatëgjithëvititjapinpasqyrëpërluhatjetsezonale,tëcilatmundtëjenëtëdobishmepërPUSK.Pavarësishtngashtresatkonkretetëtokës,infiltrimiimaterieveorganikenëujëratnëntokësorpërmesreshjeve, ose fertilizimime plehra azotik,mundet qartë të vlerësohetme ndihmën e këtij programi vëzhgues.Prandajështëmirëtëmatetsasiaereshjevedhetemperatura,sepsekëtaparametramundtëjenëtëlidhurmepërqendrimin e nitrateve. Patjetër duhet të sigurohemi se gjithçka është regjistruar si duhet, në mënyrë qëshmangetçdogabimimundshëm.Keniparasyshsetestetpërpraninëenitratevenukduhettëbëhennëkohëtëftohtë;mëmirëështënëtemperaturëmbi15gradë(shikomodulinА5).Kurkjoështëbërënëbazë14–ditoregjatëgjithëvitit,rezultatiështëinteresantdhejepfotografitëdobishmetëluhatjevetënitratevenëujë,temperaturësdhegjatëreshjeve.

ParametratëtjerëtëcilësisësëujitMikroorganizmat,siçjanëbakterettëcilatkanëorigjinëngamaterietfekale,shkaktojnëshumësëmundjeqëkanëtëbëjnëmeujin.Prandajbakteretjanëparametramëtërëndësishëmqëduhettëidentifikohenpërsigurinëeujittëpijshëm.Ujingaburimetëpambrojturadhejotëmirëmbajtura,ndotetlehtëngamikroorganizmatpërshkaktëndotjesmejashtëqitjenenjeriutdhe/osetëkafshëve.Vetëmpërilustrim,njëgramjashtëqitjepërmbanmilionabakteredheviruse(shikomodulinB4dheB5).Ujitngapusetpublikedhesistemevetëcentralizuaratëujitduhett’ibëhenanalizatërregulltadherezultatetduhettëjenëtëdisponueshmepërpopullatën.Shpeshtësiaeanalizavevaretngasasiaeujitecilaështënëdispoziciontëkomunitetit.Përparaqitjenemikroorganizmave,siçështëEscherichiacoli(Е-coli))oseenterokoket,duhettëdihet,

Ndotjamenitratemundtëzbulohetshpejtnëmostrateujitmendihmëneshiritavetëposaçëmpërtestiminenitrateve.


osetëkërkohetlaboratoriautorizuarpëranalizënemikroorganizmavenëujinepijshëm.Qëtëdybakteretjanëtreguespërndotjenmikrobiologjike:porЕ-colioseenterokoketduhettëgjendennë100mlujëtëpijshëm(ShikomodulinB4).

3.5.2 Intervistimiipersonavepërkatëspërujin,punonjësiteshëndetësisëdhekonsumatorët

Përdoruesit e sistemeve të ujit më shpesh fokusohen në problemet ose kanë perceptime të ndryshme – përshembull,cilësinëeujitoseqasjenderiteuji–nëkrahasimmefurnizuesitmeujë.Meshfrytëziminepyetësorëveosemetëashtuquajturënqasjemepjesëmarrjesiçështërenditja,rishikimiiproblemevemundtëfitohenpërvojatdheperceptimetefurnizuesitdhetëkonsumatorit.Pikësëpari,ngatëgjithëmjekët,mësuesitdhe informuesitetjerëkryesorënëfshatmundtëkërkohetqëtëjapinmendiminetyrepërparaqitjenesëmundjeveqëkanëtëbëjnëmeujin.Kërkimimundtëbëhetedhenëfshatpërperceptiminetyretëkualitetittëujittëpijshëm.Ngaautoritetetduhettëkërkohentëdhënapëranalizëneujitdhepëratësesimirëmbahensistemetpubliketëujësjellësit(ShikodisashembujtëpyetësorëvedhedrejtuesvepërkryerjeneintervistavenëmodulinА8).Nëbazëtëudhëzimevetëmësuesve,intervistatmundt’izhvillojnënxënësit.

3.5.3. Vlerësimirrezikutdukeshfrytëzuarlistatkontrolluesepërsisteminkanalizimevedhehigjienën

Përvlerësiminerrezikutngandotjaepusitdhe/oseujëravenëntokësorë,tëshkaktuar,përshembull,ngaplehratekafshëveapoujëratezeza,osengacilësiaetualetevenëshkolla,mundtëshfrytëzohenlistapërkontrolle.Shikonidisashembujdheformatëlistavetëkanalizimeve,sidheinformacionesesit’ipërdornikëtolista,nëmodulinA7.Duhettëshqyrtohet,gjithashtuedhegjendjaepusevedheçezmavesidheevenditrrethtyre.Dotëishtemirëtëparashtrohejpyetjaakakulmmbipusetosembështjellëserrethpompësosepusit?,etj.Sipasudhëzimevetëdhënangamësuesit dhe ngritja e vetëdijes së nxënësve, fëmijëtmund t’i bëjnë shënimet e tyre personale, siç ështëllogaritja edistancësnga fermatmeplehosenga tualetete fushës (tualetemegropë)deri tepusi, dendësiaepopullatës,osevendiiburimittëndotjes(përshembull,ngalartosengaposhtë,nëveriosenëjugngaburimiiujit.Banorëttëcilëtjetojnënëafërsitëpuseveduhettëintervistohenpërpraktikatetyrenëfertiliziminekulturavetëtyre.Nësepërdorentualeteautomatike,simblidhendhetrajtohenujëratezeza?Akandonjëllojrrezikungapërhapjaesëmundjevengaburimetendoturatëujit?Nërastetëtualetevetëthata,siveprojnëmenaxhuesitmepërmbajtjenetualeteve?Aezbrazinkohëpaskohedhembeturinatihedhinkudoqoftë?

Burimetetjeratëndotjesmikrobiologjike,siçjanëmjetetpërnxjerrjeneujitosepërruajtjenetijnështëpi,duhettëvëzhgohendhetëidentifikohen.Duhettëpërgatitetnjëlistëepërshtaturpërkushtetezonës.Nëlidhjemeçështjetqëkanëtëbëjnëmehigjienën,fëmijëtmundtëkryejnëkontrollinetualetevenëshkollënetyredhenëatopublike,tëbëjnëvlerësiminerrezikutnëto(shikomodulinА7dheА8).Përtëkuptuarmëmirëprapaskenënesistemevetëkanalizimevedhehigjienëneduhur,nëmoduletC3dheC4janëshpjeguarlidhjetnëmes larjes sëduarvedhe shëndetit.Ushtrimindërveprues, i cili ështëpjesëemodulitC3, tregonprocesin se sipërmesndriçimittregohetpraniaepatogjenëvenëduardhenevojënpërlarjeneduarve.Sfidëkryesorepërpunënrrethkushtevesanitaredhehigjienikenëkrahasimmeujin,ështëtabujaetrashëguarrrethkësajteme.Merëndësiështë që kjo temë tabu të tejkalohet dhe të fillohet të diskutohet haptazi për tualetet dhe pse nxënësit nukdëshirojnët’ishfrytëzojnëtualetetnëshkolla.Kushështëpërgjegjëspërpunëndhemirëmbajtjenetualeteve?Aështëdrejtoriishkollës,aiiciliemerrpërsipërpërgjegjësinëpërobjektet?Qytetarët, personeli mjekësor si dhe administrata përgjegjëse për ujin, janë burime të rëndësishme tëinformacionevedheduhenintervistuarpërhigjienëndhesëmundjetlidhurmetë.

3.6 Hapi6:Shkëmbimiiinformacioneve,mobilizimiikomunitetitNxënësit bëhen ekspertë për ujin dhe sistemet hidro-sanitare të komunitetit dhe fillojnë të shpërndajnëinformacione.Përshembull, fëmijët ianalizojnënitratetnëmostrateujit, tëcilatuasjellinnjerëzit.Megjithatë,


ështëe rëndësishme tëbashkëpunohetmeautoritetet lokaledhe tëorganizohenaktivitete tëpërbashkëtadhebashkëtarrisinvetëdijenpërsituatën,cilësinëeujitdhekanalizimet,identifikiminerreziqevenësistemetsidheperceptiminepërgjithshëmpërujindhetualetetnëshkolla.Nxënësitmundtëfillojnët’imobilizojnëmediatmerastineshënimittëditëvekushtuartemavetëcaktuaralidhurmeujintëOKB,siçjanë:DitaBotëroreeUjit:22МаrsDitabotëroreetualeteve:19NëntorDitabotëroreelarjessëduarve:15TetorMeqëllimqëtëprezantohenrezultatetdhetëshkëmbeheninformacionet,ështëedobishmetëbëhenpostera,grafikë,vizatime,etj.Përshembull,burimedherreziqetngandotjamundtëvizatohenmedorëtëlirënëletërdhetashoqërojnëhartënefshatitnëpjesënesipërmetësaj.

Mëtutje,rekomandohettëpunohetnjëposterdhetëvihetnëklasëosenëkorridorineshkollës,kurezultatetngaanalizatdotëjenëtëhapurapërnxënësitdhevizitorëteshkollës.

3.7 NdikimingapërmbytjetMënëfund,qëllimikryesoriPUSKështëtëidentifikohendobësitëdhepërparësitëesistemit;Tëarrihetpërmirësimdhetëminimizohenrreziqettëcilatmundtapërkeqësojnëcilësinëeujit.Pasidentifikimittërreziqevedhepërmirësimevetëmundshmenësistemineujit,aksionetepërbashkëtanënivellokalmundtësjellinudhëheqjemëtëmirëpërparandaliminerrezikut,përshembull,mepastrimineburimitdhemendërriminetubave;instalimtësistemittëmbyllurtëpompave;menaxhimtësigurtmejashtëqitjetenjerëzvedhekafshëveoseedhelobimpërndërtiminoseinstaliminesistemitqendrorpërfurnizimmeujë.Përzbatimineaktiviteteve të përcaktuara, duhet të llogariten investimet financiare dhe duhet të diskutohet për burimetpotenciale.Megjithatë,shumëpërmirësime,sipastrimiirezervuarëvepërujëoseburimevesidhengritjaevetëdijesdheinformimiipopullatës,mundtërealizohenmepakosepaburimefinanciare.Mëtutje,përgjegjësiapërdetyratdheaktivitetetepërcaktuara, sidhekoha reale,do të jenëmeshumërëndësipërpërparimtëkënaqshëmdhepërmirësim.Pikatnëvijimmundtëjenëtërëndësishmepërzhvillimtëqëndrueshëmdhetransparenttëplanittëaksionit:

• Formimiikomiteteveaktivelokalepërujëdhekanalizime;

• Jinirealnëplanifikimindhepërcaktimineqëllimevedhekufijvekohorëpërpërmirësim,përmesprocesithappashapi,tëcilatduhettëjenëtëpranueshme,tërealizueshmedhetëpërshtaturasipassituatëslokale.

• Rekomandimengaekspertëtëtjerë–edheprojektetjeratëngjashmemundtëjenëtëdobishme:

• Identifikimiipalëvemëtërëndësishmetëinteresuaratëcilatjanëtërëndësishmepërzbatimineplanittëaksionit;

NxënëstëshkollëssëmesmenëGruziprezantojnërezultatengaaktivitetetePUSKdhemobiliziminekomunitetit


• Nëseështëemundur,tëzhvillohetkryerjaestudimitpërplaninmeekspertëtdhepalëteinteresuara;

• Tësigurohetpjesëmarrjaemeshkujvedhefemrave,dheitëgjithaklasaveshoqërore,politikedhekulturoretëkomunitetit,nëtëgjithafazateprocesevetësjelljessëvendimeve;tësigurohetqëtëgjithëqytetarëtekomunitetittëkenëqasjenëinformacione;

• Sigurohunisepunadhemirëmbajtjaeinstalimittësistemittëujitështëmepersoneltëkualifikuardhepolitikaadekuatepërmbrojtjeneujit;

• Vlerësimiiburimevepotencialefinanciarepërimplementimineplaneve;

• Tësigurohetpunëekonomikedhemirëmbajtjaesistemit;

• TëshfrytëzohenrezultatetngaPUSKpërtëlobuarpërpërkrahjefinanciarenënivellokal,rajonaldhekombëtar;tëpërfshihenedhemediat.

3.8 Hapi8:RaportidhendarjaeveprimevetëplanifikuaraPjesëkryesoreePUSKështëdokumentimipërkatësiinformacionevetëmbledhura,krijimiirezultatevedheplanevetë cilat do të jenë të dukshme për të gjithë pjesëtarët e komunitetit. Informacionet embledhura për ujin dhesistemetsanitaresidhekërkesatpërpërmirësiminetyreduhettëjenëobjektivedhetëdisponueshmenëraportetdhenëvarësingaçështja,rezultatetmundtëbëhentëdukshmenëgrafikëosenëharta.Shikonihapin6moduliA6.Mëtutje,ekipi iPUSKduhett’idokumentojëagjendatembledhjevedhevendimet,sidheaspektetfinanciaretëzbatimittëPUSK.ProgramiiPUSKduhettëjetëtransparentdheidisponueshëmpërtëgjithë.

3.9 Hapi9:ZbatimiiplanitpëraksionElementkryesoriPUSKështëzbatimidheefektivitetiiplanevetëidentifikuara.Nganjëherë,masatdotëkenëefektmenjëherë–përshembull,nësezonarrethpellguttëlumitpastrohetmirë–porefektinëcilësinëeujitnukmundettëshihetnëmënyrëtëdrejtpërdrejtë.Aktivitetetëtillasiçjanërritjaemasavekufizuesetëaktivitetevetënjeriutnëzonatembrojturatëujit,tëcilatmundtëkenëefektetëdukshmenëcilësinëeujitpas1osedhepas3viteve.Masatjera–përshembulldezinfektimiiujitosetëvluaritetij–dotëkenëndikimdirektnësigurinëeujit.Prandaj,ështëmirëtëshqyrtohenefektetemasavedheaktivitetevetëplanifikuara,dhetërenditen,tëzbatohenaksionetmeprioritetdheefikasitetmëtëmadhnëminimiziminerreziqeveqëkanëtëbëjnëmeshëndetin.

3.10 Hapi10:Monitorim,përmirësimosepërshtatjeeaktivitetevetëPUSKQë të dihet efektiviteti i masave dhe veprimeve të ndërmarra, është e domosdoshme të kontrollohen dhe tëpërcillenrezultatetetyresidhetëvlerësohetrrezikudhekjojovetëmparaporedhepaszbatimittëaktiviteteve.Kjo,mundtëbëhet,përsërimeanalizatëujit,përmesmonitorimitdheshfrytëzimittëformaveinspektuesesanitare,

Rezultatetebotuara,ndarjadhediskutimipërinformacionetmetëgjithëdotarrisëefikasitetinePUSK


etj.Ështëemundshmeqëdisaveprimetëjenëtësuksesshme,portëtjeratëjenëmëpaktësuksesshme,osedotëduhettëpërshtatennësituatatereja.Prandaj,aktiviteteteekipittëPUSKduhettëbëhennëmënyrëqëtëjenëpjesëenjëprocesitëvazhdueshëmtëmonitorimit,vlerësimittërrezikut,përshtatjesmesituatëndhedokumentimitekëmbimittëinformacioneve.

Materiale Përgatitje

Shishetëvoglaqelqi(2),2shkopinjplastikë Nxënësittësjellindisamostratëujit.

Frigorifer,termometër,ngrohëspërujë

Modelimolekulëssëujit

Kripë,sheqer,vaj,sapun,gota,materialepambuku

Ngjitëseletrash,vida,priza,kubeakulli Kubeteakullittëpërgatitenparaprakisht.

Letërdhestilolapspërvizatim,gërshërë

Pambuk,llum,zhavorr,shishetëmëdhaplastikemekapak

ModuliC2

RrethUjitAutorë:FriedemannKlimek

PërmbledhjeKymodulpërmban3pjesë:

A. CilësitëeujitB. CikliujorC. TokadheujiipijshëmUjiështënjëprejmolekulavemëtërëndësishmedhemëtëpërhapuranësipërfaqeneplanetitdhenëorganizmategjalla.Kavetispecifiketëcilat janëpërgjegjësepërpërdoriminetijnënatyrëdhe jetënepërditshme.Nukmundtëketëjetëpaujë.Njëpasqyrëeshkurtëredisavetivetëujit(A.Vetitëeujit)ështëdhënëqëtanxisëvëzhgiminetyrenëjetënepërditshme.Janëpropozuaredheeksperimente.Nëpjesën B.Cikli i ujit, janë përpunuar ciklet lokale dhe globale të ujit. Janë përmbledhur edhe ujëratnëntokësorë, aspekte të caktuara të kushteve lokale dhe globale si dhe karakteristikat klimatike. NëpjesënC.Tokadheujiipijshëm,ështëprezantuarshfaqjaellojevetëndryshmetëujittëpijshëmnatyral.JanëdhënëdisashembujtëburimevenëBullgari.

QëllimetNxënësitfitojnëdijengafizikadhekimiadhekryejnëeksperimente.Atamundtëpërshkruajnëaspektetërëndësishme të ciklit ujor dhe t’i krahasojnë të njëjtat me karakteristikat e ujit lokal. Bëhen tëvetëdijshëmpërndikiminendryshimeveklimatikedhegjendjenendryshuartëujitnëfurniziminlokalme ujë. Nxënësit mund të bëjnë dallimin mes llojeve të ndryshme të ujit të pijshëm, tëkryejnëeksperimenteqëtëshohinsesitokaepastronujindhetëbëjnëtestepërtëkontrolluarcilësinëeujit.

FjalëtkryesoredhetermaDendësi,pikaengrirjesdheshkrirjes,kapacitetispecifikingrohjes,polaritetdhetretshmëri,vleraepH,tensioni sipërfaqësor, cikli ujor, avullim, kondensim, reshje, filtrim, ruajtje, humbje, ujëra nëntokësorë,ujërasipërfaqësorë,strukturaetokës,llojetëtokës,pastrim,burim.

Përgatitje/materialet

Moduli


RrethujitA–Vetitëeujit

HyrjeAdinënxënësitpërndonjëorganizëmtëgjallëicilimundtëjetojëpaujë?Akaluleecilanukvyshket,kafshëecilanukdotëvdespaujë?Çdollojtoke,çdollojkafshepamarrëparasyshaështëajoemadhe,sielefantiapoinsektivogëlsibletaosemilingona,varetngauji.Njerëzit,jovetëmqëvarenngaujipërtëmbijetuar,poredhe60-70%ngatrupiityre,nëtëvërtetëështëujë.Ujigjithashtuështëedhemjedisjetësorpërshumëkrijesatëgjalla(p.sh.dete,lumenj,këneta,liqene).Ujiështëpjesëerëndësishmeepërditshmërisë.Nanevojitetujëpërharxhimditor(veshje,ushqim,etj.),transport(lumenj,dete,etj.)osepërkohënelirë(notim,skinëujë,skinëakull).Ujiështëinevojshëmpëraktivitetetepërditshmesigatim,pirje,pastrim.Aiështëelement i rëndësishëmpër jetëndhesidomospërprosperitetemirëqenie.Qëtëarrihetgjertetëkuptuaritmëmirëedobësisësëujittëpijshëm,ështëenevojshmetëdihendisavetitëtij.Këtoveti janëmahnitëse(enëshikimtëparëmëshumëosemëpaktëfshehta)dhenatregojnëelementetërralla,vibrantedhetëgjalla.

1 VetitëeujitDendësiaUjikadendësimesatareprej1g/cm3nëgjendjetëlëngët.Sidoqoftë,ajondryshonkurujingrin.Vëllimirritetnëfazënekalimitngaujinëakull,dhedendësiazvogëlohetderinë0,9g/cm3.Sidoqoftë,akulliduket“mëilehtë”seujisepsenotonnësipërfaqe.Ashtusivëllimiiujitrritetgjatëngrirjes,aizhvillonedhefuqitëmadhe.Shembull:tubateujitmundtëpëlcasingjatëdimritnësenukjanëtëizoluarmirë.

GjendjetëmateriesShkalla jonëetemperaturësme“shkallëCelsius”përmatjepërdorpikatengrirjesdhetëshkrirjessëujit.Nëdypikat,ujiendryshongjendjenetij.Grafikumëposhtëipërmbanemratetëgjithandryshimevetëgjendjessëujit.Ujiështëmolekulaevetmenëtokëecilaikatëtregjendjetnënatyrë.

KapacitetispecifikingrohjesUjikakapacitetshumëtëlartëtëngrohjes(4,186kJ/kg*K)nëkrahasimmeshumëmaterietëtjerasimetalet(p.sh.hekuri0,477kJ/kg*K)oselëngjetetjera(p.sh.vaji1,67kJ/kg*K).Ujikanevojëpërshumëenergjiqëtëngrohet,sepsemundtëpërmbajëshumëmëshumëenergji.Përkthimaieruankëtëenergjidheftohetngadalë.Prejkëtu,sipërfaqetemëdhaujoremundtëjenërezervuarelokalepërenergjidhemundtashfrytëzojmëkëtëujëpërngrohje.

Grafiku1:Uji–gjendjaagregateemateries.Burim:http://en.wikipedia.org/wiki/State_of_matter


DetiiZipunonsirezervuarimadhpërngrohjegjatëdimrit(temperaturamëtëlartanëbregdetsesanëbrendësi).

Polaritet/TretshmëriUjikastrukturëmolekularemepjesëpozitivedhenegative(grafiku).Kjovetiështëerëndësishmepërtretshmërinëesubstancavetëtjeranëujë.Molekulatpolaresisheqeri,kripadheetanolimundtëtretenlehtënëujë.Vajiështëgatiipatretshëmdhenotonsishtresëehollënësipërfaqeneujit.Sidoqëtëjetë,nësepërdorimsapunosemjettëngjashëm,substancatmundtëzbërthehensivajiosegjalpi.

TensionisipërfaqësorPolariteti imolekulavetëujit ipërmendurmëlartshkakton lidhjetëfortanëmestyre.Lidhjetmesmolekulave(tensionisipërfaqësor)shkaktonrrumbullakim(menisk)nësipërfaqenelëngutafërsipërfaqessëgotësosendonjësenditjetër.Meniskuivajitështëindryshëmngameniskuiujit.Forcatnëmesmolekulavetëujitjanëmëtëdobëtasesaatonëmestëgotësdheujit,ndërsaforcatnëmesmolekulavetëvajitjanëmëtëmëdhasesaatonëmesvajitdhegotës.Nëilustriminmëposhtë,tregohetefekti iujitdhevajitnëgotënëkrijiminenjëmeniskukonkavdhekonveks. Lidhjet ndërmolekulare janë gjithashtu përgjegjëse për krijimin e pikave. Në natyrë dhe në jetën epërditshmemund t’i shohim efektet e tensionit sipërfaqësor. Për shembull, disa kafshëmund të “ecin” nëpërsipërfaqen e ujit (p.sh. merimanga e ujit). Shtimi i disa pikave të detergjentit ndërpret lidhjet e forta në mesmolekulavetëujitdheeshkatërrontensioninsipërfaqësor.

PHPHështënjësimatëseecilapërshkruansesiështëmjedisi–bazikapoacidik.Fillonnga1(shumëacidik),(neutral)deri14(bazik).Përshumëprocesebiologjikedhekimike,ështëerëndësishmevleraepH.Nësekjondryshonshumëngaoptimaljapërreaksiontëcaktuar,procesinukdotëketësukses.Shembull,stomakuynëkërkonvlerëtëрНrreth1(ecilasigurohetngaacidiistomakut)nëmënyrëqëtabluajëushqimin.

2 UshtrimedheaktiviteteJepininxënësvedetyrëqëtëpërshkruajnëçfarërezultateshpresinngaeksperimentetnëvijim,pseepresinatëdheçkakanëvërejturgjatëeksperimenteve:

Modelimolekulëssëujit.Burim:www.uni-duesseldorf.de

Tensionisipërfaqësorilëngjevetëndryshme(ujëdhevaj)


1

Dendësia• Materialetëndryshme(vida,tapa,dru,akull)sillennëmënyratëndryshmekurdot’ivejmënëujë.Ato

notojnëosefundosenvarësishtngadendësiaetyre.

• Ngrirjaeujitnëshishetëvoglaqelqi.Shishjadotëthyhetkurdotëformohetakullidhedotëzgjerohet.Mbushni2shishetëqelqtameujëdhembyllinimekapak.Vendosininëfrigorifermengrirjetëthellë.Herëntjetërkurt’inxirrnijashtë(pasdisaorëve)atoduhettëjenëtëthyera.

Gjendjetemateries• Kumundt’igjejmëgjendjetendryshmetëmaterieve(ujë,akull,avull)nëmjedisinnatyror?

Polaritet/Tretshmëri• Utregonimematerialetëmbushuranëmënyrëelektrostatike,sishkopinjplastikë(p.sh.2stilolapsaplastik,

osematerialleshi)sederisaujirrjedh(ngaçezma)mundtëtërhiqetngambushjaelektrostatike.

• Tretshmëriaematerialevetëndryshme:kripë,sheqer,vaj.Çkadotëndodhënësepërdoretsapun?

Tensionisipërfaqësor• Siduketsipërfaqjakurujiështëvënënëepruvetëtëngushtëmefundtësheshtë?

• Fëmijëtqëndrojnëdheseciliprejtyrembanpërdoredyfëmijëtëtjerë(jonëkolonë).Kjoduhettëtregojëlidhjetnëmesmolekulavetëujitdhesesiatoformojnëstrukturërrethore,p.sh.menisk(osepikë).Sendi(p.sh.libri,gota)tëcilinsecilifëmijëduhettambajënënjërëndorëderisametjetrënkapdorënefëmijëstjetër,tregonefektinesapunitmbitensionin.

• Kapësjamundtënotojënësipërfaqeneujit.Nësefëmijëtnukmundenmekujdestavendosinatënësipërfaqeneujit,mundtëshfrytëzojnëletër.Tështuaritedisapikavesapundotashkatërrojëtensioninsipërfaqësordhekapësjadotëfundoset.

pH• MatjaevleravetëpHtëlëngjevetëndryshme:• Uthull,sapun,coca-cola,ujëshiu,ujëtëgazuar,ujëpërpije,portokall.

Pyetjekryesore• Njënjeripeshon100kg.Saprejtijështëujë?• Nëcilatgjendjeagregateekzistonuji?• Nëçfarëtemperatureujingrindhevlon?• Nëçfarëtemperaturengrindhevlonujiidetit?

AktivitetelidhurmePUSK• Nëseemendonishtëpinëtuaj,nëcilatsituataviheninëkontaktmeujinnëgjendjetëndryshme

agregate?• Nëcilëtmuajtëvitittokanërrethintuajështëengrirë?Andikojnëkushtetklimatikenëcilësinëdhe

sasinëeujitnëntokësornëvendintuaj?

3 BurimedhematerialepërpunënemëtejshmeWater Science for Schools, U.S. Geological Survey (USGS), (2012). E disponueshme në http://ga.water.usgs.gov/edu/,Water Structure and Science, (2012). Достапни на http://www.lsbu.ac.uk/water/


1

RrethUjitB–Cikliujor

4 CikliUjor–GlobalCikliujorfillonnëoqeansepseaiështërezervuarimëimadhnëbotë.Mbulon71%tësipërfaqessëTokës.Energjiadielloreengrohujin,sidomosnëzonattropikale.Përmesavullimit,sidomosnësipërfaqetëdetitdhepranëbregdetitkrijohet lagështi.Përshkakseuji iavulluarështëmë i lehtëseajri,ngjitetnëatmosferë.Lartajri ftohetdheujikondensohet.Kjokrijonre.Eraibartretëngatoka.

Kurajrimelagështitakohetmezonatëftohta,ngjitetlart;ngjitetlartedhekurtakohetmemalet.Kurajringjitetlart, ai ftohet. Ajri i ftohtëmund të përmbajëmë shumë lagështi se ajri i nxehtë. Nëse retë përmbajnë ujë tëkondensuarderinënjësasitëcaktuar,fillontëbjerëshidheujibienëtokësishi,dëborëosebreshër.Llojinëtëcilinbieujivaretngatemperaturalokale.Kurujibienëtokë,mundtëdepërtojënëtokëdhetëarrijëderiteujëratnëntokësorëosetërrjedhënësipërfaqederitesipërfaqetmëtëmëdhatëujit.

Përmesburimitosepusit,ujëratnëntokësorearrijnëderinësipërfaqedhepërmessistemittëlumenjvearrijnëderinëoqeane.Nëzonatpolaredhekuroratelartamalore,njëpjesëeujitështëgjithnjënëgjendjetëfortësiakulloseborë,dhepoenjëjtapërmesshkrirjesmundtëarrijënëoqean.(Foto1).

5 CikliUjor-LokalCiklet lokaleujorevarenngakarakteristikatgjeografike, si gjerësia,pastajngaafërsiaedetit,drejtimi i erërave,temperaturatgjatëvititdhetopografia.ShikonitemperaturatvjetoremesataredhesasitëeshiutnëdisaqytetetëEvropës(tabela1dhefoto2).

Foto1:Cikliujor,Burim:ttp://mk.wikipedia.org/wiki


Qyteti Temperatura[°C](mesatarevjetore)

Shirat[mm](mesatarevjetore)

Sofje 9,7 563

Paris 10,6 639

Moskë 5,0 688

Stambolli 14,1 698

Londër 9,7 753

Mynih 9,2 1009

6 Ushtrimedhepyetje• Cilatforcaeprodhojnëciklinujor?

• SasipërfaqeeTokësështëembuluarmeujë?

• Bëninjëvizatimtëthjeshtëtëciklitujor.Emërtonidhepërshkruanitëgjithagjendjetagregatetërëndësishmetëujit.

• Përmendnitëgjithallojeteujitkurbiengaqielli.

• Çfarëndodhmemostrattuajatëujit(burime,puse)nësekamëpaktëreshura?

Tabela1:TemperaturadhesasiaeshiravenëdisaqytetetëEvropësBurim:www.klimadiagramme.de

Figura2:SasiamesatarevjetoreeshiravenëEvropë,Burim:http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/figures/average-annual-precipitation


• Akanëpërvojënxënësittuajmetermatthatësire/vërshimedheakanëdijeniseçkadotëthotëajopërjetënetyretëpërditshme?

• Siparaqitenreshjetnevendintuajgjatëvitit?

• Aështëmjedisiiprirurpërthatësiradhearrjedhngakëtuedhemungesaeujit?

7 Tekstedhematerialepërpërpunimtëmëtejshëm

EuropeanWater1/2:25-30,(2003).ClimateVariabilityandChangeImpactonWaterResourcesinBulgaria.Edisponueshmenëhttp://www.ewra.net/ew/pdf/EW_2003_1-2_04.pdfWaterScienceforSchools,U.S.GeologicalSurvey(USGS),(2012).Edisponueshmenëhttp://ga.water.usgs.gov/edu/

RrethUjitC- Tokadheujiipijshëm

8 Ujëratnëntokësorë

Tekstinëvijimpërshkruanrrjedhjeneujit,dukefilluarngapikakuaidepërtohetnëtokëderitepikakurparaqitetnësipërfaqe;p.sh.siburimosepus.Ujëratnëntokësorë,tëpërmenduranëmodulinB3(cikliujor),janëtëprodhuarangareshjet(shi,borë)tëcilatinfiltrohennëtokë.Forcategravitetittokësoretërheqinujinmëthellënëpërtokëdhee çojnë deri te sistemi i ujërave nëntokësorë ku, mëshpesh,injëjtiegjenrrugënmbrapaderinësipërfaqe.Tokaështë–ethënëmëthjeshtë–përzierjee gurëve,argjilave, llumit, materieve organike, ajrit, ujit dheorganizmavetëndryshme.Gjithashtukamëshumëllojetë shtresave (Foto1). Kanjë varg tëmadh të tokave tëndryshme dhe secila ka karakteristika unike, dukepërfshirë ngjyrën, teksturën, strukturën, thellësinë dhemineralet. Përbërja dhe thellësia e tokës ndikon nëpërbërjen e ujërave nëntokësorë. Ekziston këmbimintensiv i substancave mes ujit dhe tokës dhe e njëjtarezultonme,përshembull,ujëtëpasurmemineraleosetëvarfërmemineralemefortësitëndryshme.Tokamundtë jetë filtër dhe t’i përthithëmineralet, pesticidet dhethartirat.Ashtusikalonujinëpërtokë,mundtëmbledhëmaterietëshëndetshmetënevojshme,simineralet,epoashtuedhematerietedëmshmesiarsenin,nitratetosepesticidet. Ashtu sikurse uji depërton më thellë,nganjëherë arrin gjer në shtresa të cilat nuk mund t’ikalojë. Rrjedh horizontalisht nëpër shtresën, duke imbushurtëgjithakanaletdheporetetokës.Kjoshtresëe


tokëspërplotmeujëquhetshtresëakuiferi(ujëranëntokësorë).Kurkjoshtresëtëarrijëgjernësipërfaqe,ujëratnëntokësorformojnëburim.

Pavarësishtngakushtetgjeografikelokale,ekzistojnëllojetëndryshmetëburimeveqënukelëshojnëujin,eqëkërkojnëmakineritëndryshmepërtanxjerrëatëngatoka.Llojinteresantiburimitosepusitështëpusiarteik.Kypusgjendetnëpresiongjeografikkuujëratnëntokësorëinënshtrohennjështypjejetëcaktuar.Kjoshtypjeështëaqemadhesaujidelvetënësipërfaqe,papompë.(Foto2).

Thellësiaeujëravenëntokësorëmundtëndryshojëdhemundtëarrijëderinëdisaqindrametrathellësinëtokë.Termtjetërpërujëranëntokësorëështëakuifer,sidoqëtëjetë,kyterm,mëshpeshpërdoretqëtëpërshkruajëformacionetëcilatpërmbajnëujëeqëmundtësigurojnëujëtëmjaftueshëmpërnevojatenjerëzve(industrinë).Shpeshstrukturatendryshmetështresavetëtokësqënukelëshojnëujinformohenthellënëtokë.Shumëshpesh,samëthellëdepërtojnëujëratnëntokësorë,aqmëtëmbrojturjanë.Shtresatendryshmenëtokëeformojnëefektinefiltritdukeepastruarujin,siçështëpërmendurmëlartmendihmënetokës.Shtresatqënukelëshojnëujinmëafërsipërfaqessëtokësjanëtëpriruratëndoten.Ndotjaemadheeujëravenëntokësorënëshumicënerasteveështëshkaktuarnganjeriu.Prandaj,mbrojtjaeujitështëmerëndësijetike.(ShikonimodulinBpërinformacionelidhurmembrojtjeneujit).

Mbushjaeburimeve lokalevaretngagjeologjiadheklima.Për shkak se shtresate tokësqënuke lëshojnëujinpërmbajnëvetëmsasitëcaktuaratëujit,furnizimilokalvaretngareshjetnëjavëtosemuajtefundit.Nësekamëpakreshjedhe/osetemperaturatëlarta,pusetdheburimetmundtështerojnë.

Burimi:http://www.douglas.co.us/water/What_is_an_Aquifer.html

Zonapërrimbushje

Ujëpërnëtavolinë

Pusarteik

Vendipërruajtjeneujit

Pastrimipakufizuar

Puspërujëtëpijshëm

Vendipërruajtjeneujit

Ujëipijshëm Pusarteik

Pastrimiisigurtiujit

Sipërfaqeetokës

Pastrimikufizuar

Ujëpërnëtavolinë

Sipërfaqepotenciometrike


9 UjiipijshëmSipasProtokollitpërujindheshëndetinngaUNECEdheOBSH“Ujiipijshëmështëujiiciliështëshfrytëzuar,oseaikonsiderohetnëdispozicionpërpërdorimpërt’upirënganjerëzit,gatim,përgatitjeneushqimit,higjienënpersonaledhegjëra tëngjashme”,uji ipijshëmoseuji i lëvizshëmështëujëmecilësi të lartë i cilimundtëpërdoretoseshfrytëzohetposaçërishtpërt’upirëdhegatimmerreziktëvogëlpërpasojatëdëmshme.Aiduhettëjetëshumëipastër.Mundtëekzistojnëburimetëndryshmetëujittëpijshëmpavarësishtngakushtetemjedisit.Ujiipijshëmmundtëketëorigjinëngaujëratnëntokësorë(burime,puse),ngaujëratsipërfaqësorë(lumenj,liqene,rezervuare,dete),ujëngashiuoseedhengamjegulla.Përdorimiiujëravesipërfaqësorëmundtëjetëinevojshëmnëseujëratnëntokësorëjanëtërrallëosenukmundtëanalizohen.Ujëratsipërfaqësorëjanëmëtëprirurpërndotjengafaktorët antropogjen dhe dukuritë natyrore dhe çdo herë duhet të analizohen dhe të trajtohen nëmënyrë tëpërshtatshme.Edhepse71%eplanetittonëështëembuluarmeujë,vetëmnjëpjesëevogëletijmundtëpërdoretpërpije(tabela1).

Vëllimiiujit[km³] Përqindja[%]

Gjithsej 1384,120000 100.

Ujëikripur(dete) 1,348,000000 97.39

Ujëifreskët(Gjithsej) 36,020,000 100 2.60

Ujëifreskët

Ujënëakullinpolar,akullinedeteve,akullnajat 27,820,000 77.23 2.01

Ujënëntokësor,lagështiaetokës 8,062,000 22.38 0.58

Ujinëlumenjdheliqene 127,000 0.35 0.01

Ujinëatmosferë 13,000 0.04 0.001

Vetëm1%ngaigjithëujimundtëpërdoretpërt’upirë!Kjoështëekuivalenteme0.0026%ngasasiaepërgjithshmeeujit!Përtabërëkëtëmëtëqartë,jaedhekrahasimi:Nësenjëvaskëembushimmeujë(150l)dhekjoparaqetsasinëepërgjithshmetëujitnëbotë,atëherërreth4.2l(½kove)ështëujëifreskëtdhengakjo:• 3.2ljanëakull(nëpoletdheakullnajat),• 1lështëujënëntokësordhevetëm• 0.02l(gotëkonjaku)janëujërasipërfaqësor(lumenj,liqene),• 0.004ljanëujëipastërpërt’upirë.

10 EksperimentNdërtonifiltërpersonalpërujë• Pritnifundineshishesplastike.Kthejenimbrapsht(mekapakunnëfund),vendosniqymyr,pastajllumdhe

shtoniargjilënëfund.

• Krijonipak“ujëtëturbullt”(dhe+ujëdhepërzieni)

Tabela1:VëllimiiujitnëTokë,Burim:Marcinek&Rosenkranz1996,DataaccordingtoBaumgartnerundReichel1975;bfw.ac.at/300/pdf/globaler_wasserkreislauf.pdf


• Largojenikapakuneshishes.Hidhnipakujënëshishenecilataniështëfiltërdhevëreniçfarëdotëndodhë.Siduketujiqërrjedh?

• Mbusheninjëshishemedhèngakopshtidhenjëmeargjilësiështëpërmendurmëlart.Shtonipakujëmbitodhevëreniçfarëdotëndodhë.Mundohunitashpjegoniatëqëshihni.

AktivitetelidhurmePUSK

• Cilatllojetëburimevegjendennëkomunitetinlokal?

• Nëçfarëpozitegjeografikegjendetkomunitetilokal?

• Cilatshtresatëtokësmundtëgjendendhesiembrojnëujinato?

• Ngacilatburimeemarrimujinepijshëm?Satëthellëjanëata?

11 TekstedhematerialepërliteraturështesëUNECE,WHO(2000).ProtocolonWaterandHealth.Edisponueshmenë

UN-StatisticsWaterResources,(2012).Idisponueshëmngahttp://www.unwater.org/statistics_res.htmlNelson,StephenA.,TulaneUniversity,(2011).Groundwater.Idisponueshëmngahttp://www.tulane.edu/~sanelson/geol111/groundwater.htm

ModuliC3

LarjaeduarveAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland

PërmbledhjeLarjaeduarvemeujëtëpastërdhesapunështëmënyramëemirëdhemëefikasepërtambrojturshëndetin

publikdheatëindividual.Mundtëpengojëpërhapjenesëmundjeveviralesidiarrenë,hepatitinA,kolerën

etj.

Nëgjithëbotën1,5milionëfëmijëvdesinçdoditëngadiarreja.Larjaeduarvemesapunmundtazvogëlojë

vdekshmërinëefëmijëvengadiarrejaderinë44%.Nëkëtëmodul,lidhjamesujit,harxhimittëujit,higjienës

dheshëndetittënjeriutjanëdiskutuardukelidhurinformacionetërejangamoduletemëparshme.Gjithashtu

janëdhënëdisatëdhënahistorikepërWASH.

QëllimetNxënësitjanëtëinformuarpërrëndësinëelarjessëduarvemeqëllimqëtëzvogëlohenrreziqet

shëndetësoremetëcilatatamundtëballafaqohennëjetënepërditshme.Atajanëtëinkurajuartëkrijojnë

shprehipërlarjeneduarve;dhegjithashtu,tëinformohenkomunitetetdheshkollatecaktuarapër

rëndësinëelarjessëduarvedherolinesajnëmbrojtjengasëmundjet.

FjalëtkryesoredhetermaLarjaeduarve,mekanizmifekalo–oral,higjienapersonale,shëndetipublik,mikroorganizma,patogjene.

Përgatitje/materialet


Lavaman,ujë,sapun,peshqir. Kontrolloniajanësapunidhepeshqiriaty

Letërdhelapspërvizatim

“Glitterbug“lëng,“Glitterbug”pluhurTëporositennë:

http://www.handhygieneeurope.com

LlambëUV Mundtëblihet/porositetgjithkund.

Moduli


LarjaeduarveLarjaeduarve:pjesamëerëndësishmeehigjienëspersonale

Duartduhettëlahennëtëashtuquajturënkohëkritike,sidomospasshkuarjesnëtualet,paramarrjessëushqimit

oselëngjevedheparafutjessëçdogjëjenëgojëmeqëllimtëmbrojtjesngapërcjelljaemundshmeesëmundjeve.

Larja e duarve është pjesa më e rëndësishme e higjienës personale për mbrojtjen e shëndetit publik dhe atij

personal.Duartlahenmeujëtëftohtëdhesapun.Nëfillimduartshpërlahenmeujë,bëhenmesapundhepastaj

fërkohenfort.Nëfundduhettëlahenmeujëtëpastër.Nësenukkenisendtëpastërpërt’itharëduart,mëmirëtë

lihentëthahenvetë.Nësepërtharjeneduarveështëpërdorurndonjësendipapastër,larjaeduarvenukkaasnjë

efektpozitiv.

Jini të vetëdijshëm se tastiera e papastër e kompjuterit, dorezat e dyerve etj.,mund të përmbajnëmë shumë

mikroorganizmasetualetetemirëmbajtura.

Transmetimi fekalo-oral ndodh kur shkaktarët e sëmundjes gjinden në jashtëqitjen e një njeriu ose kafshe dhe

nëpërmjetduarvetëndoturamekëtëmaterialarrijnënëgojënenjeriut.Kjoështësidomoseshpeshtënëmjediset

apogrupetekujdesitditor,kumikroorganizmatngafekaletjanëprezentnësipërfaqetapodhenëduartekëtyre

ofruesve.Shpesh infeksioniështë ipadukshëm.Për sa ipërketdisa infeksioneve, siç janëato të shkaktuaranga

rotaviruset,vetëmdisagrimcavirale(<100)duhenqëtëshkaktohetinfeksioni.Infeksionetetjera,siçjanëatotë

shkaktuarangasalmonela,kërkojnënumërmëtëmadhtëorganizmave(>100,000)përtëshkaktuarinfeksion.Në

mungesëtëkontaminimittëdukshëmtëjashtëqitjes,këtomikroorganizmashpeshudhëtojnënëpërmjetushqimit

osepijevetëhelmuara.

Hulumtimetkanëtreguarselarjaethjeshtëeduarvemesapunmundtazvogëlojëdukshëmrrezikunngadiarreja

prej30-50%,dhengainfeksionetetraktitrespiratorprej21-45%.Mëshumëshihninë:

http://globalhandwashing.org/why/health-impact#sthash.3bvcWz3m.dpuf

1gramfeçepërmban

10milionviruse

1milionbaktere

1,000cistetëparazitëve

100vezëtëparazitëveTabela1:MikroorganizmanëfekaleBurim:NewInternationalistIssue414,2008,

Gishtërinjtë

Jashtëqitja

Miza

Toka

UJI

Ushqim Mikpritëstërinj

Foto1:Rrugafekalo-oraleepërcjelljessëmikroorganizmave.patogjen,Burimi:NewInternationalistIssue414,2008,http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/


Shumëshpeshinfeksionetpërhapennërrugëfekalo-orale,dukepërfshirëkëtusëmundjetsidiarreja,kolera,ethet

tifos,Coxsackievirus(sëmundjapëllëmbë-shputa-gojë)dheinfeksionetmehelmime.Mikroorganizmapatogjentë

cilëtmund t’i shkaktojnë këto sëmundje janë: Adenovirus, Campylobacter, Enterovirus, E. Coli, Giardia lamblia,

HepatitiA,helminte,tenie,Poliovirus,Rotavirus,Salmonela,Shigella,Toxoplasma.Epidemitënjohuramirëjanëpër

shembullajomeЕ.ColinëGjermani(2011),HepatitiA(Bullgari,2010),epidemianëEvropënëshekullinemesjetës.

Rëndësiaengrëniessëushqimittëpastër,pirjessëujittëpastërdhepërdorimittëujittëpastërpërlarje

Pishinatdheujiimbledhurnëparqetgjithashtumundtëjenëvendetëpërcjelljesfekalo-oraletësëmundjeve.Nëse

ujinukështëdukshëmikontaminuardheështëikloruar,futjaeujitnëgojëshpeshnukështëemjaftueshmepër

tëshkaktuarçfarëdollojinfeksioni;rrezikurritetmepirjeneujit.Asnjëherëmospiniujëngadeti/lumi/pishinadhe

vendepërlojërakuështëmbledhurujë,ngapompatpërujitjeetj.

Foto2:Fotografiebakterevenëduartëlarajomirë.Burim:www.1st-in-handwashing.com

Fermaebakterevet’ipastrojmë!

Baktere


Çdokush duhet ta dijë:

Pastroni duart tuaja

• Mesapundheujëqërrjedh

• Fërkojiniduartjomëpakse20sekonda

• Fërkojiniduartkudo,mbrapa,pëllëmbën,poshtëthonjve,mesgishtërinjve

• Shpërlajinimirë

• Mbyllenirubinetinmeletërhigjienikenëvendtëduarve

• Paskollitjesapoteshtimës

• Paradhepasshkuarjesnëtualet

• Paradhepastrajtimittëplagëve

• Paradhepaspërdorimittëpunëvetënjëjta

Shëndeti juaj është në duart tuaja

Foto3:Instruksionedherekomandimepërlarjeneduarvetuaja.Burim:StudentsHealthServices,Windsor


Foto4:Ilustrimivendevetëcilatmëshpeshtejkalohengjatëlarjessëduarve.Burim:HAHSIPCU2003

Foto5:Ilustrimsesitëlahenduartnëmënyrëtëdrejtë.Burim:http://.handhygieneeurope.com

Lëshimetmëtëshpeshta

Lëshimetmëtërralla

Pjesaepërparmeedorës Pjesaepasmeedorës

1. Ujëdhesapun

2. Pëllëmbadhepjesaejashtme

3.Gishtërinjtë 4. Thonjtë

6. Tharje

Larjaesukseshmeeduarve

5. Shpëlarje


Ushtrimedhepyetje

• ÇfarëshënonshkurtesaWASH?

• Çojinifëmijëtteambientiipastrimittëduarvedhetregojuanitëgjithëhapatelarjessëdrejtëtëduarve.

Fototmëlart(foto2,3,4dhe5)mundtëkopjohendhetëvendosennëklasë,mundtëpërdorensibazëpër

diskutimeteardhshme.

• Njihunimenjëekspertngakomunitetiicilidot’judemonstrojësitëpërgatitnisapunnështëpi.

• Diskutonipërrëndësinëeujittësigurt/tëpastërpërshëndetinenjeriut.Nëcilatsituataujiipastërështëme

rëndësijetikedhepselarjaeduarveështëaqerëndësishme?

• Shpjegoniçkanënkuptontransmetimifekalo-oralimikroorganizmavepatogjene.

• Sabaktere,viruse,cistedhevezëpatogjenemundtëgjendennëafër1gramfekale?

• Mundtëpërgatitetnjëpyetësorbashkëmenxënësit,dukepërfshirëedhepyetjetnëvijim:

- KurështëDitaBotëroreeLarjessëDuarve?

- Pseështëerëndësishmelarjaeduarve?

- Përshkruanimënyrënesaktëtëlarjessëduarve.

- Cilatsëmundjepengohenmelarjeneduarve?

- Samikroorganizmapatogjenemundtëgjendennëduarpaspërdorimittëtualetit?

- Çfarënënkuptonmekanizmifekalo-oral?Bëninjëvizatimpërkëtë.

- ÇfarëështëmerëndësitëaplikohetnëmënyrëqëtëmbrohemingaHepatitiA?

- Safëmijëvdesinpërafërsishtngadiarrejaçdoditënëbotë?

- Cilaështërëndësiaesapunit?

- Kurduhettëlahenduart?

- Samerëndësiështëpërdorimiiujittëpastërpërlarje?

- Prindërdhepersonatëtjerëngakomunitetimundtëftohennëprezantiminerezultatevekumundtë

demonstrohennjohuritëefituara.Nëkëtëmënyrë,nxënësitkontribuojnënëngritjenevetëdijesnëkëtë

temë.

UshtrimendërvepruesepërlarjeneduarveJuduhet“glitterbug”lëng,pluhurdhellambëUV.Lëngudhepluhuriparaqesinbakterepatogjene.Ijepetpaklëng

osepluhurnxënësitpërtavënënëduartetij/saj.Pastajainxënësduhett’iajapëdorënnxënësittjetërdhetaprek

atë.Mëpastajai/ajoilanduartsiçbënzakonisht.MellambënUVmundtëzbulonikuështëpërhapurbakteridhe

nxënësiaikalarëmirëduart.Dotëndriçojëvetëmnëvendettëcilatnukjanëlarëmirëdhenësipërfaqeqënuk

janëpastruar.

AktivitetetëlidhuramePUS(PlanpërUjëtëSigurt)

• Diskutimnësesigurojnëshkollatdheinstitucionetetjerapublikekushte

tëpërshtatshmepërlarjeneduarve.

• Diskutimsekupërhapenmëtepërbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanëshkaqetpërkëtë

dhesimundettëpërmirësohetkjosituatë?

• Cilataktiviteteduhett’ikenëparasyshpërngritjenevetëdijespërrëndësinëelarjessëduarve?


4. Udhëzim,leximedhepërpunimimëtejshëmNësedonitëporositni“glitterbug”material:HandHygieneEuropehttp://www.handhygieneeurope.com

Ekspertpërhigjienë(2010)HandWashing.Nëdispozicionngahttp://www.hygieneexpert.co.uk/hand-

washing.html

NewInternationalistIssue414,(2008).Toilets-TheFacts.Nëdispozicionnga:

http://www.newint.org/features/2008/08/01/toilets-facts/

UNICEF,(2008).Water,SanitationandHygiene,Hygienepromotion.Nëdispozicionnga:

http://www.unicef.org/wash/index_43107.html

UNICEF.FastFactsandFiguresAbouthandwashing.Nëdispozicionnga:

http://www.unicef.org/india/reallives_6533.htm

ngahttp://www.wsscc.org/UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:

http://www.globalhandwashingday.org/

ModuliC4

HigjienaPublikenë

shkollaAutorë:ClaudiaWendland,DianaIskreva

Përmbledhje

ProgramiWASHnëshkollatpërbëhetngaujiisigurt,qëndrueshmëriaesistemevehidro-sanitaredhesjelljeshigjieno-sanitare në shkollat. Shumë shkolla, sidomos në vendet rurale, nuk kanë ujë të pijshëm tëpërshtatshëm,kanalizimedhe lehtësirapër larjeneduarve,të cilatparaqesin rrezikpërshëndetine tyre.Fëmijëtkanëaftësi tëmësojnësemundtëndikohendhedëmtohenngamungesaeujittëpërshtatshëm,kanalizimeve dhe higjienës (WASH) në mënyra të ndryshme: këtu përfshihen sëmundjet e diarresë dheinfeksionetparazitare.Kriterikryesorpërpraniminetualetevenëshkollangaanaenxënësveështëpastërtia,mungesaeerëssëkeqedheprivatësia.Dihetmirësepunadhembajtjaehigjienës,ështësfidënësecilënshkollë,edhenërastetkurinfrastrukturaështëepërshtatshme.Kyështëshkakupsenëkëtëmodulflasimsesitëngrihetvetëdijapërrëndësinëehigjienëspublikenëshkolla,ofrohen zgjidhje tëpërshtatshmedhesenëçfarëmënyre tëndërmerrenaksioneteduhura.

QëllimetNxënësitduhettëkuptojnërëndësinëeprogramitWASHpërshkollat,lidhjenmesshëndetitdheambientitjetësor,sitëthyhetnjëtemëtabudhetëdiskutojnëpërproblemelidhurmehigjienënnëshkollë.Lexuesidi se si të fillohet njëaksion për përmirësimin e situatësWASH në shkollën e tyre, nëseështëenevojshme.

FjalëtkryesoredhetermeWASH,higjienapublikeshkollore,higjiena,shëndetipublik,patogjen.

Përgatitje

Krijoniatmosferëtëkëndshmedhetëhapur.Higjienapublikenëshkollaështëshumëmerëndësi,pornëshikimtëparënukështëtemëatraktiv.Tëflitetpër tualete, për shumë njerëz,po edhe për fëmijët është një temë tabu.Prandaj ështëme rëndësi tëkrijohetnjëatmosferëemirëdheehapurkunxënësitdotëndiheshintëlirëtëflasinhaptazipërmendimetdheqëndrimetetyrenëdrejtimtëpërfitimittërezultatevetëdobishmengakymodul.

Moduli


HigjienaPublikenëShkolla

HyrjeVlerësohetse88%ngasëmundjetediarresë janëtëshkaktuarangakushtetWASHtëpasigurta.Shumëshkolla,sidomosnëzonatrurale,shpeshnukkanëujëtëpërshtatshëmpërpije,kanalizimdheobjektepërlarjeneduarve.AspektiWASHnëshkollaështëlënëpasdoredhenukështëprioritetnëshumëkomunaedhepseshkollaështëvendku sëmundjet përhapen lehtë për shkak të kontaktit ndërpersonal intensiv. Familjet duhet tambajnë barrën esëmundjeve të fëmijëve të tyre për shkak të kushteve jo të përshtatshme WASH në shkolla. Në mënyrë tëpërmbledhur,sigurimi iprogrameveWASHnëshkolladhefunksionimi idrejtë,zhvillimi ikëtijprogrami,sjellnjënumërtëmadhtëpërfitimeve;OBSH2009:

• Barraesëmundjevetekfëmijët,tektëpunësuaritdhefamiljetetyrezvogëlohet;

• Fëmijëtëshëndoshënëmjedistëshëndoshëmësojnëmëefektivisht;

• Mundtëketëbarazigjinoremëtëmadhenëqasjenëshkollimdhenëpërmbushjene

nevojaveqëkanëtëbëjnëmehigjienën;

• Janëkrijuarmundësiarsimoreqëpromovojnëambientjetësortësigurtnështëpidhekomunitet;

• Fëmijëteshkollavemundtëmësojnëdhetëpraktikojnëgjatëgjithëjetëssjelljepozitivenëaspektinehigjienës;

NëKonferencëne5-tëMinistroretëAmbientitdheShëndetitnëParma,Itali,nëvitin2010,53vendengaEvropa,Kaukazi dhe Rajoni i AzisëQendrormiratuan deklaratënme qëllime të caktuara dhe angazhime për forcimin ezbatimittëprogrameveshëndetësore-ekologjikepërfëmijë,nëmestëtjerash,përpërmirësiminehigjienësdhesituatëssanitarenëshkollatdhekopshtetpërfëmijë.

Tëdhënahistorikepërhigjienënpublike

Nësekthehemimbrapanëhistori,njerëzimikashkruarshumëmëherëtpërrëndësinëembledhjessësigurtdhetrajtiminefeçevetënjeriutdhekafshëve,qëtëmbrohetshëndetipublikdheaiindividual.Tualeteteparahigjienikejanëpërdorurqëngakohëratantike(shihfotografitëmëposhtë).

Tualetiguritngashekullii8p.e.rnëqytetinDovid,JerusalemBurim:http://en.wikipedia.org/wiki/City_of_David


Mundtëmësojmëpërrëndësinëetualetevedhesjelljenndajshëndetit,përshembull,ngamuzeumetpërtualete,siç kanë Indi dheGjermani.Gjithashtumund të jetë interesantepër ju tëdini se tualetimë i sofistikuar ështëndërtuarpëranijetkozmike.AnijakozmikeSoyuzkishtestrukturëtualetinëbordqëngafillimetesajnëvitin1967.Nëvitin2008RusiaishitiNASA–steknologjipërStacioninNdërkombëtartëHapësirëspër19milionUSD.Sistemiriciklonurinënnëujë.Në disa vende ekzistojnë rregulla shumë të rrepta të cilat kanë të bëjnëme sjelljen specifike përmbrojtjen eshëndetitpublikdheatijprivat.NëIndi,përshembull,doraemajtëështëdorëepisët,ndërsadoraedjathtëështëdorëepastër.NëJaponi,ndërkaq,ështërreptësishtëendaluarqëtëteshtinidhetapastronihundënpublikisht,enësekëtëebëniduhetmenjëherët’ilaniduart.

Llojetëndryshmetëtualeteve

2.1 Tualetimeshfrytëzimautomatiktëujit

Fleshtualete:Atojanëtualetestandarde,tëcilatlëshojnësasitëndryshmetëujit.Përnumrinmëtëmadhtëtyreepërbashkëtështëajosekëtatualeteshfrytëzojnëderi10litraujëpërshpëlarje,derisatualeteterinjtëcilëtmbajnëllogaripërkursimineujit,shfrytëzojnëvetëm3–5litraujë.Tualetetqëshfrytëzojnëmëpakujë,vetëm1litërpërçdoshpërlajë,janëmesistemvakumi,tëcilëtmundett’ikeniparënëaeroplanosenëtrenbashkëkohor.

Tualetpublikromak,OstiaAntikaBurim:http://en.wikipedia.org/wiki/Ostia_Antica

Tualetetmevakumshfrytëzojnënga1litërujëgjatëshpëlarjes


Ekzistojnëshumënjerëz,ekspertëpërujin,tëcilëtekritikojnëfaktinsenjerëzitpastrojnëfeçetdukeharxhuarujëmecilësitëlartëpërt’upirë,icilikanevojëpërpërpjekjetëmëdhapërt’utrajtuarsiedheujëratezeza,epastajtëlëshohennëmjedisin jetësor.Kjoështëarsyejapsekadisadrejtimetërejanëpërsosmërinëetualetevetëcilatçojnëdrejttualetevebashkëkohorë,paujëosetëthatë.PërmëtepërinformacionenëdetajeshihninëmodulinB5.

2.2 Tualetiifushës/Tualetimegropë

Mundtëdinipërtualetettradicionale,tualetetëfushës(tualetemegropë)tëcilatnukpërdorinasnjëllojujipërshpëlarje.Ataaplikohennëzonakunukekzistonfurnizimisigurtmeujëdhezakonishtgjendenlargshtëpive,nëkopsht, sepse kundërmojnë erë të keqe. Në ata është vështirë të ruhet higjiena dhe mund t’i ndotin ujëratnëntokësorë me substanca sekretore në rast se ujërat nëntokësore janë në nivel të lartë, sepse feçet nukgrumbullohendhenuktrajtohen.

2.3 Tualetmeprocestëkompostimit

Tualetimekompostimnukshfrytëzonshkarkimineujit.Aiështësistemithatëitualeteve,kujashtëqitjaenjeriutzbërthehet biologjikisht në përbërjeme ndihmën e baktereve aerobe. Jashtëqitja e njeriut shpesh përzihetmetallashpërtëndihmuarpërpuniminbiologjikaerob,ithithëlëngjetdheezvogëlonerënekeqe.Prandajtualetet,mundtëvendosenedhenëlokaletëmbyllura.Tualetetmekompostimshfrytëzohensialternativëpërzëvendësiminetualetevemeshkarkimuji,nëvendetkunukekzistonfurnizimisigurtmeujëosenukkanëdispozicionobjektpërkatëspërtrajtiminetyre.Përbërësiteprodhuarmundtëshfrytëzohennëkopshtaridhenëbujqësi.

Tualettradicionalifushës(tualetmegropë)

TualetmekompostimnëFinlandë(Foto:KatiHinkanen)


2.4 Tualetemendryshimtëdrejtimittëurinës

Tualetetbashkëkohorejanëkrijuarmesistempërndryshiminedrejtimittëurinës,kështuqëurinadhematerietfekalemundtëmblidhenndaras.Poashtukaedhetualetetëthatamemundësipërndryshiminedrejtimittëurinës,iciligarantonsetualetinukmbanerëtëkeqe,egjithashtumundtëvendosetnëhapësiratëmbyllura(nëndryshimngatualetetefushës/tualetetmegropë).Nëvendqëtëshfrytëzohetujëpërshpëlarje,këtashpërlahenmematerialtëthatësihi,dhe/osetallashnëmënyrëqëtëpengohetaromaekeqe.Urinapërmbanpërqendrimetëlartatëmaterieveushqyesesiçështëazotidhefosforidhemundtëshërbejësiplehnëbujqësi.Materietfekalemblidhennëntualet,nëdhomëztëposaçme,ruhendhepastajpost-kompostohen.Nga viti 2002 ka demonstrime të shumë modeleve të sistemeve të thata sanitare bashkëkohore dhe tëqëndrueshme,siçjanëtualetetethatamendryshimtëdrejtimittëurinës(UDDToseEkosan)tëcilatjanëndërtuarpërsubjektet,shkollatdhesallateqytetitnëvendetmbarëEvropiane.UDDTishinaplikuarsidomosnërajonemesistemtëcentralizuartëujësjellësitdhe/oseatykumungoninsistemetëkanalizimeve.Përfamiljetshfrytëzohenmëshumëmodeletëtualetevemeulje,ndërsapërvendetpublikemodeletëtualetevemegjunjëzim(banjatturke).Orientimi iOBSHpër shfrytëzimine sigurt të jashtëqitjes sënjeriut nëbujqësi (2006) aplikohetpër trajtimdheripërdorimtësigurttëmaterievetëndara,urinësdhefekaleve.

NëArmeni,Moldavi,Rumani,Ukrainë,Kirgistan,TaxhikistandheGruzishumëtualeteUDDTjanëvënënëshkollaosenëoborretëshkollave.Urinaruhetpër6muajnërezervuaredhesipasOBSHështëesigurtpërpërdorimsiplehnëbujqësi.Materietethatafekaletëmbledhuraruhensëpakunjëvitdheshfrytëzohensibalsampërtokën.Ujiqëpërdoretpërlarjeneshkollës,hidhetjashtëdhetrajtohetnëfiltërtëthjeshtërëre.Për10viteEkosandëshmoisekysistemfunksiononmirëdheepërmirësondukshëmambientinjetësor,dinjitetindherehatinëeshfrytëzuesve,sidomosnëzonatmedimratëftohtëdhepërshkollatdhekopshtetefëmijëve.(PërmëtepërinformacionenëWECF2009).

Tualetmediversiontëurinësmefleshujë Fleshtualetpaspërdorimitnërasttëdiversionittëurinësnëtualettë(UDDT)nëUkrainë


Kanalizimetdhehigjienanëshkolla

Sigurimiikushtevepërhigjienëdheaplikiminepraktikavetëhigjienësjanësfidanëshumëshkolla.OBSH(2009)kazhvilluardrejtimepërprograminWASHnëshkolla,sidomospërvënieneçmimevetëulëta,meçkakëtotualetejanëtëpërshtatshëmpërt’uaplikuarnëzonatrurale,sidhenërajoninmbarëEvropian.Këtoudhëzimejanëpërmbledhurmëposhtë.Hardueri(instalimet)ështëirëndësishëm,porsoftueri(punëdhemirëmbajtje)ështëirëndësishëmpërfunksionimtëmirë.Studimettregojnësepërnxënësitteknologjiaetualetitnukështëerëndësishme,porkriteretkryesorejanë:pastërtia,mungesaearomëssëkeqedheprivatësia.

3.1 Tualeteshkollore

SipasOBSH(2009),tualetetduhettëjenënënumërtëmjaftueshëm,tëketëaksesnëto,tëkenëprivatësi,tëjenëtë sigurta, të pastra dhe të përshtatshme sipas kulturës. Numri i tualeteve varet nga madhësia e shkollës.Rekomandohettëketënjëtualetpër25vajzadhenjëpërpersonelinfemra.Njëtualetdhenjëurinatorepër50djemdhenjëpërpersonelinmeshkuj.Tualetetpërvajzadhedjemduhettëjenëtëndarë.

Që të sigurohet privatësia dhe siguria, tualetet duhet të jenë të vendosura me kujdes, pas diskutimit dhepërzgjedhjesngaanaenxënësvedhepersonelit.Atoduhettëjenëlehtësishttëarritshmedhetësigurta.Çdokabinëtualetiduhet të jetëendarëngatjetradhetëmbylletngabrenda,porduhet të lihetehapurkurnukështënë

PamjeejashtmeeobjektitpërUDDTingjiturmegodinënshkollore

Interieriikabinëssëtualetit

Tualetetëndarapërvajzadhedjem


përdorim.Sidomospërvajzatmëtërritura,çështjaeprivatësisëdhesigurisëështëmerëndësi,ashtuqëatomundtëshkojnënëshkollëedhegjatëkohëssëciklitmenstrual.Duhettësigurohenkoshatpërmbeturina,tëcilatduhettëzbrazenrregullishtngaanaepersonelitpërgjegjëspërpastrim.

Tualetetduhettëpastrohenkurnukjanëtëpastërdhesëpakunjëherënëditëmemjetepërdezinfektim,tëcilatshfrytëzohendhe janëpotencialisht të rrezikshme. Listapërpastrimduhet të jetënë funksiondhenjëkuadër istërviturduhett’ipastrojëdhet’imirëmbajëtualetetnëshkolla.

3.2 Higjiena

Nëshkolladuhettëketënumërtëmjaftueshëmtëçezmavedheobjektevepërlarjeneduarveqëtëmundësohetqasjee lehtëderiteatodheshfrytëzimi iujittëpijshëm,higjienëpersonale,pastrimdhenëseështënevojapërpërgatitjeneushqimitdhelarje.Tualetetduhettëkenëobjektepërlarjeneduarvenëafërsi.Masatkryesoretëndërmarrangaanaenxënësvedhetëpunësuarvenukduhettësjellindëmnëaspekttëmungesëssëujitosesapunitosemungesënëaksesderiteobjektetpërlarjeneduarve.Nëseështëemundshme,igjithëujiiciliështëparashikuarpërshkollën,duhettëjetëmecilësitëlartëtëujittëpijshëm.Arsimipërhigjienëduhettëjetëpjesëeprogramitmësimortëshkollësdhesjelljapozitivenëaspekttëhigjienëstëpromovohetsistematikishtmespersonelitdhenxënësve.Njëngarutinatkryesoreështëlarjaeduarvenëmomentetkritike,sidomospaspërdorimittëtualetitdheparangrënies.Mësimdhënësitdhepersonelitjetërduhettëkuptojnësesjelljaetyrendikondukshëmnësjelljenenxënësvedheataduhettëjapinmodelepozitive.

Sasimëevogëleujitgjatëurinimitnëurinatoremelartësitëndryshmepërdjem.

Personeliicilikapërdetyrëtëpastrojëështëmeshumërëndësi.


3.3 KlubetWASH

KlubetWASH(oseKlubetSanitare,KlubetëShëndetit,KlubepërMjedisJetësoroseKlubiEkosan)janëkomisionetëkrijuaranëshkolla,tëcilëtjanëtëpërbërënganxënësitmeqëllimkryesorqëtërritetvetëdijapërçështjeteWASHnëshkolladhetëzhvillohetplanifikimidhemarrjaeaksionevepërpërmirësimpermanenttësituatëssëWASHnëshkolla.Anëtarëtjanëmundësishtngaklasadhemoshatëndryshme,meqëllimqëtësigurohetqëndrueshmërinëkohë,dhejanëtëpërkrahurngamësuesit.KlubetWASHmundtëtrajnojnëkolegët/pjesëtarëterinjnëlidhjemehigjienën,mundtandryshojnëqëndriminenxënësvelidhurmeçështjeneklubevetëWASH–it,mundtëpropozojnëidesitëpërmirësohetpunadhembajtjaesituatësWASH,p.sh.kutëmerrnisapundheletërtualeti.KlubetWASHmundtëkenënjëpërgjegjësitëveçantëpërt'iraportuardrejtpërdrejtdrejtorittëshkollësnëlidhjemesituatëneWASHrregullisht.

Pyetjedheushtrime

• Prejkurdatojnëtualeteteparatëndërtuar?

• Pseështëerëndësishmehigjienapublikeshkollore?

• KurështëditabotëroreetualetitnëOKB?

4.1 Vlerësimdhediskutimpërkushtetekzistuesetëtualeteveshkollore

(Shënimspecialpërmësuesit):Kujtohunisetemaehigjienëspublikeështëendetabudhepërtëcilënflitetpak.Krijoniatmosferëtëmirë,tëhapurmenxënësit,meqëllimqëtëarrihenrezultatetëmira.Shkonibashkënë tualetine shkollësdhebëni inspektimdirektnëvend.Shfrytëzoni formularinpërvlerësiminecilësisëngamoduliA7dhemundtështonipyetjespecifikedhekomente,tëcilatpërjujanëtërëndësishme.BënianketëmebashkëpunëtorëttuajdheshfrytëzonipyetësorinnëModulinA8!Specifikonirezultatedhediskutonipëratomemësimdhënësindhedrejtorineshkollës,përatëseçkamundtëndryshohet.

4.2 ThemeloniklubinWASHnëshkollë

FilloniformimineklubitWASHnëshkollëdhepërkrahninxënësitnëaktivitetetetyre.

ShembujtëaktivitetevengaklubishkollorWASH(garëpërditënetualetit,informacionepërtualete)


Udhëzimepërleximdhepërpunimtëtëdhënave

UNECE/WHO(2010)Parmadeclaration.Nëdispozicionnga:http://www.wecf.eu/download/2010/03/parma_eh_conf_edoc05-1rev2.pdf

UNICEF,(2011),GlobalHandwashingDayOctober15.Nëdispozicionnga:http://ëëë.globalhandwashingday.org/

UNICEF,(2012).StateoftheWorld’sChildren.http://www.unicef.org/sowc/index_61804.html

UNICEF(2011)WASHinSchoolsMonitoringPackage.Nëdispozicionnga:http://www.unicef.org/wash/files/WASH_in_Schools_Monitoring_Package_English.pdf

WaterSupplyandSanitationCollaborativeCouncil(WSSCC),(2012).WaterSupplyandSanitation.Nëdispozicionnga:http://www.wsscc.org/

WECF(2009)SustainableandSafeSchoolSanitation

http://www.wecf.eu/download/2009/wecf_school_sanitation_english.pdf

WHO(2009)Water,SanitationandHygieneStandardsforSchoolsinLow-costsSettings.Nëdispozicionnga:http://www.who.int/water_sanitation_health/publications/ëash_standards_school.pdf

AktivitetelidhurmePUSK:

• Bisedoninësezotërojnëshkollatdheinstitutetetjerapublikeobjektetëpërshtatshmepërhigjienëpublike.

• Bisedonipëratësekumundtëpërhapenmëshumëbakteretpatogjenenëmjedisinlokal.Cilatjanëshkaqetpërkëtëdhesimundettëpërmirësohetsituata?

• Cilataktivitetemundett’indërmarrinnxënësitmeqëllimqëtërritetvetëdijapërrëndësinëehigjienëspublike?

• Çfarëaksioneshmundtëndërmarrinnxënësitnëmënyrëqëtëpërmirësohenkushtetehigjienëspublikenëshkollë?

ModuliC5

HigjienapersonalepërtërinjtëAutorë:HannaGunnarsson,NatashaDokovskaSpirovska

PërmbledhjeAshtusikursefëmijëtqëarrijnëpubertetindhetrupatetyrendryshojnë,njëkohësishtduhettëndryshojnë

edheshprehitëetyrehigjienike.Mëshumësegjysmaepopullsisëbotërorenënjëmomenttëcaktuarnë

jetënetyredotëkenëmenstruacione,pormungesaemenaxhimittëhigjienësmenstruale(MHM)ndikonnë

qasjenegravedhevajzavenë arsimin dhe pjesëmarrjen publike.Ky kapitull trajtonndikimetnegative të

stigmatizimit dhe mungesën eMHM të duhur. Ai jep udhëzime se si të përfshijë vajzat dhe djemtë në

normaliziminemenstruacioneve;dhepërcaktonpraktikatmëtëmirapërhigjienënpersonaletëvajzavedhe

djemve.

QëllimetQëllimiikëtijmoduliështëzgjerimiinjohurivetëvajzavedhedjemverrethhigjienësmenstruale;të

tejkalohentabutëekzistuesenëlidhjemekëtëtemë;rritjaendërgjegjësimitmbinevojëndhepërfitimete

ndarjessëambientevetëtualetevetëshkollëspërvajzatdhedjemtë;tësigurohenqënëtualetettëkenë

ujëtëpastërdhesapunpërtëlarëduartdheqëtualetetevajzavetëkenëkoshateduhurpërhedhjene

produktevesanitare;tëmobilizohetstafiishkollësdheautoritetetlokaleqëtëmundësojnënjëMHMtë

përshtatshëmnëshkollë.

FjalëtkryesoredhetermeMenstruacione,menaxhimiihigjienësmenstruale,MHM,tabu,produktesanitare,pajisjetëpastratualeti,

periudha,ciklimenstrual.

Materiale Përgatitje Tabelepunedhemarkera

Produktehigjieno-sanitare(peceta

higjienike,tampona,pecetasanitareetj.)

Formularëpërvlerësiminerrezikutnë

tualetineshkollësdhepajisjevepër

larjeneduarve

Përgatitjaekopjevenga

Përmbledhja/Kompendiumi,pjesaA,

formaA7-hdheA7-i

Pyetësorëtpërnxënësit PërshtatjeepyetësoritA8-d,dukepërfshirëpyetjet

përMHM

Moduli


HigjienapersonalepërtëRinjtë

HyrjeHigjiena personale e përditshme ka të bëjëme larjen e duarve (shihModulin C3),mbajtjen e trupit të pastër,

larjene dhëmbëve dhembulimin e gojës gjatë kollitjes. Gjatë adoleshencës, trupat e fëmijëve ndryshojnë dhe

për të qëndruar të shëndetshëm, duhet të ndryshojnë edhe shprehitë personale të higjienës. Një aspekt i

rëndësishëmihigjienëspersonaleështëmenaxhimi ihigjienësmenstruale.Edhepse jetojmënëshekullin21,ka

endegradhevajzanëmbarëbotëntëcilatpërballenmeproblemegjatëciklittëtyremenstrual.Shumëvajzakanë

problemedhenukedinësesitëmenaxhojnëperiudhatgjatëmenstruacioneveosemekëtëflasin,përshkakseu

vjenturppërciklinetyremujor.Menstruacionetshpeshtrajtohensitemëtabudhesidiçkapërtëcilënnukduhet

tëflitethapur.Nëdisakomunitete,vajzatdhegratëqëkanëmenstruacionetdetyrohentëbëhentë“padukshme”.

Përveç kësaj, vajzat shpesh pikërisht për këtë fakt ngacmohen nga djemtë, p.sh. në shkollë. Problemet

shëndetësore për shkak të higjienës së dobët gjatë menstruacioneve; mungesa e lehtësirave higjeno-

sanitare në tualetet; mungesa eqasjes/përballimit tëproduktevehigjienike mund tëbëjëqë vajzat që kanë

menstruacionetëmosshkojnënëshkollëpërkohësishtosepërgjithmonë.Menaxhimiipapërshtatshëmihigjienës

menstrualendikonnegativishtnë tëdrejtënevajzavepërarsim.Përmirësimi iujit, kanalizimevedhesistemeve

hidro-sanitaremundtëketënjëndikimmasivpozitivnëjetënevajzavedhegrave.

Puberteti

Pubertetifillonkurtrupatedjemvedhevajzavefillojnëtëndryshojnëdhetëshndërrohennëtrupinenjëtërrituri.

Kyndryshimështëpërshkaktënjësasieshtesëtëkimikateve,tëashtuquajturahormone,qëprodhohennëtrup.

Çdoindividpërjetonpubertetinnëmënyrëtëndryshme;dhekjomundtëjetënjëkohëevështirëpërshkaksetrupi

ndryshon.Gjatëpubertetit,vajzatdhedjemtëmundtëkenëndryshimetëpashpjegueshmetëgjendjesshpirtërore;

ndjehennëdepresionnganjëherë;kanëvetëbesimtëulët.Vajzatzakonishtarrijnëpubertetinnëmoshën8-16vjeç,

ndërsadjemtëarrijnëpakmëvonëgjatë12-16vjeç.

Ndryshimettekdjemtë Ndryshimettekvajzat

• Kraharorirritet,shpatullatzgjerohen,muskujt

fillojnëtërritendhetëbëhenmëtëfortadhe

gjithashtudukensikurpozhvillohetpakgjoksi

• Penisidhetestikujtfillojnëtërriten

• Fillonejakulimi—djemtënganjëherëpërjetojnë

“ëndrratëlagura”gjatënatësndërsaflenë.

• Zërindryshondhebëhetmëburrëror

• Djemtështojnëpeshëdhegjatësi

• Dalinqimenëtrupdhefytyrë(sqetulla,në

zonënpubike,nëmustaqe,mjekëretj.)

• Gjoksifillondherritet

• Vajzatfillojnëtështojnëpeshë,veçanërishttek

vithet

• Fillojnëmenstruacionet–vajzatduhettë

fillojnëtëmenaxhojnërrjedhjenegjakut

• Trupifillonebëhetmeiharkuardhekockate

legenitzgjerohen

• Rritenqimetnëzonënpubikedhenënsqetulla

• Muskujtrritendheforcohen,pornukjanëaq

tëdukshëmsatekmeshkujt

1SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit,faqe2.

Figura1:Cilatjanëndryshimetqëndodhintekvajzatdhedjemtënëpubertet?1Burime:PërshtaturngaSPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.


DisafakterrethMenstruacioneve

Menstruacionet(tëquajturaedhe"perioda"dhe"mense")ështërrjedhjamujoreegjakutngamitrapërmesvaginës.

Vajzat kanë menstruacionet e tyre të para gjatë pubertetit, kur ato janë rreth 10-14 vjeç. Ato pastaj kanë

menstruacionetrrethnjëherënëmuajderisatëarrijnëmenopauzën.Menopauzadotëthotëkurnjëgruandalon

sëpasurimenstruacione,qëdotë thotëseajonukdotë jetëmëpjelloredhenukmundtëngelështatzënënë

mënyrëtënatyrshme(nëmoshënngafundiitë40-vederinëmesinetë50-ve).

Ciklimenstrual(shihFigurën3)ështëkohamesditëssëparëtëmenstruacionevetënjëgruajederinëditëneparë

të menstruacioneve të ardhshme. Kohëzgjatja më e zakonshme për ciklin menstrual është 21-35 ditë, me një

mesatareprej28ditësh.Nëpjesëneparëtëciklit,niveliiestrogjenitrritet,dukeshkaktuarrritjendhetrashjene

veshjessëmitrës.Njëkohësisht,njëvezëarrintëpiqetnëvezoredhenëgjysmëneperiudhëssëciklitmenstrual

(rrethditëssë14-të)vezalëvezoren.Kjoështëajoqëquhet"ovulim".Pastajvezakalonpërmestubittëfalopitnë

mitër(shihFigura2).Nësevezafekondohetngaspermatozoididheibashkëngjitetmurittëmitrës,vajzaosegruaja

dotëmbetetshtatzënë.Nësevezanukështëfekonduar,ajodotëshpërbëhet,dukeshkaktuarrrjedhjenegjakut

menstrual.Gjakderdhjazakonishtzgjat2-7ditëdherreth5-12lugëgjakuhumbetgjatëkësajkohe.Viteteparatë

ciklevemenstrualetënjëvajzemundtëjanëzakonishttëparregullta.

SindromaPara-menstruale(SPM)ndodhnëpjesënedytëtëçdociklimenstrual(shihFigurën3,pasovulacionit)dhe

shkaktohet për shkak të ndryshimeve në nivelet e hormoneve. Simptomat e SPM përfshijnë fryrje, ënjtje dhe

dhimbje tëgjoksit, ndryshim tëhumorit, dhimbje, si dhepuçrranë fytyrë.ÇdoSPMegruasdhevajzësështëe

ndryshme.NdërsadisamundtëkenëSPMpërdyjavë,tëtjeramundtakenëatëvetëmpërdisaditëosefare.Disa

mundtëndihenshumëtëtrishtuaradhetëmoskontrollojnëemocionetetyre,ndërsatëtjerakanëdhimbjenë

pjesëtëndryshmenëtruposedhimbjebarku(osetëdyja).Simptomatgjithashtumundtëjenëtëndryshmenga

ciklinëcikël.Shumëvajzanukfrekuentojnëshkollënnëatoditëpërshkaktëdhimbjevetëbarkutqëpërjetojnëapo

përshkaktëshqetësimevetëtjerafizike.Kamënyrapërtëlehtësuardhimbjendukevendosurgjëratëngrohtanë

pjesëneposhtmetëbarkut(njëdorëoseshishemeujëtënxehtë),dukengrënënëmënyrëtëshëndetshme(duke

shmangurniveletelartatëkripës,sheqerit,alkoolitdhekafeinës),dukeushtruardhepraktikuarteknikarelaksuese,

yoga)2.

2EEHYC,(2015)MuchHygiene,page7.

Figura2:IlustrimisistemitriprodhuestëfemrësBurime:Rubycup.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://rubycup.com/all-about-your-period


Besimi,Mitet,Tabutë&StigmarrethMenstruacioneve

Nëshumëkulturanëtëgjithëbotën,ështëtabutëflasëshpërmenstruacionetedhepsemëshumësegjysmae

popullsisësëbotëspërjetonmenstruacione.Pothuajsetëgjithakulturatkanënjë llojbesimi,mitidhetabujenë

lidhjememenstruacionet. Këtopërfshijnë rregullat epashkruarapër gratëme cikël dhenormat shoqërorepër

menaxhiminemenstruacioneve.Përshembull,nëdisakultura,gravedhevajzaveuthuhetsegjatëciklit tëtyre

menstrualnukduhettëlahen(osedotëbëhenjopjellor),tëprekinnjëlopë(osedotëbëhetjopjellore),tëshikohen

nënjëpasqyrë(osedotëhumbasinshkëlqimin),osetëprekinnjëbimë(osedotëvdesin)3.Gjithashtu,thuhetse

tamponëtdhegotatmenstrualemundtëbëhenshkakpërçarjenehimenit(pranjëvajzëtëhumbasëvirgjërinë),

porkjonukmundtëndodhëkurrë,pasikjomundtëndodhënëpërmjetmarrëdhënieveseksuale.

Përshkaktëshumëkeqkuptimevekulturoredhe/osefetare,mitet,supersticionetdhetabutëlidhurmegjakundhe

higjienënmenstruale,gratëdhevajzatnganjëherëkonsiderohentë"papastra"gjatëmenstruacionevetëtyre.Kjo

mundtëketëefekteshkatërruesepërgratëdhevajzat,tëcilavemundt’iukufizohetkontrollmbilëvizjenetyrenga

anaefamiljarëvedhekomuniteti.

Tabutëdhestigmatizimet(d.m.th.dënimi,gjykimioseshfaqjaemosaprovimit)kanënjëndikimtëmadhindividual

mbigratëdhevajzat.Produkteteshtrenjtahigjienike,mungesaeujit,sapunit,koshateposaçmepërtretjendhekabinat individuale të tualeteve, bëjnë që vajzat të mos jenë në gjendje të ndryshojnë pecetat higjienike dhe

tamponëtaqshpeshsaduhetdhedëshirojnë.Përkëtëarsye,mundtëndodhë,herëpashere,qërrobattënjollosen

3Houseetal.,page25.

Figura3:NjëcikëlmesatarmenstrualBurime:NewHealthAdvisor.Imarrëngafaqjaeinternetithttp://www.newhealthadvisor.com/Short-Menstrual-Cycle.html


ngagjakudhetëkenëerëtëkeqe.Ngacmimiivajzavepërnjollatetyretëgjakut(tëshkaktuarangafaktorëqënuk

mundt’ikontrollojnë)shkaktonshqetësimpsikologjikdhemundtëçojënëlargimindhebraktisjeneshkollëspër

vajzatqëkanëmenstruacione4.

Heshtjadhestigmatizimi igravedhevajzavepërshkaktëmenstruacionevekanjëndikimtëmadh,nëshkallëtë

gjerë.KjodotëthotëseshoqëriaijepprioritettëulëtfinancimitpërgjetjenezgjidhjevepërMHM.Kjogjithashtu

dotëthotësedisagjëratëdomosdoshme,tëtillasitampona,produktethigjienikemenstruale,mundtëtatohen

mëshumëdhetëbëhenmëtështrenjtavetëmpërshkaksevendimmarrësit,tëcilëtshpeshjanëmeshkuj,ishohin

atosi"produkteluksoze".Stigmarrethmenstruacioneveshkeltëdrejtënpërdinjitetinnjerëzortëgravedhevajzave,

mosdiskriminimin, lirinëngatrajtiminçnjerëzordhedegradues,barazinë,shëndetin,privatësinëdheintegritetin

trupor5.Hapiiparëpërt'idhënëfundstigmatizimittëgravedhevajzaveështëthyerjaeheshtjesdhetëlejohenato

tëshprehinnevojatetyrepërpërmirësiminehigjienësmenstruale6.

HigjienaPersonalepërVajzat

4.1 MenaxhimiiHigjienësMenstruale(MHM)

Korniza1–MHMpërcaktime

"Gratëdhevajzatadoleshentepërdorinmaterialtëpastërpërtëthithurosegrumbulluargjakunmenstrual

dhekymaterialmundtëndërrohetnëprivatësisaherëqëështëenevojshmegjatëkohëzgjatjessë

menstruacioneve.MHMgjithashtupërfshinpërdoriminesapunitdheujitpërlarjenetrupitsipasnevojësdhe

aksesnëlehtësiratpërpërdoriminematerialevepërmenaxhiminmenstrual”7.

Gratëdhevajzatpërbëjnë50%osemëshumëtëpërdoruesvetëshërbimeveWASHdherealisht (defakto) janë

menaxhueserealetëujitdhesistemevekanalizuesedhehidro-sanitarenëterrennëtëgjithëbotën.Gratëkanë

menstruacionetmesatarisht3000ditëgjatëjetëssëtyre.Megjithatë,shërbimeteujit,higjienësdhekanalizimeve

shpeshinjorojnënevojategjysmëssëpopullsisëglobale8.

Rreth52%epopullsisë femëroreështëemoshës riprodhuesedhe shumicae tyre kamenstruacione çdomuaj.

Megjithatë,nëmbarëbotën,shumicaetyre,veçanërishtvajzatnëshkollëdhegratëqëpunojnë(dukepërdorur

institucionetpublike),nukkanëaksesnëobjektehigjieno-sanitaretëpastra,privatedhetësigurta.Qëdotëthotë,

seatonukkanëhapësirëpërtëndërruarpecetathigjienikeosetamponëtetyre,gjithashtunukkanënjëvendpër

tëlarëduartetyre.

Trendetbotërore,nëveçantinëzonatrurale,tregojnësemungesaemenaxhimittëduhurtëhigjienësmenstruale

ndikonnëpjesëmarrjenevajzavenëshkollë.Herëpashere,ajoështëkaqpengese,saqërezultonedhemebraktisjen

e shkollës nga vajzat nënivel të lartë (klasa e katërt dhe e pestë) e arsimit fillor dhe tëmesëm9. Këtomjedise

shkollore jo-miqësore dëmtojnë të drejtën emësueseve, të nxënëseve për privatësi, ujë të sigurt dhe kushte

higjieno-sanitare10. Rrjedhimisht, me MHM jo të përshtatshme, vajzat dhe gratë mbeten prapa në shoqëri,

4SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.

5Ibid.

6Houseetal.,faqe8.

7Sommer,Marni,EmilyVasquez,NancyWorthingtonandMuratSahin(2013)WASHinSchoolsEmpowersGirls’Education:

ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,UnitedNationsChildren’sFundand

ColumbiaUniversity,NewYork.8Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.

9SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.

10SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.


pengohenmundësitëetyretëbarabartadhepjesëmarrjanëjetënpublike,tëcilatjanëtëmbrojturangaKonventa

përEliminiminetëGjithaFormavetëDiskriminimitKundërGrave(CEDAW)11.

Ka tendencë të jetënjëdallim imadhmidisMHMnë shkollat urbanedhe rurale, veçanërisht në vendetme të

ardhuratëulëta.Ndërsashkollatnëqytetemundtëkenëtashmëkabinatëndaratualetipërvajzatdhedjemtë(meujë,sapundhekoshatepërshtatshëm);shkollatruralemundtëmoskenëasujëtëmjaftueshëmpërtëlarë.duart.

Kjodotëthotëqëvajzatqëjetojnënëzonatruralepërballenmesfidamëtëmëdhasevajzatqëjetojnënëqytete.

CEDAWkohëtefunditkapranuarsegratëdhevajzatruralepërjetojnëdiskriminimedhemëtëmadhtëtëdrejtave

tëtyrenjerëzoresesagratëurbane.Përtëzvogëluarrrezikunesëmundjeve,dukebërëecjetëgjatapërtëgjetur

njëambienttëpërshtatshëmdhetualete,CEDAWrekomandonqëgratëdhevajzatruraletëkenëqasjefizikedhe

ekonomikenësistemetujittësigurt,kanalizimevedhehigjienëssanitare"12.Tëgjithëpërfaqësuesitshtetërorqë

kanë ratifikuarCEDAWkanënjëdetyrimpozitivpër të siguruarqëgratë rurale tëkenëqasjenë shërbimetdhe

produktetthelbësore,materialethigjienikepërtësiguruarqëatotëkenëkushtetëpërshtatshmehigjienikedhe

sanitare13.Kydetyrimgjithashtupërfshinedhetëdrejtënebarabartëtëvajzavepërarsimimdhevendosnjëdetyrim

ndajshteteveqëkanëratifikuar,tësigurojnëqë"shkollatnëzonatruraletëkenëshërbimetëpërshtatshmemeujë

dhetualetetëndara,tësigurtapërvajzatdhetëofrojnëedukimdheinformacionepërhigjienënmenstruale,me

fokustëveçantëpërvajzatmeaftësitëkufizuara”14.

Korniza2–SimundtapërdorniKonventënpërEliminiminetëGjithaFormavetëDiskriminimitndajGrave(CEDAW)

ApombështetnishkollëntuajoseautoritetinlokalpërtëpërmirësuarpajisjeteMHMnëshkollëntuaj?

Vizitonifaqenwww.un.org/en/member-states/index.htmlpërtëparënësevendijuajkaratifikuarCEDAW.

Nëseekanëratifikuar,atëherëjumundt'ireferohenidetyrimevetëvendittuajndajCEDAWtëpërmendura

mëlart.ReagonisenjëMHMepapërshtatshmeështënjëshkeljeetëdrejtavetëvajzavepërarsimim.

Sidoqoftë,RekomandimiiCEDAWnukështëligjërishtidetyrueshëm,porjapinudhëzimepërShtetetanëtare

sesitainterpretojnëKonventën.

11CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23,paragraph7.

12CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34,paragraph83.

13CEDAW,(2016),paragraph85(b).

14CEDAW,(2016),paragraph34(h).

15UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement,page32.

UNESCOpërfshinfaktorëtëtjerështesëqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminehigjienësmenstruale(MHM)15:


Advokimi&Politikat–shoqëriacivileduhettëadvokojëtekautoritetetlokale,kombëtaredhendërkombëtarepërtëzbatuarpolitikatëmirapërMHM.Politikatduhettëshërbejnëpërtëhequrstigmënemenstruacionevedhetabëjnëatëtëdukshmenëshoqëritëtona.Politikatduhettëofrojnëzgjidhjetëpërballueshmedhetëqëndrueshme,nëndihmëveçanërishttëkomuniteteverurale16.

Profesionistëtëinformuardhetësjellshëm–ështëerëndësishmeqëmësuesitdhepunonjësiteshëndetësisëtëflasinnëmënyrëinformuese,tëkuptueshmedhetëkëndshme,përmenstruacionetmevajzatdhedjemtë.DuhetqëMHMtëpërfshihetnëplanifikimindhendërtiminefazavetëpunëssëujitdhekanalizimeve(hidro-sanitare),ështëmerëndësiqëprojektuesiteprojektevetëjenëtëvetëdijshëmdhetëkonsultohenpërçështjetqëkanëtëbëjnëmemenaxhiminmenstrual.17

Referimdheaksesnëshërbimetshëndetësore–shkollatduhettëkrijojnënjësistemtëfortëreferimipërçështjetqënukmundtëzgjidhenvetë.Sistemiireferimitduhettëpërfshijëofruesiteshërbimeveshëndetësore,shërbimetembrojtjessëfëmijëvedhegrupetembështetjessëkomunitetit18.

Normapozitivesociale–nevojitetnjëndryshimnëmënyrënsesishoqëriaetrajtontemënemenstruacioneve;ajoduhettëtrajtohetpozitivishtdhememirëkuptimmëtëmirë,nëvendtëtabuvedhetësjelljessidiçkaeturpshme.Në fund të fundit, më shumë se gjysma e popullsisë së botës në një moment gjatë ciklit të tyre të jetës ka

16Ibid.17Ibid.18Ibid.

Figura4:Faktorëtqëndikojnëpozitivishtnëmenaxhiminmenstrual

MenaxhimimirëiMHM

Normasociale

Profesionisttëinformuardhe

tësjellshëm

Referimdheqasjenëshërbimet

Advokaci&Politikë


14

menstruacione.Duhettëthyejmëmitetdheidetëegabuara,nëmënyrëqëtëzhvillojmëpolitikadhepraktikatëmirapublikerrethkësajçështjeje19.

4.2 OZHQ(SDG-të)dheMenaxhimiiHigjienësMenstrualeNë2015,193shteteanëtaretëKombevetëBashkuarakanërënëdakordpërnjëqëllimtëcaktuar"ObjektivateZhvillimittëQëndrueshëm(OZHQ/SDG-të)"përt’idhënëfundvarfërisë,përtëmbrojturplanetindhepërtësiguruarmirëqeniedhepërparimpërtëgjithë20(shihgjithashtumodulinB7).OZHQpërbëhennga17objektivamesynimedhe treguespërarritjene zhvillimit tëqëndrueshëmdhebarazisëderinëvitin2030.Gjithashtu, shumëçështjendërthurenmedisaOZHQnëtënjëjtënkohë.Kjodotëthotëqë,shëndetimenstrualnuklidhetvetëmmeOZHQ6,porgjithashtundikonnëOZHQ3,4,5,8dhe12.Prandaj,MHMemirëështëjetikepërarritjeneOZHQ.

19Ibid.20UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.

Vajzateshkollësparaobjektevetëlarjessëduarve


15

Korniza3–studimrastitëOZHQ(SDGs)

ProvonitëpërputhnideklaratatemëposhtmemeOZHQtëprekura:

a) Anajetonnënjëkomunitetruraldheshkonnënjëshkollëruraleecilanukkatualetetëveçantapërvajzatdhedjemtë.

b) Tualetinukkakoshapërmbeturinatdhepothuajsenukkaujëpërtëlarëduart.

c) Njëherë,ndërsaqëndronteparaklasëssësaj,shokuisajiklasësvuriresekishtenjënjollëmenstrualembipantallonatesaj.Tëgjithëqeshën,ndërsaAnapasinukkishterrobapërtëndërruar,elashkollënherët.

d) TanikurAnakamenstruacionet,ajodëshironmëtepërtëqëndrojënështëpi,sepseajonukkanjëvendtëpërshtatshëmpërtëndërruarpecetathigjienikenëshkollëdheajonukdëshironqëtëturpërohetpërsëriparashokëvetësajtëklasës.

e) Rrjedhjaesajmenstrualeështëmjaftemadhe,dhenganjëherëAnnaqëndronnështëpidhenukshkonnëshkollëpothuajsepërnjëjavë.Përshkaktëtëgjithapunëveqëajokanështëpi,ështëevështirëpërtëqëtëarrijëtërikuperojëmësimeteshkollësqëkahumbur,ndërsakamunguarpërkëtëarsye.

f) PërarsyesefamiljaeAnësështëmjaftevarfër,ajonukmundetgjithmonëtëpërballojëblerjenepecetavehigjienikedhetamponëvetërinjdheduhettëpërdorëndonjëherëletrënhigjienike.

g) MësuesjaeAnës,Majapërdorkontraceptivëpërt’usiguruarqënukdot’ivijnëperiodat.Egjithëkjondodh,sepsenukkatualetetëpastranëshkollëdheajonukdëshirontëhumbasëditëtepunës.

h) ShoqjaeAnës,Anikadhimbjeshumëtëfortagjatëjavësparasetivijnëperiodatesaj(SPM),dhimbjetebëjnëtëndihetaqkeqsashpeshajoqan.Mësuesidheshokëteklasëssësajgjithmonëekëshillojnëqëtëbëhetmëe“fortë”dhetëmosqajë.

Amundtëmendonipërdisapraktikapërmenaxhiminehigjienësmenstrualeqëdotëkishinparandaluarsituatatëtilla?

Përgjigjet:OZHQ3bfg),OZHQ4(cdeh),OZHQ5(abcdefgh),OZHQ6(abg),OZHQ8(adefg),OBZH12(f)


16

4.3 KëshillapraktikapërMHMMbrojtjaecilësisësëdobëtmenstrualedhepajisjetepapërshtatshmepërlarjemundtërrisinrrezikunemarrjessëinfeksionit.Ajogjithashtu rrit rrezikunqëvajzat të jenë tëgjykuara /stigmatizuarangaeraegjakutmenstrual21.Përveç kësaj, rreziku i infeksioneve (përfshirë infeksionet seksualisht të transmetueshme) rritet gjatë periudhësmenstrualepasiqafaemitrës(shihFigurën2)ështëmëehapursenormalishtdhebakteretqëgjendennëgjakmundtëhyjnënëmitër22.Disapraktikajanëmemëshumëgjasatërrisinrrezikuneinfektimit,siçmundtëshihetnëtabelënmëposhtë.

Praktika Rrezikuishëndetit Parandalimi&dhepraktikatëmira

Peceta/materialehigjieniketëpapastra

Bakteretmundtëshkaktojnëinfeksionelokaleosetëshkojnëderinëvaginëdhetëhyjnënëmitër.

Mospërdornikurrëproduktesanitaretëpapastra.Pastronimirëpecetattuajatëripërdorshme,pecetathigjienikedhegotatmenstrualepasperiudhëssëmenstruacioneve.Mbajiniatotëpastradukeimbështjellënënjëindoseqeseplastikekurnukpërdoren.

Ndërrimijoirregulltipecetavehigjienike

Pecetathigjieniketëlaguramundtëshkaktojnëacarimtëcilatmundtëshkaktojnëinfeksionnëselëkuraështëelënduar.

Ndërronipecetattuajahigjienikerregullisht(çdo2-6orënëvarësitëfluksit).Gjithashtu,kjodotëndihmojëneshmangienenjollavenërrobadheerëstëpadëshirueshme.

Vendosjaematerialevejotëpastranëvaginë

Bakteretmundtëkenëaksesmëtëlehtënëqafënemitrësdhenëmitër.

Mosvendosnikurrëmaterialetëpapastra(pëlhura,pecetahigjienike,peceta,tamponëetj.)nëbrendësitëvaginëssuaj.Vendosnivetëmtamponëtëpastërosegotatëpastramenstruale.

Përdorimiitamponëveshumëabsorbuesgjatëgjakderdhjesmeflukstëulët

SindromingaShokuToksik(SShT)shkaktohetnganjëtoksinëmeorigjinebakteriale.ShenjateTSSpërfshijnërash(kruarjelëkure),ethetëpapritur,marramendje,tëfikët,dhimbjemuskulare,çorientim,vjelljedhediarre.

Ndërronirregullishttamponët(çdo4-8orë).Mospërdornitamponë,kurnukjukanëardhurendeperiodat.

Pastrimimeletërhigjienikengaprapa-përparapasurinimitosedefekimit

Rritshansetebaktereve(ngaanusi)tëfutennëvaginë.

Gjithmonëpastrohunimeletërhigjienikengapërpara–mbrapa.

Seksipambrojtur Rrezikuimundshëmnërritjeneinfeksioneveseksualishttëtransmetueshme(dukepërfshirëtransmetimineHIVoseHepatititB)gjatëmenstruacioneve.

Gjithmonëpërdornimbrojtjegjatëmarrëdhënieveseksuale,veçanërishtditëtparadhegjatëperiodavetuaja.

Asgjësimipasigurtimaterialevesanitaretë

Rrezikuiinfektimittëtëtjerëve,sidomosmehepatitinB(HIVdhevirusetëtjeratëHepatititnukmbijetojnëpër

Nëqoftëse,përdorninjëpecetëhigjieniketëripërdorshme,atëherëvendoseninënjëqeseplastike,derisatëmundtalanidhethaniatë.

21SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.22Houseetal.,(2012),page36.


17

përdoruraosegjakut

kohëtëgjatëjashtëtrupitdhepërbëjnënjërrezikminimal)përveçkurkakontakttëdrejtpërdrejtëmegjakunqëdelngatrupi).

Nëqoftëse,përdornipecetahigjienike,tamponëosematerialetëtjeramenjëpërdorim,atëherëmbështillininëletërtëpastërdhehidhininëkosh.

Dushishpeshtë(lëngjenëvaginë)

Mundtëlehtësojëfutjenebakterevenëmitër.

Mosbënidushgjatëperiodavetuaja.Shpërlaningajashtëorganetgjenitaleçdoditëmesapuntëbutëdhemeujë.Shmangnifutjenesapunitbrendavaginëstuaj,pasikjomundtëndikojënëvlerëntuajtëpHdhetëshkaktojëacarim.

Mungesaelarjessëduarvepasndryshimittënjëpeshqirihigjienik

MundtëlehtësojëpërhapjeneinfeksionevetëtillasiHepatitiBosekandidas(infeksionvaginal).

Gjithmonëlaniduartmirëparadhepasndërrimittëtamponit,gotësmenstruale,pecetavehigjienikedhematerialevetëtjera.

4.4 ProduktethigjienikefemëroreProduktetsanitaretëfemravethithinosembledhingjakunkurjukenimenstruacione.Shihnifotonmëposhtëpërshembujteproduktevehigjienike:

Figura5:PraktikatmëtëmirapërtëshmangurrreziqetpotencialeshëndetësoretëshkaktuarangahigjienaedobëtBurime:Houseetal.,(2012),faqe34-35(përkolonën1&2),p.(column3)

Figura6:Shumëllojshmëritëproduktevehigjienikefemërore.Burime:Jujucup.JuJuMenstrualCup,(2013),Femininehygieneoptionsincludingtampons,JuJureusablemenstrualcup,reusableclothpadsanddisposablepads.Emarrëngafaqjawww.juju.com.au

Pecetëhigjienike(pakrahë)

Pecetahigjieniketëripërdorshme(pakrahë)

GotëMenstruale

Tampon(paaplikator)

Tampon(meaplikues)


Figura7:PecetëhigjienikemekrahëBurime:Glamcheck.Emarrëngafaqjahttp://www.glamcheck.com/fashion/2010/05/19/what-are-sanitary-pads-types/

Figura8:SitëvendosetnjëtamponBurimi:Menstrupedia.Emarrënëfaqenhttps://www.menstrupedia.com/articles/hygiene/how-tampon


Pecetathigjienike

Mundtëjenëmedhepakrahë.

Atajanëshiritameshtresë

thithësepërmbledhjenegjakut

dheanëtngjitëse,qëndihmojnë

tëqëndrojnënëvendtëngjitura

metëbrendshmet.Produktete

zakonshmehigjienikenëtreg.

Shihfigurat6dhe7.

Pro–nëdispozicion,elehtëpërt'upërdorur,nëmadhësitëndryshme

(jumundt'indërronisipasrrjedhjestuajmenstruale),ndonjëherëtë

disponueshmepërtëblerëveçeveç.

Kundër–jogjithmonëtëdisponueshmenëzonatëthellarurale,

gjeneronshumëmbeturina,joshumëmiqësorememjedisin,shpeshtë

shtrenjta.

Përdorimi–hiqshiritinmbrojtësdhemeanënngjitësevendosenëtë

brendshmet.

MHM–përtëshmangurrrjedhjen,erëndherrezikuneinfeksioneve,

pecetathigjienikeduhettëndryshohençdo2-6orë,nëvarësitërrjedhjes

tuaj.

Pecetathigjieniketë

ripërdorshme

Përthithgjakunmenstrualdhe

ështënjëmundësimëe

qëndrueshmenëkrahasimme

pecetathigjienike,pasisecila

pecetëmundtëpërdoret,të

lahetdhetëripërdoretpërsëri.

Kurpërgatisnivetëpecetattuaja

higjienike,jusugjerojmëqëtë

përdornipëlhura100%pambuk

(tëtillasipeshqirë,çarçafë,

bluza,fanellapambuku),oseçdo

gjëqëështëerehatshme,ebutë

dheekëndshmepërlëkurën

tuaj.ShihniFigurën6.

Pro–Ekologjike,tëliranëseibënivetë,gjenerojnëtëardhura

(veçanërishtbonus,nëseprodhohennënivellokal)

Kundër-modeletnëtregjanëmjafttështrenjta,përdoruesitkanë

nevojëpërprivatësipërtëlarëdhetharëpecetathigjienike,jogjithmonë

mjaftueshëmabsorbueseosetëpamjaftueshmepërditëmëtëlartatë

rrjedhjes.

Përdorimi–ngjitenimbajtësenepecetëshigjienikëtektëbrendshmet

dhevendosnipecetënepastër.Pecetathigjienikepambajtëse,vendosen

thjeshtnëtëbrendshme.

MHM–ndërronipecetathigjienikerregullisht,veçanërishtnësekeninjë

rrjedhjetëmadhe.Mbanipecetathigjieniketëpërdoruranënjëqese

plastike,derisaatotëmundt’ilanidhet’ithani.Laniduartparadhepas

ndërrimittëpecetavehigjienike.Kurpecetathigjienikenukpërdoren,

ruajiniatonënjëqeseplastikeosenënjëcopëpëlhure,përt'imbajtur

atotëpastra.

Tamponët

Përthithgjakunnëvaginë,

përparasetëdalëjashtëtrupit.

Janëtëbëraprejpambukutë

butë,nëformëtënjëcilindritë

vogëlmenjëfije.Atozgjerohen

kurjanëtëekspozuarndaj

lagështirës.Janënëmadhësidhe

meaftësiabsorbuesetë

ndryshme.

Pro–ipërshtatshëm,irehatshëmdhealternativëemirëkurnotonapo

bënsportetëtjera.

Kundër–gjeneronshumëmbeturina,mundtëjetëepapërshtatshmenë

aspektinkulturor,objektetenevojshmepërMHMdhemundtëjetëe

vështirëpërt'ufurnizuarmeto(sidomostamponëmeaplikues).

Përdorimi–shihFigurën9.Mosimbanipërnjëkohëtëgjatësemundtë

shkaktojnëacarimdhesëmundje(siçështëTSS,tëpërmendurnëfigurën

6mëlart).

MHM–përdoruesitiduhetprivatësimeqasjenëujëdhesapunpërtë

ndërruartamponin.Ështëerëndësishmeqëtëlahenduartmirëparadhe

pasndërrimittëtamponit.


Gotatmenstruale

Janëtëbërangasilikonii

qëndrueshëmdhembledhin,në

vendqëtëthithin,gjakun

menstrualngavagina.Gotat

menstrualejanëalternativamëe

mirëeproduktevehigjienike,

pasijanëtëripërdorshme,të

qëndrueshme,ekonomikedhe

miqësorememjedisin.

Pro–tëripërdorshmedhemiqësoremeambientin,tëlehtapërt’u

pastruar,blihennjëherëdhemundtëzgjasinderinë10vjet,junuk

mundtëmerrniTSSprejtyre,jumundtëqëndronitërëditën,panevojën

përt’indërruar/zbrazurato.

Kundër–jogjithmonëtëpërshtatshmedhetëpranueshmenëaspektin

kulturor,objektetenevojshmepërMHM,janëtështrenjtanëafattë

shkurtër,portëliranëafattëgjatë.

Përdorimi–shihFigura10.Gotamenstrualenukështëvendosuraq

thellënëvaginësinjëtampon,porështëipozicionuarmëafërhapjes

vaginale.Jumundtëpërdornigotënmenstrualeedhenësenukkeni

pasurkurrëmarrëdhënieseksuale.Pornësehimeni(cipaevirgjërisë)

mbetetipaprekur/joelastik,ështëekëshillueshme,qëtëpërdoret

lubrifikantpërtëulurshqetësiminkurvendoset.

MHM–gjithmonëlaniduartmirëparadhepasvendosjes/zbrazjessë

gotësmenstruale.Hiqenidhepastrojeniçdo4-10orë(nëvarësitë

rrjedhjesmenstruale).Përtapastruaratëgjatëmenstruacioneve,thjesht

zbrazeniatënëtualet,lajenimeujëtëpastërdhethajenimeletër.Pas

menstruacioneve,ajoduhettëpastrohetmëmirë(p.sh.ujëtëvluar).

Copatdhepëlhurat

Përthithingjakundhejanënjë

ngaopsionetmëtëlira,pasi

riciklojnëcopatdhepëlhurate

vjetra,qëkeninështëpi.

Pro–tëlira,tëripërdorshmedhemundtëbëhenngarrobatevjetra.

Kundër–nëserrobatevjetranukjanëtëpastruaramirë,atomundtë

jenëjohigjienike,nevojaqëpersonatqëipërdorinkanënevojëpërnjë

vendnëprivatësi,përt’ilarëdhetharëcopat.

Përdorimi–Vendosnicopënnëtëbrendshmettuaja;asnjëherëmose

futnicopënnëvaginëntuaj.Përdornimaterialqëmerrfrymë(p.sh.

pambuku),thithmirë,nukështëshumëiashpër(njëpeshqirivjetër

mundtëmbështilletmenjëmaterialmëtëbutë),ështëngjyrëeerrët

(kështuqënjollatnukdotëjenëshumëtëdukshme)dhethahetlehtë.23

MHM–Laniduartparadhepasndërrimittëcopavehigjienike.

Gjithmonëpastronicopatevjetraparaset’ipërdorni.Hidhninjësojsi

pecetathigjieniketëripërdorshme.

Letrathigjienike

Përthithgjakundheështë

lehtësishtiarritshëmdheilirë.

Pro–lehtësishttëdisponueshmenëtregjetlokale.

Kundër–joepërshtatshme,shpërbëhetkurlaget,evështirëpërt'u

mbajturnëvend.

Përdorimi–vendosniletrëntektëbrendshmet,ndërrojeniçdo2orë(në

varësitëfluksit),përtëshmangurerënepakëndshmedheacarimin.

MHM–thjeshthidhniletrënepërdorurnëtualetosembështillenime

letërtepastërdhehidheninëkoshinembeturinave.

23Houseetal.,page67.

Figura9:Produktetendryshmehigjienikefemërore;meudhëzimeMHM,prodhekundër.Burimi:Author’sown;Houseetal.,pages65-73.


Higjienapersonalepërdjemtë

Higjienapersonaleepenisitështëgjithashtushumëerëndësishmepërdjemtë.Nëselafshalahetnëmënyrëjotë

duhur,mundtëfillojëtëformohetnjësubstancë,qëduketsidjathidheqëquhetsmegma.Smegmavepronsinjë

lubrifikantnatyraldhegjendetnëkokënepenisit.Nësenuklahet,ajokrijonnjështresëdhefillontëlëshojëerë,

mundësonqëbakterettërritendheebënmëtëvështirëtërheqjenmbrapatëlafshës.Kjomundtëshkaktojëskuqje

dheënjtje.Gjithashtu,nëse zonandërmjetbazës sëpenisitdhe testikujvenuk lahet rregullisht,djersamund të

grumbullohetdhetëkrijojënjëerëtëkeqe.Smegmadheeraekeqejanëlehtësishttëparandalueshme,dukelarë

plotësishtkokënepenisit,duketërhequrmbrapalafshën;zonënmidisbazëssëpenisitdhetestikujve;zonënmidis

testikujvedheanusit.Larjeteshpeshtadhesapunshumëifortë,mundtëshkaktojnëacarim.Prandaj,larjaepenisit

njëherënëditëështëemjaftueshmedhesigurohuni,qëtëpërdorninjësapuntëbutë24.

DitaNdërkombëtareeHigjienësMenstruale

DitaeHigjienësMenstruale28maji,ështënjëditëglobaleendërgjegjësimitvjetorpërMHM.Kjoditë,synontë

thyejëtabudhetërrisëndërgjegjësiminpërrëndësinëeMHMpërgratëdhevajzatadoleshentenëmbarëbotën.

AjouiniciuangaOJF-jamebazëgjermaneWASHUnitednëvitin2014.IniciativapërDitëneHigjienësMenstruale

kamarrëmbështetjenembi270partnerëveglobalë,tëcilëtjanëtëangazhuarpërtëbërënjëshëndettëmirëdhe

higjienëtëmirëmenstrualenëmbarëbotën.28majiuzgjodhpërsimbolizminesaj,dukeqenësekyështëmuajii

5-tëivititdheshumicëssëgraveizgjatmesatarishtcikli5ditëçdomuaj,menjëcikëlprejrreth28ditësh.Jumund

tëlexonimëshumërrethsajdhetëmerrniidepëraktivitetengapjesëtëtjeratëbotësnëfaqenetyretëinternetit:

menstrualhygieneday.org.

PyetjedheUshtrime

Pyetësoroselojëkuizpërnxënësit(shtonipyetjetqëmendonisemungojnë):

• Çfarëndodhzakonishtmenjëvajzë/djalëgjatëpubertetit?

• Kurnjëvajzë/djalë,zakonishthyjnënëpubertet?

24NHS,(2015)Sitëmbaninjëpenistëpastër.Mundtëkonsultohetnëfaqenhttp://www.nhs.uk/Livewell/penis-

health/Pages/how-to-wash-a-penis.aspx.

Djemtëeshkollësparanjëtualeti


• Nëçfarëmoshe,zakonishtvajzatkanëciklineparëmenstrual?

• Sakohëzgjatzakonishtciklimenstrual?

• Saditëzgjatzakonishtgjakderdhja,gjatëciklitmenstrual?

• Çfarëbëjnëproduktetpërhigjienënmenstruale?

• Amundtëhumbetvirgjëria,dukepërdorurnjëtamponosenjëgotëmenstruale?

• Çfarëprodukteshmundtëpërdoren,përmbledhjenosethithjenegjakutgjatëmenstruacioneve?

• ÇfarëështëSPM(SindromiParaMenstrual)?JepnidisashembujtësimptomaveSPM.

• Simundt’ijepetfundstigmatizimittëmenstruacioneve?

• Çfarëështëovulacioni?

• Pasinjëgrua/vajzëtëfillojëperiodatesajtëpara,ajodotëketëmenstruacionederisatëvdesë;evërtetë

apoegabuar?

• Çfarëështëmenopauza?

• Çfarëështësmegmadhepsendodh?Siparandalohetsmegma?

Diskutimetefokusgrupevemedjemdhevajzaveçmas• Sihyrje,pyesniklasëntuaj,seçfarëdinëpërmenstruacionetdhehigjienënmenstruale.Shkruanipërgjigjet

etyrenëtabelë/flipcharter.Pasprezantimittuaj,merrnindihmëngaklasapërtëshkuarpërtejtemësdhe

korrigjuardeklaratatnëtabelë.Tregojiniklasës,nësedeklarataështëesaktë,egabuarosenjëmit.

• Përvajzat:sillninjëgamëtëgjerëtëproduktevetëndryshmehigjienikefemërore(mostraosefotografi).

Shfaqininëmënyrëqë,egjithëklasat'ishohëato.Pastajshpjegoniatonjënganjë,dukepërdorurfigurat

5-9,përtëpërcaktuarpërdorimindheasgjësiminetyre.Përshembull:ilustronithithjenenjëtamponidhe

pecetëshigjienikedukevendosurnjëtamponnënjëgotëmeujëdhedukederdhurujëtëngjyrosurnënjë

pecetëhigjienike.Menjëgotëmenstruale,tregoniteknikatendryshmetëpalosjesdhesitëshpërlahetdhe

fshihet25.

• Përdjemtë:diskutonipërçështjetehigjienëspersonale.Mësuesit(ështëmëmirënësemësuesitmeshkuj

janënëdispozicionpërnjëdiskutimtëtillënëfokusgrupe)duhettëkrijojnënjëatmosferëtëhapurme

djemtënëmënyrëqëatatëjenëtëlirëpërtëdiskutuarçështjettabu.Njëpikëtjetërështëngritjaevetëdijes

përmënyrënsesivajzatmenaxhojnëmenstruacionetetyredheinxisinataqëtëndalojnëngacmimetdhe

turpërimineshoqevetëtyretëklasës.“Lojamerole”,ështënjëmjetimirëpërt’ibërë,qëtëkuptojnë

shumëgjëradhetendërgjegjësohen.

LojandërvepruesemendërriminerolevePërdornihistorinëerastitnëfigurën5,porndryshonitëgjithaemrat,meemratëdjemve;AnanëAleksandër,Maya

nëStefan,AninëFilip.Dojuduhen3vullnetarëmeshkujngaklasapërtëluajturAleksander,Stefan,Filipdhe4-6

nxënësefemrapërtë luajturshoqeteklasës.Kërkojunivullnetarëvetëveprojnësipasasajqëpo lexojnë.Pastaj

lexonitregiminerastitmeemratendryshuar.Passhfaqjes,pyesninxënësinqëluajtiAleksandrin,sindihetdhecili

skenarkandikuarmëshumëtekai.Pastajkthehunitepjesatjetëreklasësdhepyetniata.Pyetniata,seçfarëmund

tëishtebërëndryshepërtëpërmirësuargjendjeneAleksandrit.

25 See: The Pistachio Project (2015) 6 Folding Methods for Menstrual Cups.


Figura11:ListaeshkollëspërMHM-në,Burimi:përshtaturngaSPLASH,(2015)faqe7


ShihniModulinA7-hpër"Vlerësiminerrezikutnëshkollëdheambientetpublike"dheModuli

A7-ipër"Vlerësiminerrezikuttëobjektevetëlarjessëduarvenëshkollë".Përveçkësaj,shihnilistëne

mëposhtme.Cilatartikujmundtëgjendennëshkollëntuaj:

• Përsëritni(oseshtoni)stërvitjennëModulinC3,kufëmijëtshkojnënëtualetineshkollës.Let'ipërgjigjen

listëssëmëposhtme(Figura11).Pyetniata,çfarëmundtëpërmirësohetpërt’usiguruar,qëtualetete

shkollëssuajtëkenëMHMeduhur.

• Ndanirezultatetmestafineshkollës,autoritetetpërgjegjësedhekomunitetin(prindërit)!

Diskutonidhezbatoniveprime,qëdotësjellinpërmirësime!

Ajanëtëzbatuarakëtoelementengaprogrami

përMHM-në?

ü Po ü Jo Shënime/planidhedatapër

takthyerJonëPo!

Programiinformativpërshkollëndhekomunitetin

Rregulloretlokaledhe/osekombëtarenëlidhjeme

MHMnëshkollatnëvend

Banjopërvajzat

Ujëdhesapunnëbanjotevajzave

Vendipërshtatshëm(koshplehrash)përtëhedhur

pecetathigjieniketëpërdoruradhezbrazjee

rregulltetyre

Pecetahigjienikepërrasteemergjentetëvendosura

nënjëvend,kuvajzatedinësekumundt’igjejnë

Mësuesudhëheqësosekëshilltaricaktuarpër

MHM-në

TrajnimipërtëgjithëmësuesitmbiMHM-në

WASHClubmeaktivitetepërMHM-në

DiskutimepërMHM-nëmeinfermierëtlokalëose

teknikëteshëndetësisëmjedisore

Mentorimingavajzatmëtërriturapërvajzatmëtë

reja

Broshurapërpubertetinpërdjemtëdhevajzat

Materialetudhëzuesepërmësuesit

Materialendihmësevizuale(postera,foto,video,

diagrame)përmenstruacionetdhepubertetin

Përfshirjaemenstruacionevedhepubertetitnë

mësiminelëndëvenëklasë

Shtoniidetëtuaja!


Burimedheliteraturështesë

AusAid,(2011)MenstrualHygieneManagement–CivilSocietyWASHlearningFund.Availablefrom

http://www.susana.org/_resources/documents/default/2-1427-civilsocietyëashlearnungfundmenstrual-

hygiene2011.pdf

CEDAW,(1997)GeneralRecommendationNo.23.Availablefrom

http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm

CEDAW,(2016)GeneralRecommendation34:RightsofRuralWomen.UNDocCEDAW/C/GC/34.Availablefrom

http://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/INT_CEDAW_GEC_7933_E.pdf

EEHYC,(2015)HygieneMuch.Availablefromhttp://www.eehyc.org/publications/

House,S.;Mahon,T.;Cavill,S.,(2012)Menstrualhygienematters.Availablefrom

http://www.sswm.info/sites/default/files/reference_attachments/HOUSE%20et%20al.%202012%20Menstrual%20

hygiene%20matters.pdf

JHR;NatashaDokovskaSpirovska;MihailKochubovski,(2016)EquitableaccesstowaterandsanitationinSkopje,

KumanovoandVeles.Availablefromwww.jhrmk.org

NHS,(2015)Howtokeepapenisclean.Availablefromhttp://www.nhs.uk/Liveëell/penis-health/Pages/how-to-

wash-a-penis.aspx

NHS,(2016)Periods.Availablefromhttp://www.nhs.uk/conditions/Periods/Pages/Introduction.aspx

Patkar,Archana.(2011)PreparatoryInputonMHMforEndGroup.Availablefrom

http://www.wssinfo.org/fileadmin/user_upload/resources/MENSTRUAL-HYGIENE-MANAGEMENT-Paper-for-END-

group-1.pdf

Rubycup,(N/A)Yourperiod.Availablefromhttp://rubycup.com/all-about-your-period/

Sommer,Marni;EmilyVasquez;NancyWorthington;MuratSahin,(2013)WASHinSchoolsEmpowers

Girls’Education:ProceedingsoftheMenstrualHygieneManagementinSchoolsVirtualConference2012,

UnitedNationsChildren’sFundandColumbiaUniversity,NewYork.Availablefrom

http://www.unicef.org/wash/schools/files/WASH_in_Schools_Empowers_Girls_Education_Proceedings_

of_Virtual_MHM_conference.pdf

SPLASH,(2015)MenstrualHygieneManagementToolkit.USAID/WASHplusProject.Availablefrom

http://www.washplus.org/sites/default/files/mhm_toolkit2015.pdf

SSWM,(N/A)Therighttowaterandsanitation.Availablefrom

http://www.sswm.info/category/background/background/background/development-issues/right-water-and-

sanitation

SSWM(N/A)MenstrualHygieneManagement.Availablefromhttp://www.sswm.info/content/menstrual-hygiene-

management

ThePistachioProject(2015)6FoldingMethodsforMenstrualCups.Availablefrom

http://pistachioproject.com/2015/01/6-folding-methods-for-menstrual-cups.html

UNESCO,(2014)Booklet9:PubertyEducation,&menstrualHygieneManagement.Availablefrom

http://unesdoc.unesco.org/images/0022/002267/226792e.pdf

UN,(2015)Historicnewsustainabledevelopmentagendaunanimouslyadoptedby193UNmembers.Available

fromhttp://www.un.org/sustainabledevelopment/blog/2015/09/historic-new-sustainable-development-agenda-

unanimously-adopted-by-193-un-members/.

WASHUnited;SIMAVI;PATH(2016)MHM&SDGs:Menstruationmatterstoeveryone,everywhere.Availablefrom

http://menstrualhygieneday.org/wp-content/uploads/2016/05/MHD_infographic_MHM-SDGs.pdf

Women’sHealth,(2014)Menstruationandmenstrualcyclefactsheet.Availablefrom

http://www.womenshealth.gov/publications/our-publications/fact-sheet/menstruation.html#b

ModuliC6

PërdorimiiujitnëjetënepërditshmeAutorë:FriedemannKlimek

PërmbledhjeUjipërdoretnëmënyratëndryshmenëjetënepërditshme.Ujiicilishfrytëzohetpërlarjenetrupitdhepër

amvisatështëinjohurmëmirë.Harxhimiikëtijujiështë indryshëmnëvendetëndryshme,edhenëmes

vendeve të Evropës. Shkurtimisht, ky mësim jep një përshkrim se për çka e përdor njeriu ujin. Kjo

përmbledhjejeppasqyrëtëharxhimittëujitnëEvropë,gjëqëvihetnëkontekstndërkombëtar.Pjesaeparë

ilustronharxhimineujitnëEvropëdhenëzonatendryshmetëpërdorimittëtij.Pjesaedytëfokusohetnë

“Ujin virtual“ dhe “gjurmët e ujit“ me përshkrimin e koncepteve të tyre dhe dhënien e shembujve.

QëllimetFitohenmëshumënjohuripërsasinëeujit,icilipërdoretpërqëllimetëndryshme,veçanërishtnëmjediset

përreth dhemë gjerë. Lexuesit fitojnë idenë për termat e ndryshme të ujit, konceptin “Ujë virtual” dhe

“Gjurmëteujit“,dhesesikonsumimiiujitjanëtëlidhurameharxhimineujitdhemungesënetij.

Konsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.

FjalëkryesoreKonsumimiiujit,harxhimiiujitbrendazonës,ujëipërgjithshëm,ujëvirtual,gjurmëteujit.

Materiale Përgatitje Kopjengatabela4,nëfundtëkësajPërmbledhje

Vërejtje• KymodulnëmënyrëdirekteështëilidhurmemodulinC.

• Aktivitetetepropozuarajanëtëpërshtatshmepërzbatiminnëbashkëveprimmeosengaanae

nxënësvetëshkollavetëmesmeoseuniversiteteve.

Moduli


Përdorimiiujitnëjetënepërditshme

HyrjeNëEvropë42%eujittëpërgjithshëmpërdoretnëbujqësi,32%nëindustri,18%përprodhimineenergjisëdherreth

8%përnevojatnëfamilje.Harxhimiiujitdukshëmndryshonnëzonatendryshmeekonomikengarajoninërajon,

dhekjovaretngakushtetnatyroredhestrukturatekonomikedhedemografike.NëEvropënjugperëndimore,ku

klimaështëmëethatë,përbujqësiharxhohen50-70%ngaujiipërgjithshëm.NëvendeteEvropësQendrore,të

cilatkanëshkallëmëtëlartëtëindustrisë,ujimëshpeshpërdoretnëproceseteftohjesgjatëprodhimittëenergjisë.

NëEvropënVeriore,përshembullnëFinlandëdheSuedi,nëbujqësishfrytëzohetshumëpakujë.Përdallimngakjo,

ujishfrytëzohetpërqëllimeindustriale,sinëprodhiminecelulozësdheletrës,kutëdyprocesetkërkojnëpërdorim

intensivtëujit.(fotografia1dhetabela1).

Shpërndarjaepopullsisëdhedendësiajanëfaktorëtëtjerëkryesorëtëcilëtndikojnënëqasjenëburimetujore.

Urbanizimiirriturpërqendrohetnëkërkesëneujitdhemundtësjellëderiteshfrytëzimiiburimevelokale.Përdorimi

iujitnukështëivetmikërcënim;ndotjabënshtypjetëmadhembiburimetgjithashtu.Përshembull,procesiiftohjes

gjatë prodhimit të energjisë shkakton ngrohje të konsiderueshme të ujit ose avullim. Hidrocentralet i ngrohin

lumenjtëdhekanëndikimtëdëmshëmnëekosisteme.Shumëprocesenëindustridhemenaxhiminfamiljarapo

subjekteveprivate(tualetet)endotinujinpërtëpirë,icilipastajduhettëtrajtohetnëmënyrëtëpërshtatshme.

PërdorimiSektorialiUjit

Harxhimiipërgjithshëmiujittëpijshëmnënjëvendosenganjëgrupkonsumatorështëujit,ndryshonnëzonatë

ndryshme.Ndarjanëmespërdorimitzonaltëujitështënjëndihmëemadhesidomoskurduhettësillenvendime

përruajtjeneujit(moduliC7).Ndarjaështëbërënëtresektorë:amvisëri/familje,industridhepërdorimittëujitnë

bujqësi.Tabela1najeppasqyrëtëpërdorimittëujitnëvendeteEvropës.

Fotografia1:PërdorimiiujitnëzonatëndryshmenëpërrajoneteEvropësBurim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwatereurope/consumption.php


1.1 PërdorimiiUjitnëKushteShtëpie

Uji iplanifikuarpërt’upirëdhepërdorimnëfamiljeështëpjesamëevogëleujit tëpërgjithshëm.Nëvendete

Evropës,konsumimiiujitnështëpindryshonngarreth80litra/njerinëLituanidherreth250litra/njerinëditënë

Spanjë(Foto2).Nëpërmasaglobale,këtosasindryshojnëedhemëshumë.Njerëzitnëzonatethata,përshembull

nëAfrikë,kanëharxhiminmesatartëujitprejvetëm20litra/njerinëditë-kontrastekstremnëkrahasimme300

litra/njerinëditënëSHBA.

StandardetmëtëlartatëjetësendryshojnëskemëneharxhimittëujitnëEvropë.Kjoreflektohetmëshumënë

përdoriminmëtëmadhtëujitnështëpitë/familjet,sidomospërhigjienëpersonale.Pjesamëemadheepopullatës

nëEvropëkatualetenështëpidhebëndushçdoditë.Pjesamëemadheeujitqëharxhohetnëfamiljeipërket

mbajtjessëhigjienëstëtualeteve(33%),larjessëtrupitdhebërjesdush(20-32%)dhepërmakinatelarjessëenëve

Harxhim

ii

përgjith-

shëm

iujittë

pijshë

m

Harxhim

ipër

bano

r

Përdorim

në

amvisëri/

Familje

Përdorim

në

indu

stri

Përdorim

në

bujqësi

Përdorim

në

amvisëri/

Familje

Përdorim

në

indu

stri

Përdorim

në

bujqësi

2005

Pop

ullata

Rajonedheshtete

Viti km3/yr m3/p/yr % % % m3/p/yr m3/p/yr m3/p/yr Milion

Bullgaria 2003 6.92 895 3 78 19 27 700 168 7.73

Rumunia 2003 6.50 299 9 34 57 26 103 171 21.71

Spanja 2001 37.70 802 9 13 78 72 104 625 47.15

Gjermania 2001 38.01 460 7 73 20 57 312 91 82.69

Evropa 2005 350.00 8 50 42

Tabela1:Përdorimiiujit(Nëamvisëri/industri/bujqësi)përnjëvitpërdisavendenëEvropëBurim:Eurostat.2005.Updated7/2005andGlobalWaterIntelligence

Foto2:Harxhimiiujitnështëpitë/familjetnëvendeteEvropësBurim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php

Spain

Norway

Netherlands

France

Switzerland

Luxembourg

Austria

Hungary

Denmark

Germany

Poland

Slovenia

Belgium

Estonia

Lithuania

0 50 100 150 200 250 300

Household Consumption in Europe

Litres per day per person


dherrobave(15%).Pjesaeujitqëpërdoretpërgatimdhepërt’upirë(3%)ështëminimalekrahasuarmesasinëqë

përdoretpërgjëratëtjera.Shikonishembujtepërdorimittëujitnëfamiljenëtabelat2dhe4.

1.2 PërdorimiiUjitnëIndustri

Harxhimiiujitnëindustriështëshumëilartënëmjediseturbanemenumërtëmadhtëpopullatësdhekundodhen

shumëfabrika.Sasiaeujitqëpërdoretnëindustridhepjesangasasiaepërgjithshmeellogariturpërharxhimnë

industri,ndryshondukshëmmesvendeve.NëEvropë,harxhimiiujitnëindustriështëzvogëluar20vitetefundit:

10% reduktim në shtetet perëndimore (qendrore dhe veriore), 40% reduktim në shtetet jugore dhe deri 82%

reduktimnështetetlindore.NëTurqi,reduktimiarrinnë30%.Zvogëlimiiharxhimitpjesërishtështëpërshkaktë

reduktimittëpërgjithshëmtëindustriveqëvarenngauji,porgjithashtuedhepërshkaktërritjessëefektivitetittë

ujit.Procesiiftohjesnëprodhimtarinëeenergjisëmerrpjesëme45%ngaharxhimiipërgjithshëmiujitnëEvropë.

NëPoloni,FrancëdheGjermani,mëshumësegjysmaeujittëpërgjithshëmshfrytëzohetnëprodhimineenergjisë

(ftohje).

1.3 PërdorimiiUjitnëBujqësi

Siçështëpërmendurmëlart,sasiaeujitecilapërdoretnëbujqësinëEvropëështëshumëemadhe,sidomosnë

pjesëtkuujitjaintensivezëvendtërëndësishëm.Nëradhëtëparëkjovaretngaklimadhekushtetetokës,duke

mosharruartëmbjellat.PastajmostëharrojmëpolitikënenjohurpërbujqësinëUE,ecilarregullonllojetdhesasinë

etëmbjellavedheprejkëtukandikimtëmadhnësipërfaqetetokëspërujitje.Prejkëtu,përdorimiiujitpërujitje

ështëipadukshëmnështetetsi IrlandadheFinlanda,porështëshumëimadhnëpjesëtjugoretëEvropës,p.sh

Spanjë,Greqi,ItalidhemëimadhnëPortugali(Foto1).Rreth5000deri7,500m3/ha/vitujëpërdorenpërujitje.

Kërkesaeujitmundtëndryshojënëmënyrëdrastikevarësishtngateknologjiaecilapërdoretdhemirëmbajtjae

sistemitpërujitjedhetëmbjellat.Gjatëverës,ujitjabënpresiontëmadhembiburimetujoredhemundtëndikojë

shumënëujëratnëntokësorëdhenëcilësinëeujit.Mundtëprekenbimësia,kafshëtdhemungesaeujitnëfamilje.

UjivirtualdheGjurmëteUjit

Ujinëfamiljemundtëvijëgatingakudo,ngaçezmaengapusiiafërt.Parapërdorimit(p.shpërgatiminebukësose

pastrimineperimeve)ujiduhettëjetëipastër.Përkundërkësaj,ujiicilipërdoretpërprodhimineartikujve,ose

kryerjeneshërbimevetëcaktuara,nëfundtëprocesittëmosarrijëderiteataqëikonsumojnë.Kurblejmëperime

Konsumimiiujitnëniveltëamvisërisë/familje

Aktivitet Ujiipërdorur(l/ditë)

Tualet 47.7

Larjetëtrupit/bërjedush 31.7

Makinapërlarje 30.2

Gatim,pirje,larjetëenëve(medorë) 24.3

Larjemedorë 20.7

Makinapërlarjeneenëve 3.6

Tjetër 3.8

Gjithsej 162

Tabela2:Sasiaeujitecilashfrytëzohetnëfamilje(Zvicër)Burim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php


tëfreskëtaosepemëngadyqaniosenëtreg,vështirësemundtaparamendojmësasinëeujitqëështëharxhuarqë

atotërriten.Kyllojiujitquhet“ujëvirtual“.Nëkëtëmënyrë,ujivirtualluanroltërëndësishëmnëharxhimineujit

çdoditë.Dyparagrafëtepërmenduramëlartpërharxhiminnëindustridheatënëbujqësi,ipërkasinkëtijklasifikimi

(përnesikonsumatorë).

Konceptmëigjerë,krahasuesjanë“shkallëteujit“për llojetëndryshmeprodhimesh,grupetëkonsumatorëve,

ndarjetgjeografike,etj.Kutia1sqarondisatermatëcilatkanëtëbëjnëmekonceptin“ujëvirtual“dhe“gjurmëtë

ujit“.

2.1 Shembull:GjurmëteUjittekprodhimiipijeve

Industriaeushqimitdheepijevekërkonsasitëmadhetëujit.Njëprejproblemevekryesoreështësasiaeujërave

tëzezatëcilatkrijohengjatëujitjes.Ujikadisaaplikime:sipërbërës,përpastrim,përzierjedheftohje,sidhepër

transportdheruajtjetëlëndëssëparë.Prodhimiipijevetëgazuarapërbëhetngakëtohapa:prodhimiishisheve

(ngaplastikaPETderiteshishet-PET),larjaeshisheve(meajër),përgatitjaeshurupit,përzierja,mbushja,shënimi

dhe paketimi. Pjesamë emadhe e ujit në pijet e gazuara harxhohet në zinxhirin e furnizimit, më shpesh nga

përbërësitetyre(95%).Pjesamëevogëlipërketpaketimitdheshënimit(4%)tëshisheve.Nëprocesineprodhimit,

Kutia1–termattëcilatkanëtëbëjnëmegjurmëtëujit

Ujëvirtual.Kytermpërcaktonnjë“tip”specifiktëujit(siujinngashiu,ujipërt’upirëdheujëratëzeza).Epërshkruanujinicilipërdoretnëprodhiminetëmiravedheshërbimeve,icilinukështëidukshëmnëproduktinfinal.Ujivirtualireferohetujittëpijshëm,“tëmishëruar“nëprodukt;nukështënëkuptiminreal,pornëkuptimvirtual.Sasiaeujitvirtualnëproduktqëndronpërvëllimtëujittëpijshëmtëpërfshirënëproduktoseendoturqëtëprodhohet,ematurkjonëtërëzinxhirineprodhimit.Shembull:prodhimii1kggrurëkërkon1,300litraujë,prodhimii1kgbërxolladerrikërkon15,500litraujë,xhinset(1,000g)përmbajnë10,850litrangaujiipërdorurvirtual(tabela3).

Gjurmëteujit.Gjurmëteujitjanëtreguesmultidimensionaltëpërdorimittëujittëpijshëm,nëmënyrëdirekteoseindirektengaanaeatijqëekonsumonoseedhengaprodhuesi.Ashtusipërmbahetujivirtual,gjurmëteujitireferohenujittëmishëruarnëprodukt.Siplotësim,shkallëteujitpërfshijnëinformacionepëratëseçfarëllojujitështëpërdorurdhekurekuaiujëështëpërdorur.Kjonëtëvërtetëparaqettreguestëqartëgjeografik, icili, jovetëmqëtregonvëllimineujittëpërdorurdhendotjen,poripërfshinedhevendndodhjet.Përdorimiiujitmatetmevëllimineujittëkonsumuar(tëavulluar)dhe/oseujittëndoturnënjësitëkohës.Gjurmëteujitpërindivid,kompanioseshoqërijanëtëpërkufizuarasivëllimiipërgjithshëmiujittëpijshëmicilipërdoretpërprodhiminetëmiravedheshërbimetëcilatshfrytëzohenngaindividët,shoqëritë ose kompanitë. E njëjta mund të llogaritet për produkt të caktuar, për secilin grup tëkonsumatorëvetëpërcaktuarmirë(p.sh.individë,familje,fshat,qytet,shtet,komb)oseprodhuesve(p.sh.organizatështetërore,kompaniprivateosesektorekonomik).

Termatelartpërmendurapërbëhenngatrepërbërësiteardhshëm:Ujëikaltër.Ujëipijshëmsipërfaqësorosenëntokësor,icilirrjedhngalumenjtëdheliqenet.

Ujëigjelbër.Ujiishiuticilinukdepërtonnëtokëqët’imbushërezervateujëravenëntokësorë,porherëpashereqëndronnështresënesipërmetëtokës.Mënëfund,kjopjesëeujittëshiutavullonosedepërtontekbimët.Ujiigjelbërmundtëkonsiderohetsiproduktivpërshkaksendihmonnërritjenetëmbjellave(por jo igjithëuji igjelbërmundtëshfrytëzohet, sepsegjithnjëdo tëketëavullimnga tokadhe joçdoperiudhëështëepërshtatshmepërrritjenetëmbjellavetëcaktuara).

Ujëihirtë.Ujiihirtëparaqetsasinëeujittëndoturnganjeriu.


sasiaeujitqëpërdoretështëshumëevogëlnëkrahasimmeatëqëupërmendmëlart(1%),dhepjesamëemadhe

ështëujëiciliështëibashkuarmeproduktin.Sheqeriështënjëngapërbërësitkryesorëtëpijevetëgazuaraicili

kërkonujë.Trellojetëndryshmetësheqeritshfrytëzohenpërpijetegazuara:rrepaesheqerit,kallamiisheqerit

dhe shurup fruktozë-misërore i lartë. Lloji dhe origjina e sheqerit ndikon në sasinë e përgjithshme të ujit. Për

shembull,sasiaepërgjithshmee“gjurmëvetëujit“nëpijetegazuaraështë310litrakursheqerikaorigjinënga

kallamiisheqeritngaKuba,170litrakurkaorigjinëngarrepaesheqeritngaHolandadhe180litrakurkaorigjinë

ngashurupifruktozë-misëroreilartëngaSHBA(Foto3).

Tabelaeardhshmeetregonsasinëepriturtëujitvirtualtëpërdorurpërprodhiminetëmiravetëcaktuara:

Përdorimiiujittëfshehtë(Ujitvirtual)

Artikull Ujëikonsumuar(l)

1lbirrë 7

1lbenzenë 10

1Veturë 70

Njëlarjeetrupit 200

1kgletër 320

1kgbukë 1,000

1kgpatate 1,000

Televizion 1,000

1kgmish 4,000to10,000

1palëxhinse 8,000

2.2 “BilanciiUjitVirtual”Global

FragmentngaPlanipërUjëtëSigurt:Mekonceptetelartpërmenduratëujitvirtualdhegjurmëteujit,ështëmë

lehtëtëkrahasohetsasiaeujitecilapërdoretpërgjëratëndryshme.Kjomundtëbëhetpërprodhimetëcaktuara,

nëvendegjeografiketëcaktuara,nëperiudhakohore,grupetëkonsumatorëve,etj.Fotografia4tregon“bilancet

eujitvirtualnënivelglobal“përshtet.Nëkombinimmefotografitëetjera,shumëmëlehtëështëqëtëdiletnë

përfundimsecilishtetbënmëtepërpresionnëburimetevetatëujit.

Dyfaktorëepërcaktojnëmadhësinëegjurmëvetëujitnëniveltëharxhimitkombëtar:

• Vëllimidhemodeliiharxhimit

• Gjurmëteujitpërnjëtonprodhimetëkonsumuara.

Tabela3:Ujëifshehtë(ujivirtual)nëprodhimetpërfamiljetBurim:http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php


Në rastetebujqësisë, faktori i dytëvaretngaklima, reshjet, fertilizimidhekontributi.Vleramesatareglobalee

shkallëvetëujit,lidhurmeharxhiminkaqenë1,385m3/nëvitpërbanorngaviti1996derinëvitin2005.Vendetme

industritëzhvilluarkanëshkallëtëujitnëqarkullimprej1,250-2,850m3/nëvit/përbanor,ndërsavendetnëzhvillim

kanëkornizamëtëmëdhaprej 550-3,800m3/nëvit/përbanor.Vlerateulëtanëvendetnëzhvillim lidhenme

nivelineulëttëkonsumimit;vleratelartalidhenmevleratshumëtëlartatëshkallëvetëujitpërnjësitëkonsumuara.

ModuliC7“Kursimieujit”jeprekomandimepëratësesitëzvogëlohetshtypjambiburimetujorelokaledhesitë

ekuilibrohetujivirtualnështetpërmeszgjedhjesoselargimittëproduktevetëcaktuara.

Fotografia3:Gjurmëttëpërgjithshmetëujitnë0.5litrapijetëgazuarnëshishetëPET-it,pavarësishtngallojiiorigjinëssësheqerit(SB=rrepaesheqerit,SC=kallamiisheqerit,HFMS=shurupfruktozëmisëroreilartë)Burim:www.waterfoodprint.com


Ushtrimedhepyetje

• Plotësonitabelën4.

• Saujëshfrytëzonibrendaditës?Përçfarëqëllimesh?

• Mendonipër2-3prodhimetëcilatipërdorni:saujëvirtualështëshfrytëzuarqëtëprodhohen(eksploroninë

internet)?Ngacilatvendeekanëorigjinën(shikonihartën.Fotografia4).Ajanëkëtovendeimportueseose

eksportuesetëujit?

• NëcilathapatëprodhimittëshishevetëPЕТ-itpërpijetegazuarashfrytëzohetujë?

• Kukafabrikapërpije(lëngjetëpagazuara,lëngjetëgazuara,etj.)?Çkadotëthotëkjopërujin(harxhim,

ndotje,trajtim,etj.)?

• Aeksportohet“ujivirtual”ngafshatioserajonijuaj?Bënilistëtëprodukteve!

• Jepnipropozimesitëminimizohetharxhimiiujitvirtual!

• Llogaritnisasinëpersonaletëgjurmëvetëujit:www.waterfootprint.orgdhebisedoni.

Fotografia4:Ekuilibëriujitvirtualpërshtetlidhurmeshkëmbiminnëbujqësidheprodhimetindustrialenëperiudhën1996-2005.Eksportuesitjanëprezantuarmengjyrëtëgjelbër,ndërsaimportuesitmengjyrëtëkuqe.Shigjetattregojnëharxhiminmëtëmadhtëujitvirtual(>15Gm3/yr);samëehollëtëjetëshigjeta,aqmëimadhështëharxhimi.Burim:NationalWaterFootprintAccounts;MekonnenandHoekstra(2011).

Sasiamesatareeujittëkonsumuarpërnjënjerinëditënëlitra

Familje Shqipëri Gjermani

Pirje 1

Gatim 3

Makinapërlarjeneenëve 2

Bërjadush,larjaetrupit 40

Kujdesipërtrupin 6

Makinapërrroba 20

Pastrimiishtëpisë 4

Tualeti 40

Larjaeveturës 3

Ujitja(lule) 1

Ujitja(kopsht) 6

Tjera

Gjithsej 126

Tabela4:SasiamesatareeujittëharxhuarpërnjerinëditënëlitraBurim:Compilationofdifferentsources



• Sasasitëujitkonsumojnëfamiljetdhebiznesetnëfshatintuaj?Dhepërcilatqëllime?

Bëninjëstudimtëshkurtër(pyesnifurnizuesineujit).

• Bënivlerësimineasajsesaujëshfrytëzohetpërujitjenetëmbjellave,përkafshët;cilatburimetëujitshfrytëzohen?

• Akamungesëtëujitnëfshatintuaj?Nësepo,sivërehetajo?

• Jepnipropozimesimundtëreduktohetpërdorimiiujitnëfshatintuaj.

Udhëzime,leximepërpunimimëtejshëmitëdhënave

ArjenY.Hoekstra,AshokK.Chapagain,MaiteM.Aldaya,MesfinM.Mekonnen(2011):

Thewaterfootprintassessmentmanual.Settingtheglobalstandard;Earthsacan.Nëdispozicionnë:

http://www.waterfootprint.org/?page=files/WaterFootprintAssessmentManual

EuropeanEnvironmentalAgency(EEA),(2009).WaterresourcesacrossEurope—confrontingwaterscarcityand

drought.Copenhagen,Denmark.Nëdispozicionnë:http://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-

across-europe

Mekonnen,M.M.andHoekstra,A.Y.(2011):Nationalwaterfootprintaccounts:thegreen,blueandgreywater

footprintofnëdispozicionnë:http://.www.waterfootprint.org/Reports/Report50-NationalËaterFootprints-

Vol1.pdf

UNEP,(2004):FreshwaterinEurope–Facts,FiguresandMaps;Châtelaine,Switzerland.Nëdispozicionnë:

http://www.grid.unep.ch/product/publication/freshwater_europe/consumption.php

Virtualwater,waterfootprint,(2012).Nëdispozicionnë:

http://www.waterfootprint.org.http://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_water)

ModuliC7

KursimiiujitAutorë:DianaIskreva,ClaudiaWendland

PërmbledhjeUjiështëburimikufizuarmerëndësishumëtëmadhepërnatyrëndheorganizmategjallënëtokë.Ndryshimetklimatikedherritjaenumrittëpopullatëserrisinpresioninrrethburimeveujore.Merëndësijetësoreështëtëkursehetuji,tëvendosenmasaefektivedhetëzvogëlohetmungesaeujit.Nëkëtëmodul,dot´idiskutojmëmetodatdheteknikatpërruajtjeneujitnëfamiljetdhesubjektetetjeradhepërmesshembujvedotënjihemimeto.

Gjithashtu,përgjegjësiapersonaleeçdonjeriuështëqët´imbrojëburimetmeujë.

QëllimetNxënësitmundtëbisedojnësecilatjanëaktivitetetënjerëzvepërgjegjësepërharxhiminemadhtëujit.Mundtëmendojnëpërshkaqetemundshmetëmungesëssëujittenjëfurnizuesiujitosenënjëfamiljeaposubjektprivat.Mëtutje,mundtëpërgatisinrekomandimepërruajtjeneujitnëjetënepërditshme.

FjalëkryesoreMbrojtjaeujit,efikasitetiiujit,kursimiujit,ripërdorimiiujit.


Kovë

Enëpërmatje

Orëosekronometër

Gotëshiu

Disamililitrangjyrëpërushqim Mundtëjetëedhelëngirrepëssëkuqe

Moduli


72

Kursimiiujit

HyrjeUjiështëmerëndësithelbësore,jovetëmpërnjerëzit,porpërtëgjithaqenietegjallatëcilatjetojnënëTokë,sidhepërmjedisin.Ujiluanroltëmadhnënjënumërtëmadhproceseshnëplanetdheështëmerëndësithelbësorepërelementetegjalladhejotëgjalla.Nejemipërgjegjëspërruajtjenecilësisësëujitpërgjeneratateardhshme.

Ujiështëburimikufizuar.Ndryshimetklimatikeezvogëlojnëqasjenteujinërajonintonë,përshkaksetemperaturatmesatarevjetorerriten,ndërkaqqësasiamesatareereshjevezvogëlohet.Rritjaepopullatësgjithashtundikonnëburimeteujit.

Ne, të gjithë duhet të marrim përgjegjësi për monitorimin e harxhimit të ujit dhe aplikimin e vendimeve përefektivitetineujitnështëpitëtona,shkollat,zyratdhefabrikat.Merëndësiështësidomosprezantimiisistemevepërujitjedheatoqëaplikohennëoborretdhefushattona.Mëshumëse70%eujittëharxhuar,nëtëvërtetëështëujiishfrytëzuarnëagrikulturë,sidomospërujitje(ShikonimodulinC5).

Nështëpitëtona,mundësinëmëtëmadhepërkursimineujitekemipërmespërdorimitefektivtëujitnëtualete.Pjesëtarëtenjëfamiljejeduhettëmendojnëpërmundësinëeripërdorimittëujitngatualetetpërujitjetëkopshtevedhe sipërfaqeve me bar. Gjithashtu, duhet të mendojnë dhe të ndërpresin shfrytëzimin e ujit të pijshëm përpastriminetualeteve,siçështëpraktikënëshumicënerasteve.

Rrjedhjaeujittëpanevojshmeështënjëbrengëtjetërpërfurnizuesiteujitegjithashtuedhepërstatusinekonomiktëfamiljevedhesubjektevetetjera.Vetëmnjëçezmeecilapikonpandërprerëpërnjëvitharxhonmemijëralitraujë.Kursimi iujitdo të thotëedhekursim i energjisëdheburimeve të tjera.Mekursim,ne imbrojmëburimetnatyroredhendihmojmëkafshëtdhebimët,përtëcilaveujiështëinevojshëmqëtëmbijetojnë.

1. Kursimiiujit

Mbrojtja e ujit është proces i aplikimit të masave për shfrytëzim efektiv të ujit. Ky proces përfshin aktivitete,ndryshimenësjelljet,pajisjet,teknologjitëdheskicimetërejatëpërmirësuarapërzvogëliminehumbjevetëujit(meharxhiminpavetëdijedherrjedhjetëpanevojshme)sidherritjeneripërdorimittëujit.Përdorimimëefektivi

Burim:http://www.harvesth2o.com/

MOSEHARXHONITËGJITHËUJIN!MENDONIPËR7GJENERATA PARAPRAKISHT


73

ujitçondrejtreduktimittëhumbjevetëujit.Çelëspërefektivitetështëreduktimi iharxhimittëujit,nëvendtëkufizimittëtij.Shembujtpërmbrojtjeneujitipërmbajnëhapatnëvijim:rregullimineçezmavengatëcilatpikonujë,bërjadushnëvendtëlarjessëtrupit,instalimiipajisjevetëposaçmenëtualete,sidhepërdorimiienëlarësevedherrobalarësevevetëmnërastseatojanëmaksimalishttëmbushura.Rëndësiaeefektivitetittëujitështënërritjeesipër.SipasRaportittëdytëpërzhvillimindhembrojtjeneujittëOKB-së(2006),nëseujivazhdontëharxhohetmekëtëritëm,dytëtretatepopullatësglobale,derinëvitin2025dotëjetojnënërajonenëtëcilatdotëketëmungesëtëujit.Tani,2.6miliardënjerëznukkanëujëtësigurtpërpije.Ndryshimetklimatike,rritjaenumrittëpopullatësdhestiliijetësndikojnënëkëtësituatë.

Grafikumë lart (grafiku 1) i cili jep shembull nga Kanada tregon se 35%eujit i cili shfrytëzohet nënjë familje,harxhohetnëlarjenëbanjë,ndërsa32%tëtjeranëlarjenetualetit.Kjodotëthotëserreth10.000deri20.000litraujëpërt’upirëharxhohenpërnjëvitpërpastriminetualetitdhelarjenetrupit.Rreth23%eujitqëharxhohetnëfamiljeshfrytëzohetpërlarje.10%Ujëshfrytëzohetnëkuzhinë.Njërubinetngaecilapikonujë,mundtëharxhojërreth9litraujëpërnjëminutë.

1.1 Mënyratsimundtëkursehetujinështëpi

Përveçnëkursimineparavenëfaturattuajatëujit,kursimiiujitndihmonedhenëparandaliminendotjessëujëravesipërfaqësorënëafërsi,siçjanëlumenjtëdheliqenet.Kursimiiujitmundtazvogëlojëedhendotjeneujiticilirrjedhnësistemetekanalizimit.Samëevogëltëjetësasiaeujittëharxhuardhepastajehedhursiujëindotur,aqmëevogëlështëshkallaendotjes.

Mundtëjenimëefektivnëkursim,nëseupërmbahenikëshillavetëmëposhtme:

• Mbyllniçezmënkurlanidhëmbët–përkohënprejnjëminutenga çezmamundtërrjedhinmëshumëse6litraujë.

• Rregulloniçezmat.Ngaçezmangaecilapikonujë,mundtërrjedhinmëshumëse2.000litraujënëmuaj,

qëështë24.000litraujëpërnjëvit.

• Ndizenimakinënpërlarjeneenëvedheatëpërlarjenerrobavevetëmkuratojanëplotësishttëmbushura.

• Përdornidushetqëkursejnëujë.

Makinapërpastrim1%Enët

3% Ujëipijshëm1%Derdhjet

6%

Tualet32%

Rubinete9%

Banjë10%

Makinëpërlarje18%

10%Dush20%

Grafiku1:Përdorimiibrendshëmiujitnëbanesa,sipasshembullitngaWinnipeg,KanadaBurim:www.winnipeg.ca

Shfrytëzimiiujitnëndërtesatpërbanim


74

• Bënidushtëshkurtërnëvendqëtëbëninjëbanjëtëgjatë.Çdominutëmëpakbërjedush,ezvogëlonharxhimineujitpër20litra.

• Lajinipemëtdheperimetnënjëenë,nëvendqëkëtëtabëninënujëqërrjedh.

• Shfrytëzoniujinqëmbetet,p.sh.Paslarjessëpemëve,joçdoherëçdoujëduhettëhidhetmenjëherë,sepsemundtëpërdoretpërqëllimetjera,p.shpërujitjeneluleve.Ajoqëujiështëpërdorurnjëherë,nukdotëthotësenukmundtëpërdoretpërsëri.

• Shfrytëzonipajisjetëcilatkursejnëujëqëtëzvogëlonisasinëeujiticilipërdoretnëlavamanët.Pajisjettëcilatngjitennëtubateçezmaveepërthyejnërrjedhjeneujitdhenëmënyrëefektiveshtojnëajrinnëto.Kjorezultonmeharxhimmëtëvogëltëujitnësekondë.

Shpëlarjaetualeteveharxhongatinjëtëtretënevëllimittëpërgjithshëmtëujit.Ështëpërdoruesimëimadhiujitnështëpidheefektivitetittëujitnëtualeteduhett’ikushtohetvëmendjemëemadhe.Çkamundtëbëni: • Vendosnishisheplastikenërezervuarineujittëtualetitnëmënyrëqëtëzvogëlohetvëllimiiujit

qëdelnga ai.

Ujiefikas UjikonvencionalDerdhjakryesoreeujit140KL/yr Derdhjakryesoreeujit330KL/yr

Derdhjaegjithëujitnësisteminpërdrenazhim

Trajtimiiujëravetëzeza

Qasjenëkanalizim

Përdorimijashtëm10KL/yr

Ujitjemepika

Ujitjemespërkatje

Grafiku2:Shtëpiecilakursenujë,Burimi:www.thinkwater.act.gov.au


75

• Shikoninësedikurrjedhujë.Rrjedhjaepadukshmeeujitnëtualetharxhonmëshumëse4.000litraujënëvit.Atorrjedhjeqëshihen(mundtëharxhojnë95.000litranëvit.

• Ripërdorimiiujittëhirtënëtualeteoseshfrytëzimiirezervuarëvetëujitpaujëosemerrëketëvogël(shikoninëmodulinB5).

• Moseshfrytëzonikafazinetualetitsikoshpërmbeturina.Kjokërkonsasiplotësuesetëujitdhekontribuonnëndotjenetij.

Nësekenimundësitandërronitualetin,zgjidhnirezervuartëujiticilishfrytëzonmëpakujëngaainormal.Gjithashtuekzistojnë të tillë tualeteqënuk shfrytëzojnëujë, tëashtuquajturit tualete të thata (UDDT, tëcilatquhenedhetualeteEcosan),tëcilatjanëshumëtëdobishëmnërajonekukamungesëtëujitosenëpërgjithësikunukkasistemetëfurnizimitmeujë.Tualetettëcilatepërpunojnëurinën,nëtëvërtetëurinënendajnëngafeçet.TualetetЕcosaneseleksionojnëurinëndhe feçetdhe ideponojnëplotësisht tëndara (Shikonigrafikun3).Nuknevojitetujëpërshpëlarjesepsefeçjadeponohetnëvendtëthatëdhembulohetmehi/tallashemekëtëpengoheteraekeqedhegrumbullimiimizave.Pasnjëperiudhetëcaktuarfeçjashndërrohetnëpleh,icilishfrytëzohetsiplehnëara.(shihmodulinВ5иС3).

Mënyratëkursimittëujitnëkopsht

Nëkopshtkagjithashtumënyrasesitëkursejmëujin:

• Ujitnikopshtintuajgjatëpjesëvetëhershmeosetëvonatëditëspërtëzvogëluarhumbjenngaavullimi;shmangniujitjenkurështëmeerë.

• Vendosninjështresëzdrukthrrethpemëvedhebimëvepërtërriturmbajtjeneujitnëtokë.

• Përdorninjëkovëdhesfungjerkurlanimakinënnëvendtënjëzorretërrjedhshme.

• Kontrollonipërrrjedhjenëtuba,zorra,çezmatdhelidhjet.

Grafiku3:Prerjeetualetiticiliepërpunonurinën(edehidron)(UDDT).BurimdhedizajnStefanDeegener,TUUH

InterieriitualetitEkosan,(UDDT),indërtuarnështëpinëBullgari.Fotografia:EarthForever


76

• Mblidhnishiunkuështëemundurdheruaninëp.sh.nëfuçitëthjeshtatëshiutsiçshihninëgrafikun2,dhetapërdorinatëpërujitjeoselarjetëtualeteve(shihmëshumëmodulineinformacionitB7përmbledhjeneujëravetëshiut).

2. PyetjedheUshtrime

Intervistonipersoninmëtëvjetërqënjihnidheshkruaninjëtregimtëshkurtërsesinjerëzitepërdorninmëparëujin.Shembujpërpyetjeqëduhenbërë:- Emriipersonittëintervistuardhekuekeninjohurjuatë.

- Savjeçështëai(vitiilindjes)?

- Akajetuarnënjëzonëruraleapourbane?

- Akapasurfamiljaetij/sajqasjenëujë?

- Sifurnizohejfamiljaetijmeujë?

- Saepërdorninujinnëfamiljenetyrepërpërdoriminebrendshëm(çfarëlloji)dhe/ose

- përkafshëtdhe/osepërkopshtin?

- Cilatishinnevojatprioritete?

- Aemblidhninujineshiutnëfamiljetetyre?Siegrumbulloninshiun?

- Sashpeshdhesanëasi?Përçfarëepërdorninujinishiut?

- Sasasiujimbledhintanidhepërçkapoepërdorin?

- Cilaështëkëshillaetij/sajpërtërinjtënëlidhjemembrojtjendhepërdorimineujit?

Bënidisavëzhgimenështëpi:

- Saujëpërdoretpërlarjenetualetitdhepërujitje?

- Përafërsishtsaujëështëshpenzuarngarrjedhjanëçezmëgjatëlarjessëdhëmbëve?

- Cilatllojetëaktivitetevetëpërditshmekonsumojnësasimëtëmëdhatëujit?

- Çfarëmundtëbëjnënjerëzitpërtëreduktuarpërdorimineujit?

- Kontrollonitualetettuajpërrrjedhjet:Vendosnipakushqim(p.sh.lëngpanxhar)nërezervuarintuajtëtualetit.Nëse,karrjedhje,ngjyrafillontëshfaqetnëkafazinetualetitbrenda30minutash,jukeninjërrjedhjeqëduhetriparuarmenjëherë.Shumicaepjesëvezëvendësuesejanëtëliradhetëlehtapërt'uinstaluar.

- Matnisasinëjavoreosemujoretëreshjevemenjëmjetmatëspërreshjet.

- Matnisaujëdotërrjedhëngarubinetigjatëlarjessëdhëmbëveosegjatërruajtjes.

- Saujëdelngarubinetinë1minutë?(Ruajujinepërdorurpërkëtëeksperimentpërtapërdoruratëedhepërnjëpërdorimtjetër.)

AktivitetetëlidhuramePUSK

Mblidhniinformacionengafurnizuesiiujitpërtëvlerësuarsasinëeujit:• Saujë(metërkub)furnizohetçdovitnërrjet?

• Saujëpërdoretdhepaguhetçdovitngakonsumatori?

• Saujëipijshëmnukmundtëllogaritet–ështëihumburngarrjedhjetdikunërrjet?

• Intervistoninjëkonsumatorpërnevojatetijtëpërditshmeosevjetoretëujitngafurnizimimeujëdhe/osenganjëpus.

• Bëninjëinventarizim/vlerësimqëprejsarubinetevebrendanëfamiljerrjedhujë(ngaintervistat,vëzhgimet).


78

• Bëninjëvlerësimtësasisësëreshjevevjetorebrendazonës.

• Llogaritniraportinereshjeve/avullimtëujitnëfshat.

• Zbuloninësefurnizuesiiujitoseekspertëtlokalëkanëinformacionpërbilancineujëravenëntokësoreqëshfrytëzohendhesasisësëujëravetëripërtëriranëntokësore.

Burimetdheliteraturëemëtejshme

ActGovernment,(2012).Thinkwateractwater.Availablefromhttp://www.thinkwater.act.gov.au/CentreforScience&Environment,(2012).Waterharvesting.Availablefromhttp://www.rainwaterharvesting.org/whatiswh.htm

EnergySavingTrust,(2012).Water.Availablefromhttp://www.energysavingtrust.org.uk/In-your-home/WaterUNESCO,(2006).2ndUNWorldWaterDevelopmentReport,UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization.Availablefromhttp://unesdoc.unesco.org/images/0014/001454/145405E.pdf

WHO,(2012).WaterSanitationHealth.Availablefromhttp://www.who.int/water_sanitation_health/en/Ecosan

Si të përdorni Kompendiumin për PUSK?The Water & Sanitation Safety Plan (WSSP) compendium consists of three parts:

Pjesa A - Si të arrihet një plan i sigurt i ujit dhe kanalizimeve?Pjesa A, përbëhet nga 8 module, që shpjegojnë qasjen e zhvillimit të planeve për ujë të sigurt dhe kanalizime (PUSK) për furnizimin me ujë, dhe ofron udhëzime bazë dhe praktike për zhvillimin e një PUSK. Dy module fokusohen kryesisht në PUSK për furnizimin me ujë të pa-tu-buar dhe në sistemet e shpërndarjes së tubave në shkallë të vogël. Për më tepër, kjo pjesë paraqet aktivitetet praktike në 10 hapa që duhet të kryhen nga një ekip i PUSK dhe që do të çojnë në një PUSK lokale. Janë dhënë disa modele për aktivitetet praktike, duke bërë vlerësime të rrezikut të furnizimit me ujë ose tualeteve, duke bërë intervista me aktorë të ndryshëm dhe duke përpunuar informacionet dhe rezultatet e mbledhura si dhe shembuj. Grupet kryesore të synuara të pjesës A janë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit dhe OJQ-të.

Pjesa B - Informacion për zhvillimin e PUSKPjesa B, përbëhet nga 8 module, duke ofruar informacion teknik dhe profesional për burimet e mundshme të ujit të pijshëm, trajtimin dhe shpërndarjen e ujit, kanalizimet dhe trajtimin e ujërave të ndotura, mbrojtjen e ujit dhe cilësinë e ujit, parametrat përkatës kimik dhe mikrobiologjik-burimet, shëndetin menaxhim të ujit që grumbullohet nga reshjet.Grupet kryesore të synuara të pjesës B janë personat që vlerësojnë më shumë informata në lidhje me çështjet e lidhura me ujin dhe kanali-zimet. Këto mund të jenë autoritetet lokale dhe operatorët e ujit, por edhe mësuesit, OJQ-të dhe qytetarët e interesuar.

Pjesa C - Si të përfshihen shkollat?Pjesa C, përbëhet nga 6 module, dhe është një pjesë shtesë, veçanërisht për të rinjtë dhe shkollat. Përfshin mësime teorike mbi çështjet e përgjithshme të ujit, siç është cikli i ujit, si dhe informata specifike mbi kanalizimet shkollore, ujin dhe higjienën. Zhvillimi i një PUSK shpje-gohet veçanërisht në lidhje me përfshirjen e nxënësve dhe qytetarëve. Ushtrimet dhe sugjerimet për veprime praktike dhe ndërvepruese në kombinim me kutinë e mjeteve janë të detajuara.Grupet kryesore të synuara të Pjesës C janë kryesisht mësues, por edhe drejtues të grupeve rinore, OJQ apo autoritete lokale.

Shumica e moduleve përfundojnë me një listë të aktiviteteve praktike të PUSK, rezultatet e pritshme ose rezulta-tet, dhe një listë me referenca dhe lexime të mëtejshme.

Kom

pend

ium

– P

jesa

C

Zhvillim i Planit për

Ujë të Sigurt dhe Kanalizimenë komunitetet rurale

Si të përfshijmë shkollat?

Kompendium – Pjesa CEdicioni i dytë i rishikuar