Ziya Gokalp-Turk Toresi.pdf

8/10/2019 Ziya Gokalp-Turk Toresi.pdf

1/141

KLTR BAKANLIIZiya Gkalp Yaynlar ; 6

I. S e r i: 6

Hazrlayan: HKMET DZDAROLU


2/141

KLTR BAKANLII Ziya Gkalp Yaynlar : 6

1. Seri : 6

ZYA GKALP

T R K T R E S Hazrlayan;

Hikmet DZDAROLU

BRNC BASILI

D E V L E T K TA P L A R I 19 7 6


3/141

Do umunun 100. ylnda Ziya Gkalp m btn eserlerini ha-zrlama kurulu ;Prof. Dr. Nihat Nrun (Bakan)

Hacettepe niversitesi Sosyoloji Blm BakanProf. Dr. Hikmet Tanyu (ye)

Ankara niversitesi retim yesi

Rza Karda (ye)Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Dairesi Baican

evket Beysanolu (ye) Avukat Ziya Gkalp Dernei Bakan

Kltr Bakanlnn 27/1/1976 gn ve 110 sayl kararyla birinci defa 30.000 adet bastrlmtr.

Gne Matbaaclk T, A. . 1976


4/141

N S Z

Bir imparatorluk corafyasnn bir dou (Diyarbakr) ehrinde (1876 ylnm 23 l\4art'mda) doup, bir bat ucun-da (Selnikde) fikir dnyasna (1911de) Gkalp adyla ka-tlarak, Trkiyeyi ve btn Trkleri mefkure ateiyle s-tan byk mridi, doumunun 100. ylnda btn eserleri-ni yaymlamann gururu ve titizlii iinde minnet ve rah-metle anyoruz.

Gkalp, (48) yllk ksa sreli mr iinde ok renkli ve cepheli ahsiyeti ile mefkreci bir air olarak Trk ve Trkl dile getiren, drst ve st seviyede bir siya set ve devlet adam olarak milliyetilik fikriyatn yapan, bir itimaiyet mderrisi (sosyoloji profesr) olarak ilgi-li ilk krsy kurmak suretiyle metodolojisini bat lleri iinde tannan, bir mtefekkir olarak da Trkln Esas-lar n modern mns iinde yorumlayarak gelecee k tutan, bir fikir ve gnl adammzdr.

Fazilet ve feragat abidesi olan hayat ve ahsiyeti de, bizzat retiminde bulunduu mefkrensi gibi, gelecek nesillere rnek olarak gsterilecek olan Gkalp, hazrlk ve tahsil devresini henz bitirmi, bir byk terkipler devrine


5/141

gelmi bulunduu bir ada aramzdan ayrlmtr. (25 Ekim1924)

Bununla beraber, Ziya Gkalpn eserleri, Atatrkn kurduu Cumhuriyette de baaryla uygulanan bir ok ink-lplarn prensip, ideal ve deerleriyle doludur. O, doruk-larda tutuup ufku batan baa aydnlatan ateler gibi, Trkln barnda mefkre ateini yakp aydnlatan bir rehberdir.

Gkalp, hasta hayvanlarn tedavi usllerinin retimi-nin yapld yerde renim grmesine ramen, hasta adammn tedavisinde faydal olacak metod ve dncelerle ie koyulmu ve eserlerinde ada, Trkiyenin sosyal de-imesi ile ilgili deer ve istikametleri bakmndan ok -

mull bir kltr sentezi tasla hazrlayarak, tarih tekml izgisi iinde Trk cemiyetinin en tesirli dnce mihrak-larndan biri olarak kalmay baarmtr.

Ziya Gkalp, gerekten yakn tarihimizin en tesirli ve gl insanlarndan biridir. Bu bakmdan Gkalp, modern Trkiyenin siyas ve fikr gelimeler ierisinde bir nirengi noktas olarak deerini korumaktadr. Zira, Gkalpin fikir-leri ve dncesinin yaps, aksettirdii eitlilikler, Trki-yenin gelime istikametiyle ilgili hemen hemen her e-ye k tutacak mahiyettedir. Bu bakmdan, Gkalpn eser-lerinde ar basan mteferrik hviyeti, kendi anm fikri-

yatna katks ynnden bir k olmutur. Nitekim,


6/141

Onun dnceleri, Cumhuriyet devrinin yarm yzyl boyunca yaar ve nesillerden nesillere intikal ederken, fi-

kirlerinin ve fikriyatnn baz cepheleri, belki de tarih art lar msait bulunmad iin, fazla uzun mrl kalamam veya vaktini tamamlam grnm iinde olabilir. Bunun-la beraber, Onun sosyolog hviyetiyle koymu olduu pren-sipler ve sosyal deerler hkmleri, gerekten bugnn anlay iinde de kendine has kav mantnn tutarl sen-tezi olarak dikkati ekmekte ve tarihteki yerini heybetiyle doldurmaktadr.

Geri Gkaipn, mill devletin temeli sayd halk kl-trne giderken, ayn cemiyetin eseri bulunan, o an art-larnn icab bir eit tehzip edilmi ekli demek olan yksek Osmanl kltrnn reddi zmmnda tavr taknma-s, sistemin btnl iinde ok byk zaaf olarak de erlendirilmemelidir.

Ana fikirleriyle reddedilmez bir mtefekkir olan Ziya Gkalp aslmaa ak br fikir adammz olarak, doumu-nun 100. ylnda btn eserleriyle, kendi adalar arasn-da, onda Trk atalar ruhunun hususiyetlerini ortaya koyan, kahramanca sknet ve ruh kuvvetini ve Trk mill ruhu-nun hasletlerini gryor ve bylece eserlerindeki terkibin salam ve tutarl yaps iin, zl bir muhtevann temsilci-liini de yapmakta olan bu byk insan, elli yldan beri h-l sahasnda neden hem ilk, hem de tek olduunu daha iyi anlam oluyoruz.

Prof. Dr. Nihat NRUN

Do umunun 100. ylnda Ziya Gkalp'nBtn Eserlerini Hazrlama Kurulu Ba kan


7/141

NOT :

Drt seri halinde tertiplenen Ziya Gkalp Yaynlar n-da, asl metne mna ve ifade bakmndan sadk kalnmasprensip olarak benimsenmi olup, hususiyle izafet ve sfatterkiplerine giren kelimeler ile aruz vezniyle yazlm iirlerde geen kelimeledeki iml da, aslna uygun ekildekorunmu , ancak al lan kelimelerde buna uyulmam tr.

Ziya Gkalp Yaynlarnda, genellikle, her eserin sonunda yaymdaki mnya uygun bir szc e yer verilmeksuretiyle gerekli kavram aklamalar yaplm tr. Ancakbelli bir szl e gerek bulunmayan yaynlarda bu husus,dip notlarda gsterilmi tir.


8/141

N D E K L E R

Sayfa No

Ba lang

1. Tre Ne Demektir? . ............................. 11 - 1 42. Trk, Kendisini Ba kalarndan Nasl . . . 14- 21

Ayryordu?...................................................

3. Liika............................................................. 2 1 - 2 24. tima T a s n if le r............................................. 2 2 - 2 4

BRNC KTAP

E S K T R K L E R D E D N

B i r i n c i l \ / l e b h a s

1. Tsinlerin D i n i ............................................... 2 4 - 3 02. Trk IVlant nn Makult- Erbaas - Zih- 30 - 35

nin Mdr Umdeleri . . . . . . . .3. Tsin Dininin E s a s ........................................3 5 - 3 74. Trk T a k v im i................................................. 3 7 - 3 85. Drt U n s u r .....................................................3 8 - 4 2

6. Drt Hayvan . .................................................4 2 - 4 4


9/141

8

7. Drt Makulenin M s a v ili i........................448. S i h i r ..............................................................4 4 - 4 5

9. amanizm Dininde l h la r ........................... 4 5 - 4 610. amanizm Dininde R u h la r ............................4 6 - 5 1

k i n c i M e b h a s

l Dini

1. inlilerde kili T a s n if ..................................5 1 - 5 32. Trklerde kili T a s n if ..................................5 3 - 5 43. O uz Dini yahut Sulh Sistemi . . . . 5 4 - 6 4

4. Yakutlarda l D i n i .........................................6 4 - 6 55. Altay Trklerinde l D i n i ..............................6 5 - 6 7

6. l Dininin E sa s la r.........................................6 7 - 7 1

7. Trk Mant nda Mdr Umdeler . . . . 71

n c M e b h a s

lhanlk Dini

1. ki T a b a k a ............................ .... . . . . 7 2 - 7 7

2. lhanlk D i n i............................................... 7 7 - 8 3D r d n c M e b h a s

Eski Trk Kozmogonisi ve Menkbeleri

1. Trk Kozmogonisi . . . . . . . . . 8 3 - 8 62. Dokuz O uz M e n k b e s i............................. 86 - 913. O uz Han M e n kb e s i................................. 91-1004. ane M enkbesi...........................................lOl^-OOt


10/141

5. Huei - Hularda yani Dokuz-O uzlarda Kurt 101 -102M e n k b e s i............................................... ....

6. O uzlarn Ergenekon M enkb es i................ 102-1037. Tukyularn yani Gk - Trklerin Menkbeleri 103-1048. Ergenekon B a yra m ..................................... 104-1059. Sair Trk M e n k b e le ri................................ 105-108

A k s t r e i e r i

1. Gne H a n m ...............................................108-1092. olbu H a n m ................................................1093. ksz K z .....................................................109-111

B e i n c i V l e b h a s

Trk Destanlarna Dair Mteferrik Malmat

1. ve D ....................................................... 111-1122. Eski Trklerde Kinat Telkkisi . . . .112-1133. D'n Istlahlar . .............................................. 1134 . bade t l e r ..................................................... 113


11/141


12/141

TRK TRESNE DAR TAHARRLER

B a l a n g

1. TRE NE DEMEKTR?

Seluklerle ilk OsmanlIar devrelerinden kalma teamllere O uz tresi derlerdi. Ltfi Pa a Tarihi (*) OsmanGazi'nin O uz Beyleri tarafmdan hanl a intihabm u suretle anlatyor: Siz Kay neslindensinizi Bu, O uz Han'dansonra O uz Beylerinin a alar ve hanlar idi. Gn Han vasiyeti, O uz tresi mucibince O uz neslinden kimse olmaynca hanlk ve padi ahlk Kay soyu var iken zge boy soyuna d mez. (').

Her ne kadar kulaklarmz tre kelimesini, O uz ismiyle beraber i itmeye al m sa da, tre, yalnz O uzlarnteamllerinden ibaret de ildir. Orhun Kitabesinde de bukelimeyi gryoruz (**): kin ara idi oksuz Kk-Trk ancaolurur ermi . Bilge Ka an ermi , alp ka an ermi . Buyrukyime bilge ermi erin, alp ermi erin. Begleri yime budum yime tz ermi . An n ilig ana tutm erin. Ilig

tutup trg itmi .

11

(*) Ltfi Paa (1488 1563]'nn eserinin asl ad Tevrh i l i Os-man'dr. (H.D.)

(2iya Glkapnkilerden ayrmak iin, tarafmzdan eklenen dipnot-lar, yldz iaretiyle gsterilmitir.)

(1) Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, c. 1, s. 41.[**) Ziya Gkalp'n verdii metinde hem okunu, hem dizgi yan-

llar bulunduundan, Prof. Muharrem Ergin'in yaymn esas aldk (Muharrem Ergin, Orhun bideleri, stanbul, 1970, s. 51)

(2) Thomsen, nscriptions de lOrkhan, p. 98.


13/141

u ibareyi bugnk Trkeye evirirsek, u ekli alr;kisi arasnda Gk Trkler efendisiz (yani hr ve mstakil

olarak) oturuyordu. Bilici hakanlar idiler, kahraman hakanlar idiler. Btn buyruklar bilici idiler, alp idiler. Btnbeyleri, btn halklar do ru idiler. Bunun iindir ki, bu kadar byk bir devleti idare edebiliyorlard ve devleti idareederken kanunlar yapyorlard. (***).

Thomsen buradaki trg kelimesini kanun diye terc

me etmi . Halbuki ba ka bir yerdemesseseler (les institutions) manasna alm : Trk O uz Beyleri, budun e idin.ze Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Trk budun, ilin-gin trngin kim artat? (^).

imdiki Trkeye nakli : Trk O uz Beyleri ve halklar i itiniz! Yukardan gk basmadysa, a a dan yer delin-

mediyse, sizin devletinizi ve messeselerinizi kim ykt?Tr ve ei kelimelerini bu misallerin birincisinde,trg

ve ilig ekillerinde kcf'l(gli), kincisinde trn ve ilin ekillerinde nunIu(nli)gryoruz. Bunlardakig ve n harfleri,lahikalardan ibarettir.

Tre kelimesinin ark Trkesindetr eklinde oldu

unu bize Dvn Lgat it Trk de gsteriyor : Bu kitabn

12

(***) Ofhun Yaztlarnn dou ynndeki bu metni, Prof. Muhar-rem Ergin u biimde bugnk Trkeye evirmitir:

kisi arasnda pek tekiltsz Gk Trk ylece oturuyormu. Bil-gili kaan imi, cesur kaan imi. Buyruku yine bilgili imi tabi, cesur mi tabi. Beyleri de, milleti de doru ims. Onun iin ili ylece tutmu tabi. tutup treyi dzenlemi. (Orhun bideleri, s. 4).

(3) A. g. e., s. 105.


14/141

13

nc cildinin 167. sayfasnda (*) tr maddesini u tariflerle gryoruz :

Tr - Resm (kaide). u darb- mesel bu manay [ifade] eder: El braklr, tr braklmaz. (**). Bu mesel atalarn detine riayetin lzumu mevkiinde darb olunur. Manas, Devlet yahut lke terk edilebilir, hars terk edilemez.Trklerin d man eline geen yerlerden mill tresinin hakim oldu u yere gmesi, bu meselin hl ifado edilmeksi

zin ruhlarda ya ad na dellet eder.Yukarki misaller, bize tre kelimesiyle il kelimesinin

ekseriya beraber kullanld n da gsteriyor. l devletmanasna, tre kanun manasma olunca bu ikili kelimeninekseriya beraber zikredilmesi tabi olur, Bunnla beraber,tre kelimesinin medllu kanun kelimesi gibi mahdut de ildir. Yazlm yasalardan ba ka yazlmam teamller detrenin iindedir. Hatta, hukuk treden ba ka, din ve ahlk treler de vardr. O halde Trk tresi, eski Trklere ata

(*] Ziya Gkalpn szn ett i i bask, Divann eski harfli bask srdr.

Divan Lgat t Trk'n Arap harfleriyle basks, cilt halinde, hic r 1333 1335 (mild 1915 1917) yllar arasnda yaplmtr. Birinci ve ikinci ciltler 1333 (1915), nc cilt ise 1335 (1917) ylnda yaymlan-mtr.

Ziya Gkalp'n cil t ve sayfa numarasn verdii basklar bunlardr. Biz, denetlemeyi ve bulmay kolaylatrmak in, yeni harflerle yaplan, Besim Atalay evirisindeki cilt ve sayfa numaralarn da ekledik. Paran-tez indeki cilt ve sayfa numaralan, yeni bask ile ilgilidir.

(**) Tr maddesinin Besim Atalay evirisi yledr:tr: Grenek, det. u savda dah gelmitir: l kalr, tr kal-

maz. (Vilyet braklr, grenek braklmaz.) Bu sav, gemilerin gre-neklerine uymakla emr olunan kii iin sylenir. [Dvn Lgat Miik Tercmesi, Ankara, 1941, li, s. 221).


15/141

larndan kalan btn kaidelerin mecmuu demektir. Tre ke- imesinin, Trk kelimesiyle bir cevherden olmas da hatra

gelebilir. Ba ka yerlerde de yazd m vehile. So dak kelimesi So dlu manasna oldu u gibi, Trk kelimesi de treli manasna olabilir. Kaf (ka) harfi gibi kef (ke) harfi de,nisbet ve vasfiyet edatdr. Bu faraziyeye gre, Trk kelimesi tre kelimesinden km tr. Mamafih, bu faraziye henz Trkiyatlar tarafndan kabul edilmedi i iin ahs birfikirden ibarettir.

2. TRK, KENDSN BA KALARINDAN NASILAYIRIYORDU?

Islmiyetten evvel, Trk, kendisini iki nokta-i nazardansair halklardan ayryordu : 1) Lisan nokta-i nazarndan, 2)Din nokta-i nazarndan.

Trk, lisan nokta-i nazarndan kendisine benzemeyenlere yani Trkeden ayr bir dil konu anlara Sumlm adnveriyordu. Divan Lgat-it-Trkte bu kelimenin manas, uvehile gsteriliyor:

Sumlm Tat- Asla Trke bilmeyen ranl. Bundan baka, Trke bilmeyen her ferde de Sumlm ad verilir C*).

O halde. Arabn nazarnda Acem ne ise, Trkn nazarnda da Sumlm odur: Trke konu mayan btn kavimler Sumlmdrlar.

Trk, din nokta-i nazarndan kendisine benzemeyenlerede, Tat adn veriyordu. Divanda bu kelimeye yie mana

v e r i l i y o r ;

14

(1) C. I, s. 403 (I, 486).


16/141

Tat- Btn Trklere gre Fars yani Iranl. yle brdarb- mesel vardtr: Tat'n gzne vur, dikeni kknden

kar. (*) Bu mesel Tatlarn vefaszl n gsterir. Dikenin hakk kknn karlmas oldu u gibi, Tatn hakk dagzne vurulmasdr. Ba ka bir meselde de yle deniyor:Tatsz Trk olmaz, ba sz brk olmaz. (**). Yani FarsTrksz olamaz.

Tat- Ya ma ve TuhsI kabilelerine nazaran, Uygur kfirleri demektir. Onlarn diyarnda bunu i ittim. Bu husustabirok szler vardr. Tat Tavvga tabirleri beraber kullanld zaman manas, Uygur ve inli demektir. (').

Bu ifadelerden anla lyor ki, Farslere Tat denildi i gibi, o zaman Buda dininde olan Uygurlara da Tat deniliyordu.Demek ki Trk olanlar da ba ka dinde bulununca, Tat tabirine lyk grlebiliyordu. O halde, Tat olanlar, Trkten lisanca farkl olanlar de il, belki dince ve trece ayr olanlard.Arap nazarnda kfir ne manaya idiyse, Trk nazarnda daTat o manaya di.

Tat ve Tavvga terkibinden de inilere Tat nazariyle baklmad anla lyor. Demek ki eski Trklerle inliler arasnda, din ve meden bir m areket vard. inli, harsa

Trk'ten ayr oldu u iin, ona Trk denilemezdi. Medeniyet

15

(**) Bu savn Divan'daki metni 5y ledlr : kzre, tikeni tbre. (Tatn gzne vur, dlken kkle, kknden -kar.) Bu savii yorulmas] byledir: nk onlar vefaszdr. Dikenin hak-k kknden kazlrnik olduu gibi, Uygurun hakk da gzne vurulmak-tr (il , s 280 281).

(* ' ) Bu savn Divandaki metn yledir:Tatsz Trk bolmas, basz brk bolmas. (Tatsz Trk, basz

brk olmaz.) (I, s. 349 350; II, s. 281).(1) C. II, s. 224 (II, 280).


17/141

e Trkle m terek oldu u iin ona, Farsler gibi Tat dadenilemezdi. Bundan dolaydr ki inliler,Tawga adiyle iki

sinden de ayrt ediliyordu. Tawga kelimesi Divan Lgatagre inli manasna geldi i gibi, kadmden kalma azm mas-nuat manasna da gelir. Bundan ba ka, mlk azm ve kadim olan hkmdara da Tawga Han denildi ini sylyor.

O zaman Trkistanda telkki bundan ibaretmi . Fakatslm diyarnda Tat ve Tawga tabirini, Fars ve Trk mana

sna telkki ederlermi . Divan Lgat,birinci telkkinin do ru oldu unu, fakat ikisinin de gzel oldu unu sylyor n .

Tawga kelimesi tew cevheriyle ga vasfiyet edatndan mrekkeptir. Tew kelimesi Divan Lgata gre mekr hile manasnadr p).

Bu suretle (***)Tawga kelimesi fendli manasna ge

lir. Orhun Kitabesi'nde, inlilerin fendiyle Trklerin birbirine geti i anlatlrken fend manasna teb kelimesi kullanlm tr; Thomsen bu kelimeyi czibe ve fsun (amnitet charme) suretinde tercme etmi tir (').

Islmiyetten evvel, Trkler, inlileri yegne olarakayk ve bilgili tanyorlard. Orhun Kitabesi, inlilerin

Trklere kendi ayk ve biliglerini verdi ini sylyor.Thomsen, ayk kelimesini medeniyet, bilig kelimesini bilgi suretinde tercme etmi tir ( ).

16

(2) C. I, s. 378 [I, 454).(3) C. I. s. 278 (I, 332).(* **) Trk Tresinin eski harfli metninde, Bu savtta biimin-

dedir (s. 6). Bunun bir dizgi yanl olduu meydandadr.() Orhun Kitabeleri, s. 99.P) A. g. e., s. 116.


18/141

Orhun Ktabesnde Gk - Trklerin inlilerle siyas mnasebetlerden ba ka meden rabtalar da oldu u anla l

yor. in imparatorunun kitabelerin yazlmas ve barklarnyaplmas iin sanatkrlar ve yu iara mmessiller gndermesi de bunu gsterir. Uygurlar ise, in medeniyetine daha byk kymet verilerdi. Kitb flm-in-Nfi (*), bu ciheti gzelce aydnlatyor :

Uygurlarn eski edebiyatndan pek az ey kalm tr.

Avrupa limlerince malm olan Uygur lehesinde yazlmbu az miktarda elyazlarnm hepsi, islmiyetin kabulndensonra yazlm tr. Ve malik bulundu umuz en eski elyazsbirinci mild asra kadar kabilir. Ma-Tuan-Lin adl bir inmellifinin, alkadar bir velyetin (autorit), mild 1200 tarihine do ru yazd bir takriri evvelce grm tk. Bu takrir bize diyor ki Uygurlar da inlilerin i - Kingfer, Lokay-

lidler (Lokaylidler?), Hiyao - Kngler namndaki kitaplarylesllelerin, airleri ve mverrihleri mevcuttu. Uygur genli i ve reislerin o ullar terbiyelerini mektepte alrlard.Bunlar yalnz okumay retmekle kalmazlard. Beyitler ve iirler ibdama da muktedir olurlard 0 .

17

(*) Kitabn tam ad, Kitab im in Nfi ff Tahsil Is Sarf i Nahv it Trk'dir.

Paris Asya Cemiyeti yelerinden, ngiliz bilgini Arthur Lumley Da vids tarafndan yazlarak II. Sultan Mahmud'a armaan edilmitir. B-yk boy 208 sayfadr, 1832 ylnda Londra'da baslmtr. Franszca e-virisi 1836dadr.

ngilizce olan kitapta, Uygur, aatay, Kazan ve Osmanl Trke

siyle yazlm eserlerden alnan rnekler vardr ve bunlar, eserin drt yan blmn meydana getirmektedir.

(3) Sahife XVIII.


19/141

Trklerin inlilerle mnasebeti milttan iki yz seneevvel hkm sren Hiung-nu yani Hun namndaki Trk dev

leti zamannda da mevcuttu. Milttan 174 sene evvel, inden Trk hkmdarna bir prenses getirmek zere Trk sarayna gelen Chung - hang Yeh ismindeki inli sefir, Trklerin in medeniyetine kar gsterdikleri taklit temayln Trk hayat iin muzr grd. Bu zat, Trkleri sevdi i iinTrk saraynda kald, bir daha ine dnmedi. Bu zamandaTrkler muzafferiyet ve mill ittihat neticesi olarak zenginle mi lerdi. nlerinde in hars gibi lyi e, debdebeyedalm yeni bir dnya gryorlard. Bu harsn yiyecekleri,giyecekleri, modalar yava yava Trklerin arasna girmeye ba lam t. inli vezir, bu halin tehlikelerini gsteriyor,onlar uyanmaya davet ediyordu. Trkn btn i i gc yask a al ormanlarda ava gitmek yahut ovalarda sayszsrlerini otlatmakt. Byle bir hayat ya ayanlara, indedokunulan ipekli kuma lar de il, kendilerinin yaptklar deriden ve krkten elbiseler elveri li idi. Yo urt, kmz, peynir, tereya , kaymak gibi stten yaplan yiyecekler, leziz avetleriyle srlerinin besili hayvanlar in yemeklerinden daha faydal ve gzeldi. E er Trkler, inlilerin detlerineuyarlarsa, onlarn hububat ve zahirelerine, ipekli elbiseleri

ne al acaklarndan, bir gn in devletinin hakimiyeti altna girmeyi o kadar fena grmeyeceklerdi.

inli sefir, daima, hkmdara, Trk elinin, atalardankalma trelerden ayrlmamasn t veriyordu. nk butrelerdir ki o anl atalar yenilmez kah'*amanlar derecesine karm t. Bu tlere ba ka nasihatlar da lve edi

yordu. Hkmdar, tebaasnn ne kadar nfustan ibaret oldu unu, muhtelif boylarn, obalarm ne kadar srleri bulundu unu bilmeli idi. nk, nfus ve emvalin miktar malm

18


20/141

bulunursa, bir gn in aleyhine sefer ald zaman, byk ve mhimmatl ordular toplanmas mmkn olacakt.

inli sefir. inlilerin gururunu krmak iin in elilerine fazla azamet gstermesini de Tan - Juya (Trk hkmdarna) tavsiye ediyordu. in imparatoru, Tan - Juya nek-tup yazd zaman byle ba lard : mparator, Hiung - nu-larn Tan - Ju'sundan ihtiramla rica eder ki... Varakannbykl muayyen bir ktada olurdu. inli sefir, Tan - Juya, mektup yazarken, bundan daha byk ktada varakalarkullanmasn ve mektubun ba na : Gk ile Yer'in do urdu u, Gne le Ayn tahta geirdi i Hiung - nularm bykTan - Jusu, in mparatorundan rica eder ki... diye yazmasn tavsiye etti. Chung - hang Yeh, her frsatta, Tan Ju-nun saraynda bulunan ve bilhassa in mparatoru tarafndan bir memuriyetle gnderilmi olan inlilere kar . Trk

lerin faziletini vyordu, Trklerin harsa inlilerden dahayksek oldu unu sylyordu. inliler ona itiraz olarak,Trklerin ihtiyarlan hakir grdklerini beyan ediyorlard.Sefir cevaben, inde birok hizmetlerden sonra geinecekten mahrum braklm nice ihtiyarlar bulundu unusylyordu. E er, Trkler yalnz muharebe ile me gul iseler. bu, milletin selmet ve sadeti iindir. htiyarlar ve zayf

lktan dolay harbe gidemeyenler ya amak levazmna malikbulunurlar ve d mana kar emin bir vaziyettedirler. Baba ile evltlar kar lkl olarak birbirini tutarlar. Binaenaleyh,Trkleri ihtiyarlara hakaret etmekle itham etmek hakszdr.

inliler. TOrklerde babalarla o ullarn ayn ota da utan-

makszm beraber yattklarn, babann vefatnda o lununOvey annesini alabilmesini, biraderin vefatnda karde inin,yengesini alabilmesini zikrederek Trkleri zemmediyorlard.

19


21/141

Chung - hang Yeh ise daima, Trklerin inlilerden stnoldu unu isbata al yordu. Diyordu k i : Trkler hayvan

etlerinden ba ka bir ey yemezler, stten ba ka bir ey imezler. Deriden ba ka bir ey giymezler. Saysz srleriniotlaklarda, rmak kylarnda gezdirirler. Mevsimler de itike onlar da da yerlerini de i tirirler. Yiyecekleri kalmadm, derhal ata binerek ava giderler. Bolluk iinde iseler, keyiflerine bakarlar: hibir eyin kaygsn ekmezler. Kaidelerini de i tirmekten ho lanmazlar. Bir o ulun, vey artne-siyle, karde inin, yengesiyle evlenebilmesi, ocaklarn zrri-yetsiz kalarak snmemesi iindir. imdiye kadar Hiung - nu-lar arasnda, bu kadar kar klklar kt halde, hibir zaman, eski slle yerine, ba ka bir aileden bir be in tahtageirildi i i itilmemi tir. inde ise bilkis, teden beri slleler birbirini bo azlamakla u ra m lardr. Daima yenibir mtegaliip karak, eski slleyi kaldrm , kendisi yeniden bir imparatorluk hanedan kurmu tur.

Bundan dolaydr ki inde, daima btn eski kaidelerin ykld n gryoruz. inliler halk d man tehlikesinden emin bir hale koymak iin, surlarla tahkim edilmi ehirler yapyorlar; fakat, halk hcuma u rad zaman, yinesurlar yznden kendisini mdafaa edemeyerek teslim bayra ekme e mecbur oluyor. (*).

Bu ifadeler bize Trklerin, inden medeniyet almayatehalk gsterdiklerini; fakat, Trk harsnn yerine in harsn ikame etmekten sakndklarn gsteriyor. Orhun Kita* besinde Bllgeg Ka an, kendi milletinebu gayeyi ne gzelanlatiyor :

20

(*) De Guignes, c. I, Ksm : 2, s. 37.


22/141

Ey Trk milleti, e er o lkeye gidersen leceksin. Fakat, iinde ne zenginlik, ne de keder bulunmayan tken

lkesinde kalarak, kervanlar ve kafileler gnderirsen, ebedbir saltanat muhafazada devam edeceksin! P).

phesiz, Trklerin ine gitmeleri, in hars iindebelolunmalar demekti. Halbuki tkende kalarak kervanlar, kafileler gndermeleri, mill Trk harsn kaybetmeden, in medeniyetinden faydalanmay temin ederdi.

Trklerin m ill hars hakkmdaki bu endi eleri, menkbelerde, efsanelerde bile grlr. Bogu Han Menkbesinin nihayetinde Yulun Tigin adl bir Trk Hakannn Kut Da n,o luna verilen in prensesine mukabil, in mparatorunahediye etti ini ve bundan dolay zerinde oturduklar topra n, hkmdarla beraber milletini zerinde oturmaktanmen'ederek ge icbar etti ini ifade ediyor C). O zamanTrk devletinin zafer tlsm tanlan bu Kut Da sn, millharsn bir timsali sayarsak hakszlk m etmi oluruz?

LHKA

Tatar kelimesi, Tat Eri tabirinden murahham olsa ge

rek. Dede Korkut Kitabnda Tat Eri tabiri var. Trkler Tatarsfatn, cahil yani tresiz olan Mo ollarla Tunguzlara isnatederlerdi. Tat ile Tatar arasndaki fark, Arap lisannda kfirile cahili arasndaki gibidir. Tiatarlarda kan davas, gazve gibi a ret detleri henz ya yordu. Trk'n cahiline, Tatardenilip denilmedi ini bilmiyorum.

21

R TFomsen. Orhun Kitabeleri, s. 117. V) Kitb lm ln Nfi. s. (**)


23/141

3. TMA TASNFLER

Geen fasldaki szlerden anla ld ki slmiyetten evvel, Trkler, Farslere kfir nazariyle baktklarndan, ranmedeniyetine kymet vermiyorlard. inlilere kar ise, birnevi ihtirazkr hrmetleri vard. Trklerin inlilere gsterdikleri bu temayl, in hars ile Trk hars arasnda m terek baz messeselerin bulundu unu m eder. Mille tlerarasnda m terek messeseler ve ba ka tabirle m terek

bir medeniyet var myd? Byle bir medeniyet varsa, ba kamilletler de buna dahil olmam lar myd?

Durkheim ile MaussunLAnne Sociologiqueinaltnccildinde ne rettikleri Tasnifin Baz ptida ekilleri nvanl makale, bize inliler, Mo ollar, Tibetliler, Kambolular,Syamllar arasnda m terek olan birtakm iptida tasnifler

bulundu unu gstermektedir. Vaktiyle Mill Tetebbuiar Mec muasnm nc saysnda ne retti im bir tetkiknamede,Trklerde de bu tasnifin bulundu unu ve hatta SibiryannKoryaklar ve uk alar gibi iptida kavimlerinde bunun izlerine rasgelindi ini gstermi tim.

Bu iptida tasnifler, ilk nazarda ehemmiyetsiz grnr. Bir medeniyetin temelini byle estre merbut tasniflerin te kil edemeyece ini itiraz olarak ileri srenler bulunabilir. Fakat Durkheim ile Mauss, bu tasniflerin yalnzmevcudiyetini haber vermekle kalmadlar, bunlarn bir taraftan o zamanki tima mant a esas olduklarn, di er cihetten de iinde te ekkl ettikleri zamandaki tima te kiltlarn do ru bir makesleri bulunduklarn meydana koydu

lar. Bilhare, Durkheim. Din Hissiyatn ptida ekilleriadlkitabnda, Mauss da Hubertle m tereken ne rettikleriDin Tarihine Dair Tetkiklernamndaki eserde bu meseleyi

22


24/141

tamilc ettiler. Levy-Bruhl deptida Cemiyetlerde Ruh f leler adl kitabnda bu tasniflerin vcuda gsterdi i iptida

mant tahlile ve bundan lm mant a nasl geildi inigstermeye al t.

Bu iptida tasnifler, inde halk Taoizminin esasn veY Kingadl mukaddes bir kitabn da mevzuunu te kil eder.inliler eski zamandan beri teknikler yani fenniyeler tibariyle ok ilerlemi bir millet oldu u halde, bilgi nokta-i na

zarndan bugn bile iptida bir seviyededir. nk, in bilgisi, hl bu iptida tasniflerin erevelerinden kurtulamam tr. leride grlece i vehile, bir bina yaplaca , birmezar yeri intihap edilece i, bir yolculu a klaca zamanhangi hareketin u urlu yahut u ursuz oldu unu ancak butasnifler gsterir. inliler bu falnameye mracaat etmedenhibir i e ba lamazlar.

Trklerin eski kitaplar kayboldu u iin, bunlarda da birfalnamenin bulunup bulunmad n bilmiyoruz. Fakat, Trklerde tima te kilt tamamiyle bu tasniflere uygun oldu u gibi, Trklerin din, hukuk, ahlk treleri de bu tasniflerden mteessirdir. Ben bu kitapta, slmiyetten evvelkiTrklerin: 1) Din tresini, 2) Hukuk tresini tetkik edece

im. Bu treleri tetkik ederken, Aks-y arka (Uzak arka)mahsus olan bu m terek tasniflere tesadf ettike, mede-niyetta olan kavimlerin tasnifleriyle mukayeseler yapaca m. Trklerin vaktiyle dahil bulundu u bu m terek medeniyete Uzak ark Medeniyeti denilebilir.Trk le r, Islmiyet-ten sonra, bu medeniyeti brakarak, ark Medeniyetine girdiler. Tanzimattan beri de Gar p Medeniyeti'ne girme e a

l yorlar. Demek ki Trk harsnn tarihini yapabilmek iin,evvel onun bu medeniyetle ayr ayr te kil etti i mtekabil intibaklar tetkik etmek lzm!.

23


25/141

24

B R N C K TA P

Eski Trklerde Din

Birinci Mebhas

1. TSNLERN DN

Tsinlerin dini, drtl tasnife istinat eder. A a da grece imiz vehile inliler buna merkezi de ilve ederek,Be Unsur sistemini vcude getirmi lerdir. Bu itikadm men

eini arayan Edouvard Chavannes, bu tasnifi, merbut bulundu u dinle beraber Trklerin vcude getirdi ini ve TsinTrklerinin bunu ine ithal etti ini, u suretle bildiriyor:

Be Unsur nazariyesi, in'de do mam tr. Kablel-m-ld 370-335te Wei lkesinin hkmdar Tchou zamannda yaayan Tseou-Yen'dir ki in memleketinde ilk defa bundanbahsetti. Fakat bunun telkinleri aks-i sadasz kald, inliruhuna derin bir surette nfuz edemedi.

Unsurlar akidesi in tarihinde ancak Che-Houang-ti'-den sonra ehemmiyetli bir mevki alabildi. Filhakika, bu hkmdar io [Chiih-yo] unsurunun bereketiyle hkm srd n iln ve btn lleri ve kanunlar bu unsurun has-salarna gre tayin ve takrir etti. Bununla beraber bu h

kmdar atalarnn misalini takipten ba ka bir ey yapmad. nk, unsurlar nazariyesinin esas Toin hkmdarlar-nm ok eski bir zamandan beri yukardaki drt hkmdara


26/141

kestikleri kurbanlarda mndemitir : Yeil Han, Sar Han, KzlHan, Ak Han.O halde, unsurlar nazariyesinin pek eski

bir zamandan beri Tsin memleketinde mevcut oldu u grnr gibi oluyor. Fakat Tsin lkesi yabanc bir devlet oldu undan Tseou-Yen tarafmdan kendilerine retilinceye kadar inliler, bunun cahili kaldlar ve ancak Tsin prensleribtn ine hakim olduktan ve hariten getirdikleri bu fikirleri bunlara zorla kabul ettirdikten sonradr ki, kat surette kabul ettiler.

Vlaamafih, inliler bunu tebdil ettikten sonra kabul ettiler. Filvaki Tseou-Yen, daha bidayette be unsurdan bahsetti ve ondan sonra, daima unsurlar be sayld. Fakat,pek eski zamanlarn itikatlarn de i tirmeden muhafazaeden din, Tsin lkesinde yalnz yukardaki Drt Hana ibadet edildi ini haber veriyor. O halde, o zaman yalnz drt

unsur bulundu u anla lyor.Vakt ki Han sllesinin messisi olan inli Lieou-Pang

Tsin lkesini ele geirdi, Tsin beylerinin yukardaki DrtHana ibadet ettiklerini grd (kable'l-mld 205), taaccbn bu suretle ifade etti : Ben, Gkte Be Sultann bulundu unu renmi tim. Halbuki burada drt taneye inanlyor. Bunun hikmeti nedir? Kimse bu meseleyi izah edemedi iiin, kendi u yolda cevap verdi ; Anladm, bunlarn be ebli olmas iin, ben bekleniyordum. E. Chavannes, buszleri syledikten sonra, semadaki Hanlar, unsurlar manzumesinin husus bir hali oldu unu, unsurlar Trklerde drtiken inlilerin ona bir be inci unsur ilve ettiklerini, Tsin-lerin Trk oldu unu f i) , Trkler drt cihete merkezi kar -

25

(1) Edouard Chavannes, Le Cycle Turc de Douze Animaux Leide, 1906, page : 18 50.


27/141

trmazken, inlilerin bu ananeyi Trklerden alarak drt cihete merkezi de ilve ettiklerini anlatyor (').

Bu tasnifin tafsiltm inlilerin Taoizminde grrz.Tao, ince tabiat yahut yol demektir. Taoizm bir nevitabiatilik (naturisme)tir . Bu din, birbirine tedhl etmibirtakm manzumelerden mrekkeptir. stinat etti i en esasl umdelerden birisi, fezann drt asl cihete gre taksimidir 0.

Bu cihetlerden her birine, onun idaresine mekkel oanbir hayvann ismi verilir :

arkta : Gk Ejderha

Cenupta : Kzl KuGarpta : Ak Kaplan

imalde : Kara Kaplumba a

Her cihet, kendi hayvannn adn alr ve muhtelif hallere gre u uriu yahut u ursuz saylr. Fezay idareye memur olan timsali hayvanlar, sema gibi yeri de idare ederler. Bir tepe yahut co raf bir te ekkl, bir ejderhaya ben-

26

C') Tsinler, Tuhsiler olabilir. Bu kelimelerin tzn tosu n keli-mesine irca da farz olunabilir. in ismi Tsin unvanmdan husule gel-mitir. (Ziya Gkalpn tzn ? kelimesini nereden aldm bulama-dk. Divanda yumuak huylu anlamndadr (i, 221, 414, H. D.)

( ) LAnne Sociologique c. VI. s. 56.


28/141


29/141

Bunlar Trkler, Mo ollar, inliler, Annamllar nazarndam tereken muhterem tanlan be unsurdur.

Bu be unsur hl, resm shirlerin ynlerini icraederken ta dklar be yaprakta, Sa-Kia-Pa lamalarnn kendi zaviyelerini telvin ettikleri be renkte ve bilhassa Budann tecellileri olan Be Efendinin mteakip zmrelerinin izlerini muhafaza eidyor. 0).

Seyyarelerden her biri de, bu be unsurdan birerine

merbuttur: Zhre madenin, Merih ate in ilk yldzlardr 0 .Bu be unsur da be semt gibi uz ve yavuz, kuvvetli ve zayf, vlid ve mevldduriar 0 . Acaba drt cihetin bu unsurlarla, renklerle, mevsimlerle, drt hayvann isimleriylene mnasebetleri vardr? Edouard Chavannesm kitabndakiksa bir fkra, bize bu muammann anahtarn veriyor:Li K nin Yne Ling sayfasndaki al emirleri diyor ki. Semnno -lu, ilkbaharn ayndakoyun, yazn aynda horoz, seneninortasnda kz, sonbaharn aynda t, k n aynda do-muz eti yer. D

Bundan anla lyor ki Tsinler daha a ret hayat ya arken, a ret, drt batndan mrekkepti. Her batn, ordughnbir cihetini kendisine tahsis etti i iin, cihetler, batnlarn

timsal renkleriyle mlevvendir. Her batnm bir totemi varki bir hayvan ismidir; Her batn kendisine bir mevsimi mukaddes zaman ihtiyar etti inden, kendi totetimini hususmabuduna, ve yine kendine has olan mevsimde kurbaneder. Unsurlardan her biri de, batnlardan birinin timsali-

28

(>) Grenoird, Le Turkestan et Le Tibet, p. 902.p] L'Anne Sociologique, t : C., p. 58.0 A .g .e.W A.g.e., s. 33.


30/141

dir. Umum a iretin totemi ise kzdr; bundan dolaydrki, senenin ortasnda drt mabudun babasna kz kurban

edilir.Bu izah, Durkheim'n yukarda zikretti imiz iki eserinde

kabul etti i izah tarzndan alnandr. Durkheim, iptida cemiyetlerdeki din tasniflerle itma te kilt kar la trarak,birincilerin kincilerden do du unu ispat etmi tir.

Drt unsurun temsil etti i mabutlara, OrhunKitabesi'n de Yer Suiar ad veriliyor. Radioff'a gre, Altay Trklerinde17 had vardr. Bunlarn en merkezde bulunan Ugan adn ta yor. Ugann iki o lu vardr ki birisiDemir Han, di eri Su-Handr (*). ki unsurun mabutlu unu bu isimlerde gryoruz. Bidayette Aa Han ile Od Hanm mevcut oldu u, bu ikiisimden istidlal olunabilir. Zaten Yer-Sularn bidayette drt

iken, sonradan e, daha sonra sekize ve en sonra da on-yediye nasl kt m sebepleriyle beraber grece iz. Cha-vannes diyor ki, bu drtl tasnif, Trklerde ba ka, inlilerde ba ka trldr. nk, evvel, inlilerde unsurlarnsays be oldu u halde, Trklerde drttr. Saniyen inlilerde garbn unsuru maden oldu u halde Trklerde rzgr-dr. Trklerin drt unsuru, Hintlilerin unsurlar tasnifine debenzemez. nk Hintlilerde a a unsuru yerine toprak unsuru vardr. O halde bu unsurlar manzumesi halis Trkmanzumesidir.

Bu tasnifte Trklerin drt hayvan da, inlilerin hayvanlarndan ba kadr.

29

(' ) Ouzlarda Ugana Gk Han, Demir Hana Da Han, Su Hana Deniz Han adlar verilir.


31/141

30

Trklerce inlilerce Cihetler Koyun Ejderha ark

Horoz Ku CenupKpek Kaplan GarpDomuz Kaplumba a imal.

O halde, Trklerin drtl tasnifi, u vehile icmal edilebilir :

Cihetler Mevsimler Yer - Sular Unsurlar Hayvanlar

arkCenupGarp imal

lkbahar YazSonbahar K

Gk HanKzl HanAk HanKara Han

A aAteDemir Su

KoyunHoroz (tavuk)tDomuz

2. TRK MANTI ININ MAKULTI ERBAASI

Zihnin Mdr Umdeleri

Yukarki tasnifler gsteriyor ki eski Trklerce, cihetlerin, mevsimlerin ve ilhlarn renkleri vard. Bu telkkininizlerini imdiki lisanmzda grebiliyoruz. Cihetlerin renklerini deniz adlarnda grebiliriz:

imalde

GarptaCenupta arkta

Karadeniz

AkdenizKzldeniz (Bahr-i Ahmer)Gkdeniz (Bahr-i Azrak)

Mevsimlerin rengini, karak tabirinde gryon'^. ivii-lttan 199 sene evvel Hiung-nu Trk devletinin hkmdarMete, in imparatorunun kararghn drt yz bin svari as

kerle muhasara etti. Mete bu askeri, drt livaya taksim etmi ti. Her biri drt cihetten birine ikame edilmi ohn bndrt svari livas, Trk mant na tevfikan te kil edilm i ti:


32/141

ark cihetindeki svarilerin atlar : Gk (BaklakrJCenup chetindeki svarilerin atlar ; Kula (Ak arj

Garp cihetindeki svarilerin atlar : Kr (BeyazJ imal cihetindeki svarilerin atlar : Ya z (Siyah)renklerinde olmak zere intihap edilmi lerdi ( ).

Yakutlarda, kk amanlar oktur. Fakat, ba - aman-lar, her biri drt cihetten birine hakim olmak zere yalnzdrt olabilir (^).

Kutadgu Biligdrt fasia mkasemdir ki, mevzular unlardr : Adalet, Kudret, Akl, tidal.

31

tir Bu drt meleke, drt ahs vastasiyle temsil edilmi -

1. Adalet: Kn Togd Ilig Han.2. Kudre t; Ay Told Okturu (Hann veziri).3. Akl : gdlm (Vezirin o lu).4. tidal : Odgurmu (Vezirin karde i).

Kitap bu drt ahsn mbahase ve mnaka asn muhtevidir (^).

Ordunun tabiyesi de bu tasnifi gsterir:

KaravulSa -Kol Sol - Kola davul

Tasavvuftaki drt f utup, drtYer - Suyu andrr. EskiTrklerde, byk hkmdarlarn o ullar yahut karde leridrttr ve bunlardan Mesel Trk Hann drt o lu vardr:

(' ) De Guignes, c. M, s. 29.(2) L'Anne Sociologique, o. VII, s. 223. (}) KitbO lm4n Nfl, s. l i t .


33/141

32

1. igil2. Barsacar

3. Tutuk4. Amlak

Mool Hannda, drt erkek evld vardr :

1. Kara Han2. Or Han3. Kr Han4. Kz HanBogu Tignin drt karde i vardr k hepsindenbe Balk

vcude gelm i tir:

1. Or Tigin2. Kotur Tigin

3. Yukak Tigin4. Sungur Tigin

Bogu Tigin Menkbesinin bu dinin zuhuriyle alkadaroldu unu a a da grece iz.

Bu eski mukaddes tasnifin izleri bilhassa buradaki drtrengin tetkikinden anla lr. Evvel ba ka renklerin lisanmzda mteradifleri olmad halde, bu drt rengin kadmisimlerine sonradan mteradif ilve edilm i tir :

Gk ; MaviKzl ; KrmzAk : BeyazKara : Siyah

Mesel sar, yeil, mor gibi dier renklerin, ikinci isimleri yoktur.


34/141

Saniyen, bu mteradif !


35/141

34

r bir kutsiyeti vard. Kutsiyetin drt nevi, bu drt e it timsallerden tecelli ederdi.

Batn, yani ailenin en eski ve byk dairesidir. Naslki a ret de cemiyetin en eski ve en kk dairesidir. tima tekml bu iki daireden ba lar, fakat, bu daireler maks bir inki af takip ederler:

ALENN TEKML CEMYETN TEKML

Bu ki ema gsteriyor ki tima tekml esnasndacemiyet, a iretten ba layarak gittike tevess etti i halde,aile ok (phratrie)dan ba layarak, gittike klmektedir.

Bundan anla lyor ki Tsinlerin dini bilhassa aile tesa-ndn vcude getiren ve kuvvetlendiren bir dindir. HerYer-Su, kendi batnmn husus hmsi, Rabb-i hsdr.

Bu din bir taraftan, aileye ve totemizme merbut oldu u halde, di er cihetten de mader nesebe mstenittir. Buna, kadn unsuruna bah etti i imtiyazlardan dolay kadn di

ni nvan da verilebilir. Bu kadm dini sistemi, bilhare erkekdin sistemiyle birle erek il dinni vcuda getirmi tir. leride grece iriiiz vehile, Avrupalarn amanizm dedikleri


36/141

din, Trklerin yalnz bu kadn dini sisteminden, yani drtl tasnife istinat eden Tsin dininden ibarettir.

4. TSN DNNN ESASI

Tsin dini Bu dine, amanizm ad da verilir. Bu dinin ruhanleri Kamlar yahut KamanIardr. aman kelimesi bun-dan kmtr. amana, Yakutlarda Oyun nam verilir ki Ouz-lardaki Ozan kelimesiyle ayn asldandr. Bu suretle ozann

da, kadim zamanda aman olduu anlalyor. Yakutlarda kadn amana Odakan derler.

Erkek amanlar da, yaptklar din yahut sihr yinler-de muvaffak olmak iin kadn gibi salarn uzatrlar, kadn elbisesi giyerler, ince sesle konuurlar, hatta kendilerinin gebe kaldklarna, birtakm balk, karga ilh... gibi eyler dourduklarna kail olurlar. Bu haller gsteriyor ki bu di-nin kuwe i kudsiyyesi kadnda mtecelldir. aman, kadna ne derece ok benzerse manev kudreti o kadar ok olur. Bu kadnlama mecbriyyet l dniyyesi amanlar maks cin-siyete kadar sevkettii syleniyor. Zaten gebe kalmak, do-urmak vakalar da bunu gsterir.

ananizmin kadm unsuruna istinat ettiini gsteren

bir cihet de, amanlann totemleriyle mzleridir. Yakutlarda her amann ye Kila adl bir totemi vardr ye ana demek-tir. Kila hayvan demektir. Bu suretle ye Kila ana hayva-n manasnadr ki mader totem demektir (*).

35

(*) Abdlkad'lr inan, ZiZya Gkalpn ye Kila biiminde yazd

kelimenin dorusunun je Kul (ana hayvan) olduunu bildirmektedir (.Gkalp ve Trk Folkloru , Trk Kltr dergisi. Say; 36, Ekim 1965, s. 69).


37/141

Mamafih bu mader hmiyeler amanlara mahsus de ildir. Yakutlarda laiklerin de birerye Hezti vardr(*). Bu ta

birde iye ana demektir. Hezit bir edattr ki ci mana-smadr, ciye, Yakutada ekser kelimelerde ilve olunant 'harfi ilhak edilince bu edat husule gelebilir. O halde bunun da imdiki Trkede mukabilianacdr. Bu da di i birruhtur ki laik olan ferdin hmiyesidir. Grlyor ki amanizm te kiltmdaki gerek totemler, gerek hmi ruhlar hepdi idir. Bu dinin kadm dini oldu u, bununla da sabit olur.

Altay Trklerinde iki trl kurban yni vardr. Biri hua acna mahsus bir ormanda icra olunur. Bu yinde yalnzerkekler bulunabilir. Kurban edilecek hayvanm da ak renkli olmas arttr. Halbuki evde yahut mezarlkta icra edilendi er bir kurban yni daha vardr ki bunda kadnlar hazrbulunabilir. Grlyor ki birinci nevi kurban yni erkek di

nine, ikince nevi ise kadm dinine aittir.Krgzlarda ve K gar Trklernde, evin oca nda iki pe

ri ya ar ki biri di i, di eri erkektir. BirincisineOd Ana, kincisine Od Ata adlarn verirler.

IVo olistan Trklerinde her evde iki sanem vardr ki,biri inek memeli, teki ksrak memelidir. Birincisi odannsol tarafna, kincisi sa tarafna asldr. Soldakine ev sahi" besinin kardei, sa dakine ev sahibinin kardei namlar verilir. Bu perilerden ve sanemlerden birincilerin kadn dinine, kincilerin erkek dinine ait oldu u anla lyor. leride

(*) Abdlkadir nan, Ziya Gkalpn Ayzt ya da ye Hezit biimin-de yazd bu kelimenin dorusunun. Ayst olduunu sylyor (Ziya Gkalp ve Trk Folkloru, Trk Kltr dergisi, Say : 36, Ekim 1965, s. 68. Ayrca bkz. Abdlkadir nan. amanizm, Ankara. 1965. s. 34, 35, 37. 38. 41, 167, 168.)

36


38/141

beyan edece imiz birok vkalar daha vardr ki bunlarmhepsi, ayrca bir kadn dini bulundu unu, bu din sistemdeyalnz kadnlarm hkim ve messir oldu unu teyit edecektir.

4. TRK TAKVM

Trk takvimi de Tsin dininde do mu tur. Tsin Trkleriher on iki seneye a (cycle) namm verirlerdi. Bu on iki seneyi on iki hayvanm isimleriyle ifade ederlerdi. Bu hayvan-larm isimleri Tavuk, At, Tav an, kz, t, Domuz, Maymun,Ylan, San, Pars, Koyun, Timsahtr.

Bir adam hangi hayvann ylmda do mu sa kendisine,o senenin kutsiyeti isnat edilir: Mesel Koyun Ylnda do mu denildi i zaman deta totemi koyun imi gibi addolunur. Bu takvim ine, Tibet'e, Hindliniye, Manurilere veMo oliara da girmi tir. Bunu ine ithal edenler, EdouardChavannesa gre, Tsin Trkleridir. Hindiini de bir hayvann ylnda do an erkekle kadn ba ka ba ka a lara mensup olsalar bile birbiriyle evlenemezler. Yani erkek birincion iki yln kz Ylnda, kadn ikinci on iki yln kz Yhn-da do mu olsalar bile kz tevelld olduklar iin totem-da insanlar gibi birbiriyle izdiva edemezler. Bu hal dellet eder ki, bu hayvanlar br nevi totemlerin bakiyesidir.Zaten tetkik edilirse grlr ki drt cihetin totemleri de buon iki hayvan arasndadr. Di er isimler de bu drt hayvann inlilere nazaran mteradifleridir. Mesel pars kpe in mteradifidir. San, domuzun mteradifidir. Bu minval zere bu on iki hayvan drt cihetin totemlerine icr edilebilir. Trkler seneyi bu hayvan isimleriyle ifade ettikleri

gibi, aylan da yine drt cihetin hayvan isimleriyle ifadeederlerdi. Mahmud-i K garye gre Trkler ilkbahar aylarn, o laka, nisbet ederlerdi (Mal mdur ki koyun, kuzu, kei.

37


39/141

olak kelimeleri mukaddes mantka birbirinin mteradifleri idiler).

ilkbaharm birinci aymaOlak Ay, ikinci aymaUlu Olak Ay, nc ayna Ulu Ay denilirmi . Di er mevsimlere aitaylar da, bu suretle adlanrm .

Trk takvimindeki hayvanlarn isimleri, u vehiledir:

Kitb lm in Nfide Divan Lgat'te (*)Kesk (san) SganUt (kz) UdPars (kaplan) BarsTav kan (tav an) Tav ganLuy (ejdarha) Nk (**) (timsah)Ylan YlanYund (at) YundKoy (koyun) KoyPiin (maymun) BiinDakuk, Davuk (tavuk) Takagut tDonguz (domuz) Tonguz

[5. DRT UNSUR]

Tsin dininin esasn te kil eden drt unsur aa, su demir, ate tir. Yunanllarn ansr- erba ndan bu sistemdeyalnz su ile ate vardr. Bu drt unsurun makult- erbaayanasl dahil oldu unu grdk. Bunlarn drd de, ayn derecede mukaddestirler. Fakat her birinin kudsiyeti ba ka ne

38

(*) Prof. Osman Turann eserinde, Divan'a gre yl adlar yle

sralanmtr : Sgan, ud, abrs, tavgan, lu, ylan, yund, koy, biin, taguk, it , tonguz (On lld Hayvanl Trk Takvimi, 1941, s. 25).

(**) Dorusu nekt ir (Divana LQgat lt Trk, III, s. 155).


40/141

vidir. B drt makulenin hem mtesavi, hem de mtehalifolmas, amanizm! tesciye eden mhim bir keyfiyettir.

Aa Tarih Chan g (*) Uygurlardan bahsetti israda, bunlarn evlerinde duvara tersim edilen bir ecere i melneninmevcudiyetini zikreder. Altay Trkleri erkek dinine mahsus zkr ynleri yalnz hu a acnn ormanndayaparlar. Yine Altay Trklerinde arzn merkezindeYerSu larm reisi olan Ugan'n makamnda on altnc g e kadarykselmi bir am a ac vardr. Bu am a acnn yksekli i Ugann on altnc kat gkte sakin bulunan Bay lgene msavili ini gsterir. Yine Altay Trklerinin kozmogonisinegre Tanr Kara Han, yeryznn ortasnda dokuz dall a ayaratm , bunun her dalnn altnda bir adam halk etmi tir.Bu dokuz adamdan, insanlarn esas olan dokuz rk remi -tir. Bu dokuz adama Dokuz Dedeler denilir.

Dokuz Ouz Menkbesinde, bir gece gkten inen birnur'un bu hu a ac ile bir de amfst (Mahmd-i K ga-rye gre fndk) a acnn zerine d t n yukarda grdk. Bu iki a atan hu a acnn (eski Trklerce ismism) erkek, am a acnn (eski Tklerce kasuk) (**} di i oldu umaznundur. Erkek yininin hu ormannda yaplmas,kasuk kelimesinin Mahmud-i K garnin beyan vehile kadn isim

lerinden olmas buna delildir (***).

39

(*) lhanlIlardevrinin nl devlet adam ve tarihesi Cveyni'nin eseri. O cil tt ir . Mool tarihinin birinci derecede ve nemli kaynak larndandr. kinci cildi, Harzi.mahlar tarihi ile ilgilidir. zellikle son Harzimah hkmdarlar zamanndaki olaylara geni yer ayrlmtr.

(**) Dvan'da kasuk'un iki anlam verilmitir. Biri, aa kabuu

br de at derisinden yaplan tulumdur (I, s. 382).(* **) Kgarii Mahmut,kasuk kelimesinin deil, kosk (fndk) ke-

limesinin kadnlara ad olarak verildiini bildirir (Divan, I, s. 382).


41/141


42/141

d. ama rlar kirlenince atlrd. Kaplar, otlarla temizlenir-di. Cengiz yasasna gre suya i eyen adam, idam edilirdi.

Ate. Yakutlara gre ate , bir peridir. Mutfak oca nn ate i asla sndrlmez. Oca mz snmesin, Trklerin eski duasdr. Bu ate kazen snerse, yakn akrabalardan, kom ulardan alnr, yabancdan alnmaz. nk, trl ate vardr. Bunlardan birincisi u urlu, kincisi ne iyine fena, ncs ise gayet u ursuzdur. Alnacak ate inbu nevilerden hangisine mensup oldu u mehul bulundu undan, yabancdan ate almak tehlikelidir. Her ailede, oca n Od Ana (*) ve Od Ata isimlerinde iki perisi oldu unu,yukarda sylemi tik.

Demir. Trklerde demir de mukaddestir. Ecnebi elileri huduttan geerken, kzgn demirin zerinden atlatlrd (Zemark) (**). Kur un dkmek de, kadnlar arasmdahl efsun iin kullanmaktadr. Bu da, demir yininden kalmadr. Bunlar sihri iptal iindir. Gk Trklerde ve Mo ollar-da her sene muayyen gnde Hakana mahsus demir oca yandrlrd. Bir demir paras ate te kzgn hale getirildikten sonra rs zerine konulur. Hakan, altn ekile bununzerine vururdu. Bu, Trklerin en byk ibadeti idi. Bu yinden sonra, meserretli bir bayram yaplrd. Trkler Ergenekondan karken bir demirci ocakta demir eriterek kayaydelmi , kmak iin yol am t. Gk Trk Hakanlar bu de

41

(*] Metinde yalnz Od Ata yazlm. Od Ana unutulmutur. (Tark Tresi, s. 26].

(**) Zemark ; Bizans mparatoru II. JustinIn, 568 569 yllarn-da Gk Trklerin Bat Yabgusu stemi Hana gnderdii eli.

Zemark. elilii srasnda, Trk illerinde grd uygarlk eserle-rinden, bayndrlktan, altn eyann bolluundan, saraylarn grkemli deniinden hayranlkla szetmitir.


43/141

mircinin yaniBrte inonun torunlar olduklar iin, bu kurtulu gnn bayram ittihaz etmi lerdi.

6. DRT HAYVANKadm naturizmindeki drt hayvan da, kudsiyete bir

birine msavi olmakla beraber, kudsiyetleri ba ka ba kanevilerdendir.

K oyuna Koyun, kei, teke, ba (*) gibi kelimeler uruk, il, budun ve ogu yahut boy isimleri olarak mstameldirler. Geyik, Alan-Kova (Alageyik) menkbesinde kudsiyeti gsteriyor. Brte inonun izdiva etti i Kutu-Maral dadi i geyik manasna olan maral ismini ta yor. Geyik de,koyunun mteradiflerindendir.

Ku. Trklerde mukadeds ku to ruldur. Bu esatirku u, hi kimse grmemi . Fakat, akbabaya benzedi i demalm imi . Bazan semada yzlerce ku un kanatlarnn, kolyahut bacaklarnn yarlm olarak yere d t grlm .Bundan istidli edilmi ki, bunlarn crihi olan to rulun ga-gasyle penesi eliktendir. Mahmut K gar diyor ki: To rul bin kaz ldrr, yalnz birini yer. O uzun Alt Ogu u-nun ongunlar olan ku lar da, ileride grlecektir.

Kpek. Trklerce mukaddes tanlan kpek, barak denilen bir esatir kpektir. Gya akbaba, mrnn sonundaiki yumurta yumurtlarm . Bunlardan birinden bir akbaba, di erinden de bir barak karm . ok tyl olan bu kpek,ko makta ve avn muhafazasnda emsalsiz imi . It-Barak,

42

(* ) Ba; Dlvanda ve br kaynaklarda bu kelimeye rastlan myor. Krgzcada ba, sn demektir ve yalnz kii adlaryle kabile adlarnda kullanlmaktadr (K. K, Yudahin,/ ev. Abdullah Taymas, Kr-gz Szliia, c. I, 1946, s. 78).


44/141

bir hkmdar ismidir. O uz Hanla muharebe etmi tir. Faris hsanmda smurg kelimesi, seg murg muhaffefidir.Seg k

pek, murg ku demektir. Turul ile barakn, bu tabirde birle ti ini gryoruz.Smurg, Sstanda bulunurmu . Sstanda, Segistn muhaffefidir. Domuzun kudsiyeti hakkmda, s-lmeyitteki vaziyeti dolaysyle, hibir iz kalmam tr.

kz. Drt ciheti temsil eden drt hayvana, merkezitemsil eden yani, btn budunu irae eden kz de ilveetmek lzmdr. Fakat, bu kz esasen Tibet kz nam verilen yaktr. Eski Trkler buna kotas derlerdi ki, hotoz kelimesi bundan kalmadr. Kotas kelimesi, kut ve uz kelimelerine tahlil olunabilir.Kut, mukaddes; uz. ark Trkesinde,kz demektir (*). Trkler Altayda iken, bu Tibet kznmukaddes kurban olarak avlarlard. Eski Trklerde srgnavna, sr denmesi bundandr. Avdan sonra, mukaddes m-ide ba lard. Buna da len nam verilirdi. Tu ile Davul, velyet-i mmenin timsali, be lik ve hakanlk almetleriidi-ler. Hakan, birisine be lik tevcih etti i zaman, ona tu iledavul gnderirdi. Trkler Altaydan uzakla nca, Tibetkz-n bulamadlar. Tibet kznn ba kze, kuyru u atabenzerdi. En mhim rol, kuyru u grd iin, onun yeri

ne at ikame ettiler. Artk lenlerde, at kurban etmeye baladlar. Bu suretle at da, mukaddes oldu. Bundan byletu u, atn kuyru undan yapmaya ba ladlar.

43

(*) Uz: Kelimesinin dorusu uddur. (Divan, I, 45, 346; II, 358; III. 364, 403; Ouz Kaan Destan, Basma Hazrlayan ; Muharrem Ergin,

stanbul, 1970, s. 38). Uz olarak yazlmasmn bir dizgi yanlndan ileri geldiini sanyoruz. nk, Trkede, kz anlamna gelen bir uz kelimesi yoktur.


45/141

44

7. DRT MAKULENN MSAVLI

Drt makulenin, Trk budununun Drt Ogu undan nesuretle i tikak etti ini grdk. Bu Drt Ogu , birbirine msavi olduklar iin, bunlarn timsalleri olan unsurlar, hayvanlar, cihetler, ve mevsimler de birbirine msavidirler. Mesel bu tasnifteki kara sfat, me umiyete dellet etmez.Kara Han da, di er cihetin mabutlar kadar mukaddestir.Hatt Ouz Han bile Kara Han'n o lu addolunmu tur. Altay

Trklerinde kinatn yaradan, Tanr Kara Han'dr. Erkek na-turizminde ak ve kara diye iki mks makule vcude geldikten sonra, kara sfat me 'miyet ifade etme e, zemmim 'ir olma a ba lam tr. Fakat, bu sonraki msavatszl , kadn naturizmindeki makulelerin msavatyle kar tr-mamaldr. O ayr bir sistem, bu ise ba ka sistemdir. Kadnnaturizminde yaz ksa, ark garba, ak karaya msavidir.

Bunlar arasndaki farklar, yalnz kudsiyetlerinin ba ka nevilerden olmasdr. Halbuki erkek naturizminde, bu makuleler arasnda byle bir msavat yoktur. Bunun sebebini vetafsiltn ileride grece iz.

8. SHR

Kadim Trklerde sihir de, Tsin dinine merbuttu. Hattaby kelimesinin de bu naturizmin messisl olan Bogudanm tak olmas muhtemeldir (*). Mo ollar amana Bge

(*) Ziya Gkalpn Bogu biiminde yazd bu kelime, hkmdar ad olarak, kaynaklarda deiik biimde gemektedir. Abdlkadir inan da Bkii Han (amanizm, 1954, s. 6], Buu Han (Makaleler ve ncel, meler, 1968, s. 273); Bahaeddin gelde Bg Kaan (Trk Mitolojisi, 1, 1971, s. 73. 80, 82, 84, 90). Bg Tekin a. e., s. II, 75. 86. 88); Prof. Faruk Smerde Bg Han (Ouzlar, 1972, s. 15) yazllar grlmek-tedir.


46/141

derler. leride Mo ol'un da Bogu li tabirinden muharref oldu unu grece iz.

Eski Trkede sihre, yalg (yalv) derlerdi. Yalva (eli, peygamber) kelimesi buradan gelir. Uygurlar eliye,ya lafar derlerdi. Yalva kelimesini yalnz dinden haber veren manasnda kullanrlard.

Kadim Trkede, sihrin bir ad da, yattr. Fakat, bu sihir bilhassa, yat ta nam verilen yeim tann kutsiyetineistinat ediyor. Yada/Cada ta gibi tabirler, hep bu yat kelime inden gelir (Franszcas Jade). Yat ta na, yamur ta ve hacer l matar derler. G ya bunu Hazret-i Nuh, o lu Yafes'e, o da o lu Trk'e vermi . Bu ta m birok hssalar varSuya konulursa, ya mur ya ar; atn yelesine aslrsa, seyahat esnasnda serin bir rzgr eser; bir beze sarlp da yangna atlrsa, yangn derhal sner ve hatt inde sarMdbeze ate ten ufak bir zarar bile gelmez. Bu ta vastasiyle,kar ve dolu ya drmak yahut kt havay iyi havaya evirmek mmkndr. Yzk ka , kemer ka bundan yaplrd.Zten ka, esasen bu ta n ismidir. K gar'da beyazna akka, siyahna kara ka derler. amanlar bu ta vastasiyleok i ler yaparlar, cinleri kovarlar, hastalar tedavi ederler.

Bu ta istimal eden samanlara, yadac nam verilir.9. AMANZM DNNDEK LHLAR

Trk dininin umum izah bize gsterecektir ki, eskiTrklerde ilhlar, itimai zmrelerin timsalleri gibidir. Herilh, mutlaka bir zmrenin vicdann temsil eder: A iretintimsali Ugan, batnlarn timsalleri Yer-Sulardr. Batnlara iretten do duklar gibi, Yer-Sular da, Uganm o ullardr.Bogu Han, cemaatini drt orduya ayrm , her birini bir ci

45


47/141

hetin muhafz tanm t. Bu tima te kiltn lhuta inik-smdan Gk, Kzl, Ak, KaraHanlar diye, drt tl ilh v

cude geldi. Bunlar Uganm o ullan addolundu. Sonralar tima zmreler inksam ettike, ilhlarn adedi de bu inksamla mtenazran artt. Bu ilhlara, Yer Su nam verilmesi,Trklerin itimaatmm vahalara ve byk rmaklara tabiolmasndandr.

Trklerin lkelere merbutYer Sular oldu u gibi, do

rudan do ruya, her boyun hmisi olmak zere, husus birilh da vard. Mahmud-i K gar bunlaraf w namn veriyor. ki boy, muharebe edecekleri zaman, muharebegnnden evvelki gece esnasnda, o kabilelerin vvlansava rlarm . Bunlardan hangisi galebe alarsa, sabahleyinonun boyu galip gelirmi . Bu suretle kan davalarnn, gazvelerin, kabile muharebelrinin ba lca sebebi vvlar oldu

u anla lyor. Bir kabileden bir ferde taarruz, onun mabuduna taarruzdu. O halde, ferdin intikamn almak, mabudunintikamn almak demek oluyordu. Bu suretle kadn dinininbir asabiyet dini oldu u tezahr ediyor. Aile tesandnvcude getiren ve daima kuvvetlendiren vvlarla Yer-Sular'dr. Ogu ile boy, ilk ailelerdir. Bunlarm tesand, aile asabiyetidir.

10. AMANZM DNNDE RUHLAR

Trklerde can mukabili tndir ki, nefes manasna dagelir. Bu, fizyolojik, madd ruhtan ibarettir. Bundan ba ka,bedenin haricinde, deta insann glgesi gibi daima yanndan ayrlmayan manev ruh da kabul ederlerdi. Bun

larm isimlerie, sur, kuttur. E; cemat, nebat, hayvan veinsanda yani btn mevcudatta bulunan bir ruhtur. Sur (or, ar, ura), mteneffis bulunan btn mevcutlarda, yani ne

46


48/141

batlarda, hayvanlarda ve insanlarda bulunan bir ruhtur. Kut ise, yalnz insanla ata mahsustur.

Bu manev ruh, kudsiyetin yani, mana'nn dere casini gsterir. Bunlar, temsil tarikiyle, glgenin dere-cesine benzetirler. Glgenin en haricinde bulunan hafif ks-m, etir. Daha dahilde olan kesafeti! ksm sur'dur. En merkezde bulunan ok kesafeti! ksm, kut'tur. E kelime-si, imdi! refik, arkada manasna mstameldir. Yolda e yolda, gnlde e gnlda gibi tabirlerdeki da edat-na da dahil olmutur. E'in Arapada mukabili, tbi'a'd r. Mahmud i Kgar, e!, tabiat n min ei cinn suretinde tef -sir ediyor. Bugnk gnde, Falan adamn e! denilecek yerde, perisi deniliyor. Kadnlara gre, her adamn bir peri-si vardr. Bu peri izdiva, tevellt, vefat zamanlarnda az-gnlar. Bu azgnlk, krk gn srer. Bundan dolaydr ki iz-

diva zamannda gelinle gvei, tevellt zamannda ana, ba-ba ile nevzat; vefat zamannda mtevefnn yakn akrabala-r, krklolurlar. Krkl olanlar iin, birtakm ihtiyat kaideleri-ne riayet etmek lzmdr, iki krkl kadn, mesel bir lohu sa ile bir gelin bir odada birleemezler. Bir binann birisi st, teki alt katnda oturamaz. ki krkl, rastgele bir yerde birlemi olsalar, onlar ptrmek lzmdr. Bu kaidelere

riyet edilmezse, periler fenalk yaparlar. Anadoluda bu itikadlar. Tandrname yahut Kee Kitab ahkm diye, kadn-lar arasnda muteberdir. Yine halk itikadtndandr ki, kaa tili kan tutar. Bunun mili, maktuln eidir, yani perisi-dir. Demek ki, hayatn masniyetini, e temin ediyor.

Trkede eik kelimesi, eli manasnadr. Eie basla

maz; yabanc adam, bir evin eiini atlayamaz. Krgz Ka-zaklarda gelin, bir seccade zerinde oturur. Gveinin asa besinden drt delikanl, kaiienin birer ucundan tutarak.

47


49/141

gelini kapdan ithal ederler. Bu hal gsteriyor ki, her ada-mn bir perisi olduu gibi, her evin de bir perisi, bir ei

vardr. Ev kadn, evi temiz tutmakla mkelleftir. Ve ill, pe-riyi gcendirmi olur. Trk kadnn iyi ev mdiresi olmas, bundandr. Ev perisi isrfn da dman, ocuk terbiyesinin de nigehbndr. Hlsa, aile ahlk, kuwe


50/141

or lisanmzda, hl cin manasnadr. Falana or do-kunmu., yahut Filana or dokunmaz. gibi tabirlerde mey-

dana kar. Eski Trkler, madd sebeplerle hasta olana say ru, cin arpmakla yani asab ve ruh sebeplerle hasta olana, orlu derlerdi.

Sayruyu, atasagun yahut otac yani tabip tedavi eder-di. orluyu,kam yani khin tedavi ederdi. Kam, ye Kilas nm ve amagatnm kuvvetine gvenerek, hastaln bisi

olan cinle mcadeleye giriirdi. Ekseriya galip gelir, bazan da malp olurdu. Cine malp olan bir kam ya deliri r, yahut hastalanrd; hatt bazs lrd. Binaenaleyh, kam lk tehlikeli bir meslekti. nk orlarla uramak, kolay bir i deildi. Bugn orlulara ihtink ur rahimli ve zaif r rh fpsychasthenique) namlar veriliyor. Nevrozlar ve nevropa tileri, bugn bile, alelde tabipler deil, tedv bi r rh ile uraan ruh tabipleri tedavi ediyor. Demek ki bunlar kamla-rn ve eyhlerin halefleridir.

Kamlarn kendileri de ekseriya, ihtink ur rahimli idiler. Bidayette bu hastalklara mptel olmasalar da, amanlk yapa yapa mktesep ihtink ur rahma duar olurlard. Nasl ki hipnotizmin husule getirdii mktesep ihtink ur rahma

hsterie de culture nam veri lm ektedir . Miss Eddy, uzun seneler ihtink ur rahimden meflu yatm Amerikal bir kadndr. Bu kadn, bu hastalktan tedavi bi r rh tarikiyle ifyb olunca, milyonlarca Am erikallar tesiri altna ald. Cahil olduu halde, yeni bir tababet ve yeni bir dini tesis ederek, sekiz yz kilise vcude getirdi. Demek ki, ihtink ur rahmler, bu hastal tedaviye de muvaffak olabilirler.

Kut. Mukaddes ruh manasnadr. Kutlu sfat, m-barek ve mukaddes manalarnadr. nsanda kutun bulunma-

49


51/141

s, slmiyette insann kerm olmasnn ayndr. Zaten Arap-ada keramet kelimesi de, bereket ve kudsiyet kelimeleri gibi, kut manasnadr. Bu sfatlar, insann muhterem bir ahsiyete malikiyetini gsterirler. nsandan baka, atta da kut olmas, atn Tibet kzne halef olmasndadr. Tibet k-

z, Trk elinin totemi olduu iin kutlu idi. Altaydan ayr-lan Trkler, kurban yinlerinde at onun yerine ikame ettik-leri iin, kutluluk ata da geti.

Kut kelimesinin, Anadoluda hl ruh manasmda kul-lanld vardr. Mesel kut kurdu denilir. Kut kelimesi hem isim, hem sfat gibi kullanlr.Kut Da, Kutlu Maralkeli-melerinde, sfat gibi istimal edilmitir. Hokand,Kut Kent demektir. Kotasn kut uz demek olduunu evvelce grm-tk. Bazan, kutun hangi ilhn kudsiyeti olduu da gsterilir. Ouz dininde greceimiz vehile, HakanaTann Kutu yahut di Kutdenilir. Demek ki Hakandaki kudsiyet ve velyet i m-me, ona lh bir hak olarak. Tanr tarafndan verilmitir.

amanda tecelli eden kendi ye Kllasnnyahut amagatnn kuvvetidir. Eski Trklerde btn Hakan slleri, neseplerini bir ilha yahut toteme kadar karrlard. Sebebi, bu ilha yahut toteme ait olan kut'a vris olmaktr.

50

Bu mesele iin Trk menkbeleri'ne mracaat.


52/141

51

k i n c i M e b h a s

L DN

1. NLLERDE KL TASNF

inlilerdeki ikili tasnif, dier tasniflerin esasdr. Hat-t, drtl tasnif bile. inl ilere gre ikili tasniften itikak etmitir. O halde iptida, inlilerin ikili tasnifini Granetnin bir makalesinde (') tetkik edelim :

En eski zamanlarda bugne kadar inli dn, esasl bir telkki tarafndan taht hkimiyyete al nm t r :

Yang ve Yen telkkisi.

Yen ile Yang, her eyden evvel btn eyay arala rmda taksim eden iki cins, iki makuledir. Mesel bu eyler Yendir: Ay, souk, baal hayvanlar, kralie, gdalar, su, yinler, mamul eya, kan ruhu, 2 says, yamur ilh. u ey-ler de, Yangdr: Gne, hararet, kular, kral, merubat, aa, musiki, imal edilmemi eya, nefha ruhu, 3 says, yldrm ilh. Bunlar ayn zamanda cinsilemi iki umdedirCl

Yen di idir, Yang erkekti r. Yen zulmet ve atletti r, Yang ziya ve kudrettir. Bu ikis inin izdiv eklinde bi: !e, mesinden, btn eya vcude gelir ve umum henk doar.

(*) Revue Philosophkfue, 1920, 3-2, p. 185. P) Trkede Yan, eytandr.


53/141

inlilerde, bunlarn iaretleri de vardr. Yangn iareti f ------ ) dir, Yenin iareti (--------)dir.

Bu iki iaretin, ikier ikier birlemesinden, yukardaki mebhaste tetkik ettiimiz drtl tasnif vcude gelir :

52

1 2 3 4

Bunlarn muhtevalar, unlardr:

1) Gne, hararet, zek, gzler, ilh.2) Ay, brudet, ihtiraslar, kulaklar, ilh.3) Yldzlar, fecir, ekil, burun, ilh.4) Seyyareler, gece, insan, teselli, az, ilh.

Bu iaretlerin, er er birlemesinden de, sekizli tas-nif vcude gelir:

Muhtevalar : 1) Gk, Halis erkek, 2) Buu (buhar), te sudt, gller, [ Gne ], ate hararet, ziya, 4) Yldrm, 5) Rzgr, 6) Su, 7) Dalar, 8) Yer, halis dii ().

Bu iki iaretin, drder drder birlemesinden, 64 ekil vcude gelir. inlilerin be mukaddes kitabndan biri olan Yi King [Shi Ghing = arklar Kitab] ald kitap, bu 64 ek-lin tefsirinden ibarettir (^).

( ) Grande Encyolopedle, tome XI, p. 12.( ) Ghantpie de La Saussaye, Manuel de lHistolre des Religions

p. 30.


54/141

inlilerde, Yang ile Yen, kymete birbirinin msavisi deildir. Bu sebeple, Yang olan eyler uurlu, li, Yen olan

eyler uursuz, sfil addolunur. Mesel erkek le sa, Yang olduklar iinli, kadn ile, sol, Yen olduklar iin inlilerin nazarnda sfildirler. Kadnn inde hukuka erkekten dn olmas ve sol tarafn uursuz tanlmas, bu tasnifle alka-dardr.

2. TRKLERDE KL TASNF

Trklerde ikili tasnif, iki trldr. Birisi, inlilerinYang ve Yen mefhumlar gibi eyay gayr msavi iki tabakaya ayran Ak ve Kara tasnifidir.

Bu tasnif, tamamiyle inlilerin Yang ve Yen tasnifine tekabl eder. Zaten Yang kelimesi mnevver, Yen kelime-si muzlim manalarna geldikleri iin, bunlar lafzen deak ve kara kelimelerinin muadilleridir. Bu tasnifi ileride gre-ceiz.

Dier ikili tasnife gelince, bunda iki snfn kymetleri keyfiyete birbirinden baka olmakla beraber, kemiyete yekdierinin muadilidir. Birinci tasn if eyay, Ak veKara namlaryle iki gayr msavi tabakaya ayryordu, kinci tas-nif ise, zmreleri ve fertlerisa ve sol namlaryle iki kola ayrr. Bu tasnifin, daha isimlerinden anlalyor ki, Trkler-ce sa ile sol birbirine kymete msavi ve birbirinin m-temmimidir . Bundan baka, kadn ve erkek cinsleri ak ve kara tasnifine deil de, sa ve sol tasnifine ithal edildikler) iin, iki cins hukuka birbirinin msavi ve mtemmimidir-ler.

53


55/141

3. OUZ DN YAHUT SULH SSTEM

Ouzlarn tekilt tahlil edilince grlr ki,Boz Ok ve Ok namlarndaki iki airetin, biribirinin msavi ve m-temmimi olmak zere it tihat etmesinden, Ouz li vcu-de gelmitir. l kelimesi, Divan Lgate gre sulh manas-nadr Falan be falan bele i| oldu sulh oldu demek-tir. Eli tabiri de sulhu manasnadr. Ouz ittihadnda Boz Oklar Sa Kol'u, Oklar Sol Kolu tekil ett iler . ki yoldan bylece birleerek lli vcude getirirken, bunla rm ilhlar da ittihat ederek Yedi Kuday vcude getirdi-ler. Bu it tihat u vehile o luyor; Sol Kol'u tekil eden aret, eski din tekiltn muhafaza ederek l le. Sol Kol oluyor. Biliyoruz ki, eski budunun drtYer Su'yu vard. Bunlardan yalnz Demir Han ile Su Han kalyor. Fakat, bunlar da. Ouzlarda isimlerin i deit irerek. Da Han ve

Deniz Han oluyorlar.Yer Sular, orta dnya semasnn yani krre i havaiyye

nin oullardr. Yer Sularn b


56/141

O halde, bu ilhlarn ittihadndan altl bir tasnif vcu-de geliyor. Halbuki in tasniflerinde, altl bir tasnif yok-

tur. Fakat, Seluknme (*) bize gsteriyor ki Ouz lenin-de snglerin (slerin) adedi, yedidir (**).Biri Hakan, dierleri de Alt Oklardr. Bu suretteki

Alt Ok'u birer ilh temsil ettii gibi. Hakan ve hatta Ha-tunu da, birer ilhm temsil etmesi lzm gelmez mi? (***).

Bunlar da Orhun Kitabesinegre Trk Tengrisi ile Yer Sudan ibarettir. Trk Tengrisi Sulh Tanrs demektir. Altay Trkleri buna, Bay lgen derler. Ouz Trkleri, Bayat na-mn verirler. Ouzlar, Ouz Han ismini Ouz dininin m essisine tlak ettikleri gibi l Tanrs mevkiinde de kullanr-lar. Gn, At, Yldz, Gk, Da, DenizHan'larn Ouz Hann oullar olmas, bu itibarladr. Altay'lardaBay lgeninba-bas Kara Han olduu gibi, Ouzlarda da Ouz Han'n ba-bas Kara Handr.

imdi de, Ouz dinindeki ilh isimlerini, inlilerin se-kizli tasnifiyle karlatralm :

(*) Seluknme: Vazcolu AU'nin, II. Murad n emriyle hazrlad- eser. As! ad, Tevrh i l i Seluk'tur. Ksaca Seluknme, Ouz nme, hatt Moolnme diye de anhr.

Eser, drt blmden olumaktadr. Her blm, ayr Fars tarih-isinin kitaplarndan evri lmitir. Kimi blmlere kendisi de katkda bulunmutur.

Eserin nemi, Ouz Boylar hakknda tarih ve etnolojik bilgi ler ynnaendir.

(* *) Ziya Gkalp, yedi sngn adn, daha ileride, 40. sayfada vermitir. (Bu baskda 60. sayfadadr.)

(***) Bu paragraf, anlam bakmndan, daha nceki bir paragrafa baldr. O paragrafn, bask srasnda dtn sanyoruz. nk pa-ragraf bu haliyle askda kalmaktadr.

55


57/141


58/141

gal etmektedir . Altayllara gre Ugan, yerin ortasnda sa-kindir. Yerin bu gbeinde bir am aac vardr ki, Ugann

timsalidir. Bu aa. Bay lgen'in ikametkh olan onaltn c kat ge kadar ykselmitir. Bunun manas Ugann da, mertebe itibariyle. Bay lgene msavilik iddia edecek de-recede yksek olmasdtr. Ouz menkbesinde Ouz Han-n, hem Yaz Tanns'nn, hem de K Tanns'nm kzlarn alm olduunu grdk. Yakutlarda Yaz Tanrs, Bay l-gen, K Tanrs, Ugan'dr (*).

Yakutlarda l, inhille balam olduundan, airetler arasnda kan davas detleri bagstermeye balamtr. Bunun neticesi olarak, eskiden kan davasnn hamisi olan Ugan (Yakutlarca, Ulu Toyon) kuvvetlenmi. Byk Tanr orta dnya ileriy le uramay terk etmitir. Yakutlar da, mit ve grg itibariyle.Ulu Toyona merbutturlar. Ulu To-yon ayan yere bast zaman, btn dalar, dereler titrer. Frtnalarla kasrgalar, onun yaknlara getiine dellet eder. Gk grlts, imek, yldrm, onun silh akrtla-r, kvlcmlardr. Btn ate, ihtiraslar, hrslar, arzular ona tevecch eder. Ulhiyet sahasnda faal olan, odur. Byk Tanr ise, yksekten mefkuresinin sahasn seknetle tema-a halindedir. Mracaatgh olmak roln, Ulu Toyon'a terk etmitir. Beer ilere o kadar lkayttr ki hatt, kendisine kurban kesilmesini bile istemez. Yalnz, senede bir kere, genler tarafndan kendi erefine, dokuz bardak kmzn, do-kuz defa iilmesini ister. Bu iki yininden sonra, meserret

57

( * ) Cmlenin asl yled ir: Yaz Tanrs Yal


59/141

li oyunlar yaplr. Genler kmz ierken Ayhal, uruy, ay hal! nidasn barrlar (*).

Alt Ok Sa Kol un mmessili l Tanrs, Sol Kol' un mmessili Yer Su olduu gibi, iki kolun ksmlar olan batnlarn (Ouzlarda oklarn) mmessilleri de, Kk Tan-rlarla Kk Yer Sular 'dr. Sa Kordaki batmlann m-messilleri Gn Han, Ay Han, Yldz Hannamndaki K-k Tanrlardr. Sol Kol'daki batnlarn mmessilleriGk

Han, Da Han, Deniz Han adlarnda Yer Sulardr. Bundan alt ilh ismi kyor, inlilerde de alt adedinin dinde mev-kii vardr. Hua nan tse ismindeki in kitabnda yazld-na gre, senenin on ikinci aynda payitaht yahut kumandan-lk merkezi olan her ehrin haricinde, topraktan alt adet kz rekz edilir. Filhakika (kzn almeti olan)Tcheou b-yk souklar kovacak vastadr

Ouzlarda Alt Okun timsalleri, yanz bu alt ilhdan ibaret deildir. Onlarn ongunlaryle sngleri de vardr.

Ongunlar Cmi t Tevrihe (**) greongun kelime

58

(*) Ayhal, uruy, ayhai : Yakutlarda sevin nlemi. Metinde Yar dfmn esirgeme, ihsan et, iit! anlammadr (Edouard Pekarsky, Yakut Dili Szl,c. I, stanbul, 1945, s. 46).

(I) Cycle Turc, p. 39.(**] Cmi t Tevrh : lianilar devri vezirlerinden Reidddin

Tabb'in nl tarihi. ki ciltten oluan kitabn birinci cildi Trk ve ol tarih ile, ikinci cildiyse slm, in, Hint, srail ve Frenk tarihleriyle ilgilidir. kinci ciltte, Ouz Destan da yer almtr.

Eserin asl IVIooladr. eitli dillere evrilmitir. Trk tarihinin nemli kaynaklarndan biridir.


60/141

si, oytun (*) kelimesinden mtaktr ve oytun kelimesinin manas mbarektir. Trkler Mbarek olsun mevkiinde

Oytun bolsun derlermi. Br hayvan bir zmrenin ongu-nu olunca, o zmrenin fertleri o hayvan ldremezler, etini yiyemezler ve ona hibir vehile taarruz etmeyip, tefelen mbarek tanrlarm.

Ongunlar unlardr:

Zmre Ongun

59

Gn Han oguu ahn Ay Han oguu KartaiYld z Han oguu TavanclGk Han oguu Sungur Deniz Han oguu akr Dai5 H^n oguu U Ku

Yukarki simlerden beinin, avc kular olduu gr-lyor. Yalnz U Kuun hangi kulardan olduu mehul-dr (**).

[ * ) Prof. Faruk Smer ise, Redddin'in, ongun kelimesinin Trk ede mutluluk anlamndaki oynuktan geldiini ileri srdn yaz maktadr. (Ouzlar, 1972, s. 207).

Trke yazl kaynaklarda oynuka rastiayamadk. Oytun ya da uy tun se mbarek anlamnda iki kaynakta vardr; 1) Tarama Dergs, 1934, s. 1137, 1252. 2) Sz Derleme Dergisi, c. III, 1947, s. 1098.

[**) U Ku : Ziya Gkaipm bu konudaki gr dorudur.U Kuun nasl bir ku olduu bugne dein aydnla kavuturulamam-tr. Prof. Faruk Smer, U KuMa ilgili olarak yle demektedir :

cfUa gelince, bu hususta br bilgiye rasgelmedim. Yalnz Timur'-un kumandanlarndan U Kara Bahadr'n adndaki uc kelimesi, her hal-de bizi.m kuu ifade etmektedir. Bu kumandann adna bakarak tahmin etmek mmkn olabilir ki,uc yahut u kara, al kara, bay kara t-rnden bir ku olacaktr. (Ouzlar, s. 207).


61/141

Sngler Cmi t Tevrh, snglere, endnl gt(*) namn veriyor. Bunun Trke mukabilininsng olduu-

nu bn Bb nn Seluknmesinde (**) gryoruz. Ouzlarda len adl mill bir ziyafet vardr ki, bunda Yirmidrt Ouz Bei hazr bulunurlar. Fakat kesilen kurbanm etlerini, lalet tayin yemek caiz deildir. Alt Oktan her birine mensup olan Beylerin ayr birs (sng) (yani yiyebilecei et ksm) vardr. Hakan snglerini de Seluknamede gryo-ruz. Sngler unlardr :

Hakan Ba ve uaGn Han Oku Sa kar yagrm

Ay Han Oku Sa agluYldz Han Oku Uyag (Uyama)Gk Han Ok'u Sol kar yagrnDeniz Han Oku Sol aglu (***)

Da Han Ok'u Ucayla

60

[*) Bu konu iin bkz. Abdlkadir nan, l,Makalefer ve n-celemeler, stanbul, 1968, s. 251 254.

(* *) bn Bb : On nc yzylda yaam nl tarihi. Kitabnn ad. Evmr l Aliyye fH Umr il Aliyyedir. Anadolu Seluklu-larnn tarihidir.

Yazcolu Ali'ninTevrl l i Seluk adl eserinin nc bl-

m, bn Bbnin eserindir? evirisinden meydana gelmitir. (55. sayfadaki Seluknme ile ilgili dipnotuna baknz).' * * * ) Eski harfli metinde, yanllkla asa aglu yazlmtr

(s. 40). Bunun sl aglu olmas gerekiyor. Buna gre dzelttik (Ay rza bkz. Faruk Smer, Ouzlar, s. 531, Dizin)

(****) Gerekten ua, Dvan'da srt, arka anlamndadr (I. 87). Prof. Bahaeddin gel, Reidddinln, bunu ucuyla/ucuyle biimlerinde kullandn sylemektedir. Bahaeddin gel, bu yazln Uca ilik (Y-

lk] biiminde dzelti lmesi gerektiini ne srmekte, ve Radloff a da-yanarak, uca 'ilik (uca kemii) anlamna geldiini bildi rmektedir(Trk Mtolojs, I, 1971,s. 371 ve not; 4, 6).


62/141

61

Uca, Divan Lgata gre, srt etidir (*). Uyag, ka-burga tarafdr. Aglu, akl demektir ki a olan ba-cak demektir.

Bu tasnifi de, inlilerin sekizli Taoizm tasnifiyle kar-latrrsak, aralarnda ayniyet grebiliriz. inli tasnifinde sema blmnde ba kelimesini, yer blmnde karn keli-mesini gryoruz. Hakan semaya, Hatun yere tekabl ettik-leri iin. Hakann sng ba. Hatunun sng karn olma-

s, in mantna muvafk dyor. Gne blmnde ise, uyluklar kelimesini buluyoruz.Uyluk burada, but manas-nadr. O halde sa kar yagrn'm da sa but, sol kar yag rnm sol but olduu da anlalyor (*).

Arapada, dier baz lisanlarda mennest semyye, acaba byle bir Taoizm neticesi midir? Yani mesel ems mennes, kamer mzekker, bir mennes, seyf mzekker ol-mas, yle bir itikat neticesi midir?

inlilerin Taoizm tasnifinden, blmne misal :1. Sema (Klen): Cenupta, ziya umdesi, erkek, hareket-

sizlik, kuvvet, ba, gkkubbesi, baba, hakan, yuvarlaklk, ca da ta, maden, ayna, kzl, iyi at, ihtiyar at, byk at, bir eri k, aalarn yemii, ilh. (^).

2. Yer (Kwun): imalde, zulmet umdesi, dii, yer um-desi, itaat, mevai, karn, ana yer, elbise, kazan, okluk, kara, byk yk arabalar, ilh.

Prof. Faruk Smer ise, kelimeyi ucuyle biiminde yazm ve a n la -mn sol umaca diye gstermitir (Ouzlar, 1972, s. 208).

(*) Prof. Faruk Smere gre kar yagrn, krek kemii demek-tir (Ouzlar, s. 208).(1) LAnne Sociologique, XVI,p. 59.


63/141

62

3. Gne : Nfuz, rzgr, orman, uzunluk, ykseklik, kmes hayvanlar, uyluklar, byk kz, ileri ve geri hareket-

leri, yzde kazan, ilh.

Yirmidrt Boy. Ouzlarda Alt Oktan her biri, drt boya ayrlr. Bundan Yirmidr t Boy hasl olur. Oklarn on gunlar, sngleri olduu gibi, boylarn dadamgalan var Cmi t Tevrhi her boyun kendi hayvanlarm ve hazine sini, kendine mahsus damga ile iaretlediini beyan ediyor Bu damgalar, Cmi t Tevrh'te ve Divan Lgattegste ri lmi tir. htimal ki ongunlar gibi, bu damgalar da eski to temlerin pes zindeleridir.

Yirmidrt Boy, unlardr:

Cmi t Tevrhegre

Gn Han

Kay Bayat

Alka Evli Kara Evli

Divan Lgate gre (* )

KayBayat

Alka Blk Kara Blk

Ay Han

Yazr Dger DodurgaYaparl

Yazgr Tker Totrka

(*) Divan'da, 22 boy ad vardr (I, 55 58).


64/141


65/141

ride hukuk ksmnda greceiz. Fakat Yakutlarda yirmi drt adedi, din teiciltlarnda tezahr ettii iin, burada zikri

icap eder.Seroevskiynin beyanma gre, Byk Petro, Mukaddes

Kaz' gstermek iin. Yakutlardan Petersburga drt aman celp etmiti. Reis i ruhanlerin yirmi drt olmas, Yakutlarda, din tasnifte yirmi drt adedinin bir mil olduuna dellet eder.

4. YAKUTIJKRDA L DN

Yakut Trklerinde il, iki kol'dan mrekkeptir. Sa Kol, Dokuz Aa Uza, Sol Kol, Sekiz Aa Uza namn alr. Aa Uza, Yakutada baba soyu manasnadr, ye Uza da, ana soyu manasmadr. Yakutlara gre, yeryzndeki batnlar, sada dokuz ve solda sekiz batna mnkasim olduu gibi, semadaki ilhlar da tamamiyle bunlara mtenazr olmak ze-re semann dokuz tabakasn, yeryznn sekiz mntkasn igal etmilerdir. O halde sema sa kola, yer sol kola te-kabl ediyor. Semadaki ilhlara. Yakutlar Tanger (*) yani Tanrlar derler. Yerdeki ilhlarn ise, bildiimizYer Sular olduu aikrdr. O halde, Ouz dini gibi, Yakut dini deil sistemine tabidir. Bunda da, ilin sa koluna mukabil olmak zere, semada Dokuz Tanrlar ve sol koluna mukabil olmak zere, yeryznde Sekiz Yer Sular vardr.

Ouzlarda iki airetin birlemesinden, sekizli biril v-cude geldiini grmtk. Yakutlarda ise, bu sekizli zmre, l in sol kolunu tekil ediyor. Sa kol olmak zere, ona do

64

(*) Bu kelime Abdiiodr Inanda (amanizm, 1954), taara (s. 5), tangara (s, 28, 37, 42). tengere [s. 28, 33, 124, 163) deili


66/141

kuzlu bir zmre daha dahil oluyor. O halde, Yakut tekilt Ouz tekiltndan daha mrekkeptir. Fakat, ilin iki kol ol-

mas itibariyle birbirinin ayndrlar.ark Ouzlarn da. Yakutlar gibi dokuzlu ve sekizli te-

kilta malik olmalar muhtemeldir. Bunlara Dokuz Ouz na-m verilmesi, u faraziyeyi meyyittir . Nayman, Moolca sekiz demektir . O halde, Naymanlarn byle bir tekilt-ta sol kolu tekil etmeleri melhuzdur.

Yakutlarda, orta dnyadaki hakimiyetin. Tanrlarn reisi olan Ay Toyonda deil, belki Yer Sular n reisi olan Ulu Toyonda olduunu beyan etmitik. lhlarn kudretleri, tem-sil ettikleri ogulara tabidir. Buna binaen sa kol kuvvetli bulunduu zaman. Tanrlar daha kuvvetlidir. Sol Kol kuv-vetlenince, hakimiyet Yer Sulara geer.

5. ALTAY TRKLERNDE L DN Altay Trklerinde sema, on yedi kattr. Orta dnyadaki

Yer Sular da, on yedi handan ibarettir.

Grlyor ki bu 17 adedi, Yakutlarda sa ve sol kolla-rn adetleri olan 9 ve 8 adetlerinin ceminden hasl olmu-tur.

Eski bir zamanda Altay Trklerinde de, semann dokuz kat olduu u vkadan anlalyor :

Altay Trklerinde aman, Bay lgene kurban takdim ettii zaman, hu ormancnda bir hu aacn merdiven it-tihaz eder. Bunun zerinde dokuz kertik yapar ki, bunlar

aadan yukarya birinci kattan dokuzuncu kata kadar gk-leri gsterir. Eer semann adedi on yedi olmu olsayd, ker-tikler de on yedi olurdu. Evvelce semann katlar 9, Yer Su

65


67/141

tr 8 adetlerinde iken, sonradan her ikisi de, bunlarn mec-muu olan 17ye bli olmutur. Zaten imdiye kadar din te-

kmlde, daima eski tasniflerin biribirine ilvesiyle yeni tasnif lerin peyderpey det olduunu grdk. Tsin dininde markn drt Yer Susu vard ki, drt batna tekabl ediyordu. Ouzlarda iki Tsinin birlemesiyle drd Tanr, drd Yer Su olmak zere, sekiz ilhn vcude geldiini grmtk Yakut dininde sekize bir ilvesiyle dokuz adedi zuhur ettik-ten sonra, bu sa kol, ve eski 8 adedi de sol kol olmak

zere, yeni bir tasnif kt. Altay Trklerinde de bu iki say-nn birlemesinden. 17 adedi ktn gryoruz. Fakat, kol-lara ait ilhlarn adedi ne olursa olsun, daima ilhlarn iki kola mnkasim olmas ve bu ilhlarn batnlara tekabl et-mesi, il dininde umum bir kaidedir .

Altay Trklerinde, Yer Sular'm reisi Ugandr. Bunun oullar Su Han ile Demir Handr. Bunlarn eski Tsin di-ninden kalma olduunu biliyoruz. Fakat o zaman Yer Su larn adedi drt ken imdi 17ye bli olmutur. Yer Sular ve semann tabakalar gibi, yeryzndeki Trk uruklarnn says da on yedidir, ftlaamafih, bunun da eski zamanda do-kuz olduuna delil vardr : Al tay Trklerine gre, Kara Han, yerin gbeinde dokuz dall bir aa yaratm ve her daln altnda bir adam halk etmi. Btn insanlar bu dokuz atadan vcude gelmiler. Trklerde Dokuz Atal tabiri mehurdur. phesiz, atalar dokuz olduu zaman, uruklar da dokuzdu. Semann dokuz katndaki dokuz Tanr, sa kol-daki dokuz batnn atalar yani lhut mmessilleri idi. Son-radan Tanrlar da. Yer Sular da 17'ye bli oldular. Bunlar gibi, uruklarn says da 17 oldu.

66


68/141

l dini, Orkun Trklerinde baka bir tagayyr gsteri-yor Cmi t Tevrlhe gre , Karakurum civarnda, bir ta-

rafta on rmak vard. Bunlarn etrafnda oturanlaraOn Orkun yahut On Uygur derlerdi: dier tarafta dokuz rmak vard; bunun etrafnda oturanlara da, Dokuz Uygur denilirdi. Bu tasnif de, bir il tasnifini gsteriyor. BuradakiDokuz Uy gurlar'n Dokuz Ouzlarolduu ikrdr. On Uygurlara On Orkun denilmesine gre, bunlarn da Orkun Argu

Trkleri olmas muhtemeldir.

6. fL DNNN ESASI

Bir din, mensup olduu zmrenin tima vicdann gs-terir. Aret devrinde her batn, mstakil bir vicdana malik-ti. Her batnn ayr bir rengi vard. Bu renkle, kendi hususi ahsiyetini briz bir surette ifade ediyordu. Bundan baka, drt cihetten, drt mevsimden, drt hayvandan, drt unsur-dan biri de, kendisine aitti r; kendisinin, husus timsalleri idi. Drtl tasnife daha ok eya dahil olduu in, bakaca daha birok timsallere de malik demekti. Batnlara ait bu timsallerin okluu gsteriyor ki, batnlarn tima vicdan, aretin tima vicdanndan ok kuvevtli idi. Her batnn kendi Yer Suyu, nazarnda, aretin Ugan'ndan daha ok n-fuzlu idi. Bundan dolaydr ki, batnlar arasnda kan davas ve gazve gibi bdireler eksik olmazd. Hatt, batnlar, h u -sus ilhlar olan Yer Sular, gazveye, akma, muharebeye sevk ederdi. Ugan aretin timsali olmakla beraber bir sulh ilh deildi. Binaenaleyh, kavgalara mni olmak, onun bir

rol deildi. Buna mukabil , her Yer Su yalnz kendi batn

67

(1) Radloff, Das Kudatku Bitig, p. XXVI.


69/141

nm husus tesandne kymet verdii iin, onun tefevvu-kunu temine alrd. Divan Lgatte Yer Suya w nam

veriliyor (*). Bu kitapta deniliyor ki, iki Trk kavmi muhare-be edecekse kavga gnnden evvelki gece, bu kavimlerin vviar (yaniYer Sular') birbir iyle cenk ederler. Gecele-yin galip gelen vvmm kavmi, ertesi gn vuku bulan muha-rebede galebe alar, malp wmn kavmi, malp olur-mu.

Bu hal gsteriyor ki, aret henz kuvvetli bir tesan de malik hakik bir cemiyet olamamt. Halbuki batnlardan herbirinin, gayet kuvvetli olmak zere, maer bir vicdan vard. O halde aret dini, daha ziyade kan davas dini idi, il dini ise, bir devlet dini olarak vcude gejdi.

l dini zuhur ettii zaman Trklerde millet vicdan, kfi derecede kuvvetlenmiti. Mil letin vicdan, birinci dereceyi ihraz etmi, batnlarn husus vicdanlar ikinci dereceye su-kut etmiti.

Byle bir zamanda, halkn arasndan bir evliya yahut kahraman zuhur ederek, mensup olduu halkn maer vic-dann iddetli bir su rette hissetmeye balad. Bu maer vicdan, daha li bir ilh timsali altnda tecelli ediyordu. Da-ha li, semadan baka ne olabilir? O halde, bu yeni ilh Tanr yani Gk namn ald. Eski ilhlar, isimlerinin de dellet et-tii vehile, hk idiler. Her boy, birrmak boyunda, her soy bir su kenarnda yaad iin, maer vicdann, hayatna

68

(*) Abdliodir nan, wy. rullar ile bir tutmaktadr (ama-nizm, s. 81). V. V. Barthold ise, vv iin, cin askerleri demektedir (Orta Asya Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayanlar : Dr. Kzm Yaar Kopraman Dr. Afar smail Aka, Ankara. 1975, s. 159).


70/141

medar olan Yer ile Suyun timsalleri altnda seziyordu. Buna binaen, batnlarn maer vicdanlarna Yer Su nam veril-

miti. imdi batn mefkresinden daha yksek bir mefkre, sulh mefkresi (bir halkm airetleri ve batmlar arasnda kan dklmemesi mefkresi} douyordu. Bu mefkre do-unca il dini de kendi kendine teekkl etti. Bu mefkreyi ilk duyana. Tanr Kutu unvan verildi. Bu zat, sulh dinini te-sise ve bunu istilzam eden devlet tekiltn vcude getir-mee kendini memur ve mebs biliyordu. Hkmdarlara

Tanr Kutu ken yz denildiini De Guignes yazyor.Tanr Kutununmanas malm. Zllullah ve ruhullah manalarna dr. Ken yz ise. geni yzl demektir. ingiz kelimesi-nin, Moalirca bu tabirin muharref bir ekli olmas muhte-meldir Geni yz lakab da, sahibinin byk bir prestije malik, celletli, ahametli olduunu anlatr.

Orhun Kitabesi'nde Tanrya, Trk Tanrs nam da veri-liyor. Bu tabir de gsterir ki, Tann, Rabbllemn deildi. Belki bir Trk uruunun kavm ilh di. Hakann da Tanr tarafndan gnderildii, Orhun Ktabesinden anlalyor:

Fakat, yukarda Trk Tanrs ve mbarek Trk Yer Sular' yle yaptlar; Trk budunu yok olmasn diye, yeni-den bir budun olsun diye babam l' Besleyici Hakan le, ana l Silici Hatunuykseltt iler, gn tepesinde tutup, yukar kartlar (Vilheem Thomsen. nscriptiohs de LOrk hon, Helsinki, 1896, s. 100 101).

il kelimesi, eski Trkede hem sulh, hem de devlet manasnadr. Filhakika, tima sulh ile devlet ,ayn zaman-da teekkl edebilen iki messesedir. Bir cemiyette kan,da-

vas ve gazve kaideleri cari ise, onda bir devlet mahiyeti bulunamaz. Devlet, kan davasyle gazvenin bittii yerde balar. Velyet i mme teesss edince, artk husus ihkak - 1

69


71/141


72/141

7. TRK MANTIINDA MDR UMDELER

kili, Altl, Sekizli, Dokuzlu, On kili, Yirmi Drtl Tasnifler Birinci mebhaste, drtl tasnifin mantk makuleler mhiyetinde olduunu gstermitik . imdiye kadar grd-mz ve ileride greceimiz vakalar : ikili, altl, yedili, se-kizli, dokuzlu, on ikili, yirmi drtltasniflerin de mantk ma-kuleler mahiyetini haiz olduunu, zihnin mdr umdeleri va-zifesini ifade ettiini isbat ediyor. Trk dn, daima bu

mantk kadrolar, bu zihn ereveler dahilinde cereyan ederdi. Trk tekilt, din olsun, siyas olsun, hep bu tas-niflere tbi olduu gibi, her saynn kudsiyet it ibariy le hu-sus bir mevkii vard. Bunlar ileride gstereceiz.

71


73/141


74/141

Kadm Trklerde ervaha, ecinmeye ar derlerdi. ki Ta-bakaya nazaran ervah tayyibey Ak ar , ervah habseye

Kara ar namlar verilirdi. (Ak ardan Afar kelimesi. Ka-ra ar'dan Karar, Karhar, Kaar kelimeleri domutur). imal Trklerinde bu tabirler. Ak ora, Kara ora ekille-rinde mstameldir.

Ervh gibi, soylar da iki tabakaya ayrlrd. imal Trk ieri , ilden olanlara yani asillere Ak Syek, ilden olmayan lara yani asaletsiz addolunan insanlara Kara Syek derler ki, manalar Ak Kemikve Kara Kemk'tir. lhanlk devrinde hkim snf, yalnz kendi ilini asl addeder, onun haricinde bulunanlar asaletsiz tanrd. Binaenaleyh hkim il kendi boylarm, kendisine tbi bulunan yabanc oymaklardan tef-rik iin, birincilerin ismineak, ikincilerinkinekara sfatlar ithal olunurdu. Mesel Koyunlular, Bayndrboyuna tbi olan kendi Ouz Boyularna Ak Koyunlular, tbilerine ise Kara Koyunlular, namlarn vermilerdi. Bir l, hkimiyet-ten skt olunca, yine kara sfatn alrd. Mesel Bulak bu-dunu, Kpaklar tarafndan taht esarete alnnca ismini. Kara Bulak'a evirmiti. (Mahmud i Kgar). (De Guignes'e gre bu Bulaklar, bilhare Vulak Ulah (Eflak) devletini tekil ett iler.) Htay devletinin sukutu zerine, oradaki Trklerin

Kara Htay namn alarak hicret etmesi, iki suretle izah olu-nabil ir. Bunlar ya esasen Htay Elinin kara uluslar idiler, yahut istiklllerini kaybettikleri iin.Bulaklar gibi, bu sfat aldlar.

Documents

Ziya Gokalp-Turk Toresi.pdf