Hilmi Ziya ÜLKEN

7/29/2019 Hilmi Ziya LKEN

1/183

1

T.C

GAZ NVERSTES

EDEBYAT FAKLTES

FELSEFE BLM

ADA TRK DNRLER II

HLM ZYA LKEN

ANKARA 2013


2/183

2

indekiler

indekilerI

Ksaltmalar.II

nszIII

Giri ve Deerlendirme...................................1

Trk Yurdu Dergisi/

Mustafa YILMAZ...5

nsani Vatanseverlik/

Burin AYLAK..18

Varlk ve Olu( I. Ksm)/

Demet KESERC..32

Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol/

Ebubekir AFAR..39

Trkiyede Pozitivizm Eilimi/

Emel AHAN...46

eytanla Konumalar/

Fatma FT...64

Bilgi ve Deer/

Gonca ZAKSOY72

Tarihi Maddecilie Reddiye/

Kbra ZKURT...79

Varlk ve Olu(II. Ksm)/

Lezgi KARADA.95


3/183

3

Eyyp Sanay/

Nuray ELMAS103

Trk Tefekkr Tarihi/

Seil ERZK108

Ak Ahlak/

Selgin ADANIR..136

nsan Meddcezri-Yarm Adam/

Sevtap GNEN150

Millet ve Tarih uuru/

Yeim BOZKURT..157

Kaynaka..IV


4/183

4

Ksaltmalar

H. Z. : Hilmi Ziya

A.g.e. : Ad geen eser

S.s. : Sayfa says

V.b. : Ve benzeri

Dr. : Doktor

Ord. : Ordinarys

Prof. : Profesr

Gr. : Grevlisi

r. : retim

V.s. : Ve saire


5/183

5

nsz

Yapm olduumuz bu almay, Hilmi Ziya lken in dncelerini ele alm olduu

kendi kitaplaryla birlikte Trk Yurdu Dergisi ve Eyyp Sayan n Hilmi Ziya lken adl

almas erevesinde etraflca inceledik. almamzda sz edilen dnrn felsefe,sosyoloji, psikoloji gibi bilim dallarnn yan sra Trk dncesi, batllama problemleri de

ele alnmtr.

Ord. Prof. Hilmi Ziya lken ok ynl bir kiilik olmas sebebiyle Trk dnce ve

edebiyatna hemen hemen her alanda alma kazandrmtr. Fikri eserlerinin yan sra resim,

iir, piyes, roman gibi edebi ve sanatsal alanlarda da almalar yapmtr. fade

ettiklerimizden de anlalaca zere sz konusu dnr, kendi felsefi dnyasn kurmu

hatta kurduu bu dnya ierisinde yaam olan bir isimdir. lken, hem kendi anda hem de

kendinden sonraki dnemde de etkili olmutur. Eserleri yazld dnemin siyasal ve

toplumsal zelliklerini yanstmaktadr. Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar

nemli bir yere sahip olmasna ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi

olduka enteresan bir tablodur. Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiye de fikir ve

dnce yerine ideoloji ve siyasi sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak

ile birlikte zihnen almaktan da kamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden

ok pratie nem veren yeni nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya

lken ancak dnce sahibi, okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr.

Bu alma bir grup almas olup, Hilmi Ziya lken in eserleri ve onun zerine

yazlm almalarn derlenmi halidir. Hilmi Ziya lken i bize aratrp, renme ve

alma imkn sunan deerli hocamz r. Gr. Dr. Ceyhun Akn Cengiz e ve bu alma da

katklar olan Burin aylak, Mustafa Ylmaz, Selgin Adanr, Demet Keserci, Lezgi Karada,

Seil Erzik, Kbra Bozkurt, Ebubekir Avar, Fatma ift, Gonca zaksoy, Emel ahan, Nuray

Elmas, Sevtap Gnen, Yeim Bozkurt arkadalarmza TEEKKR bir bor biliriz.

09.04.2013

Ankara


6/183

6

Giri ve Deerlendirme

Hilmi Ziya lken felsefe, sosyoloji, ahlak, ontoloji, epistemoloji, deer, materyalizm

gibi pek ok alanda eserler vermi ve bu eserleriyle derin bir yank uyandrmtr. Hilmi Ziya

lken geni felsefe bilgisiyle birlikte tarih ve sanata ilgi duyan bir dnrdr. Bunun yansra yetmi kitap ve yzlerce makale yaynlamtr. Osmanl mparatorluunun son gnlerini

yaad yllarda eitim grm ve Cumhuriyet tarihimizin fikir hayatn adeta tek bana

doldurmu bir isimdir.

Hilmi Ziya lkenin psikoloji ile ilgili fikirlerine bakacak olursak; ele ald en nemli

problem insan ruhudur. Ona gre ruh ve mahiyeti balamnda felsefe ve sosyoloji konular

aklanabilir. Ruh, eya ile kendisinden ibaret birliin uurudur. Fikirler, tekilatlar, partiler

ruh zerine kuruludur ve ruh lemin aynasdr. Ruh ve beden bir btn oluturur ve bunlar

birbirinin tamamlaycsdr, ayn zamanda da birbirine zttr. rnein Varlk ve Olu adl

eserinde ruh ve bedenle ilgili olarak, Descartesdan bahseder. Descartes ruhu bedenle ilikili

olarak ve uurlu bir yap olarak ele alr. Tm canllar ruh ve beden birlikteliinde ele alrken,

insan ise bilinli bir ruh varl olarak ele alr. Hilmi Ziya lken burada Descartes hakl

bulmakta ve insan ruh-beden btnl iinde zaman, hareket ve hrriyet boyutu ile ele

almaktadr.

Hilmi Ziya lken ahlak konusunda da fikirler ne srm ve ideal bir ahlak

dzeninden bahsetmitir. Bilinli varlk olan insann, kendi beninden vazgeip insanl

dnmeye balamasyla ahlakl bir birey olduunu syler. Ahlak aamasnda mertebeler

snf vardr. Bu snf: Halk, vatanda, vatansever ve son olarak insani vatanseverde ak

ahlakna kavumu bir insana ulamaya alr. Ak ahlaknda, insan tutku ve sevgiyle bir

btn iindedir. Tutkularndan arnm bir insan, eksik insandr. nk tutkular bireyin

insanla doru gelimesi iin tevik edici en nemli unsurdur. Ksacas, zgrlne

kavumu insan, birey olmaktan kp dier insanlar da nemsedii oranda ahlakl olur.

Ak Ahlak ve nsani Vatanseverlik adl eserinde ark medeniyetinden Garp

medeniyetine geite halkta ve ynetici aydn kesimlerde ortaya kan ahlakla ilgili

skntlarn nasl zmlenebileceine ilikin nerilere yer veren Hilmi Ziya lken bu

meseleyi soyut dzeyde ele almaktadr. Millet ve Tarih uuru adl eserinde de ayn konuya

deinerek, aydnlar ve halk arasndaki uurumun kalkmas gerektiini savunmaktadr. Ancak

burada dikkat edilmesi gereken husus aydn, kylyle aralarnda bulunan dnya grfarklln dnmeden kyller gibi davranmamaldr. nk bu riyakrlktan baka bir ey


7/183

7

olmaz. Bu nedenle aydnlar riyakrlktan uzak durarak, halk anlamaya almal ve halkn

iine karmaldr. nk aydnlar halka kartklar takdirde, kendilerini kefedeceklerdir.

Yine bir baka eseri Yarm Adamda mtarekenin ilk alt ay ve Kuva-yi Milliyenin

durumunu ele alarak, ilim ve fen iin Avrupaya giden aydnlarn asl amalarndan sapmasn

eletirir. Bu manada eserin ad olan Yarm Adam da bir metafor olarak kullanlmtr. Genel

olarak zor gnlerden geen Osmanl Devleti ierisinde yaanan hrriyet ve gelenek atmas

ele alnmtr. Gerekliine herkesin sonradan inanabildii Kurtulu Savann hibir umut

aydnl yokken ve halk btn yenilgileri kabullenmiken, mtarekenin en karanlk alt

aynda vatan araylar bile henz el yordamyla bulunmaya allyorken, ileri Trk

aydnlarnn yalnzln, mutsuzluunu, inanla inanszlk arasndaki denge hazrszlklarn

baaryla anlatmtr.

Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr tarihi birbirine uzak mesafelerde yaayan

Trk kavimlerinin braktklar eserlerle tannr. Buna en iyi rnek Orhun Kitabeleri ve

Yenisey Kitabeleridir. Hilmi Ziya lken Trk tefekkr tarihini e ayrarak inceler: 1- Payen

Trk Tefekkr (Trkler in Smerler den balayp, slamiyete kadar sren dnemi). 2-

slami Trk Tefekkr (slami almalarn balad dnem). slam dncesinin Yunan

dncesinden, Latin dncesinin de slam dncesinden etkilendiini syleyen Hilmi Ziya

lken e gre bunun sonucunda Rnesans ortaya kmtr. 3- Modern Trk Tefekkr(Tanzimattan itibaren ba gsteren dnem). Hilmi Ziya lken e gre Trk tefekkr realist,

hadsi (bir dnceye aniden ulamak) ve tasavvufta bile rasyonalist bir yapya sahiptir.

Hilmi Ziya lken, Ziya Gkalp adl eserinde Ziya Gkalp in hayat, fikirleri ve

ada Trk dncesine kazandrd kavramlar zerinde durmutur. Ziya Gkalp in

fikirlerine baktmzda onun, Trkl sistemli bir ekilde savunduu grlr. Gkalp in

amac Trk milliyetiliini uyandrmak ve Trkiyeyi iktisaden modernletirmekti. Gkalp

Trklk, slamclk ve Batclk denilen bu akm sistemli bir ekilde uzlatrmayaalm, Turanclk idealini ortaya atmtr. Hilmi Ziya lkenin ne kard en nemli

akm olan Anadoluculuk ise, ilk kez 1918 ylnda ortaya atlm ve Turanclk, Osmanlclk,

slamclk gibi akmlara tepki olarak kmtr. Anadoluculuk 20.yzyl balarnda

Trkiyenin zel artlarnn bir sonucu olarak aydnlarca benimsenen yeni bir kimlik ve

ideolojidir. I. Dnya Savandan yenik kan ve paralanan Osmanl mparatorluundan

geriye kalan Anadolu topraklarn merkeze alarak ortaya koyulan yeni tr siyaset etme ve

kimlik edinme srecini temsil eder.


8/183

8

Hilmi Ziya lken felsefenin temelinin akl deil, varlk olduunu sylemektedir.

Felsefenin mantk ile kurulabileceini, ancak asl kurulan eyin varlk olduunu syler.

Dolaysyla felsefenin asl temel konusu ontolojidir. Hakikat, gerek ve dnce varlk

probleminden kar. Ona gre gerek ve ideal birbiriyle zt, fakat birbirini tamamlayan iki

terimdir. Dolaysyla Hilmi Ziya lken Bilgi ve Deer adl eserinde de ift kutuplulua yani

varln iki yzne eitli alanlarda rnekler verir. Bilgi teorisi bakmndan ele alnnca, tabiat

bilgisi elde edilirken bu bilgiyi, ya obje ya da sje ye gre kavrarz. Fakat asl olan bunlarn

birliidir. kisini birden grmek insanst bir varlk iindir. nsan ift kutupluluk nedeniyle,

hep alternatifler karsnda bulunur ve seme durumunda kalr. Hlbuki ift kutupluluk ayn

eyin ilk grndr. nsan bu btnl akl yoluyla kavrayamaz, nk bunlar akl ddr.

ift kutuplunun birletii eye dyade diyen Hilmi Ziya lken e gre bilgi ve deerin

havada kalmamas iin bunlar temellendirmek gerektii gibi, bunlarn temellendirilmesi de

akn varl gerektirir. Bu noktada Hilmi Ziya lken materyalizme kar kmaktadr. nk

materyalistlere gre, insan sadece maddi adan deerlendirilmelidir. Materyalistler

rasyonalizmin ve deerlerin sama olduunu savunmulardr. nsann sadece hayvansal ve

biyolojik ynlerini ele almlardr ama psikolojik yandan insan aklamada baarya

ulaamamlardr. nsandaki ruhsal yn gz ard etmiler, evrendeki her eyin maddeden

ibaret olduunu ve yeter-sebep ilkesinin olmadn dnmlerdir. ktisadi krizlerin

olduunu sylemilerdir. Bunun sebebi de sermaye ile iin dengesizliidir. Endstrinin

gelimesiyle Batdaki gelimeler canland ve materyalistler ferdi mlkiyeti benimsedi. Hilmi

Ziya lken ise materyalistlerin tersine toplumsal mlkiyeti savunmutur. Dolaysyla insan

aslnda toplumla i ie gemi bir varlktr. Materyalistlerdeki gibi sadece maddi ve bireysel

bir varlk deildir.

Grld gibi pek ok alanda fikir yrten Hilmi Ziya lkenin bu ok ynlln

eytanla Konumalar adl eserinde de grmek mmkndr. Bu eser lkemizde eytan

muhatap olarak ele alan ilk eser olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir. Hilmi Ziya lken

bu eserinde dneminin kltr elerine sert ve keskin eletiriler yneltmi ve kimi zaman da

bu eletirilerden kendisi de nasibini almtr. Eletirdii konular; dnya dzeni, roman,

tembellik, gemi zaman, saduyu vb. gibi on sekiz konudan olumaktadr. Yazar eletirilerini

yaparken karsna muhatap olarak eytan alr ve onunla girdii mnazara erevesinde eser

ekillenir. eytan olumsuz bir ey sylemez. Fakat eletirileri olduka kuvvetlidir. Yazardan

daha korkusuz ve ak szl davranr. Yani yazarn gereki ynn aslnda eytan temsil


9/183

9

etmektedir. Ayrca bu eserin ieriindeki balklara baklmas bile, eserin kapsam hakknda

fikir edinmek iin yeterli grnmektedir.

Hilmi Ziya lken fikirlerinin sk sk deitii konusunda kimi zaman eletirilmitir.

zellikle Tarih-i Maddecilie Reddiye adl eserinde fikirlerinin deitii ve tutarsz olduukonusunda eletiri almtr. Ancak kendisi bunlardan gocunmam, hatta bu deiimleri kiisel

olgunlua ulamann gerei olarak nitelendirmitir. Dolaysyla her ne kadar eletiri alsa da,

Hilmi Ziya lken Trk fikir tarihinin canlanmasnda nemli bir isim olmutur.


10/183

10

HLM ZYA LKEN

Hayat

Hilmi Ziya lken 1901 ylnda stanbul da dnyaya gelmitir. Babas organik kimya

profesr Dr. Ziya lken, annesi ise Mfika lkendir. Hilmi Ziya lken, ilkrenimini

Tefeyyz idadisi ilk ksmnda orta ve lise renimini ise stanbul Lisesinde yapmtr. 1 Hilmi

Ziya lken, Osmanl mparatorluunun henz varln devam ettirdii bir dnemde II.

Abdlhamit in saltanat ylnda dnyaya gelmitir. 31 Mart Vakas, II. Merutiyet, Balkan

Harbi, I. Dnya Sava gibi Osmanl ve tm dnyay etkileyen acl olaylarn yaand bir

dnemde yaamtr. Yeni cumhuriyetin kuruluuna ahit olmu bir isimdir. 1915 ve 1920

yllar ki bu seneler Hilmi Ziya lken in lise yllar Anadoluyu kurtarmay amalayan bir

rgt olan Anadolucu hareket iinde yer almtr. 12 saylk el yazmas olan Anadolu

Dergisinin karlmasna yardm eder. 1930lu yllarda Ahmet Aaolu, Mkrimin Halil

Yinan, ekip Tun, Peyami Safa gibi aydn isimlerle iliki kurmutur. Hilmi ziya lken in

yetime yllarnn zel koullar onu memleket ve toplum sorunlarna duyarl olmaya

yneltmitir. Lise talebelii yllarnda dnemin artlarnda macera olarak grlen Turanclk

akmna kar Anadolu ile snrl bir milliyetilik anlay dorultusunda almalarda

bulunmutur.2 Yksek tahsilini ise 1918 ylnda balayp 1921 ylnda bitirdii Mlkiye de

yapar. 1921 ylnda Edebiyat Fakltesi corafya asistanln kazanr. 1921 ve 1924 yllar

arasnda corafya asistanl yapt dnemde felsefe ubesine devam ederek Felsefe Tarihi ve

Ahlak snavlarn verir. Ayn yllarda Ragp Hulusinin yerine Edebiyat Fakltesi ktphane

memur vekili olur. 1924 ylnda Fen Fakltesi rencilerinden Hatice Zht ile nikhlanr. Bu

dnemde Maarif Vekletine bavurarak Anadolu da lise retmenlii yapmak ister. Bu istei

zerine Bursa Lisesi corafya retmenliine atanr. Bursa Lisesinden sonraki grev yeri ise

Ankara Lisesi Felsefe-timaiyat ve Ankara Muallim mektebinde tarih ve corafya

retmenliidir. 1925 ylnda Maarif Vekleti istatistik mdr olur. Fakat bu grevininyannda vekil retmen olarak lisede ders vermeye devam eder. 1926 ylnda Talim ve

Terbiye dairesi tercme heyeti yesi olmutur. Hilmi Ziya lken 1926 ylnn sonunda

stanbul a tayinini ister. lken, stanbul Lisesi Felsefe, apa Kz retmen Okuluna nce

tarih daha sonra psikoloji ve sosyoloji retmenliine atanr. 1928 ve 1929 yllar arasnda

askerlik grevini subay ve renci olarak stanbul ve Edremitte yapmtr. 1930 ve 1933

yllar arasnda Kabata Lisesinde Felsefe ve Galatasaray Lisesinde sosyoloji retmenlii

1 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.72 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.13


11/183

11

yapmtr. 1933 ylnda Maarif Vekletinin hazrlad rapor dorultusunda yeni Edebiyat

Fakltesi Trk Medeniyeti Tarihi profesr unvan ile aratrma yapmak iin Berlin e

gnderilir. Maarif Nazr Reit Galipin istifas ile alma tamamlanamam ve Hilmi Ziya

lken kadro d kalmtr. Fakat Atatrk n emri ile lken ayn kadroya bu kez doent

olarak tayin edilmitir. Bu dnemde kendi istei ile grevi Felsefe Ordinarys Profesr

Reichenbacha bal Trk Tefekkr Tarihi doentlii halini almtr. 1936 ylnda doentlik

snavna girmi, 1940 ylnda ise Felsefe Profesr olmutur. Fakat o dnemde kadrolarn

igal edilmi olmas onun sosyoloji ve ahlak profesr olmasna neden olmutur. lken, 1944

ylnda Teknik niversite Sanat Tarihi Profesr olmu ve bu grevini 1948 ylna kadar

srdrmtr. 1955 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesine sistematik felsefe

profesr olmutur. 1957 ylnda stanbul niversitesinde ordinarys profesr olmutur. 1960

ylnda askeri idare zamannda 147 profesrn grevden alnmasnda onunda listede ad vard.

lken stanbuldaki grevinden alnarak Ankara ya lahiyat Fakltesine geri gnderilmitir.3

Hilmi Ziya lken in Eserleri Dorultusunda Fikri Deiim Sreci

Hilmi Ziya lken in dncelerinin belli dnemlerde deitii savunulur. Bu erevede

lken de bunu kabul eder. zellikle baz eserlerinde bu deiimler aka grlmektedir.

Baz eserleri erevesinde dncelerine ksaca deinmek bu anlamda nemli olacaktr.

Hilmi Ziya lken 1930lu yllarn dnce servenini Yirminci Asr Filozoflar adl

eserinde bize sunmaktadr. Bu eseri lken in dnce servenini tamamyla yanstacak

ekilde oluturulmutur. lken bu eserinde srasyla etkisi altnda kald dnce

cereyanlarn belirtmitir. Bu eseri metafizikten mspet ilimlere, idealizmden materyalizme

doru giden bir izgidedir. Engelsin dealizm ve Materyalizm adl makalesi takip edilen yolu

gstermektedir. Devamnda lken in Ziya Gkalp ten etkilenmesi ile Durkheima yeni

spiritaliste Fransz timaiyatna dayanan ilk almalarndan Boutrouxa ynelmesinde daha

sonra Mehmet zzet ile birlikte Hegel felsefesine gidiinden ardndan uurun sbjektif

emberine girerek solipsizme dme tehlikesine varr ve Hegel idealizminden ve eklektik

felsefenin saldrlarndan kurtulmak iin fenomenolojiye ynelir. Daha sonra fenomenoloji ve

yeni realizmde pheye dtn bunun yannda idealist ve enfsi uurculuun emberinden

kurtulmak ve tam bir tabiat ve ilim felsefesine ulamak iin Spinozann panteizmini

benimsemitir. lken, panteizmi tersine evrilmi materyalizm olarak tanmlar ve panteizmi

neticelerine kadar gtrmekten baka yaplacak bir eyin olmadn savunur.4

3 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.7-84 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14


12/183

12

Hilmi Ziya lken in yukarda deindiim felsefi akmlarnn izlerini bulmak iin

verdii eserlere bakmak gerekir. Ak Ahlak adl eserinde lken, Boutrouxun plralizmiyle

Spinozann natralizmini kaynatrmtr. Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan

tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan

baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar yneldiini gstermektedir. lkenin bu

dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate

de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak adl eserinde tabiatl savunan lken,

Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura olarak grr ve tabiatln insann

aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite indirgediini savunur.5 Ak Ahlak adl

eserinin hedeflerinden ilki ve en nemlisi halk ile aydn zmre arasndaki byk intibakszlk

meselesidir. Aydn olarak ifade edilen zmre ahlaki ve fiili olan prensiplere sahip deildir.

Halklk ise halka inmeyi gerektirir. Halka inmek demek onlara rehber olmak, nder olmak,

ahlaki ve fiili sahada rnek olmak demektir. Ayn zamanda halka inmek halk tarafndan

sevilmektir. lken e gre halk ile aydn kesim arasndaki kopukluk giderilip ortak bir duygu

ba oluturulmaldr. Aydn denilen zmre halk medeni seviyeye ykseltebilmek iin aba

harcamaldr. Ak Ahlak adl eserinin bir baka amac ise halkn ilham kayna olan mistik

dnce ile aydn zmrenin ilham kayna olan rasyonel dnce arasndaki uurumu

gidererek halkn mistik dnceden rasyonel dnce dzeyine kmasnn arelerinin

aranmasdr. lken e gre insanln dini, mistik dnceden rasyonel, akli, felsefi dnce

dzeyine kmas gerektiini sylemek yeterli deildir. Bu erevede eitli almalar

gerekmektedir. Fakat bu bizim gibi henz skntlarndan kurtulmam bir millet iin kolay

olmayacaktr. lken e gre bu noktada iki nemli problem ortaya kmaktadr. Birinci

problem, ktle ruhundaki buhran ne ile tamamlanacak? kinci problem ise, halk ile aydn

zmre arasnda nasl ba kurulacaktr? Bu problemlerden birincisinin cevabn lken Ak

Ahlak adl eserinde verir. Halka dini ahlak yerine yeni ideal bir ahlak telkin edilmelidir.

kinci probleme ilikin zmn ise nsani Vatanseverlik adl eserinde kaleme almtr.lken in bu iki eseri Osmanldan cumhuriyete, ark medeniyetinden Garp medeniyetine

geile birlikte halk ve ynetici-aydn kesimlerde ortaya kan skntlarn nasl

zmlenecei ve iki grup arasndaki boluklarn nasl doldurulacana ilikin almalar

bulunur. Hilmi Ziya lken genel tavrnn dna karak eytanla Konumalar adl esrini

kaleme almtr. Bu eser dnemin entelektel kesimlerini, kltrel rnlerini eletirdii

deneme nitelii tayan kitabdr. Oysa bu zamana kadar lken eserlerini teknik anlamda

bilimsel bir erevede ve bir kesime ynelik eletirileri olmadan yazmtr. En bata lken in5 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.24


13/183

13

fikirlerinde dnem dnem deimelerin olduunu izah ettik. Bu erevede lken 1958 ylnda

Ak Ahlak adl eserinin ikinci basm yaplm ve lken bu basmnda kitabn ilk

basmndaki fikirlerinin deitiini bizzat kendisi belirtmektedir. Bunu sylemesine ramen

lken kitabn ieriinde hibir deiiklik yapmamtr. Bunu sylemekten de hibir zaman

rahatsz olmamtr. Hilmi Ziya lken e verilen deer bakmndan beklide en nemli eseri

Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseridir. Bu eseri yazarn kiisel deerlendirmelerinden ok

II. Dnya Sava sonras ortaya kan souk sava ortamnda kullanlacak Marksizm kart

sylemlerin ya da felsefi dzeyde Marksizme nasl kar konulabileceini ve Marksist

iddialarn nasl rtleceine dair bir rehber olarak deerlendirmek daha anlamldr.6

Hilmi Ziya lken in eserleri genellikle yazld dnemin zelliklerini gstermektedir.

Temel siyasi deiiklikler almalarna yansmtr. lken olaylara btncl bir erevedeyaklar ve sosyal bilimler gibi doa bilimlerindeki gelimelere de depremler gibi yaklar.

1951 ylnda ilk basks yaplan Tarihi Maddecilie Reddiye adl eseri ile yeni bir dnce

sistemi iine girmitir. Yeni dnce sistemi eskiyi reddetmekten ok bir aray abasdr.

lken in tarihi materyalizmi savunduu dnemde dahi toplumun deer yarglarna ters

dmemi, ideolojisini bilime kartrmam, bilim adam vasfn her zaman korumutur.

lken, Tarihi Materyalizme Reddiye adl eserinde ilk olarak varln mahiyeti zerinde

durmutur. Varln mahiyetini kavrayabilmek iin uurun dnda hibir eyin olmadniddia eden idealist gr ile indirgemeci diyalektik materyalizmden kurtulmak gerekir. lken

in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde idealist dnceye kar eletirisi deil de

diyalektik materyalizmi eletirmitir. lken e gre varlklara bir btn olarak bakmak onlara

kavramak ve anlamak asndan nemlidir. Oysa diyalektik materyalizm indirgemeci bir yol

izlemektedir. Materyalizm ilk olarak Grek Atomculuunda daha sonrada toplumsal felsefe de

karmza kar. Bu iki tarafta varl maddeye indirgemi ve cemiyet hayatn maddi

unsurlarla aklamaya almtr. Materyalizm nesnelere hep kendi asndan yaklam ayn

zamanda toplumsal doktrin, toplumsal felsefe ve pratik felsefeye yar ilmi yar felsefi tarzda

yaklamas felsefeye zarar vermitir. lken, tarihi materyalistlerin kendini tanmlamalarn 3

ana balk altnda toplar. Bunlardan birincisi; tarihi materyalizm realiteleri kavramaya yarayan

bir metodolojidir. lken e gre tarihi materyalizm bu sfat eski materyalizm ve Hegel in

tarih felsefesinin birletirilmesi ile aldn savunur. Tarihi materyalizmin dayand felsefi

fikir ise pragmatizmdir. Hakikat aksiyona baldr. Materyalizm ise onu snflar pragmatizmi

haline getirmitir. Ona gre doru bir snfn ihtiyacn karlayan; yanl ise ona aykr

6 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.14-16


14/183

14

olandr. lken e gre pragmatizmde pratik ve teorik olan birbirine kartrldnda bir

karmaa olmaz fakat materyalizmde bu durum bulankl ifade eder. kinci tanma gre ise;

tarihi materyalizm anti metafizik bir felsefedir. lken e gre ise tarihi materyalizm,

maddenin ilk ve asli varlk olarak kabul edilmesinden dier varlklarn ise mantk oyunu ile

maddeye indirgenmesinden dolay maddeci metafiziktir. nc tanma gre ise; tarihi

materyalizm toplumsal hareketliliin prensibidir. lken e gre tarihi materyalizmin temelini

Hegel atmtr. Kendini tarihi materyalist olarak adlandranlar ise sadece onu tersine

evirmilerdir. lken, tarihi materyalistlerin hem tarihte tekerrr yoktur, olu vardr

demelerini hem de bu oluu determinist bir ekilde aklamalarn hayret verici bir durum

olarak grr. lken e gre tarihi materyalizm bo vaatlerden ileri gidememitir.7

Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserindeki bir dier nemli blm isemateryalistlerin ahlak anlayna kar dnceleridir. Tarihi materyalistlere gre ahlak rerim

aralarna gre deiir. Yani ahlak bir bakma grecelidir. Oysa Hilmi Ziya lken snflarn

stnde olan, deimeyen bir ahlak yasasnn olduunu kabul ederek tarihi materyalistleri

eletirir. Ahlaki artlar deil retim aralar ile toplumsal artlar ve deerlerin deimesi

donucu dahi deiim gstermez. lken e gre tarihi materyalistler adetler ile ahlak birbirine

kartrmtr. Oysa adetler ne kadar deiir ise deisin ahlak kanunlar mutlak ve

evrenseldir. Dier taraftan materyalistler dini de yorumlamlardr. Marks dinin materyalistyorumunu onun bir afyon olduunu syleyerek yapmtr. lken ise bu tanm kabul etmez.

Ona gre din insanlar uyuturmaz ve ayn zamanda da bir amaca bal alet olarak da

kullanlmaz.8

Hilmi Ziya lken in Tarihi Maddecilie Reddiye adl eserinde gze arpan dier

nemli husus da insana ve insani olaylara verdii nemdir. nsan lken e gre iinde

bulunduu cemiyetin ve kltrn devam ettiricisidir. nsan hor gren, kltr ve medeniyetin

kn hazrlayan her trl teoriye kar kmtr. Ona gre kltr ve medeniyetbirbirinden ayrlamaz btndr. Kltr, milletin yarat kudreti; medeniyet ise, bu kuvvetin

dier medeniyetlerde yaylmasdr. Kltrn ve medeniyetin devamll salanmaldr. Bu

devamllk cemiyet iinde bulunan fertlerin yaratc kabiliyetleri ile mmkndr. lken e

gre milletleraras etkileimde milli ruha uygun dmeyen her trl taklit den uzak

durulmaldr. Kendi kltrmze uygun olamayan srf medeniyet adna almak doru deildir.

Bu yabanclamaya giden yolu aar. Tarihi materyalizm toplumu btnlk bir yapdan ok

7 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.62-638 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.64


15/183

15

snflara indirgeyen bir bak asna sahiptir. Oysa snfsal deerler insanlar aras ayrmcl

arttrr. Snflara ayrlan bir cemiyette snflardan bir tanesinin stnl salanacak ve

dierleri ezilecektir. Bu durumda insan kendini toplumdan soyutlanacak, deerlerinden ve

kltrden soyutlanacaktr.9

Hilmi Ziya lken genelde medeniyet konusuna zelde ise Trk Batllamasna ilikin

deerlendirmelerini Millet ve Tarih uuru, Trkiye de ada Dnce Tarihi, Uyan

Devirlerinde Tercmenin Rol adl eserlerinde ortaya koymutur. Medeniyet srekli

yrytr. Bu yry ise tercme salar. Tercme milletleri aar ve uyanmalarn salar.

Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol adl eseri bu temel zerine yazlmtr. lken slam

medeniyetinin Yunan medeniyetinden, ortaa ve sonrasndaki bat medeniyetinin slam

medeniyetinden tercme yoluyla birtakm eyler aldn savunur. Medeniyet srekli birhmanizmadr. Onu paralamak ve zincirlerinden koparmak imknszdr. Bu erevede

lken, Ziya Gkalp in kltr-medeniyet ayrmn eletirmitir. Yine bu balamda

Tanzimatlar eletirerek onlarn medeniyeti bo bir kalp olarak algladklarn syler.

Teknik kltrn bir parasdr. Bizim yapmamz gereken ada Bat medeniyetini iyi bilmek

Trk Tarihinin her ynn iyice anlamak ve Trkiyenin u an ki durumunu iyice

gzlemlemektir. Ancak bu almalar sonda adalama iine girilebilir. Ona gre

cumhuriyet dneminde Yunan klasiklerinin tercmeleri nemli gelimelerdir. lken in birdier eseri olan Trkiye de ada Dnce Tarihi adl eseri toplumumuzun yakn dnemde

karlat Batllama problemi ile dorudan ilikili bir eserdir. Batnn gelimilik

seviyesine nasl ulaacamz sorunu gndemimizi olduka megul etmitir.10

Hilmi Ziya lken in Trk dnce tarihinde bu kadar nemli bir yere sahip olmasna

ramen gnmz genleri tarafndan pek fazla bilinmemesi olduka enteresan bir tablodur.

Bunun asl sebebi son yirmi yl iinde Trkiyede fikir ve dnce yerine ideoloji ve siyasi

sloganlarn egemen olmasdr. Yeni nesil bedenen almak ile birlikte zihnen almaktan dakamaktadr. Eitim yerine diplomaya nem veren, teoriden ok pratie nem veren yeni

nesil ne yazk ki onu tam olarak anlayamamtr. Hilmi Ziya lken ancak dnce sahibi,

okuyan insanlarn zihninde iz brakmtr. Erol Gngr, stanbul niversitesinde iken Hilmi

Ziya lken in rencisi olduunu, lken in ders vermekten holanmayan birisi olduunu

ayn zamanda felsefeye merak olduu halde sosyoloji blmnde bulunduu iin memnun

olmadn syler. Gngr e gre lken derslerini genelde leden sonra ge saatlere alr ve

9 Demir Gne, Cevriye/Gece, ule, Hilmi Ziya lken ve Tarihi Maddecilie Reddiye, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.64-6510 Bulut, Ycel, Trk Batllamas Balamnda Hilmi Ziya lken, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.17-18


16/183

16

daima dersin son be dakikasnda gelip yine normal ders saatini doldurur. Snfa girince

hemen dersi anlatmaya balar ve konsantrasyonunun bozulmamas iin ders anlatrken derse

mdahale ettirmezdi.11

Hilmi Ziya lken ksaca grdmz gibi dncelerinde dnem dnem deiiklikyapmtr. Fakat tm bu deiim ve dnmlerinin ilerisinde srekliliini koruyan bir yapda

vardr. Sebebi ise Trkiyenin Rnesans gibi bir deiime olan ihtiyacna olan inancdr.

lmi Faaliyeti

Hilmi Ziya lken 1922 ylnda Abdulhak Hadi ile birlikte Mihrab dergisini ayn yl

iinde Anadoluculuk akm ierisinde bulunmu ve Mkrimin Halil ve arkadalar ile birlikte

Anadolu dergisini karmtr. Ankara Muallimler Birlii ile birlikte Trk Yurdu dergisindeeitli yazlar yaynlamtr. 1927 ylnda stanbul da Servet Berkin ile birlikte Felsefe ve

timaiyat dergisini kartmtr. Bu dergi daha sonra cemiyet halini alr. Asl nemi ise

cemiyetin yelerinin lise retmeni oludur. Toplantlarna niversitelerden felsefe alanndaki

retim yelerini davet ederek mnakaa ederlerdi. Bu Trkiye de ilk defa yaplan bir eydi.

lken 1932 ylnda Galatasaray dergisini kurmu ve bayazarln yapmtr. 1933 den

sonrada Mlkiye dergisinde yazlarn yaynlamtr. 1933 de Berlin e, 1937 de ise Parise

9. Milletleraras Felsefe Kongresine gnderilmitir. Kongre dnnde Nurullah Ata ve S.Eybolu ile birlikte nsan dergisini kurmutur. 1942 ylnda sosyoloji dergisini kurmutur.

1939 ylnda Bkre de toplanlacak olan Institut nternational de Sociologie kongresine

arlmtr. 1948 de Amsterdam a 10. Milletleraras Felsefe Kongresine katlmtr. 1949

da Oslo ya Unesco nun hazrlad kongreye gitmi ve dnte Trk Sosyoloji Cemiyetini

kurmutur. 1952 ylnda Institut nternational de Sociologie kongresinin stanbul da

yaplmasn salamtr. 1953 de Liege de Dnya Sosyoloji Kongresine katlm ve

cemiyetin ynetim kurulu yesi seilmitir. Bunlarn yannda mahalli ettler olarak; renci

ve asistanlar ile birlikte Menemende ehir tetkiki, Antalya da 1949 ylnda ehir tetkiki,

Malatya da 1951 de ehir yer deitirme tetkiki yapmtr.12

Eserlerinden Bazlar

Metafizik(1928), Ak Ahlak(1931), Felsefe Yll(1931), nsani Vatanseverlik(1933),

Trk Tefekkr Tarihi(1932-1933), Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol(1935), Yirminci

Asr Filozoflar(1936), Ziya Gkalp(1939), Sosyoloji( 1943), eytanla Konumalar(1943),

11 Gngr, Erol, Hilmi Ziya lken in, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.5-612 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.8-9


17/183

17

Millet ve Tarih uuru(1945) gibi birok eseri ile birlikte makaleleri de vardr. Hilmi Ziya

lken, 1910 lu yllarn sonlarndan 1974 ylna kadar ki yarm asrdan fazla bir zamanda

edebiyattan felsefeye, sosyolojiden psikolojiye, corafyadan manta pek ok dalda kitap,

makale, dergi ve eviri yaparak Trk dnce tarihine damga vurmutur.13

HLM ZYA LKEN N FELSEFE ALANINDAK DNCELER VE

DYADE KAVRAMI

Hilmi Ziya lken, felsefeyi varlk hakkndaki dnce ve bu dnce zerinde dnce

olarak tanmlar. Felsefenin asl konusunu btn var olanlarn varolularna asl sebep olan

varln kendisi olarak belirtir. lken, gelenei bozmaz ve ilk felsefi almalarna Aristoteles

ile balar. Aristoteles in tabakal lem dncesi lken in sonsuz varlk leminin tabakal

olduu grn etkilemitir. Alt seviyede plralizm yani tabakal lem, st seviyede monist

ya da panteist bir dnce ile ontolojisinin temelini oluturur.14

lken, felsefenin 3 ana konusu olduunu belirtir. Bunlar;

i. lem

ii. Allah

iii. nsan

Bu alan birbirine indirgenemez ve birbiri iinde yok edilemez. rnein; mistisizm, insan

Allah da eritir, lemi ise inkr eder. Panteizm, insan ve lemi Allah ile birletirir.

Materyalizm Allah inkar eder, insani ise lem iinde eritmeye alr. lken e gre bu

felsefeler yanltr. Yukardaki alandan biri incelenirken dierleri de ele alnmaldr. Bu

alan birbirinden kopuk deildir. nk varlk btnlk iindedir.15

Hilmi Ziya lken in felsefe alannda etkilendii bir dier isim ise Boutrouxdur. lkenBoutroux un plralizmine dayanan sosyo-psikolojik insan felsefesinden olduka

etkilenmitir. Yine bu dnemde lken in insan felsefesini oluturmasnda slam

dnrlerinden Mevlanann dnceleri etkili olmutur. lken Ak Ahlak adl eserini

yazd dnemde Spinozann etkisinde kalm ve ilimci felsefenin kklerini aratrmaya

almtr.16 lken, Boutrouxun plralizmiyle Spinozann natralizmini kaynatrmtr.

13 Erdem, H.Haluk, Hilmi Ziya lken in Kendi Kaleminden Hayat ve Eserleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.9-10

14 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.2315 Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.3616 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.23


18/183

18

Ak ahlaknda lken metafizii, vicdan tecrbenin dnda ve hayal olarak grr. Ona gre

arif iin tabiattan baka tapacak ve aktan baka kanun yoktur. Bu onun tabiata kar

yneldiini gstermektedir. lken in bu dnceleri zamanla deierek bilgi ve tecrbenin

zerinde hakikat olduunu ve bu hakikate de imanla ulalabileceini ifade eder. Ak Ahlak

adl eserinde tabiatl savunan lken, Felsefeye Giri adl eserinde tabiatl bo bir ura

olarak grr ve tabiatln insann aklamalarna dayandrarak mrekkebi basite

indirgediini savunur.17

lken materyalizm bata olmak zere tm eklektik felsefeleri reddetmek ile birlikte

kendi felsefesini kurmaya alr. Ona gre ne ontolojik gr ne epistemolojik gr nede

pozitivist gr bize gerei gsteremez. Bizi geree gtrecek tek sistem fenomenolojidir.

Fenomenolojinin olaylarn kkn aramas, olaylar basite indirgemeden her olay kendiiinde deerlendirmesi lken e gre bu felsefenin en orijinal ve en nemli tarafdr.

Fenomenoloji ile insandaki bilgi ve deer varl bu yolla aklamaya alm ve karmak

olan basite indirgemekten uzak durmutur. lken fenomenolojiye ontolojiden balayarak

ulamaya alr. Zira fenomenolojiden hareket edilirse sje-obje ztl ve tamamlaycsnn

ierisinden klamaz bir karmakla varlr. Fakat ontolojiden balanrsa bu bulanklk

olmayacaktr. Fenomenolojide objeleme ve sjeleme asla olmaz ve bunlarn sentezini

aramak bo bir uratr. Ona gre diyalektik bilgi de deil deerde rol oynar. Her grnvarln manzarasdr ve varlktan baka bir ey deildir. lken in ontolojisinde ne

Parmenides in ifade ettii gibi deimez, zamansz, sonlu tek varlk nede Herakleitos un

dedii gibi yalnz deien, hareket ve zamandan ibaret varlksz bir olu vardr. lken e gre

varlk denildiinde z gerei bir kuvvet, deime ve olu olacaktr. Olu varln oluu ve

tavrdr. Ruh ile beden, dnce ile madde iki ayr cevher deildir. Bunlar ayn varln zt ve

tamamlayc unsurlardr. Ruh, bedin olmayan ey; beden ise ruhu olmayan eydir. Fakat ne

ruh bedensiz nede beden ruhsuz olabilir. lken, varoluu hem beden hem de ruh olarak

deerlendirir. Tanrnn varl ile ilgili meseleye geldiimizde ise tanrnn varln akla

dayandrmann yanlg olduunu ve tanrnn varln ve ya yokluunu ispata almann bo

bir ura olduu dncesine sahiptir. lken e gre estetik dzen ahlaki dzen insani ideale

inanmak, sosyal dzenin devam etmesi Allah a inanmak ile mmkndr. Sonu olarak ya

Tanrl dzenli bir lem ya da Tanrsz kr tesadfler vardr.18 lken e gre Allah akn varlk

olduu iin bilinemez, anlalamaz ancak inanlr. Akn varla ulamann tek yolu sezgidir.

Bu sezgi Gazalinin kalp gz, Bergsonun intuition dediidir. Bu virtel sezgi, yaanm ve

17 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.2418 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken in Fikri Deiim Sreci, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.25


19/183

19

ya yaanacak, gerek ve mmkn hallerin bir arada toplanmasdr. Bunlardan yola karak

insan bilgisinin gerekli olduuna ulalabilir. nk varlk dyadedr. Paradoksal bir yapya

sahiptir. nsan bu paradokslardan birini seerken dierini ihmal etmi olur. hmal ettii dier

paradoks ideal deerlerdir ki bunlar mutlak varlkla kuatlmtr. lken e gre Allah

olmazsa ahlak ve bilgi temellendirilemez.19

Dyade kavram lken felsefesinde nemli bir kavramdr. Varlk hakkndaki elikileri

ve amazlklar bu kavram ile aklamaya almtr. nk insan sjeyi u noktaya gtren

varoluuluk ile objeyi u noktaya gtren tarihi materyalizm arasnda seim yapmak zorunda

kalmtr.

Dyade kavramn tarihsel kkeninden ele alarak aklayacak olursak; dyade Yunanca

da ikili grup, ift; felsefe de ise birbirini tamamlayan iki ilkenin birlii olarak tanmlanr.

lken, dyade fikrini Platondan alm 1968 ylnda yaynlad Varlk ve Olu adl eserinde

varln iki yz zerinde durmutur. nsan ilk ve asli krizin daima iinde bulunmu ve bu

durumdan kurtulmak iin kutuplardan birinde aklk ve seiklik aramak zorunda kalmtr.

te insann btn amac bu dramatik durumdan kurtulmak iindir. Bu ift kutupluluk Platon

a gre insanln dyadedr. Platon yallk dnemi diyaloglarnda dyadeden sz eder. Dyade,

ona gre ilk varlk ve ilk felsefenin konusudur. Her ey dyade ile balar ve ztlklar meydana

gelir. Duyular lemi ile akl lemi birbirinden ayrlr. lken ise dyade fikrini Platondan

almasna ramen Platon un onu gelitiremediini dnr.20

Platon un Timaios diyalogunda leminde meydana geliini belirsizlik ve sonsuzluktan

sonlu ve ekilli lemin kn anlatrken Philebos diyalogunda dyadedan bahseder. Platon a

gre asl varlk dyadedr. Onda akl ve duyular ve ayn ile bakas birlemektedir. Platon,

dyadelara rnek olarak az-ok, uzak-yakn, sonra-nceyi verir. Bunlar birbirine bal iki kart

terimin belirsizliini ifade eder. Bu dyadelar say, uzunluk ve hacim gibi btn niteliklere

uygulayabiliriz. Platon a gre btn lem dyadelarn kart ve tamamlayc nitelikte olan ift

kutupluluklarndan meydana gelmitir. Alar, genler ve eriler sonsuz dyadelar halinde

grlr. Ancak ve ancak ift kutuplu olan belirsiz varla snrllk ve sonluluk yklendii

zaman anlalr hal alr. Dyadelarn anlalr hal almas demek elikinin snrda aklla

kavranmasdr. Bu anlamda Platon, Philebos adl diyalogunda haz ile akl birletirmitir.

19 Erdem, H.Haluk, Prof. Dr. Necati ner ile Hilmi Ziya lken Hakknda Sylei, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.3620 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.67


20/183

20

Birlik ve okluk kavramlarnn greliliini gstererek felsefeyi ztlar karsnda duyulan

hayret olarak ifade etmektedir.21

Aristoteles in felsefesinde dyade kavram Platondan farkl olarak kullanlmtr.

Aristoteles ztlklar, kutupluluu mantk erevesinde zmeye alr. Aristoteles e gredyadea kart olan zelliklerin birletirilmesi akl ilkelerine aykr bir durumdur. Oysa ne

tabiatn iinde nede tabiatn stnde akl ilkelerine aykr bir durum vardr. Bu durumda ona

gre btn elikiler ve Platonun dyadelar akl ile zlebilir. Aristoteles elikilerin bir

ksmnn yanl dnceden bir ksmnn ise eylerin tabiat hakkndaki bilgilerin

eksikliinden kaynaklandn savunur. Bu durumlar da dahi zlemeyecek hibir kmaz

yoktur. Aristoteles e gre dyade gereklii aklayamaz. nk dyadelar zihin

bulanklndan doan elikilerdir. Ayn zamanda geree uygun ve rasyonel de deildir.Fakat Srp dnr Zeliko Markovi Aristotelesin dyade fikrine katlmayarak Platon un

dyade dncesi ile ritmi ve uyumu yakaladn savunarak Aristoteles deki orta yolun

buradan ktn ve bir olduunu savunur.22

HLM ZYA LKEN N SOSYOLOJ ALANINDAK DNCELER VE

FERT-CEMYET LKS

Hilmi Ziya lken Trk dnce tarihinin nemli sosyal bilimcilerinden birisidir.almalarnda felsefeyi temel alarak bireysel ve toplumsal olan arasndaki ilikileri ele

almtr. lken in sosyoloji alanyla ilgili 1955 ylnda Sosyoloji Problemleri adyla

yaynlanan eseri iki temel ksmdan olumaktadr. Birinci ksm teorik sosyoloji, ikinci ksm

ise tecrb sosyolojidir. Teorik sosyoloji ksmnda sosyolojinin konusunu, sosyolojik

problemleri, metot ve itimai morfoloji konularn ele alrken; ikinci ksmda ise itimai

aratrmasnn gelimesi, tecrb sosyolojinin hazrlanmas, survey hareketinin gelimesi

sosyal aratrma yollar ve sosyal psikoloji gibi konular ele almtr. Sosyoloji Problemleri

adl eserindeki konular Batda yaplan almalar ile paralel dorultudadr. Kitapta sosyoloji

alanndaki problemlerden ok sosyolojinin kendisinin problemli durumu zerinde

durulmutur.23

lken sosyoloji ve psikolojinin temelini insan felsefesine dayandrr. Sosyoloji alanna

ait olanlar toplumun ve toplumsal ilikilerin incelenmesi, psikoloji alannda ise insann

21 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.6722 Vural, Mehmet, Hilmi Ziya lken ve Dyade Dncesi, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.6823 Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52


21/183

21

kendisi, i dnyas ve dnceleri bulunur. nsan psikoloji ilminin birimi, toplum ise sosyoloji

ilminin birimidir. Sosyoloji insann objektif faaliyetlerini ve ilikilerini ele alr.

Hilmi Ziya lken, sosyolojinin konusunu itimai gruplar ve itimai olaylarn

oluturduunu ve cemiyeti fertlerin oluturduunu savunurken cemiyetin bireyler stnde birey olmadn da savunur. Toplum ne psikolojiye indirgenebilir ne de insanst realizme

balanabilir. timai ad verilen tm rabtalar insana aittir. Sosyolojinin konusunu oluturan

bu rabtalarn vasflar vardr. Bu vasflar; tabiat, aletler, bilgi ve fikir deerleri, itimai

deerler ve normlardr. Her ey bu rabtalar arasnda ift rol yaratr. Bir tarafta cemiyet dier

tarafta fert vardr.24 Cemiyet-fert ilikisinde karmza kan kavram ahsiyettir. Ziya Gkalp

e gre ferdiyet, insann uzviyen ruhi olan mevcudiyeti, ahsiyette bunun zerine katlan

itimai varlktr. Gkalp in bu dncesinden yola klrsa ahsiyet kazanmak tamamylasosyallemek ile ilgilidir. Oysa lken e gre bu durumda fert cemiyeti kendinde yanstr.

Byle bir anlay monadc bir ahsiyet teorisini dourur. Bu teorinin eletirilen taraflar;

tamamen zihniyeti olmas ve ahsiyetteki otonom ve hrriyet zelliklerini aklama

yetersizliidir. Oysa lken e gre ahsiyet ruhi unsurlarn birleimi deil parasz bir

btndr. O halde ahsiyeti anlamak iin fert-cemiyet ilikisine bakmak gerekir. Her ahs

potansiyelini tamamlama zelliine sahip olduu iin fert, imknlarn normlar halinde ifade

edilmesi ise cemiyettir. Her ahsiyet objektifletirme asndan cemiyet, sbjektifletirmeasndan ferttir. Bu durumda her ahs kendinde hem ferdi hem de cemiyeti yanstr. O halde

fert ile cemiyet arasndaki iliki nasl gerekleecektir? Bu noktada iin iine deerler

girmektedir. Deerlerin gelimesinde ilk srada kiisel deerler, kiisel deerler ortak

zihniyeti dourarak toplumsal normlara ular. Son aamada ise kurallar tamamen benimsenir

ve rf-adetlere ulalr. Bir dier sorun ise deerler nasl geekletirilecektir? Deerler anacak

hrriyet ile gerekletirilir. Hrriyetin kazanlmasnda ise vazife ve vicdan duygusunun

olmas gerekir. Hrriyet, tabiat ve toplum kanunlarna aykr olmamaldr. Hrriyet, insann

iinden gelen doal bir igd ile deil uur ile ortaya kmaldr.25

Hilmi Ziya lken e gre deerler, messeseler ve toplumsal ilikinin rndr. Bu

noktada T. Parsons ile benzerlik gsterir. nk Parsonsda deerleri sosyal aksiyonlar retir.

Sosyal aksiyon karlkl ilikiyi gsteren bir kavramdr ve toplumsal sisteminde dinamiidir.

lken de ise toplumsal olann tanmlanabilmesi iin dinamik kavram itimai rabtadr.

Toplum, kltrn rndr. Bu sebepten her itimai olay insana ait olmas bakmndan isel,

24 Canatan, Aye, Hilmi Ziya lken in Baz Sosyolojik Grleri, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.5225 Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.60-61


22/183

22

kltre ait olmas bakmndan dsaldr. Teknik ise itimai rabtalarn geliiminde vastadr.

Messeslere gelince lken onlar ikiye ayrr. Birinci messeselerde; fikir, sanat deerleri, rf

ve adetler gibi objektif messeseler bulunur. kinci messeselerde; biyolojik, fizik ve

psikolojik kurumlarn birlemesinden doan objektif messeseler bulunur.26

Sonu olarak Hilmi Ziya lken, iki bak as arasnda ztln olup olmadna

bakmtr. Bu iki bak as fert ve toplumdur. Birey ve toplumu deerler sisteminden

geirerek ze nasl ulalacan gstermitir.

Mustafa Ylmaz

TRK YURDU DERGS

26 Gkalp, Nurten, Hilmi Ziya lken in ahsiyetilii, Trk Yurdu, ubat, 2002, cilt:22, say:174, s.52-54


23/183

23

NSAN VATANSEVERLK

1.OLGU VE DEAL NANCI

ekil deitiren ve daima ilerleyen dinamik bir lem tasavvurunda hakikat,

gerekliklerin ilerleyici bir srecidir. Hakikat, gerekliklerin mmkn ilerleyiini ifade eden

olgu ile idealin birlemesindedir.

Bilmek ve nanmak: Ruhi hayatmzn iki temelidir. nsann fiili, duygusal ve zihni

hayat bunlara dayanr. ocukta, vahide ve gelimi insanda bu iki temel daima vardr.

Hakikatte inanmak asla kaybolmaz. nanmak, ruhi hayatmzn btn kuvvetidir. Bilmek ve

faydalanmak onun sayesindedir. Hilmi Ziya, pragmatistlerin syledikleri gibi inanmak

iradesi olmadn syler. nk inanlarmz sosyal evre, miza ve asl ruhi seviyetarafndan nceden belirlenmitir. Bununla beraber inanmak bize irade vererek evre zerinde

etkili olmamz salar. Ve doadan faydalanmak imknn bize sunar. nsana g veren ve

doa zerine hkmetmesini salayan tm inanlar iki genel snfa ayrabiliriz:

Bir ksm insanlara ve eylere vergi olup baka eyler ve baka insanlar

darda brakr. Bunlar ayrt edici inanlardr.

Btn insanlara, btn eylere yaygndr. Bunlar da birletiriciinanlardr( Btn insanlar seviyorum gibi )

Ayrc nanlar: Bir ktlenin kanaat, rf ve detinden hareket ederler. Bunlar belirli

bir toplumun deerlerine dayanrlar ve onu hedef edinirler. Ve amalar da yine belirli bir

toplumdur. Btn ilka dinlerini bu snf iinde sayabiliriz. Helenizmde Tanrlar Yunanlar

yaratmlardr ve bu Tanrlar onlar baka toplumlara kar korurlar. lka felsefe ve ahlaklar

da btn akli deerlerine ramen daima ayrc kalmlardr: Platon ve Aristoda sosyal

snflar, klelik, eitsizlik meseleleri gibi. Btn vahi kavimlerin dinleri ve inanlar da bu

snfa girebilir. Totemizm, fetiizm gibi.

Birletirici nanlar: Dorudan doruya insani ruhtan, kiilikten hareket eder.

Amalar genel olarak insan ve btn insaniyet dolaysyla kinat ve Allahtr. Srrilik

hareketlerine bu grup iine alabiliriz. lkel kavimlerin dinleri arasnda doup pek abuk bu

toplumlar birbirine balamtr. lk Hristiyanlk, Brahmanizm ve Taoizm. Akli ve insani

dinleri de bu gruptan sayabiliriz. nsani ya da ilahi bir birlik fikriyle hareket ederler.

Hristiyanlk, slamiyet, Budizm. ktisadi hareketler de birletirici inanlardandr. Bugn


24/183

24

milletler aras ve insani hareketler daha ok iktisadi renklere brnm grnr. Bugnn

evrensel ve insani hareketleri arasnda komnizm, sosyalim, anarizm olduu sylenebilir.

Olgu inanlar bizi gereklie balar. eyler ile ilikilerimizi dzenler. inde

yaadmz toplum dzeninin kuvvetli ve dayanmal olmasn salar. Olgu inanlarinsanlar ayn durum iinde kalmaya zorladklarndan ilerlemeye imkn tanmazlar. Daima

muhafazakrdr. deal inanlar; bizi yetkine, kazanlacak olana, olmas gerekene, birlie

doru gtrr. nsani ruhla, vicdanla ve aklla temasa girer. rf ve adetlerin etkilerinden

kurtararak mutlak, genel olan ahlakn prensiplerine doru gtrmeyi baarr. Ancak ideal

inanc da gereklii ihmal eder. Daima inklpdr. Birbirlerine kart olsalar da olgu ve ideal

inanc varln birer unsuru ve hakikattirler.

Btn olgu inanlarn birletiren ve hepsinde ortak bir kavramdan sz etmek

gerekirse bu kavram; vatandr. Vatan kelimesi bize btn blgesel, mahalli ve ayrc

inanlar verebilir. deal inanlar birletiren kavram ise; insaniyettir. nk btn ideal

inanlar az ya da ok insani ruha dayanr. Sonu olarak, olgu inanc ile ideal inanlar

arasnda bir arpma oluur. Byle bir mcadelenin yani gelenek ile hrriyet ve fertle toplum

mcadelesi eklinde ifade ettiimiz atma insanlar iinde iki tip meydana getirir:

Olgu inancnda ilerleme imknszl grenler yalnz ideal inancna saplanarak,hayalcilik ve milliyetsizlike derler.

deal inancda geree uygunsuzluk grenler ktmserlike derler.

O halde yalnz milliyet devri iin deil, btn toplumlar ve uygarlk ekilleri iin

hakikat ideal ile olgunun birlii olan insani vatanseverliktedir. nsani vatanseverlik, insani

ideale vatan gereinden balamak, insanl vatandan balayarak gerekletirmek ve vatann

kendine zg olan rengiyle insanla girerek yeni bir kiilik halini almaktr. Hakikat yer ilegn, olanla olmas gerekenin, gerek ile idealin birliindedir. Bir toplumun hakiki millet

haline gelmesi ancak insani bir ideal yaratmas ve bunun iin insanla yeni bir adan yani

vatann zel karakteri ve kiiliiyle bakmasndan doar. nsani vatanseverlik; Hz.

Muhammedde, Sokratta, Goethede, Tolstoyda grlr.

2.HAKKAT NANCI

Hakikat olgu ile idealin arasnda ve onlarn belirlenmemi kaynamasnda deil,

olgu ve kavramn iinde ve onlarn ayrlmaz olan btnndedir. Olgu inanlar sosyal bir


25/183

25

inan halini ald zaman vatanseverlik olur. deal inanlar ise insaniyetilik ad altnda

toplanr. Eski Yunanda ve Romada bunlara ait rnekler bulmaktayz.

18. yzylda Goethe ve Schiller, insaniyetle vatancl temsil ediyorlard. 19.

yzyl, romantizm ve tekrar vatanclk, milliyetilik, rklk yani yeni olgu inanlaryla szdeideallerin canland yzyldr. Bu yzylda insaniyet ve vatana kar dnce balad. Bu

yzyln sonlarndan beri milliyetilik, rklk, lfazanlk, halk propagandas, romantizme

kar hareket gnden gne artmaya balad. Bu alanda Marksizm ve faizm kendini gsterdi.

Bu akmlarn ortak noktalar ise; halkla, fertilie ve hrriyetilie kar olmalardr.

stikrarl bir toplum ekli, ideal ve olgu inanc bunlarda yoktur. Hakikat inanlar ideal ile

olgunun birliine dayanan insani vatanclktr. Birok byk hareketlerde o ruhu grrz: Hz.

Muhammed, Luther, Goethe, Dante ve Shakespeare, Tolstoy, Gandi.

nsani vatanclk yeni bir felsefenin esas ve konusu olacaktr. Auguste Comte ve

Kant insaniyetilik felsefenin esaslarn kurdular. Comte, yalnz ideal inancna dayanan bir

felsefenin sonularna kadar gitti. Pozitivizm bu esastan dodu. nsani vatanseverlik felsefesi

yeni bir Birlikilik olacak, hakikati olgu ile idealin birliinde ve ayrlmaz btnnde

grecektir. nsani vatanseverlik toplumu ahlaki mertebeler toplumudur. Ahlaki mertebeler,

insanlarn olgudan ideale, vatann kklerinden insaniyetin ideal zirvesine doru ilerleyiin

snflanmas demektir. Bu esasa gre insanlar halk, vatanda, vatansever ve insani vatansever

mertebelerine ayrlr. Halk korku ahlakndadr. Vatanda mit, vatansever gurur ve insani

vatansever ise ak ahlakndadr. Hakiki hrriyet yalnz ak ahlaknda gerekleir.

nsani vatanclk zerine kurulmu bir hareket kadercilikten ve demagojiden

mutlak olarak kanr.

3. NSAN VE EVRES

nsan ve dnya birbirinden ayr ele alnamaz, sje ve obje iki ayr lem deildir.

nsan ve dnya bir btndr ki biz onu zihinde soyutlayarak iteni dtandan ayrmaya

alyoruz. Hlbuki her iten olan ayn zamanda dtandr ve her harici olan ayn zamanda

deruni bir fiilin eseridir. Hakikat, birliin bilinmesindedir. nsanla dnyasnn ilikisi deil;

asli ve ilk olan birlik ilikisidir. Sje obje birlii insanda duygu olarak balar ve fikirle kemale

gelir. Manevi lem, kaplamn gittike attrmak zere, safhadan geirmektedir: sje ve obje

safhas, duygu ve fikir safhas, somut ve soyut safhas. nsan bu safhalardan geerek

dnyasn en yakn eyadan insanla kadar geniletebilir ve deerler lemi dediimiz bu


26/183

26

manevi snrn iinde zihnin ayrd eyleri duygu tekrar birletirecek, bilmenin ayrd

inanma yeniden birletirecektir.

nsan bakn kendine evirdii zamandan beri, sjeyi objeden ayrd; gzlemledii

lemin karsnda onu alglayan ve tasavvur eden ayr lem olduunu fark etti. Fakat buyapma ve ireti ayrmay srdrmesine imkn yoktu. Eyay ruhtan ayr anlamsz glgeler ve

hayaletler gibi grmeye balad. nsan, lemi bilincin yarat, eseri ve glgesi haline getirdi.

Fenomenlerin karklna dzen vermek, eyann belirsiz maddesine ekil katmak zere

akledilir ve yetkin bir hale getirdiini iddia etti. Teknikten etik ve politik alanna getiimizde

mesele deiir. Burada ilikimiz eya ile deil insanlarladr. Burada fikirleri faydamz ve

ihtiyacmz iin paralara ayrmaya hakkmz yoktur. nk artk bilin fiilinin hedefi cansz

veya canl eya deil; fakat insanlardr.

nsanla evresinin ilikisinde tam ve uygun bir bilin fiili ancak obje-sje

birliinde bulunabilir. nsani vatanseverlik, kiiliin sonucudur. Bilin fiillerinin etik

alanndaki grn kiiselcilik ise, politik alanda grn de insani vatanclktr.

3. KSELCLK

nsan, kendi iine kapand ya da doa ve toplum iinde eridii zaman hrriyetini

kaybeder. Her iki ekilde de makine adam olur. Birinde gururu, dierinde melmeti onu

kiiliksizlie gtrr. Makine uygarlnn yetitirdii i adam, memur, ofr, lfazan tipi

gereklikten uzak ve yarm insan olarak grr.

Bir idealinden bahseder: Yarnki toplumun ideal tipi olan insani vatansever de

birok szde ve yarm insanlarn arasndan szlerek yeni bir toplumun yaay tarzn kendi

vicdanna aksettiren yeni bir insan rnei haline gelecektir. Hilmi Ziya, bu gre

ahsiyetilik ve bu zihniyeti temsil eden ideale de insani vatanclk adn verir. Trk

milleti, vatan kurduu zamandan beri ve istiklal savanda insaniyet iin vatanda davaya

girdii yani kltr ile uygarl ayracak yerde birletirmeyi baard gnden beri bu yeni

gre ve yeni ideale adm atm demektir.

Kiilik, insanla doann birlemesindedir. nsaniyetle vatann birliindedir. nsani

vatanseverlik idealinde tarih ve halk incelemeleri iki kuvvetli kaynak ve iki esasl temel

grevini grecektir.


27/183

27

5. ATIIK KUVVETLERN YARATII

atk kuvvetlerin arpmasna ve bundan doan eserlere byk deer verilir.

Darwincilik, evrimi organizmalarn atmasndan karmaktadr. Marksizme gre, sosyal

evrim snf savann eseridir. Kart kuvvetler arpmasnn eseri tek tarafl deildir: Yani o,bir yann yok olmas ve kuruyup kalmasna kar, te yann gelimesinden domaz.

Hrriyet, zt fikirlerin yaratt, Rnesansn at bir kaynak bir eserdi.

Rnesansn ideal tipi hr insandr. Hr insan, her trl disiplinden, d baskdan kaan, iine

ve kendi ruh glerine dayanarak yaayan insandr. ada insanlarn belirgin zelliklerinden

biri de hak fikridir. Hak kelimesi Franszcada sa, doru izgi, doruluk, Arapada

doruluk Cenabhak szlerinde grld gibi hakikatin timsali olan Allah anlamna gelir.

Ben haklym sz hakl bir szdr. Fakat benim hakkm vardr sz kyasla daha yenidir.

ada hak fikri ve ondan sonra gelimi hukuku meydana getiren iki sebep, kuvvetler

dengesi ve znelciliktir. Kart kuvvetlerin arpmasndan doan bir baka eser de, ngiliz

demokrasisinin yaratt kar fikridir. Modern insan ifade iin Amerikann fikir hayatna

getirdii yeni kavram, pratik ilgi prensibidir. Bu gr, Yunanl insan tipinin tam zdddr.

Eski Yunanl gznde i gren adam hor grlr. Amerikalya greyse faziletlerin en by

srekli pratik ve i iinde olmaktr.

Pratik ilgi ahlakn meydana karan ve modern insan idealine bu suretle yeni bir

yorum getiren faydaclk, hmanizm felsefeleri oldu. Pratik ilgi ilkesi ada demokrasilerin

ulat son noktadr.

7. DEERLERN GELMES

Endlsl filozof bn Tufeylin Hay bni Yakzan isimli romannda tasvir ettii

insan tipi, Robenson Crusoede bile grmediimiz kadar tek bana evre ve eitimin trl

etkilerinden uzak bir yerde kendi kendine gelien bir manevi lemi temsil ediyor. Hibir d

etkiye bal olmakszn ve daima kendi doasna uygun olan insann bu manevi lemine;

eyann gzel, iyi ve doru denilen bir dzen altnda tasavvurundan ibaret olan bu fikirler,

hisler ve fiiller sistemine bugnk ifademizle deerler dnyas diyoruz.

Bu deerler dnyas, kendisine inanld mddete zorunlu, mutlak, bizden

bamsz ve bize hkim grnecektir: biz kutsallklar deil, kutsallklar bizi idare edecektir.

Biz Allaha deil, Allah bize hkim olacaktr.


28/183

28

nsann, doa iinde bir ocuk gibi tepkilerini dzenleyemedii, eyler ile

mnasebetlerini ancak hareketlerle ifade etmek gcnde olduu tarihi bir devre vardr ki bu

devreye insanln bo heyecanllk safhas demek uygun olur. nsanln bu devresinde,

eyler ve olaylar balayan ve aklayan insann manevi evresine iten deerler lemi

diyoruz. nsanln ruhi gelimesinde ikinci safhay durdurma evresi oluturur. Bu safhada

insan, binlerce yl geirdii bo heyecanllk tecrbeleri sonucunda kendine hkim olmak,

arzularna kar direnmek, kendini yenmek yetkinliklerini kazanm ve bylece itilmeye

uram eilimler, hayaller ve heyecanlardan ibaret zengin bir i hayat kurulmutur.

nsanln geirdii nc devre ise kiilik devresi olarak adlandrlr. Bu devrede insan,

eilimleri ve kastlarn ihtiraslar dediimiz bir ikinci doa ve sanki doann kaderini

tamamlayan bir ikinci gerekirlik haline getirmitir. Bylece o bo heyecanl ve impulsif

tepkilerin dourduu obje ve sje arasnda belirsiz bir kaynamadan ibaret olan mistiklie, ne

de durdurma ve direnmelerin dourduu sjenin kendi iine kapanmasndan ibaret olan

deerler romantizmine dmeye mecbur olmutur.

KARILIKLI ETK TEORS

Ahlaki hayatn, sanatn, bilim ve felsefenin dayand ve kklerini ald

insanln, ada bilim gznde nasl bir yeri ve deeri vardr? Ona bir gereklik gzyle

baklabilir mi? Bu sorular bizi insanlk sorusunu bilimin verileri karsnda yeniden ortaya

koymaya gtrmektedir. in dorusu, bu anlamda insanlk, ya bir tasavvurdur ki o zaman d

varl sz konusu olamaz. Ya da bir gerektir ki o zaman bunun belirli ve ispat edilebilir baz

verileri olmas gerekir.

Auguste Comtea gre insanlk, sosyal bir gerek olmak zere vardr. O bir

tasavvur deil bir olgudur. Fakat sosyolojinin bugnk ekli bize gsterdi ki sosyal gereklik,

bir btn halinde insanl kuatm deildir. Sosyolojinin bu grne gre insanlk, ayn

tipte bulunan toplumlarn arasnda deer ve amalar ortakln ifade eden deiik ve greli

bir varlktr. Bazlarna gre ise insanlk, iine sosyal zmrelerin girmi olduu ve onlardan

nce var olup kendilerine ekil ve anlam veren bir bnye, bir Gestalttr. Bu anlay ilkinin

tersidir ve sosyolojinin bize vermi olduu dnce tarzndan uzaktr. Humedan beri

kuvvetten den insan doasnn aynl fikri bu grte yeniden canlanm ve hkim bir yer

almtr. Bu iki zt anlay eitli gr alarndan eletirilip, reddedilebilir:

nsanln inkr veya sosyal deerlerin toplam olarak konulmas birokglklere drecektir. Bir yandan eksik ve greli idealler bizi ahlaki bir phecilie


29/183

29

gtrecek, te yandan toplumun younluk, hacim, bnye gibi maddi varlndan manevi

hayata nasl geileceini bu anlay gsteremeyecek bundan dolay en balang bir toplumda

bile kolektif tasavvurlar kabul zorunda olacaktr.

nsanl sabit ve evrensel bir Gestalt gibi anlamaya da imkn yoktur. nk

ada bilim akmlar insani ruhun srekli bir olu ve evrim halinde bulunduunu gsterdi.

Ksaca, bilimimizi yapan soyutlama, sanat meydana getiren sezgi, ahlak kuran irade ancak

insani ruhun gelimesi iinde vardr.

nsanln dayana ilerlemekte olan insan ruhudur. nsan ruhu dorudan

doruya organizma ve toplumun gerekliliklerine bal olmayp ancak kendi zorunluluuna ve

kanunlarna gre onlara baldr. Bu anlamda ruh, organizma ve topluma gre de hrdr.

Ruhun ilerlemesi sorusu bilimci bak as altnda biyolojik ve sosyolojik olarak aklanr.

Biyolojik aklama sosyolojik aklamaya gre daha eskidir. Biyolojik aklamada hayati

trlerin ekil deitirmesini inceleyen trl akmlar, teorilerini sonlarna kadar gtrerek ruhi

ve manevi hayatmz da aklamaya almlard. Bunlardan en sekinleri Lamarch ve

Darwindir. Nietzscheye gre ruhun ilerlemesi hayati mcadelenin, tehlikeye atlmann,

baar ve zaferin eseridir.

nsani ruhun ilerlemesinin biyolojiyle aklanamayaca birok tecrbelerdensonra grld iin sosyolojik aklama grlmeye balanmtr. Comte ve Marx ruhi

etkinlii ve btn manevi hayatmz sosyal zmrelerin hayat ve mekanizmas yardmyla

aklamaya altlar. Bu gr daha verimli oldu. nk insan ve hayvan ruhi etkinlikleri

arasndaki uurum olan hayal gc, soyutlama, ihtiras ve irade glerinin kuruluunu baka

trl tasavvur etmek imknszdr.

Sosyal bir ideal olarak anlalan insani vatanclk ancak ilerleyen bir

gereklik, bir olu olan insani ruh zerine dayanabilir.

BOHEYECANLILIK ve DURDURMA

nsani ruhun ilerlemesi, organizmayla toplumun karlkl etkisinden doan yeni

bir olgular zincirinden ibarettir. Ruhi gerekliin en nemli iki sreci olan hayal gc ve irade

birer rn veya sonu olmakla beraber ayn zamanda sosyal ve organik evrimin art veya

sebeplerinden ikisidirler. Hayal gc ve iradenin kuruluunu aklayan biyo-psikolojik

boheyecanllk-durdurma srecidir.


30/183

30

Boheyecanllk; heyecan douran d uyarm olmad halde bu heyecan

intibakszlna malik olma halidir. Durdurma ise bo heyecanlln ardndan gelen ve onun

dourduu sretir. Durdurma, toplumun eitimidir. Belirli uyarmlar karsnda belirli

tepkiler yapmak, bir ksm tepkilerini istedii zaman hapsetmesi, heyecan ve anlam olan

hayalleri armas ve aralarnda iliki kurmas kabiliyetidir.

Kiilik yani sentezci ve tam ruhi etkinlik bo heyecanllk ve durdurma

srelerinin evrimine dayanr.

AHSYETLK

Uygarlk ve kltr ayr yaplr. Byle bir ayrma neden ihtiya duyulmutur?

Ziya Gkalp ten nce bu konuda iki fikir vard. Biri Tanzimatlarn fikri, onlara greuygarlk demek Avrupa demekti. Osmanllk zihniyetinin devam halinde Batnn grn

hayatn, eklini kopya etmek uygarlamak iin yeterli sanlyordu. teki ise Trklerin

fikriydi, onlara gre uygarlk asl varlmza dnmekten kacakt. Bakmz yalnz tarihe,

milli varla evirmek gerekliydi. Gkalp in felsefesi bu iki gr uzlatrd. Ona gre

manevi varlmz kendimize aittir ki burada o, Trklerle birliktedir ve buna kltr(hars)

adn verir. Fakat maddi varlmzn ekli, bilim ve teknii Avrupaya borluyuz. Bu konuda

Tanzimatlarla ayn grtedir ve yalnz bu ikincisine uygarlk der.

Uygarlk kavramn yalnz ekle ve teknie hasretmek mmkn deildir. O

btn sosyal kurumlardaki tam bir ortaklktr. Ancak her millet bu ortak esere kendi

damgasn vurur; kendi mahalli rengiyle girer. Mahalli renk anlay ister istemez kltrle

uygarlk ayrn reddetmeye gtrecektir. Kltr ve uygarlk ayn eydir. Eski Yunan

uygarl, Rnesans uygarl, bugnn uygarl yryen bir btndr. Uygarla girmek bu

byk kltr yarat kervanna katlmak demektir. Milletler onun iinden doacak, milli

kltrler onun evlatlar olacaktr.

DOU ve BATI

Bu terimler birer semboldr ve bunlarla kastedilen corafi bir yn ya da

mekndan ok bir deer, kavram, anlamdr. Dou nitelik, Bat nicelik lemi olarak

adlandrlr. Douda eya nitelik deerlerine gre ele alnm; anlama, ruha, esasa girilmi

fakat ekil ve kalpla nicelikle uralmam. Dier bir anlaya gre ise, Bat gereklie ak,

Dou ise gereklie kapal ve gzn yalnz kendine evirmi olan ruhu temsil etmektedir.lki doa sevgisini ve teknii, teki mistik dnceyi ve srlar lemini dourmutur.


31/183

31

Baty Doudan ayran en nemli vasf, kiiliktir. Kiilik ile hrriyet ve dzen,

fert ve toplum bilinte doan bir sistem halini alr. Ve her sistem insani gereklie bal ve

ona evrilmi bir kuvvetler btn bilimi, teknii ve onlarn sonucu olan bilinli siyaseti

dourur. Biz nicelii, gereklii, sistemi aramayalm, nk onlar yolumuzun nne

kendiliinden kacaktr. Fakat yalnz kiilii ve kiiliklerin kurulmasn hazrlayan sebepler

aranmaldr.

KLK

Bat ve Douyu ayrt eden en nemli nokta: Sosyal etkinlikte kiilerin roldr.

Kiilii ne ferdin kendi kendine yaratt manevi bir kurulu ne de toplumun, ferdin bilincine

aksettirdii deerler lemi olarak grmek doru olur. Bu fikirlerden her ikisinin de yetmedii

aktr. Kiilik bir takm ruhi unsurlarn birlemesi ve terkibi olmayp para ve ksm kabul

etmez bir btndr. Bunun iin bu iki zt fikri uzlatrmak zere aklanamaz. Bu sebeple onu

ancak karlkl etki teorisiyle anlamak mmkndr.

Karlkl etki sonucunda meydana gelen bu eser, her iki etkenin vasflarn

toplayan, bununla beraber onlardan baka yeni bir varlk, yeni bir olgular serisi olan kiiliktir.

Kiilik bir ruhi salk halidir. nsan kiilik halini almak iin psikolojik aamadan

gemektedir. Bu gei ferdin kk evriminde olduu gibi insani ruhun byk evriminde degrlr.

lk aamada insan, bo heyecanllk halindedir. evresi ile ilikisi zihnilemi

olmayp duygusal bir kaynama onu evresine ve evresini de ona balar. Ortaklaa korkular,

heyecanlar ve ilgilerin sonucu olarak onu tam ifade eden hal zmre igdsdr. ocuk, vahi

ve hasta uurlu kimse bu evrededir.

kinci aamada insan, direni halindedir. Bu evrede insan arzularna set

ekmesini, eilimlerine yn vermesini renir. O artk zihni tepkileri sayesinde evreden

kendini ayrmay baarmtr. Bu sebeple kiiliin kuruluunda en nemli aama direnmedir.

nc aamada insan, ihtiras halindedir. nsan yeniden doaya, evreye ve

eyaya evrilmeye balamtr. Artk insan bu devrede hem direniin dourduu kendine zel

vasflara hem de ihtiras verdii iddetli ve dzenli bir ilgi ile kendini evresine ve eyaya

balamada baar salamtr.


32/183

32

Hakiki ve normal kiiliklerin aznlk halinde ktleleri idare etmekten karak

btn bir toplum tekil edecek kadar ounluk kazandklar ideal toplum ekline insani

vatanseverlik diyoruz.

HAKK ADAM ve SAHTE ADAM

Hakiki adam bamsz, zerk bir kiiliktir; o ancak iinde kiiliklerin

gelimesine elverili toplumlarda ve belirli artlar iinde vcut bulabilir. Hakiki insan ada

insandr. Hakiki adam, bakalarna benzemez, daima kendi kendine benzer.

Sosyal artlar henz yetersiz olan toplumlarda, nispeten daha geri zihniyeti

temsil eden uygarlklarda grdmz insan tiplerine eksik kiilik diyebiliriz. Sahte adam,

gerekte eksik olduu halde kendini tam ve olgun kiilik gibi gstermek isteyen insandr.

HRRYETE GDEN YOLLAR

Hrriyet, doaya ve topluma zt olmamak zere, insann vicdanndan gelen bir

evkle ve severek yapmasdr. Hrriyet ancak tabii ve sosyal dzen iinde mmkndr. Bir

baka tanma gre ise hrriyet, insann doa ve topluma uygun olan her eylem deildir.

nk bu eylem korkudan gelebilir. Bu takdirde d etkilere baldr ve etki ile olan harekette

asla hrriyet yoktur.

Hrriyet insanln en son ve en byk idealidir. Btn demokrasi akmlarnn ve

btn milli hareketler ve insani davalarn esas odur. Hrriyete giden ilk yol olarak

demagojinin yolu olarak grlr. Varlacak son yola bir gnde ulamak, hrriyeti kitlenin

ayana getirmek, bin zahmetle elde edilecek meyveyi halkn kucana atma yoludur. Acemi

bir ocuun eline tehlikeli bir silah vermektir. Hrriyet halka meyve gibi datmakla elde

edilemez.

kinci yol olarak ise sosyolojinin yolu grlr. Mademki hrriyete ulamak iin

insann kemale gelmesi ve toplumun erikinliini tamamlamas gerek. Toplumu hakiki

hrriyete sevk edinceye kadar disiplin altnda bulundurmak, erikin olanlarla yetitirmek

gerekir. Erikin olanlar kimlerdir? Kim kimi terbiye edecek? Yarnn toplumu yalnz faaliyet

zerine kurulmutur. iler gelenekten en ok kurtulan, gemiin zincirlerini en fazla

kranlardr. yleye erikin olanlar, rgt kuranlar ve hakiki bir kuvvet olanlar yalnz

iilerdir. Bu sebepten sosyalizme gre toplumu demokrasiye ve hakiki hrriyete gtren yol

iiler rgtnn kurduu eitim ve disiplin yoludur.


33/183

33

nc yol ise faizmin yoludur. Toplumda fikri ykselmi olanlara bavurmak,

hkmeti onlara brakmak, yarnn hakiki hrriyetine ulamak iin fikrin disiplin ve basksn

kabul etmek gerekir. Bugnn toplumunda btn burhan irade ile dncenin ayr

bulunmasndan ileri geliyor. Yumruu kuvvetli olann fikri zayftr. Yksek ve gzel eyler

isteyenlerin ise onlar tatbik gc zayftr. Faizme gre tm mesele kafa ile yumruu

birletirmektedir.

Hrriyete gtrmek isteyen yol da yanlmalarla doludur. Biri anariye meydan

vererek, ikincisi bazen cehaletin tahakkmne ulaarak, dieri inansz ve ahlaksz bilimin

zararlarna kap aarak amatan uzaklamlardr. Hrriyete ulamak iin, her trl

ideolojiden vazgemek; toplumu eya gibi grerek ona ekil vermeye kalkmamak gereklidir.

Daima canl ve bilinli kiilerden hareket etmek lazmdr. Hareket noktamz insandr veideoloji deil bir ahlak meselemiz vardr.

KLN SOSYAL ARTLARI

Kiilik, ada toplumlarda tam ve hakiki gelimesini kazanm olup balca

safhadan geerek var olur: Mistik insan, romantik insan ve ada insan.

Mistik insan, ilkel olarak tanmlanan toplum ekillerine karlk gelir. Romantik

insan, konunun sjeye indirgenmesinden ibarettir. Romantik insan, belirli bir devir

edebiyatnn veya bir devir yaaynn tipi olmakla kalmaz trl uygarlklarda ve trl

manzaralarda hep benci vasfyla belirir. ada insanda ise kiilik, konu ile sje arasnda tam

bir bitiiklik ve birlik olarak grnr; bu ekilde grnen insan realisttir. Realist adam doa

ve insanlarn karlkl ilikileri tam bir gelimeye elverili olan toplumlarda meydana kar.

VATAN ve DEMOKRAS Milli Eitim

Eitim kriterinde iki esasl eilim vardr. Ferdin ruhi gelimesini salamaktr ilkeilim. Eitim, manevi varlmzn ve deer hkmlerimizin kuruluudur. Milli eitim

dendiinde bu iki fikrin btnn anlamalyz.

Milli eitim, gerek ve ideal eklinde bir vatanda eitimidir. Anlamn ilka

uygarlndan alan vatandalk, ancak bugnn uygarlna aittir ve yalnz bugnn genel

akm olan demokrasinin doal bir sonucudur. Demokrat bir vatandan eitimi, baka btn

eitim safhalarndan farkldr. lka sitesinde her snfn farkl bir eitim ekli vard. kinci

olarak dini eitimde renim Allah ile insan arasndaki ilikiye hizmet etmesi iin verilir.


34/183

34

Hlbuki milli eitimde fertle mensup olduundan toplum arasndaki ilikilere yarayan bir

eitim yolu tutulur. Dini eitim yalnzca manevi bir heyecan ve his dourmaya gayret eder.

Milli eitim ise madde zerine dayanr.

Birde milletler aras eitim akla gelebilir. Eer bundan medeni ve insani eitimkastediliyorsa bunu aklamak mmkndr: Her devrin bir uygarl vardr. lkada site

uygarl, ortaada din uygarl gibi Bugn milli eitimi almak demek hem mensup

olduu milletin eitimin almak hem de insani bir ideal olmak bakmndan milletler aras

eitimi almak demektir. Bundan dolay bunlar birbirinin kart deil birbirinin

tamamlaycsdrlar.

Milli eitim demek, bir tr Avrupallamak demektir. Milli eitim, gemie,

geleneklere kavmi devirden geen sosyal kurumlara dayanmakla yetinemez. Baz objektif

esaslar yani iktisadi, corafi, dille ilgili halleri gz nne almakla beraber; yalnz bunlara

bal kaldka milli eitim olmaktan uzak kalr. u halde bizim iin Avrupallamak ile

millilemek ayn eydir.

Demokrasi ruhu, nce Latin kavimleri arasnda dodu. Latin milliyet idealinin

ayrt edici vasf ise hrriyettir. Hrriyet fikri Latin kavimleri arasnda yava yava

yaylarak, Fransada en byk gelimesini buldu. 1789 devri yeni idealin gereklemeimknn bulduu byk bir admdr. Dini eitim olaylar zerinde dnceyi ve akl

yrtmeyi ihmal ediyordu. Liyakatl adam idealinin doduu saltanat eitimi ise, renimin

bir mahsus olmas esas hkimdi ve altnda dini bir eitim saklyd. Bilim hayat iin bir

hazrlk deil, salon iin bir ss olarak renilirdi. Vatanda eitimi bunlardan her ikisinin

kkl olarak kartyd. nce doaya dnyor; bundan dolay doast bilimin yerine doa

tetkikini koyuyordu. Cermen demokrasisi kaynan Lutherin sbjektivizminden almak

zere, milli hayatn vasf ve dsturunu mecbur olmada buldu. Alman eitimi ferdi yetitirmek

iin uygarl d art olarak hazrlamaz, belki bir btn olan uygarl tamamlamak iin bir

paras olan ferdi hazrlar. Alman eitimine gre devlet, yeryzne inmi bir Tanrdr.

Milletin ahslanmasdr.

Vatanda idealine son ar bir temasla girenler Anglosaksonlardr. ngiliz

eitiminin hedefi, yalnz ferttir. Fakat bu fert, Fransz eitimindeki gibi manevi varl,

ihtiraslar, i kuvvetleri bakmndan topluma kar gibi grlen fert deildir; bu sadece maddi

bakmdan hayati ihtiyalar, menfaatine gre yetitirilen ferttir. ngiliz eitimi hrriyetidir.ngiliz eitimi hrriyeti ve ferti grnmesine ramen, en esasl vasf menfaattir. Amerikan


35/183

35

eitimi ise pratik bir eitimdir. ngiliz sisteminin faydac karakterini amtr. Faydaya

ulamann aracn eylem ve pratik olarak grr.

Kendi durumumuza gelince Avrupa uygarlna girmek bizim iin yaplmas

zorunlu bir hamledir. Bundan dolay olgunlam, yemilerini vermi olan bir uygarl btnincelikleriyle, meziyetleri ve eksikleriyle birlikte kabul etmek gerekir. Yalnz unutulmamas

gereken, her uygarln bir formunun bir de ieriinin olduudur. Formu, genel milletler

arasdr. erii de, zel ve millidir. Bir uygarla girmek, onun yalnz formunu almak ve

zaten kendisinde var olan ierii o forma eklemek demektir. u halde Avrupa bize milli

eitim alannda ancak prensipler ve esaslar verebilir; genel izgileri gsterebilir.

DEMOKRAS DEALLER

Latinlerde hrriyet, Cermenlerde vazife, ngilizlerde fayda ve Amerikallarda

faaliyet eitimi hkimdi. Bu drt prensipten her biri demokrasi eitimine dayanyor ve onu

hedef ediniyor hepsinde ortak olan ama ise, vatanda yetitirmektir.

Hrriyet prensibinin egemen olduu yerde, toplumun deeri ancak ferdin

gelimesi iin elverili bir ortam elverili bir alet olmasndadr. Yani fert ama, toplum aratr.

Hrriyet mutlak anlamyla, ihtiraslarn serbest gelimesi demek olduu iin bunlardan benci

ve bakac olanlarnn ayrt edilmesine imkn brakmaz.

Vazife prensibi, demokrasi uygarlnda hrriyetin eksik brakt pek ok

noktay tamamlad. nce eitlik ve sosyal adaleti temin etti. Vazife prensibinin sonucu

kamuya boyun eme ve sosyal iblmyd. Hrriyetin temin edemedii fikirlerin

gereklemesi iini vazife tamamlad. Toplumda bir fikrin hkim olmas iin bu ekil

tekinden daha elverili ve daha yaptrcdr. Fakat bu prensip fikrin serbeste domasna ve

gelimesine engeldir. Tercih etme ve seme imknn ortadan kaldrr. Alman eitiminde

toplum ama, fert aratr. Ferdin toplumdan ayr bir varl yoktur. Her ey devlette ahslaan

toplum iindir.

Ahlaki eylemi bana yaptran ey, eylemin konusuna kar sevgim deil; o

konuyu bana ykleyen ykmllk idi. Hlbuki falan hareketi yapmakta tam hrriyetim yok,

bu eylemi snrlandran ben deilim eylemin konudur. Bu suretle vazife prensibi bir eksii

tamamlarken yeni bir eksiin kmasna engel olamamtr. Bu sakncalarn ortadan

kaldrlmas iini fayda prensibi zerine ald. ncelikle toplumda fertler arasnda hrriyet vevazifenin ortadan kaldramadklar elikiyi kaldrd; sosyal fayda ferdi faydalarn


36/183

36

toplamndan ibaretti. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak bakmndan vazife prensibinin

yanllna dmedi. Yani falan eylemi yapmaya beni mecbur eden eylemin konusu deildir,

belki benim faydamdr yani nefsdir. Fakat tm bunlara ramen bunda da skntlar

domutur. Eylemlerimizin yaptrc gc olmak ve eylem konusunu tercih etme hususunda,

nefs de yalnz fayda esasn kabul etmekle birlikte onu ok daraltm ve manevi hayatmzn

deerini en aza indirmi oldu. Sonra toplumla fert arasndaki elimeyi ortadan kaldraym

derken; ferdi faydalarn toplamndan ibaret olan hayali bir toplumu kabule ve bunun

sonucunda hakiki toplumu inkra kadar vard.

Faaliyet prensibiyle faydann ahlakla ve estetikle ilgisiz dar erevesin terk

edilmi oldu. Manevi hayat daha geni olarak kuatt. Faaliyet toplumun tm safhalarn ve

geilerini ifade gcndeydi. Faaliyet prensibine gre, fert ve toplum hayatn gelimifaaliyetlerinde birer sahneden ibaretti. Bu prensibin en byk eksii lem tasavvuru

meselesinde da ait ve objektif olan hakikati inkr ederek, doa bilimleri ve matematie

varncaya kadar btn beeri bilgilerin pratik faydaya gre hazrlanm itibari ve izafi

nispetler olduunu iddia etmesindedir.

Burin AYLAK


37/183

37

VARLIK VE OLU

Kitabn Tarihi ve Yazl Maksad: lk plan 1933 ylnda dnlm, temel fikir

deiikliklerinden dolay 1934-1935 ylnda Tarih felsefesi dersleri bu kitap iin ilk adm

olmutur.1968 ylnda tamamlanmtr.

Yazl amac: Balang noktas klasik fizii temelden sarsan tamamlayacak fikridir.

lim ve felsefe arasnda baarl karlatrmalar yaplmtr.

FELSEFEDE LK OLGU ARATIRMASI

Felsefe iki trl anlalabilir: 1) Felsefeyi ilimlerin snrn aan problemleri zgr bir

dnce ile zmeye alan bir aratrma yolu ile grmek. 2) Disiplinli bir dnce tarz

olarak grmek.

Felsefi dncenin en belirli vasf bildiklerimizi temellendirecek ilk ilkeler olduuna

gre felsefeye bu anlamda ilk olgu denilebilir. Yani felsefenin bitmez tkenmez hareketlilii

bir temellendirme ve tekrar bu temellendirmeyi temellendirecek yeni bir ilke aramas onun

belirli karakteridir.

nsan zihninin birinci admda ortak duyu yardmyla bulduu ilk olgu, alglarn

kavrad ve her eyin kendisinden kt sanlan ate, hava, su vb. unsurlard. Daha sonra bu

kaba unsurlarn paralanmas, bu paralarn yeniden birletirilmesiyle ikinci bir adm

dodu.Her ey paralarn bileik dalmasndan doar.fikri ortaya kt. nc admda en

kk unsurlara (ortamlara) ayr ortaya kt. Bu da yetmedi birlemeler ve zlmeler

birbirini kovalyorsa varlkta ne bir ne teki temel olabilir, ylesi ilk olgu deimedir denildi.

Daha sonra da ilk olgu insandr dendi.

Varln ift Manzaras

Bir ncekinin yetmezliinden atlan yeni bir adm ncekileri de iine alarak devam

eder. Bugn bir temel felsefe deil, felsefeler var ve bu oalarak herkesin kendi felsefesi

adn alyor.

Hayatmzda durdurma, itilme, mahrum olma gibi ok fiille karlayoruz. Bu fiiller

bizim hangi ada ve kltrde olursa olsun insanlarn emir ve yasaklar iinde

yaamamzdan ileri gelir. Bu fiiller daima ift kutupluluk iinde yaamamzn neticesidir. Bu


38/183

38

yzden eski ahlaklar aklla tutkular arasnda ztlk grmler, hep tutkuya kar almlar.

Kararlar ve tutkular ruhi hayatmzn stn derecede karakterini belirliyorlar.

Derinliine felsefe

Neden insanlar ocuktan ergine, vahiden medeniye, anormalden normale, bu karma

varl gittike ayrmaya doru gidiyor? Bu varlklarn hi biri kendi bana hem zt hem

tamamlayc mahiyeti ile devam edemez. Btn varlklar birbirine dayanarak devam

edebilirler.

lemde insanda grdmz ift vasflarn belirginlemesi evrimin karakteridir. Buna

atallama da diyebiliriz. Varln gerginlii ile varln gevemesi irade ve telkinle kar

karya gelir. Bat medeniyeti iradenin kt kullanlmas, Dou medeniyeti telkini1

ktyekullanmalarndan dengeyi kaybetmilerdir. ki medeniyet karlkl eksiklerini grr birbirini

anlarsa dnya dengesini bulabilir. Olu varln bir tavrdr,varln yerini alamaz.Varlk

olmadan olutan bahsedilemez.

Felsefeden doktrin ve problemler

Felsefe bir problemin filan veya adan grlmesinden doan bir doktrin2 deil. Felsefe

problemlerin asl kendisinden doduu kesin ilk ilimdir.27

Modern ilim felsefesine gre felsefe bir ilimdir. Filozof, gren, tahlil eden, yaayan

deil, grlen, tahlil edilen, yaanan, zerinde, dnen, derinleen kimsedir. lim adam gibi

filozof da sorularla ie balar. Problemlerin zm ekilleri sistemletii zaman doktrin adn

alr.Her doktrin kendisinin kart olan bir doktrin gerektirir.

Yaama Ve Bilme

Bir ey alg ile tasavvur ile akl yrtme ile hatrlama ile bilinir. Fakat bu ey alg,tasavvur ve akl yrtmeden farkl olarak kalr.

Ksacas: Yaanm olan bir hal bilinmi deildir. Objenin ie karan biyo-psikolojik

artlardan syrlm olmas gerekir. Yani srf z haline konmaldr. Ayn tarihi vakalar gibi

zaman d bakacaz.

27 telkin2doktrin


39/183

39

FELSEFENN ORTAK TARAFLARI VE DEVAM EDEN FELSEF HAKKAT

Felsefi Dnce Nasl Balamal Ve Yrmelidir?

lmin ve felsefenin gelimesi birbirine paralel grnmektedir. Birinin buhranlar ve

kazanlar tekinde de vardr. Bundan dolay felsefede ilim gibi insanlar arasnda ortak ve

objektiftir. Filozoflarn gayreti eskiyi tamamlamak, dzeltmek onu ilerletmek iindir.

Felsefenin metodu akldr. Akl felsefenin temeli deil aletidir. Dncemizin aleti

mantktr. Dolaysyla felsefenin mantk dnda bir aletle kurulmas imknszdr.

Felsefe aklla kurulur, ancak akl aan problemleri de iine alr. Felsefenin temeli akl

deil varlktr. Felsefe sembolik mantk ile kurulur, ancak kurulan ey varlklardr. Akln veya

tenkiti mantn tespit ettii ey varlk alanlar olacaktr.O zaman felsefenin asl kendi

konusu ontolojidir.Bilgi tahlili felsefenin gayesi saylrsa byle bir tahlille varlklara ait asl

konuya giremeden kap kapanm olur.Felsefe bilgi tahlili ile geliir.Fakat bilgi tahlili gaye

deil,vasta olmaldr.

Soyut Varlk Ve Konkre Varlk

Soyut varlk kavram asl var olanlarla varolula iliii keser. Bu varln eitli anlamlar

iinde bulank kalmasna neden olur. Felsefe konkre3varlklar arasnda mertebelendirme

yapar. Hilmi Ziya lkene gre varlklar arasnda tabakalandrma yapmal, fakat bunu stn

bir faktrn basks altnda yapmamaldr. Evrim fikrini temel alr ve bu ilk adan beri

byledir.

Belirsizlikten Belirlilie ve Snrlla Gei

Felsefe tarihinin gsterdii snrszn snrlanmas dyade428 in belirli hale gelmesi

eklindeki bilgi sreci gnmzn destekledii temel fikir olmutur. Belirsizlik bilgiverilerimizin yetmezliinden veya gzlem aletlerimizin eksikliinden ileri gelmiyor,

fenomenlerin mahiyetinden, znden geliyor.

283konkre4dyade


40/183

40

Deime

lmin ve felsefenin deimesi, sabit temel aamas, varlklar z farklar ile birbirinden

ayrmas, sonradan domu ve bu insan zihninin gelimesinin iaretidir. Deimezi arayan ilk

felsefe Pythagoreya aittir.

uur fiilleri iki trl varlk alann kavrar. Bazlar dolu ontolojileri, bazlar bo

ontolojilerdir. Dolu ontolojilerde zleri kavrar bunlar deimezler. Bylelikle z fikri artk

felsefenin gizli bir lem gibi grlen z fikrinden kurtulur.

Son dnemde belirsizi belirleyen bir tek bana ele alnmyor, o dyadenin lsdr.

Dyade lemin esasdr.Bir ve snrlal birletii zaman anlam kazanr.

Ksacas dnce tarihinin deimez ile ilgili fikirleri ya gerekten uzak ya paralanm ya

da yakalanamaz, bilinemez bir alana gizlenmitir.

VARLIK FKR VE VARLIKLAR

Felsefenin temel konusu varlktr. Hakikat, gerek ve dnce ve varlk probleminden

kar. Bir eyin varln onunla ilgili her hkmden nce dorudan kavrarz.

lemde var olmak lemi atmz gstermez. Sonlu varlk sonsuzu yaayamaz ama

dnr. Bu insani dnce insan varlnn kendini amak iin yapt en byk abadr.

Varla ait hakikat ile srf semboller ve kelimeler arasndaki tutarla dayanan formel hakikat

kartrlmamaldr.

Byk Yunan filozoflarnn esasl bir kusuru da varlkta snrllk grmeleriydi. Modern

ilim Plotinusdan faydalanmtr.(sonsuz bir)

Varlk Kelimesinin Anlamlar

Yeni felsefe fikirleri arasnda zel bir yer alan Existentialisme varolu kavram zerinde

durmakta ve onu varlk kavramndan ayrmaktadr. Varolu varl kendi bana deil de

varln kazanmakta, bu varlk zaman meydana kmaktadr. Varoluunun farkndadr.

Var olanlar kendiliinden var olanlar ve meydana getirilenler olarak ikiye ayrrz.

Kendiliinden var olanlarn iinde bulunduu varlklar btn evreni oluturur.


41/183

41

Btn varlk derecelerine ait gerek kavramlar olmasa fikir deeri alamaz. nsani varlk

ve kiiler aras akn mnasebetler olmasa ahlaki deer alamaz. Deerler lemi, varlk

lemine, deer problemi, varlk problemine baldr. yleyse bir deerler ontolojisi olmaldr.

Varlk kavram bir z, yklemleri, sfatlar ve baz tavrlar gerektirir. Varln zsfatlar(yklemler) halinde grnr. rnein, genin kenar, kesi olmas onun sfat,

dik al gen olmas onun tavrlardr. Varl sabit, tavrlar deiir.

SSTEMLERN HASTALIKLARI

Felsefe ve ilim insan eseridir. Her ada ilmin ilerleyii felsefeye yeni problemler

kazandrm bazen de ortadan kaldrmtr. Dolaysyla felsefeyi ilimden ilmi felsefeden

ayrmak kabil deildir.

Olaslk nispeti yksek olan tarihi vakalarn yorumlanmasnda ideolojilerin inanlarn,

tesirinden kurtulmak gleir. Bu yzden en deerli kitaplar bir yar iinde olmutur. Felsefe

ayn buhrann sistem hastalnn zararl tesirlerinden kurtulmaldr. Bunun iin filozof

problemleri ayr ayr ele alnmal, zm yolu bulduktan sonra teki problemlere gemelidir.

Filozoflarn byk sistem kurmak istemeleri sistem hastalklarn dourmutur. Asl

felsefenin sbjektif unsurlardan ayrlmas, aklamalarda arlk merkezi halini almas felsefe

tarihinde fikrin bocalamasna sebep olmutur.

amzda pragmatist, gerek bilgi yerine baar inanan ve hakikat yerine tatmini

koyuyor. Biz bununla avunuyoruz, avunmak ise daima kendini aldatmaktr.Bu daha ok 19.yy

da grlmtr.Bugn yeni ontoloji devri objektif ve transandantel felsefe, diyalektif

materyalizm akmlarnn gelimesiyle romantizm karmakl nlenebildi,tekrar felsefenin

eski geleneine dnld.

VARLIK KONUSUNDA DKOTOMLERN ZLMES

lk konulan dikotomi529 varlk-yokluk problemidir. Bugnk felsefede gittike bariz bir

yer almaktadr. Hegele gre olu yokluktan varla ve varlktan yoklua devaml bir geitir.

Daha sonra solcu Hegelcilere gre olu, varln bir tavr olarak ortaya koyuyor. Yaparak

yeeriyor kat sararyor.Deien bir ey var olmal ki deime olabilsin. Ayn ey varlk

olmas bakmndan deimez z olu grn, imkn olmas bakmndan deien varolutur.

295dikotomi


42/183

42

Bundan dolay her varlk, gerekletirmesinde olutur. Bu olu insan iinde geerlidir. Olu

varln sfat,oluun tarzlar onun tavrlardr.

Gzden Fiile Gei

nsan gelimesinde yalnz tohumda olan gelimiyor. evre, eitim ve kltrn

byk tesiri vardr. Manevi hayat tohumda olann meydana kmas deil, kazanlm olan

hayattr. nsan yaadka daha stn manevi kuvvetlerini kazanyor. Maddede deime ve

yenileme maddenin bnyesindeki sarsntlardan doar.

Varlk-deal

Fransz ihtilalinde ideologlar toplumun ne olduu deil ne olmas gerektii

peindeydiler. Pozitif bilimciler ideologlar hayalci olarak itham ettiler. deal, deerlerde

insan eylemini ha

Documents

Hilmi Ziya ÜLKEN