TC. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLMDALI SLAM TARH BLM DALI

ZYA PAANIN ENDLS TARH Yksek Lisans Tezi

Zehra GZTOK

stanbul, 2008

TC. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLMDALI SLAM TARH BLM DALI

ZYA PAANIN ENDLS TARH Yksek Lisans Tezi

Zehra GZTOK

Danman: Prof. Dr. smail YT

stanbul, 2008

NDEKLERSayfaNo. NDEKLER-------------------------------------------------------------------------------------I-IV NSZ--------- --------------------------------------------------------------------------------- V-VI KISALTMALAR-------------------------------------------------------------------------------VII-VIII 1.GR 1.1. Ziya Paann Hayat ve Eserleri------------------------------------------------------1 1.1.1. Ziya Paann Hayat ----------------------------------------------------1.1.1.1. Doumu, Aile evresi ve Tahsili -----------------------------1.1.1.2. Sadret-i Uzm ve Saraydaki Ktiplik Grevi---------------2 1.1.1.3. Dier Memuriyetleri ---------------------------------------------4 1.1.1.4. Avrupada Geirdii Yllar -------------------------------------5 1.1.1.5. stanbula Dn ve Yrtt Valilikler ------------------1.1.1.6. Vefat ve ahsiyeti -----------------------------------------------6 1.2. Ziya Paann Eserleri ------------------------------------------------------7 1.2.1. iirleri --------------------------------------------------------------1.2.2. Nesir, Tercme ve Derlemeleri -----------------------------------8 1.2.3. Gazete Yazlar -----------------------------------------------------10 2. ZYA PAANIN ENDLS TARH ---------------------------------------------11 2.1. Genel Bilgiler ve Muhtevas ---------------------------------------------------------2.1.1. zelliklerine Genel Bir Bak ------------------------------------------I

2.1.2. Yazl Sebebi ve Yazl Tarihi----------------------------------------2.1.3. Tertip ve Muhtevas ------------------------------------------------------13 2.1.3.1. Birinci Cilt --------------------------------------------------------15 2.1.3.2. kinci Cilt ---------------------------------------------------------19 2.1.3.3. nc Cilt ------------------------------------------------------2.1.3.4. Drdnc Cilt ----------------------------------------------------22 2.2. Eserin Dnemi in nemi ve Etkileri, Yasaklanan Kitaplar Arasnda Oluu, Hakknda Yaplan Baz Deerlendirmeler --------------------------23 2.2.1. Dnemi in nemi ve Etkileri ----------------------------------2.2.2. Yasaklanan Kitaplar Arasnda Oluu ----------------------------27 2.2.3. Eser Hakknda Yaplan Baz Deerlendirmeler ----------------28 2.3. Mellifin slbu ve Metodu-Eserin Kaynaklar ------------------------29 2.3.1. Mellifin slbu ve Metodu-------------------------------------2.3.1.1. Kta, Beyit, Msra ve Rubiler ---------------------------30 2.3.1.2. Ataszleri---------------------------------------------------31 2.3.1.3. ld Demek in Kulland Ssl fadeler --------2.3.1.4. Beddu------------------------------------------------------32 2.3.1.5. Ziya Paann Kendi Dnemine Atfta Bulunmas 2.3.2. Eserin Kaynaklar -------------------------------------------------33 2.3.2.1.Ziya Paann Kaynak Gsterme slbu ---------------2.4. Ziya Paann Endls Tarihi ile lgili Yaplm almalar-----------38

II

3. ESERN ZYA PAAYA DYET ---------------------------------------------42 3.1. Eserin Ziya Paaya idiyeti ile lgili Grler ------------------------3.1.2. Eserin Tercme Olduu Gr ----------------------------------43 3.1.2.1. Louis Viardotnun Hayat, Eserleri ve Tarihi ---------3.1.2.1.1.Hayat ve Eserleri --------------------------------3.1.2.1.2.Tarihi -----------------------------------------------44 3.1.2.1.2.1.Yazl Sebebi ve Yazl Tarihi --------45 3.1.2.1.2.2.Tertip ve Muhtevas ----------------------46 3.1.2.1.2.3. Kaynaklar --------------------------------49 3.1.2.1.2.4. Eser Hakknda Viardotnun Kendi Dnceleri, Metodu ve Ald Tepkiler ------------50 3.1.3.Eserin Mtercimi Hakknda htilf--------------------------------53 3.1.3.1.Tercmenin Edhem Paa Tarafndan Yapld Gr 3.1.3.2. Tercmeye Edhem Paann Balayp Ziya Paann Devam Ettirdii ve slplandrd Gr- -----------------54 3.1.3.3. Eseri Ziya Paann Tercme Ettii Gr--------------55 3.1.4.Eserin Mahiyeti------------------------------------------------------57 3.1.4.1.Eserdeki Aidiyet fadeleri-----------------------------------3.1.4.2.Anlatt Konu le lgili Kendi Dnce ve Yarglar ---58 3.1.4.3.Eserin Ksmen Tercme Ksmen Derleme ve Yer Yer Yaplan Yorumlarla Olutuuna Dair Kendi ersinde Bulunan fadeler------------------------------------------------------------------------63

III

3.1.4.4.Eserin Ksmen Tercme Ksmen Derleme Olduuna Dair Dier Ayrntlar--------------------------------------------------------------65 3.1.4.4.1.Ziya Paann Eseri ile Viardotnun Eserini Ter tip, Ama ve slp Asndan Karlatrma-----------------------------66

3.1.4.4.2.ki Eseri Balklar Asndan Karlatrma-----69 3.1.4.4.3.ki Eseri Muhteva Asndan Karlatrma-----71 3.1.4.4..4.Viardotda Olmayp Ziya Paann lave Ettii Blmler----------------------------------------------------------------------80 4. SONU -----------------------------------------------------------------------------------87 KAYNAKA -------------------------------------------------------------------------------89 EKLER -------------------------------------------------------------------------------------EK1 ZYA PAANIN ENDLS TARHNDEN BAZI SAYFALAR - ---------------------------------------------------------------------------96

EK2 ATATRKN, ENDLS TARHNDEN ALTINI ZEREK OKUDUU SAYFALARIN FOTOKOPS ----------------------------------- 100

IV

NSZ

Osmanl limleri Endls topraklarnda yetien limlerin eserlerini okumu, fikirlerinden etkilenmi ve onlara deer vermi olmalarna ramen blgenin yaad trih sreci konu edinen mstakil kitaplar yazmamlardr. Oysa Avrupadaki slam varln temsil eden Endls, bir kitap medeniyeti idi. Endls ykmaya gelen banaz Hristiyanlar nce bu kitaplar, yani medeniyeti yakp ykmakla baladlar. Avrupann medeniyetle bulumasnn msebbibi olan bu medeniyet yzlerce yl neredeyse dokunulmam, aratrlmam ve hatta ok da konuulmamtr. Dolaysyla bu nemli sreci gn yzne karan Ziya Paann Endls Tarihi byk nem tamaktadr. Bu eser hakknda herhangi bir almann yaplmam olmas bu konuyu sememizin en nemli sebebi olmutur. Fransz mellif Louis Viardot tarafndan yazlan Histoires des Arabes et Des Mores dEspagne adl eser, Trkeye Endls Tarihi ad altnda tercme edilmi ve Ziya Paaya nisbeti hret bulmutur Ziya Paa hakknda bilgi veren kaynaklar, onun bu eseri tamamen kendisinin mi tercme ettii ya da telif ettii hususunda gr birlii hallinde deillerdir. Eser kendisinden sonra bir sre de olsa etkilisini srdrm, Endls konulu hikaye,iir,piyes yazlmasna vesile olmutur. Buna ramen Ziya Paann hayat ve eserlerinden bahseden kaynaklarda bu eserin nemiyle mtenasip bir ekilde tantm ya da zerinde ciddiyetle durma sz konusu deildir. Ziya Paann eserlerinden alntlar yapma yolunu izleyen eserlerde bile Endls Tarihine yeterince yer verilmimemitir Ziya Paann Endls Tarihinin zgn bir eser olup olmad, tercme veya derleme ise bunun hangi boyutta bir tercme ya da derleme eser olduunun ortaya konulmas; eserin dnemi ve sonras iin ifade ettii deer, bu almann gayesini oluturmaktadr. Aratrma Giri ve iki blmden meydana gelmektedir. Girite Ziya Paann hayat ve eserleri zerinde durulmutur. Tezimizin temel konusunu, isminden de anlalaca zere Ziya Paann Endls Tarihi oluturmaktadr. Birinci blmde, Ziya Paann Endls Tarihi, dnemi iin nemi, muhtevs ve tertbi ele alnacaktr.

V

almann ikinci blmnde, Eserin Ziya Paaya idiyeti ile lgili Grler ifade edilecektir. Bu grler sonrasnda ise eserin bir eserin tercmesi mi veya ksmen tercme, ksmen dier eserlerden derlenen bilgiler ve yaplan yorumlardan oluturulan bir kitap m olduuna dair ipularyla bir sonuca ulalmaya allacaktr. Ayrca, tercmesinin yapld veya derleme haline gelmesinde baz blmlerinin tercme edildii sylenen ve dijital ortamda ulama imkan bulduumuz Histoire des Arabes et des Mores dEspagne adndaki eserin yazar Louis Viardot, hayat ve bu eserin tantm yaplacak ve Ziya Paann Endls Tarihi ile baz alardan karlatrmaya gidilecektir. Bu alma boyunca tavsiye ve tasshihleriyle yardm ve teviklerini grdm danman hocam Prof. Dr. smail YTe, eserin baz ksmlarnn okunmasnda yardmlarn esirgemeyen hocam Prof. Dr. Ziya YILMAZERe, karlatrma iin Louis Viardotnun eserinden setiim sayfalarn Franszcadan Trkeye tercmesinde byk hassasiyet gsteren Zehranur YILMAZ ve Nesrin ELDEMRe, her daim midimi tazeleyen ailem ve arkadalarma teekkr bir bor bilirim. stanbul-2008 Zehra GZTOK

VI

KISALTMALARa.g.e. a.g.m. b. bk bs. DA h. haz. Hz. SAR m nr. . s. sy. trc. tsh. thk. : Ad geen eser : Ad geen makale : bin : Baknz : Basl : Trkiye : Hicr : Hazrlayan : Hazreti : slm, Trih, Sanat ve Kltrn Aratrma Vakf : Mld : Nereden : lm tarihi : Sayfa : Say : Tercme eden : Tashh eden : Tahkk eden Diynet Vakf slm Ansiklopedisi

VII

t.y. vd. v.dr. yay. YKY

: Tarih yok : Ve devam : Ve dierleri : Yaynlar, Yaynevi : Yap Kredi Yaynlar

VIII

IX

1. GR 1.1. ZYA PAANIN HAYATI VE ESERLER 1.1.1.Ziya Paann Hayat 1.1.1.1. Doumu, Aile evresi ve Tahsli Asl ad Abdlhamid Ziyaddin1 olan Tanzimat Dnemi edebiyats Ziya Paa, 1829 ylnda istanbulda domutur2. Babas Galata gmrk ktiblerinden Erzurumlu Feridddin Efendi; annesi ise Itr Hanmdr3. lkrenimine ocukluunun bir ksmnn getii Kandillide balamtr. stanbula tandklarnda babas onu Sleymaniye yaknlarndaki Mekteb-i Ulm-i Edebiyyeye vermitir4. Derslerinde baarl olan Ziya, arkadalar arasnda ykselmek, stn gelmek hevesi ile doluydu. Bunu fark eden lalas smail Aa, bu noktada kendisini tevik etti. Hatta o dnemde, okulunda semeli olarak okutulan Farsa dersine girmesi iin cesaretlendirdi. Neticede babasnn istememesine ramen Ziya, bu derse girmeye balad5. 1.1.1.2. Sadret-i Uzm ve Saraydaki Ktiplik Grevi Mekteb-i Edebiyyede, arkadalar arasnda gerek bilgisi gerekse el yazsnn gzellii ile dikkatleri zerinde toplayan6 Ziya, bu okulu bitirdikten sonra, Sadret-i Uzm Mektub Kalemine ktip olarak girdi. Buradaki hayat, katld meclisler* sebebiyle biraz dzensiz gemi; fakat yazd gazeller, istihzalar,

Vasfi Mahir Kocatrkn nszyle, Ziya Paann iirleri, 1.Basm 1959, Ankara: Edebiyat Yaynevi, 1967, s.3; bnlemin Mahmud Kemal nal, Ziya Paa, Son Asr Trk airleri, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1970, X, 2028. 2 Doum tarihi ile ilgili olarak eitli tesbitlere dayal fazla bilgi iin bk. Kaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, s.2-4. 3 Kaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, 2. Bask, I, Ankara: Sevin Matbaas, 1979, s.6. 4 smail Hikmet, Ziya Paa, Hayat ve Eserleri, stanbul: Kanaat Ktphanesi, 1932, s. 7. 5 Ebuzziya Tevfik, Numne-i Edebiyt- Osmaniyye, Kostantniyye: Matbaa-i Ebuzziya, 1329 (1911), 6.Bask, s. 225. 6 Abdullah Uman, Ziya Paa ve Adana, Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugne Adana: Kpr Ba, stanbul: YKY, 2001, s. 397. *Gmhalkallar, Servililer, Altnoluklular gibi meyhaneler ve ayrca baz air konaklar. Daha fazla bilgi iin bk. Kaya Bilgegil.

1

1

hicviyelerle katld meclistekilerin iltifatlarna mazhar olmutur7. Ayrca vg ieren szleri, kasdeleriyle de kendisini hem yetitirmeye hem de nemli grevlere gelmesi iin aba sarf edecek olan Sadrazam Mustafa Reid Paann ve eyhlislm Arif Hikmet Beyin beenilerini kazanmtr8. Kalemdeki baars ve yazd iirlerle takdir kazanan Ziya, kendisini fark edenlerden biri olan Reid Paann yardm sayesinde 1855de Mabeyne9 nc ktip olarak girmitir. i dndaki saatlerini zikredilen toplantlarda geirmeye alkn olan Ziyann, saraya girmekle hem bedeninde hem de rhunda meydana gelen deiiklikler onu daha skin, iine kapank hale brm10; bu halden kurtulmas iin ise Mabeyn Feriki Edhem Paa11 lisn renmesini tavsiye ederek, bat edebiyatn tanyaca Franszcaya balamasna n ayak olmutur. Byk bir heves ve azimle balad Franszcay alt ayda renip, o dilden tercmeye bile balad bildirilir 12. 1859da Reid Paann veft zerine, Ziya Paann saray grevi, mr boyu husmetleri srecek olan l Paa13 dolaysyla zor bir hal almtr14. Bu durumu Kenan Akyz, Ziya Paann Biyorafisine Ait Yeni Belgeler adl yazsnda yle dile getirmektedir: Fakat, zamanla ve Abdlazizin iltiftlarndan kuvvet alarak politikaya bulamas ve bu arada, idre tarzn beenmedii l Paay padiaha ekitirmesi, Padiahn da onun szlerini l Paaya nakletmesi; l PaaE. Tevfik, s. 256-257. Bilgegil, s. 25. 9 Mabeyn: Harem ile selamlk arasndaki daire veya oda ki hem harem hem selamlk tarafndan kullanlabilir. Saray- Hmynun vkel ve sir zevtnn mracaat ve mukarrabinn ikmet ettikleri dire-i mahsse. emseddin Sami, Kms-i Trk, 13.bs., stanbul: ar yay., 2004, s.1253. 10 E. Tevfik, s. 259. 11 1818de Sakz Adasnda dodu. 1831de tahsil iin Parise gnderilmi bylece Avrupaya tahsil iin gnderilen ilk Osmanl talebesi arasnda yer almtr. Dndnde yksek memuriyetlerde bulunmu, sarayda iken Sultan Abdlmecide Franszca okutmutur. 1893te vefat etmitir. Bk. Mahmud Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, 4. Basl, IV, 598 vd., stanbul: Milli Eitim Basmevi. 12 E. Tevfik, s. 260-261. 13 Sultan Abdlmecid ve Abdlaziz Han devrinde , birka defa Sadrete gemi, vzerdan ve Osmanl siys mehrlarndan olup stanbulludur. 1245de Divn- Hmyn Kalemine girmi, sonra Mhimme ve Terceme Odasna nakl edilmitir. Bir sre Viyanada ba ktiplik greviyle bulunmu, Franszcay ilerletmi, stanbula dndnde Divan- Hmyn tercmanl memuriyetine nasb olunmutur. Trke ve Franszcada kitbet ve ins mkemmel, ark ve garb edebiyatnda mhir, siyas iktidar gl idi. Bk. emseddin Sami, Kmsul- Alm, IV, 3050 vd., stanbul: Mihran Matbaas, 1311 (1893). 14 . Hikmet, s. 22.8 7

2

ve yakn mes arkada Fuat Paa ile aralarnn almasn ve onlarn tesiriyle saraydan uzaklatrlmasn gerektirdi (Ocak 1862)...Aralarna bylelikle girmi olan mesfeyi gittike am ve karlkl husmetleri sonuna kadar srmtr. 15. 1.1.1.3. Dier Memriyetleri Saraydaki bu gelimelerden sonra, stanbuldan uzaklatrlmak istenen Ziya Bey nce, siyasi sebepler dolaysyla gidemese de Atina sefretine tayin edildi. Ardndan Paa nvanyla kendisine Kbrs mutasarrfl verildi16. Kaya Bilgegilin aratrmasndan, Ziya Paann, Kbrsn bir trl iyi gelmeyen havas dolaysyla ailece yaad salk sorunlarna ramen, ziraat ve ticaret ilerini yoluna koyduunu, toplumsal huzursuzluklar ortadan kaldrarak asayii saladn, okul ve cami yaptrdn anlyoruz17. Ekim 1862de rde-i Seniyye ile Meclis-i Vlya tayin edilen Ziya Paa, Bosna tarafna tefti iin gnderildi. Bir sre sonra istifa ederek Dev Nezretine18 atand. 1863 te mutasarrf olarak gittii Amasyada da imra nem vermi, tarih de dt nemli binalar yaptrm; fakat urad iftiralar dolaysyla soruturma geirmitir19. 1865 Kasm ayndan 1866 Mart ay sonuna kadar Canik mutasarrf olan Ziya Paa, azledilip Samsuna tayin edilse de hakknda alan soruturmadan aklanarak stanbula dnmtr20. mparatorluun toprak kayb ve ayaklanmalar karsndaki tutumu dolaysyla hkmete ve zellikle de aras dzelmeye balayan l Paaya bak as deien21 Ziya Paa, bu tarihten sonra, Bblinin politikasn eletirmeye ve gazete yazlaryla bunu daha da dillendirmeye balamt22. Yazd yazlar ve 1865te Yeni Osmanllar Cemiyetine ye olmas Ziya Paann tekrar Kbrs mutasarrflna atanmasna ve gazetenin de kapatlmasna sebep oldu. Bu gelimeler zerine, Erzurum vali muavinliine tayin edilen Namk Kemal ile birlikte 1867deKenan Akyz, Ziya Paann Biyografisine Ait Yeni Belgeler, Trk Dili, X, 547, sy.57, 1 Haziran 1956. 16 . Hikmet, s. 27. 17 Bilgegil, s. 32 vd. 18 Dev Nezreti:Tanzmatn ardndan kurulan ve daha sonra Adliye Nezreti, Adliye Vekleti ve Adliye Bakanl adlarn alan bakanlk. 19 . Hikmet, s. 27 vd. 20 Bilgegil, s. 66. 21 nder Ggn, Ziya Paa, 1. bs., zmir: Kltr ve Turizm Bakanl Yay.:815, 1987, s. 4-5. 22 Uman, s. 368.15

3

Avrupa ya kama karar ald. Ve bylece, l Paann lmne kadar yani yaklak be yl srecek olan Avrupa hayat balam oluyordu23. 1.1.1.4. Avrupada Geirdii Yllar Ziya Paann Avrupa hayat Pariste balad. Abdlazizin bir sergi dolaysyla Parise daveti zerine oradan ayrlmalar istenince Ziya Paa, Namk Kemal, gh Efendi ve Ali Savi, Hrriyet adl yeni bir gazete de karacaklar Londraya gitttiler24. Ayrca svire ve Cenevreye de giden Ziya Paa, 1871 de l Paann vefat zerine lkesine geri dnd25. 1.1.1.5. stanbula Dn ve Yrtt Valilikler stanbula dnnden bir buuk yl sonra Divn- Ahkm- Adlyede cr Cemiyeti Reisi olsa da bir sre sonra grevinden alnan ve bu srada madd-rh skntlar eken26 Ziya Paa, V.Murad dneminde Mabeyn Baktipliine getirilmiti. Fakat ni klar hoa gitmeyince buradaki grevi sadece bir gn srmt27. Daha sonralar alt aylk bir sreyle Marif Mstearlnda alt. Bu memriyetinde hep siysi-politik ilerle ilgilenen Ziya Paa, Knn-i Ess hazrlklarnda, Midhat Paann almalarna yardmc oldu. Ayrca Ziya Paa, II. Abdlhamidin nemle zerinde durduu ve kurulma amac, Avrupa basnnda ark ile ilgili kan yazlar tercme edip gerekli cevaplandrmay da yapmak olan Tercme Cemiyetine ve askerin klk ihtiyacn karlamak gayesine hizmet eden Hediye Cemiyetine de bakanlk yapt28. II. Abdlhamid tarafndan Suriye valiliine tayin edilen Ziya Paa, Suriyenin kendine has toplumsal durumu dolaysyla ok sknt ektii bu yerden Konyaya tayin edildi ve orada da eitim adna nemli almalar yapt29. Son olarak

Murat Uz, Ziya Paa Hayat ve iirleri ( Zafernamesiyle Terkib-i Bendi tamam olarak alnmtr), stanbul: Nmne Matbaas, Tefeyyz Kitabevi, 1946, s. 7. 24 Bilgegil, s. 113 vd. 25 . Hikmet, s. 53. 26 Bilgegil, s. 191 vd. 27 Nurullah etin, Ziya Paa, Tanzimat, haz. smail Parlatr v.dr., Ankara: Aka Yay., 2006, s.134. 28 Ggn, s. 10. 29 Bilgegil, s. 255 vd.

23

4

Adana valilii yapan Ziya Paa, burada tiyatro binas yaptrm, okullar atrm ve memurlara Franszca kurslar tertip ettirmiti30. 1.1.1.6. Veft ve ahsiyeti Ziya Paa, 17 Mays 1880de Adanada, sirozdan31 veft etmitir. Ziya Paann Kbrs dn hasta olan ve veft eden ilk einin ismi tesbit edilememitir. kinci hanm ise Saadet Hanmdr. lk einden Hayli Bey, Seniha Hanm ve Vhid Ziya Bey adl ocuu olmutur32. Zeksn lisan renmede, eletiri, istihz ve hicivlerinde ok etkili bir ekilde kullanan Ziya Paa, ocukluk yllarndaki bilinen hrsn, daha sonraki yllarda hayatnn her halini ekillendirmede etkili olan ikbl hrsna evirmitir. Bu hrs onu kimi zaman elikili davranmaya bile gtrmtr. Gerek siyas hayatnda gerekse edeb hayatnda yani eitli karelerde grdmz bu elikili tabloyu biraz da dnemin kendi ierisinde deerlendirmekte fayda vardr33. Nazm Paa34 anlarnda onun kiilii hakknda yle der: Ziya Paa, ok ho sohbetti. banda, resm mnasebetlerde; maiyetinde alanlara, kendisiyle temas edenlere kar ok ciddiydi. Fakat huss hayatnda, kendi evine ziyaretine gelenlere en kk bir memura bile byk bir nezketle mumele ederdi35.

1.2. Ziya Paann Eserleri 1.2.1. iirleri

. Hikmet, s. 65 ; Bilgegil , s. 277; Adanadaki almalar ile ilgili olarak fazla bilgi iin bk. Taha Toros, Ziya Paann Adana Valilii. 31 Vasfi Mahir Kocatrkn nszyle, Ziya Paann iirleri, s.5. 32 Bilgegil, s.411. 33 Bilgegil, s. 445 vd. 34 Esbak Selanik valisi. Ziya Paa Adana valisi iken mektupusu idi. bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri, s.1983teki dipnot bilgisi. 35 Nazm Paa, Bir Devrin Tarihi Ziya ve Mithat Paalarla Kemal Beyin Hayatlarna Ait Hatralar, Selanik Vali-i Sabk Nazm Paann Hatralar, stanbul: Arba Yay., 1992, s. 9 (21 Knn-i Sn 1932- 2 Mart 1932 tarihlerinde Cumhuriyet Gazetesinde tefrika edilmitir.)

30

5

Okul yllarnda, lalasnn k mer ve Gevherden ezbere okuduu beyitler, gazeller Ziya Paann iire olan ilgisini artrmtr. Yazd bir Nt- Nebevye ile iire adm atan Ziya Paa, ilk nceleri eitli nazreler yazmtr. Sadret Kaleminde tant Tezkiret-ura sahibi Davud Fatin Efendi ise ona vezin ve kafiye kurallarn retmitir. O da artk, gazeller, kasdeler, ark, nazre, hicivler, tarih dmeler ile bu yolculua devam etmitir. Klasik iirin btn ekillerini kullanan Ziya Paa, Avrupada kaleme ald iir ve n adl maklesinde Divan Edebiyatn yerip Halk Edebiyatn ve dilde sadelemeyi vse de Avrupadan dndkten sonra yazd Harbtla birlikte yzn tekrar Divan Edebiyatna evirmitir36. Klliyt- Ziya: Ziya Paann Avrupaya gitmeden ve Avrupadan dndkten sonra syledii manzumelerdir. Baslan ilk klliyt olan bu mecmua, ilk olarak 1881de stanbulda yaynlanm37, nder Ggn tarafndan Latin harflerine evrilmitir. Gazellerinde, Mslman beldelerin durumundan, Bblinin durumuna; toplumdaki inan ve ahlaki yapdan yaanan deiimlere; kendi valiliklerinden, zelden genele doru giden konular ele almaktadr38. Terc-i Bend: Ziya Paann iirde hretine vesile olan39 bu bendi, kinatn ve

yaratlmlarn durumundan, eitli hdiselerden bahsedip ibret alnmasna dikkat ekip, Tanrnn birlik ve azmetini dile getirmektedir.40 Peygamberler, Halifeler ve benzeri konular yannda ayrca halkn sosyo-kltrel-ahlk durumuyla ilgili tahlillere de yer vermektedir.

36

. Hikmet, s.11 vd. i. Hikmet, s. 85. 38 Daha fazla bilgi iin bk: nder Ggn, Ziya Paa, 1. bs., zmir: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. 815, 1987.37

i. Hikmet, s. 87. kr Kurgan, Ziya Paa; Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul: Varlk Yay., Yeni Matbaa, Ekim 1953, s. 39.40

39

6

Terkb-i Bend: Birka basks yaplm olan ve sosyal olaylar adeta hicvederek anlatan bu eser, Halep mebsu Muhammed Beir Efendi tarafndan Hadikur- Rind adyla Arapaya evrilmitir41. Zafernme: Ziya Paann bakalarnn azndan l Paay takdir eder gzkp yerdii ve hicvettii bu eseri; dua edip talama yaparak, nceden yaplan kaba dilli istihznn eklini deitirmi olmas42 ve sosyal-politik mizh gelitirmeye balamas asndan nevinin dikkat eken rneklerindendir43. Cemil Meri, Ziya Paann bu eseri hakknda, Byk bir kabiliyetin kk kinlerini dikenletiren Zafernme ifadesini kullanmaktadr44. Harbt: Ziya Paann, iirde ynn tekrar Divan Edebiyat tarzna evirdiini gsteren bu eserde; Arap, Acem, aatay ve Osmanl airlerinden semeler bulunmaktadr. 1874te Matbaa-i mirede baslm olan ciltlik byk bir eserdir. zellikle dikkat eken Mukaddime ksm,zetlenmi bir edebiyat tarihi gibidir45. 1.2.2. Nesir Eserleri, Tercme ve Derlemeleri: Bat edebiyatn okuyup tanyana kadar klasik edebiyatn btn ekillerini kullanan Ziya Paa daha sonralar dilde halkn anlayabilecei kadar sadelii savunur ve bunu kendi yazlarnda uygulamaya balar. zellikle gazete yazlar ve Emil tercmesi buna rnek olarak gsterilebilir46. Ziya Paann nesri Edhem Paann

. Hikmet, s.87. Kurgan, s.138. 43 Mehmet Kaplan, nci Enginn ve Birol Emil, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, 1865-1876, stanbul: Edebiyat Fakltesi Matbaas, 1978, s. XIV-XV. 44 Cemil Meri, Bu lke, stanbul: tken Yay., 1973, s.36. 45 i. Hikmet, s.94. 46 .Hikmet, s.77.42

41

7

arzusu zerine yazd Endls Tarihindeki ar slp bir yana braklrsa gittike sadeleen bir nesirdir47. Ry: Ziya Paann Londrada iken yazd ve aslnda onun siysi fikirlerini ihtiv eden dz yaz eklinde olan bu kk eseri, sonradan stanbulda baslmtr48. Osmanl mparatorluunun iine dt durumun sebebi olarak l Paay gsteren siys bir tenkid metni olan eser, olduka sade bir dil ile kaleme alnmtr49. Bu tarz bir eserin, edebiyatmzda rportajn ilk rnei saylabilecek karaktere sahip olduuna dair deerlendirmeler yaplmtr50. Arz- Hl: Bir dileke mahiyeti tayan, l Paaya olan kin ve husmetini yanstan, yetmi iki sayfalk, sade dilli bu eserini Ziya Paa, Londra ziyareti esnasnda Sultan Abdlazize sunmutur51. Verset Rislesi: Ziya Paann Avrupada iken yazd, adndan da anlalaca zere siysi olan bu risle iki uzun mektuptan oluur52. Defter-i Aml: ocuk terbiyesinin ehemmiyetini izhr etmek adna, kendi ocukluundan beri bana gelenleri53 olduka sade bir dille kaleme ald; bizdeki Avrup tarzdaki hatrtlarn ilk rneklerinden biri olan54 nsz yerindeki bu ksm, Ziya Paann

Ziya Paa, Trk Edebiyat Tarihi, s. 874. . Hikmet, s.112-113. 49 Kurgan, s.18. 50 Nihad Sami Banarl, Ziya Paa, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Fasikl 9, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1976, I, 878. 51 etin, s.251. 52 . Hikmet, s.120. 53 a.g.e., s.114-115. 54 Banarl, s.878.48

47

8

lmnden sonra Ziya Paann Evn- Tufliyyetine Dair Makalesi ismiyle Ebuzziya Tevfik tarafndan yaymlanmtr55. Endls Tarihi: Tezimizin konusunu tekil eden bu eseri, geni bir ekilde incelemeye alacaz. Engizisyon Tarihi: Ziya Paann Theophile Lavallee adl Fransz corafyac ve tarihisi ile dier bir56

Fransz yazar Cheruel den zetlemek sretiyle tercme ettii bu tarih,

ayn dnemde yazlm olmasna ramen dil asndan Endls Tarihinden daha sdedir. spanyadaki Engizisyon mahkemelerinde zellikle Yahdilere yaplan ikenceleri anlatmaktadr57. Riynn Encm: Fransz komedyacs Molierein Tartuffe isimli komedyasnn Ziya Paa tarafndan, sade bir dille yaplm manzm tercmesidir. ki yzl bir sofu olan Tartuffe konu edilmitir58. 1.2.3. Gazete Yazlar Ziya Paa eitli zamanlarda olmak zere Muhbir, Hrriyet, ttihd, nklb gazetelerinde ou zaman kendi ismiyle bazen de rif mahlasyla, edeb, siys, kiisel yazlar yazmtr59. Bu yaz ve maklelerinde beenmedii siys tabloyu tenkid eder; Tanzimat devrinde d mdahalelerine nasl yol aldn,

mdahalelerin nasl genilediini tasvr eder; medrese eitimindeki, ml konulardaki noksanlklar ifade eder60. Devrinin realitelerini61 ifade eden maklelerinde tahlilci ve55 56

Uman, s.405. . Hikmet, s.111. 57 Ggn, s.30. 58 a.g.e., s.103 vd. 59 Bilgegil, s.113 vd. 60 hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat 2, Komisyon, stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1999, s. 786 vd. 61 Gzde Sanak, Ali F. Karamanlolu ve Mehmed avuolunun Ders Notlar, 1962, Edebiyat Dersleri / A. Hamdi Tanpnar, haz. Abdullah Uman, stanbul: Yap Kredi Yay., 2002, s.171.

9

tenkidci zeks ile devrine gre yksek bir dnce seviyesine ulat ifade edilmektedir62.

62

Mehmet Kaplan v.dr., s.XIII.

10

2. ZYA PAANIN ENDLS TARH 2.1. GENEL BLGLER VE MUHTEVASI 2.1.1. zelliklerine Genel Bir Bak Endls Tarihi, giri mahiyetindeki bir ksmla balamaktadr. Drt cildi tek kitap halinde baslm olan eserin birinci cildi iki yz sekiz, ikinci cildi yz on dokuz, nc cildi iki yz doksan drt, drdnc cildi yz krk sekiz sayfadan olumaktadr. Ziya Paa, giri ksmnda Endls Tarihinin lzm ve faydas zerinde durmakta, byle bir medeniyet hakknda yeterince bilgiye sahip olunmamasn byk bir eksiklik olarak grdn ifade etmektedir. lk ciltte, slm fetihlerin balamas, Endlste kurulan slm devletlerinin tarihi seyri, mslmanlarn oradaki Hristiyan devletlerle olan ilikileri, daha ok dnemin melikinin ismi bal altnda anlatlm ve devletin sona ermesine kadar geen sre bylece tamamlanmtr. Drdnc cilt ise, Endls ilim ve medeniyetine ayrlmtr. Eser, dnemin yaz slbuna uygun olarak olduka ssl bir ekilde kaleme alnm, sk sk Arapa, Farsa beyitler, nedeler, ktalar ve ataszleriyle renklendirilmitir. leride eserin zelliklerini daha ayrntl bir ekilde vereceimiz iin burada bu ksa aklama ile yetiniyoruz. 2.1.2. Yazl Sebebi ve Yazl Tarihi Ziya Paa, esas konuya balamadan nce nsz niteliinde olan ilk sayfalardaki bahiste, niin byle bir alma ihtiyac hissettiini yle ifade etmektedir: Amma alt yz trihinden sonra gerek hilfet-i Badd ve gerek idre-i Endels tegallbt- kevniye ile rehn-i zevl inkrz olarak kevkeb-i drre-i slm matla- Rmdan eia-p- mefrik-i enm olmala, Baddn kurb-i civr cihetiyle ann dkntleri Rmistann ileride kesb ettii feyz u irtifya medr- kll olup, ol havlde bulunan nice ulemy- fazlet- iar ve ktb sr ber tarafa nakl

11

edilmi ise de Endels63n bud-i mesfesi ve oradaki dvel-i slmiyyenin mutaassbn Hristiynn araza-i iddet-i intikmlar olarak pek ziyde rahne-dr ve mteferrik ve tr u mr ve mevcd olan sr- ilmiyyelerinin eksersi tume-i te-i kahr u demr olmu olmas cihetiyle o tarafn enkzndan Devlet-i Osmaniyye hi istifde edemediinden baka, ol iklm-i cesmin ahvli bile ahl-i arkyye beyninde bir efsne-i b-ahkm gibi bir mddet azlarda sylenp sonralar btn btn mahv u b-nin olmudur. Halbki ibu Endels ktasnda zuhra gelen heyet-i mctemia-i slmiyyenin mebde-i teekklnden hir-i inkrzna kadar yedi yz yldan ziyde zaman gzern edp, bu mddet-i medde arasnda cereyn eden vukt ve hussiyle Arablarn kta-i mezkreye sret-i tecvzleri ve hn-i tahattlerinde bulduklar ahvl ve orada f eyledikleri sr- imret ve malbn hakknda ittihz ettikleri meslek-i adl u merhamet ve kbetinde mazhar olduklar mumelt ve sir havdist hakkten yn- keml-i itin ve iltift- umrdan olduu hlde imdiye kadar byle bir eser minassa-i uhdda cilve-ger olmam ve bunun sebebi dahi nki spanyada Hristiyanlarn lehb-i nr- taassublarndan hals olmu ktb-i Arabiyye pek ndir olup Fakat gerek Endels ve gerek Avrupa mverrihlerinden meslek-i b-tarafne ihtiyr etmi baz muhakkknin eserlerinde grlen muhkemt- makle ve bazen dahi bu yolda mevve zikr olunmu bir vakann siyk u sibk delleti ile ekser ahvl vreste-i kuyd-i ikl olmak imkn ve ihtimline rub-mesknun ktat- cesmiyyesinden byle bir ktada ser-ber-verde-i ubede-gh- devern olan havdis-i muten bihdan cmle millet istifde eyledikleri hlde, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye gibi sye-i sayi-vye-i adl u nasfetinde her trl malmttan intifa olunmak mcz ve mrevvec olan bir devlet-i madelet- perver-i ahl ve tebasnnEndls: Kelime kkeni tam tesbit edilememi olan Endls (Endels) ismi, Araplar tarafndan spanya iin kullanlm ve spanyolcaya Andalucia eklinde gemitir. lk slm fetihlerinin son blmn oluturan Endls fethi iin 710 ylnda keif amacyla gidilmi, Ms b. Nusayrn nceden gnderdii Trk b. Ziyd komutasndaki orduya kendisi de fethin tamamlanmasna yardmc olmak amacyla birlikleriyle 712de katlm ve fetihten sonra Endlste 755e kadar srecek olan Valiler Dnemi balamtr. 756-1031 yllar arasnda Endls Emevileri, 1031-1090 yllar arasnda Mlkt-tavif, 1090-1147 yllar arasnda Murbtlar, 1147-1229 yllar arasnda Muvahhidler, 1238-1492 yllar arasnda ise Grnata Ben Ahmer Emirlii (Nasrler) hkm srmtr. Bylece Endlste slm hkimiyeti son bulmu, kalan Mslmanlar ise morisko ad altnda byk skntlar yaamlar ve 1609 ylnda tamamen o blgeden srlmlerdir. Geni bilgi iin bk. Mehmet zdemir, Endls, DA, XI, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, (211-225).63

12

mahrm ve b-gne kalm olmas teessf dahi munzam olarak ibu iki vech-i ceml zikr olunan iki meseleye kar birer mskit dell...64. fade edildii zere, Endlsn dier slm ehirlerinden uzak oluu ve ayrca yedi yz yldan fazla ynetimde kalm slm idaresinin taassub sahibi Hristiyanlar tarafndan, neredeyse btn medeniyet unsurlarnn ortadan kaldrlmas sebebiyle Osmanlnn

gndeminin dnda kalmtr. Ziya Paa, douda halk arasnda sadece bir efsane olma deeri tayan bu medeniyetlere rnek tekil eden Endlsn tarafsz tarihilerin syledikleriyle tekrar aydnla kavuturulmas gerektiine inanmaktadr. nk o topraklar ok deerli alimler de yetitirmitir. Ayrca Ziya Paann bk kalan bu kubbede bir ho sad imi sznce, ismini ve eserini bkletirmek gibi doal bir niyeti de vardr. te bu ama ve niyet onu, bu eseri hazrlamaya sevketmitir. Bu ideolojik a dnda smail Hikmet Endls Tarihinin telif sebebine dnemin artlarna gre, kendini gsterme ve ykselme gayreti asndan yaklamakta ve yle demektedir: Her ir ve edip iin zamannn takdirini kazanmak ilk gayedir. Bu da ancak zamannda kymet ve hret sahibi olan stadlar taklit ve tanzir ile olur. Onlara yetimek, onlar srasna gemek, mevkiini yapmak demektir65. smail Hikmet, Endls Tarihinin balang sayfasndan bir para rnek vererek, bu eserin Ziya Paann mnliini, o zamann mn geinen kalem sahipleri arasnda isbt ettiini belirtmektedir. ki czden oluan eserin ilk cildi 1859da Takvimhne-i mirede, yine iki czden oluan ikinci cildi 1863de Tercmn- Ahval Gazetesinde baslmtr66. 1887de ise drt cilt tek kitap halinde yaynlanmtr67. 2.1.3. Tertib ve Muhtevs64

Ziya Paa. Endls Tarihi, nr. Kirkor, II.bask, I-IV, Dersadet: Karabet ve Kasbar Matbaas, I-

II-III:1304 (1886), IV: 1305 (1887), I, 4-7.65 66

. Hikmet, s.109. a.g.e., s.108. 67 Ggn, s.30.

13

Drt cilt halinde dzenlenmi olan Endls Tarihinin giri mahiyetinde olan be sayfalk ksma Ziya Paa, mutd olduu ekilde besmele, Allah vgyle birlikte hamdele, Peygamberi vgyle birlikte salvele ile balamtr. Bu eseri ilim ve irfan sahiplerine hediye ettiini belirttikten sonra, slmn doduu ve yayld yerlerde meydana getirdii deiim ve geliim, fetihler, Endls ktasnn durumu, orada neet eden medeniyetin nemi, fakat Osmanl lkesinde bu medeniyetten yeterince haberdar olmay, bu eserin meydana getirili sebebi, izlenen yol, esere kaynak tekil eden kitaplarn zellikleri ve Padiah Sultan Abdlmecid Hna vgyle devam etmektedir. Ayrca kendisinden sonrakilerden de eksiklerin tamamlanmas hususunda temennde bulunmaktadr. Daha sonraki sayfalarda slmn douu esnasnda Arap kabilelerinin kt halleri, slm akidesinin hayatlarna giriiyle birlikte hayatlarnda tezhr eden deiimler, fetihlere balaylar, ilim ve irfn mealeleriyle gittikleri yerleri aydnlatmalar, hilfet merkezlerinin nce Medine, sonra am, Badat, Msr ve Endls topraklarnda bulunduundan bahsetmektedir. Fetihlerin temel zelliinin ise adlet ve medeniyet tayc olmasn vurgulamaktadr. Sonralar slm yldznn Diyr- Rmda parlamaya balad, Endls uzakta olduu iin Osmanlnn oradaki ilim ve medeniyetinden istifade edemedii, o topraklarn mutaassb Hristiyanlar tarafndan mahvedildii zerinde durmaktadr. Yine o blgenin, doudaki ahl arasnda, efsne gibi dillerde dolap unutulduundan, oysa ki Araplarn oray sahiplenileri, adletli davranlar sayesinde yedi yz yldan fazla hkm srm olmas, braktklar eserlerin ve kitaplarn Hristiyanlar tarafndan yaklp ykld iin pek ulamam ve Osmanl alimleri tarafndan onlardan bahseden bir eser vcuda getirilmemi olmasndan bahsetmektedir. Bu ykmdan kurtulan ve Avrupallarn ellerine geerek lisanlarna tercme edilen kitaplar da ok azdr. Ona gre sahih bir Endls tarihi iin Arapa eserler yeterli deil, Avrupa lisanlarndakileri tercme iinin de hem zaman alc hem de klfetli olaca ikrdr. Ayrca bu eserlerde tarafl bilgiler de oktur. Bu yzden

14

eserin hazrlanmasnda Endls ve Avrupal tarihilerin tarafsz olanlarnn verdii bilgilerin tercih edilmeye alldn ifade etmektedir.68. Bu bilgilerden sonra Endls Tarihi genel olarak, drt cz halinde tertip edilmi; bu tertip kendi iinde balklara ayrlmtr. lk ciltte bu balklar; meliklerin zamanlar eklinde olup, son ciltte ise medeniyete dir keifler, ilim ve marife dair balklar altndadr. 2.1.3.1. Birinci Cilt Bu ksmda altmnc sayfaya kadar herhangi bir balk konulmadan, spanyada kurulan Ben meyye hnedn zamanna kadarki trih sre anlatlmaktadr. Bu balamda deinilen konular yledir: Hz. Osman zamannda fetih iin Ifrkiyye tarafna gnderilen ilk ordu, Tunus civarnn fethi, Ukbe b. Nfinin fetihleri, Moritanyadaki Berberlerin yardmlar, Maribe gitmek iin Msa b. Nusayrn tayini, Berberleri hezimete uratmas, fethettii yerlerin halkna kar adletli davranmas, Berberleri de ordusuna katarak yeni fetihlerde bulunmas, spanyann corf ve trih gemii, spanyada yaayan milletler, kurulan ehirler, Yunanllar, Romallar ve Got kavminin oraya tahakkm, Musa b. Nusayrn spanyay fethinden hemen nceki idr yaplar. Bundan sonrasnda ise Maribin fethi iin Msa b. Nusayrn, dnemin Emev halifesi Velid b. Abdlmelikten izin almak iin blgenin coraf gzelliklerini vc ifadeler kulland bir mektup gndermesi, Msann asl amacnn spanyann fethinden sonra Fransa ve Macaristan fethedip Macaristan tarafndan gelerek Konstantniyyeyi (stanbul) alarak hads-i erifin vgsne nil olmak olduu, Msann fetih hazrlklar, Trk b. Ziyd la birlikte hareketi, spanya kralnn bu fetihler karsnda aknlk yaayp asker toplamas, Mslman ordusunun silahlan ekli, Trk b. Ziydn cesretlendirici konumas, kazanlan zafer, Tuleytula, biliyye ve dier nemli ehirlerin fethi, halkn her adan emniyetinin salanmas iin artnme hazrlanp btn ehirlerde ilan, krala olan iyi davran ortaya konulmaktadr.

68

Ziya Paa, I, 2-7.

15

Ms b. Nusayr ile Trk arasnda geen baz meseleler ve baz rivayetler, halife Velidin vefat, Sleymn b. Abdlmelikin tahta gemesi, Msnn ama dn, Msnn hak ettii iltift yerine halifeden hakret iitmesi, halifenin Ms b. Nusayrn oullarna yaptklar, zellikle Msnn sonra Marib ve Endlste vekil brakt olu Abdlazizi ldrtmesi, Endls idresine Eyyb b. Habbin getirilmesi, divann biliyyeden Kurtubaya nakli, o dnemde spanyann drt blgeden olutuu, oralarda yaayan halklar ve hepsinin inanlarn serbeste yaayabiliyor olmalar, zerinde durulan konulardandr. 98 (716) ylnda am idresi tarafndan el- Hr b. Abdurrahmn es-Sakaf nin Endlse vali tayin edilmesi, Fransa snrndaki Bertat dalarna kadar yaplan fetihler, iki yl sonra onun yerine es-Semhin tayin edilmesi, kiilii, denizcilikteki gelimeler, ehid olmas ve yerine adleti ve slm, Hristiyan ve Yahudi hukkunu hakkyla icr eden dier valiler ve sonra da 110 (728) senesinde vali olan Abdurrahman b. Abdullah el-Gafiknin getirilii anlatlmaktadr. Onun zamannda yaplan fetihler, 113 (731) ylnda Bertat dalarn ap Tule, Bordo, Puvatya ve birok ehri almas, daha sonra fethedilen Tr ehrinde ganimetin bol oluunun Mslman askerin hareketini sekteye uratmas ve bunun Mslmanlara ar bir ceza olarak dnd vurgulanmaktadr. Bu savata Abdurrahmn ehid olmu, kalan asker Erbne ye kamtr. Puvatya sava 114 (732) ylnda meydana gelmitir. Ayrca bu sayfalarda Mslmanlarn adletli idreleri, ilim ve medeniyet sahalarnda yaptklar ve bunun Hristiyan tarihiler tarafndan vlmesi, ehl-i slmn erefinin artmasnn sebebinin ancak slm dininin erefi sayesinde olduu, yenilgilerin ise din dndaki i ve d sebepler dolaysyla olduu, ayrca Bertat da yani Pirenelerin tesinde yaanlan yenilginin sebepleri sralanmaktadr. Abdlmelik b. Katn Endlse emir olarak atanm, daha sonra ise halife Him tarafndan onun yerine Ukbe b. Haccc el-Kays getirilmitir. yi idresi sayesinde spanyadaki durumu iyice dzeltmi, uygulamalarndaki adlet sebebiyle dost dman herkesin vgsn kazanm, ehir ve kylerde okullar yaptrm, rtbe ve memuriyetleri herkese ak hale getirmitir. huzuru salayp tekrar gaz

maksadyla Frank blgesine gidecek iken, Kuzey Afrikada murbtn diye bilinen Berber kabilelerinde kan isyanlar zerine yoldan dnm, Cebel-i Trk geerek

16

sileri itaat altna alp yeniden Endlse gelmitir. Onun Endlsten bu sebep dolaysyla uzak kal buradaki her nemli idarenin kendi bana buyruk hareket etme dncesine girmesine sebebiyet vermitir. Him, 124 (741) senesinde vefat etmitir. Hric isyanlara kar yaanan Ifrkiyye bozgunlar Endls kendi yneticileri tarafndan idre olunmas gibi dncelere yneltmi, Ukbeden sonra halife tarafndan Endlse vali olarak gnderilen bn Katn bunu fark ettii iin zerlerine asker gndermitir. Fakat onlar kendi aralarnda birleip valiye galip geldiler. Endls halk bu durumu Ifrkiyye valisi olan Hamdullha iletip ondan iktidar iin gl bir kii istediklerinde, o Hizan b. Drr el- Kelbyi, Berberlerden byk bir toplulukla 126 (743) ylnda Endlse gnderdi. Memleketin asyiini uzun sre koruma amacyla, her kabileyi kendi vatannn havasna, suyuna ve iklimine benzer mahallere yerletirdi. Bu dnemde Asturi blgesi dnda btn spanya, slm idaresindeydi. Ancak Asturie giderek slm ynetimine yk olmaya balayacak ve sonunda da kne sebep olacaktr. nk dalarla evrili olan bu blge deniz kysna kadar uzanyordu ve slm ynetimine girmeyenler buralara saklanmlard. slm ordusu ise bu taraf nemsememi ve dier taraflara doru gitmiti. Onlar da bunu intikam iin frsat bilmilerdir. Bunlarn banda slmn zuhrundan nce Belay adl biri bulunuyordu. 133 (750) senesinde Belayn damad Alfons kral seilmi ve lkesini elemenke ehri yaknlarna kadar geniletmitir. Vali ald iyi tedbirlerle spanyann syiini salamsa da kendisine yer verilen baz kabileler bunlara kanat etmeyip isyna kalkmlar, hatta vali hapsedilmitir. Hapisten kurtarlsa da yolda ldrlmtr. Bu srada bn Seleme el-Czm, Kurtubay; Semil de Sarakosta ile kuzeydeki eyletleri istil edip bamszlk iddiasna kalkmlardr. Fakat bu kark durumun zm iin kabile ileri gelenlerinden oluan mzkere meclisi Ukbe b. Nfinin torunlarndan Ysuf Abdurrahmn el-Fihryi 129 (749) ylnda vali semilerdir. Bylece ilk defa vali amdaki halife tarafndan onaylanm olsa da, ona mracaat edilmeden Endlsteki liderler tarafndan aralarndan biri vali

17

seilmitir. Bylece halifenin Endls ktas zerindeki nfuzu azalm oluyordu. Ysuf el-Fihri gerek Mslmanlar ve gerekse Hristiyanlar arasnda baarlaryla kabul grmtr. Onun zamannda spanya be ksm olarak kabul edilmitir. Kurtuba, Tuleytula, Mride, Sarakosta, Erbne vilayetleri ve bunlara bal mekanlar. Ysufun baarl idaresi drt sene srd. Peygamberimizin alemdr olan ztn torunlarndan mir b. Amr el-Kureyyi emirl-m grevinden azletmesi, spanyada yeniden isyn ortam meydana getirdi. Ayrca douda Abbasilerin ortaya k, Emevilerin k hdiseleri de halk arasnda duyulmutu. mir, evvela Abbasiler adna amdan gelen kabileleri sonra da Berberileri ayaklandrp Sarakostay zabtetti. Vali Ysuf da Yemenden gelen kabileleri ve dier baz yerlerin halkn kendi yanna ekti. 138 (755) senesinde meydana gelen iddetli arpmada mir yenilerek kamak zorunda kald69. Birinci ciltte sayfa altmtan sonraki balklar u ekilde sralanmaktadr: spanyada Kurulan Ben meyye Hkmeti st bal ve Melik I. Abdurrahmnn Zemn70, Him b. Abdurrahmnn Zemn71, Melik Hakemin Zemn72, II.Abdurrahmn b. Hakemin Zemn73, Endels Beinci Meliki Muhammed b. Abdurrahmnn Zemn74, Endels Altnc Abdurrahmn 76, kinci Meliki Mnzir b. Muhammedin Zemn, Melik Abdullah b. Muhammedin Zemn75, Melik nc Melik Hakem ibni nc Abdurrahmnn Zemn77, Melik kinci Him ibni Hakem Mstansrn Zemn78, Mtegallib Muhammed b. Abdlcebbrn Zemn, Sleyman Mteallibin Zemn79, Melik Him b. Hakemin kinci Defa Clsu80, Sleyman Mteallibin kinci Defa Teallb Zemn81, Ali b. Hammdun

Ziya Paa, I, 10-59. Ziya Paa, I, 60-74. 71 Ziya Paa, I, 74-78. 72 Ziya Paa, I, 78-84. 73 Ziya Paa, I, 84-96. 74 Ziya Paa, I, 96-103. 75 Ziya Paa, I, 107-112. 76 Ziya Paa, I, 113-148. 77 Ziya Paa, I, 149-160. 78 Ziya Paa, I, 161-184. 79 Ziya Paa, I, 184-188. 80 Ziya Paa, I, 188-191. 81 Ziya Paa, I, 191-194.70

69

18

Zemn82, Melik IV. Abdurrahmn ile Ksm b. Hammdun Zemnlar83, Melik V. Abdurrahmn el-Mstazhir billh Zemn84, Muhammed b. Abdurrahmn Mstekf billhn Zemn85, Yahy b. Ali b. Hammdun Zemn86, Melik Him b. Muhammed b. Abdlcabbrn Zemn87. 2.1.3.2. kinci Cilt kinci ciltte yer alan balklar u ekildedir: Tavif-i Mlk88 ve Murbtn89 Devleti Zemn90, Melik Cevher b. Muhammedin Zaman91, Melik Muhammed b. Cevherin Zaman92, Zuhr-i ve Hurc-i Murbtn93, Vurd-i Murbtn bi-spanya94, Zuhr-i Shib-i Devlet-i Muvahhidn Muhammed b. Tmert el-Mtehir bil-Mehd95.

2.1.3.3. nc Cilt

Ziya Paa, I, 194-195. Ziya Paa, I, 195-198. 84 ZiyaPaa, I, 198-200. 85 Ziya Paa, I, 200-202. 86 Ziya Paa, I, 202-204. 87 Ziya Paa, I, 204-208. 88 Mlkt-tavif: Endls Emev Devletinin ardndan 1031-1090 yllar arasnda hkm srm kk devletleri ifade eder. Bamszln ilan eden bu nfuzlu ailelerden bazlar unlardr: Znnnler, Abdler, Eftsler. Bu dnemde Mslmanlar arasnda kendilerinin zayflamasna ve Hristiyanlarn reconquista hareketini balatp glenmelerine sebep olacak savalar devam etmitir. Hatta nemli baz yerlerin hristiyanlarca zaptedilmesi zerine Kuzey Afrikada hkm sren Murbtlardan yardm istenmitir. Daha fazla bilgi iin bk. Mehmet zdemir, Endls, DA, XI, 214. 89 Murbtlar: 1056-1147 yllar arasnda kuzey Afrika, Endls ve Balear adalarnda hkm sren, kurucusu din limi Abdullah b. Ysin olan, berber hnedn ve devletidir. Ed-Devletl-Lemtniye, el-Mtesellimn, el-Mlessimn diye de isimlendirilen bu devlet, Ysuf b. Tafin dneminde, en byk slm devletlerinden biri olmu; kk emirliklere blnm; lkesinin snrlarn Tunustan Atlas okyanusuna kadar geniletmi ve Endlste sona ermek zere olan slm varlnn devamnn salamtr. smail Yiit, Murbtlar, DA, XXXI, stanbul: 2006, (152- 155). 90 Ziya Paa, II, 2-14. 91 Ziya Paa, II, 14-20. 92 Ziya Paa, II, 20-48. 93 Ziya Paa, II, 48-54. 94 Ziya Paa, II, 54-97. 95 Ziya Paa, II, 97-119.83

82

19

nc ciltteki balklar yledir: Muvahhidn96 ve Ben Ahmer97 Zemnlar ile Mdeccern Hakknda cr Olunan Mumelt ve ana Mtaallik Vukt Beynndadr98, Veft- Abdlmmin99, Vaka-i entemirn (entern) ve ehdet-i Sultn Eb Yakb h, Cls-i Sultn Yakb, Erke Muhrebe-i Mehresi, Veft- Sultn Yakb, Veft- Muhammedin-Nsr ve stily- bbeze, Bakiyye-i Ahvl-i Muvahhidn, Veft- Ysuf el-Mustansr ve S-i Tedbr-i Cls-i Melik Abdullah el-Mansr, Ahvl-i Kral Ferdinando100, Melik Memn ve ve Gavil-i nhizm ve spanyaya Mrru Ebul-Al drs, Teebbst- Melik Memnun

Mtehaddise,

Veftyla Muvahhidn Devletinin nkrz, Kral Cekomun Cezyir-i Balyr Sret-i stils, ri-i spanya ve Sret-i Zuhr-i Devlet-i Ben Ahmer, Taarruzt- Ferdinand ve Cekom ve Melanet-i Don lvar, Bakyye-i Ahvl-i bn Hd, stily- Kurtuba101, Mefsid-i Kral Ferdinando, Cls-i Eb Abdullah Muhammed b. Ysuf b. el-Ahmer, stily- Belensiye ve Harekt- Gadriye-i Kral Cekom, Kral Ferdinandonun stils, Mursiyeye Taarruzu, Aragon Kral Cekomun Denye ve tbeyi stils, Katle Kral Ferdinandonun Ercne biliyeyi stils, Veft- ve Cehni Kral Ferdinandonun Katle,

Kral Ferdinando, Ahvl-i Hkmet-i

Mamriyet-i Grnata, Biny- Kasr- el-Hamr, Hareket-i Mdeccirn102-iMuvahhidler: 1130-1269 yllar arasnda Kuzey Afrika ve Endlste hkm sren Berber hnedndr. Murbtlarn yanl bulduklar baz din uygulamalarn durdurmak amacyla yeni bir slah hareketinin temsilcisi olarak Kuzey Afrikada ortaya kmtr. Hnednn kurucusu bn Tmert din ilimlerinde sahip olduu zengin birikimin yannda eylemci kiilii ile de dikkat ekmitir. Mehmet zdemir, Muvahhidler, DA, XXXI, stanbul, 2006, (410-412). 97 Ben Ahmer (Grnata Emirlii, Nasrler); Muvahhidlerin kab yenilgisinin (609/ 1212) ardndan Endlste ok sayda ehir dm ve Mslmanlarn elinde kalanlarda otorite boluu ortaya kmt. Bu srada baz liderler bulunduklar merkezlerde kendi balarna hareket etmeye balamlard. Onlardan bnl-Ahmer diye tannan Muhammed b. Ysuf bir sre bn Hda tbi olmu, onun lmnn ardndan ise Grnatada (Granada) emirl-mslimn unvan ile Glib billh lakabyla biat alp Nasrler hnednn kurdu. 250 yldan fazla hkm sren Nasrler Devleti, kurucusu bnl-Ahmere nisbetle Ben Ahmer, baehrine nisbetle Grnata Sultanl veya Grnata Emirlii olarak da adlandrlmatr. smail Yiit, Nasrler, DA, XXXII, stanbul, 2006, (420-424.). 98 Ziya Paa, III, 2-8. 99 Ziya Paa, III, 8-32. 100 Ziya Paa, III, 32-58. 101 Ziya Paa, III, 58-80. 102 Mdeccer (Mudejar: Ziya Paa, spanyolca okunuunu tercih etmitir.). Mdeccen: spanyollarn, Mslmanlardan geri ald Endls ehirlerinde bir sre daha antlamalar erevesinde, getto benzeri mahallelerde ya da kendilerine ayrlm kylerde yaayan ancak daha sonralar hristiyanlatrlan Mslmanlar iin kullanlm bir ifadedir. Arapa kaynaklarda mdeccel, spanyolcada ise mudejar eklinde kullanlmaktadr. Mehmet zdemir, DA, XXXI, stanbul, 2006, s.465.96

20

Belensiye, Mefsedet-i Ben akaylle, stil-y Mursiye, Hareket-i Sniye-i Mdeccern-i Belensiye ve Veft- Kral Cekom103, Veft- Muhammed b. elAhmer ve Vrd-i Sultn Yakb Eb Ysuf bi-Endels, Vaka-i Don Nuno, Kral Alfonsun Hal-i ve Sultn Yakbun Muvenetiyle Defa-i Sniyede Clsu, Muhtabt- Sultn Yakb ve Melik Muhammed-i Sni, stikrr- Devlet-i Ben Ahmer, Veft- Muhammed-i Sni ve Giriftri-i Cebelit-Trk, Tampele Vakas, Ahvl-i Reyy- slmiyye104: Bu balk altnda, Ziya Paa, mslman halkn durumunu anlatrken; spanyadaki Hristiyan ynetime tbi Mslmanlarn, mrtedler, esirler, azadllar ve mdeccerler105 adyla anldklar bilgisini vermitir. Bu Mslmanlarn haklarnn ne kadar kstl olduu; damgal birer kle haline getirildikleri; verilen cezlarn ne kadar ar olduu ve zellikle esirlerin insan saylmad olaylar tafsiltyla anlatlmtr. zellikle mdeccerleri anlatrken, onlarn hibir yerde hristiyanlarla birlikte yemek yiyemediklerini ve ayn hamamda dhi ykanamadklarn bildirmitir106. nc ciltteki dier balklar ise yledir: Katle Kral

Ferdinandonun Sret-i Veft, ri-i Hkmet-i Grnata, stirdd- Beyz ve Martus ve Katl-i Ebul-Velid, stirdd- Cebelit-Trk ve Katl-i

Muhammed-i Rbi, Ahvl-i Melik Ysuf

Ebul-Haccc, Abdlmelikin

Endelse Mrru ve Sret-i nhizm107, Tafsl-i Vaka-i Tarf ve nhizm slmiyn, stily- Cezretl-Hadr, Vaka-i Cebelit-Trk ve Veft- Kral Alfons, Katl-i Ysuf sml ve kbet-i Ebul-Haccc ve Hl-i Muhammed-i Hmis, Katl-i Hl-i Eb Sad, Ahvl-i Ahvli, Mdeccern, Aragon ve Katle Belensiye

Hkmetinde Mdeccerlerinin

Bulunan Mdeccernin

Ahvli108, Keml-i Mamriyet-i Grnata, Hikmet, Eb

Abdullah Ysufun ve Muhammed-i Sdisin Zemnlar, Ysuf-i Slisin Zemn, Osman103 104

Muhammedl-Yesrnin bi-Tekrr Hal-i ve Defa-i Slisede b. smilin

Clsu, Muhammedl-Yesrnin nc Defa Hal-i ve Muhammed b. el-Ahnefin Clsu, Muhammed Clsu, Tafslt,

Ziya Paa, III, 80-96. Ziya Paa, III, 96-127.

106 107

Ziya Paa, III, 96-127. Ziya Paa, III, 127-141. 108 Ziya Paa, III, 141-168.

21

Cls-i Mel Ali Ebul-Hasan 109, Ahvl-i Grnata, S-i Tedbr-i Ebil-Hasan ve stily- el-Ham, Muktelt- Dhiliyye ve stihls- Le, Harekt- Ebi Abdullh ez-Zaal ve Giriftri-i Ebi Abdullh es-Sar, ri-i Grnata110, Teebbst- Ferdinand ve zabel ve stily- el-Vvl-Uzine ve Nemke ve Setnil, stily- bi-Nemke ve Kavin ve Kartema ve Ronda (Runde) ve sire, Muhsara-i Lce ve Vales ve Himmet-i Ebi Abdullah ez-Zaal ve Rdvan111, Hynet-i Ebi Abdullah es-Sar ve stily- Malaka, Tafslt, Gayret-i ez-Zaal ve Sret-i stily- ehr-i Beyz, Ahvl-i Grnata ve Eb Abdullah Mvere-i es-Sar112, Uzr-i ve kbet-i Hl-i Ebi Abdullah Resy- Grnata, Grnatallarn ez-Zaal, Devlet-i Aliyye-i

Osmaniyyeden stimddlar, Mddet-i

Muhsara ve Biny- Sentafi Dir Mukvele-nme113,

(entefle, Santafila), Mvere-i Sniye ve Hamiyyet-i Msa, Grnatann Teslmine ve Ahlsine Verilecek mtiyzta Grnata Meliki Mevl Eb Abdullah es-Sar ile Mteallikt in Kral Ferdinand ve Kralie zabel Tarafndan t Olunan mtiyz-nme, Gayret-i Msa b. Ebul-Gzn, ri-i Grnata ve Nme-i Kral Ferdinand, Sret-i Nme114, stil-y Grnata ve nkrz- Devlet-i slmiyye115. 2.1.3.4. Drdnc Cilt Drdnc cilt, yz krk sekiz sayfadan olumaktadr. Endelsde zuhr eden baz mehr ulemnn ahvli ve ilm eserleriyle birtakm memleket ve beldelerin isimleri, mevkileri, slm ahlsinin baz dhil idresi ve mill detleri ve meden hizmetleri beynndadr. aklamas altnda; Endlsl Mslmanlarn hristiyanlar tarafndan urad eitli bellar, Endlsn yetitirdii limleri dounun ok da fazla tanmad, s.4-69 arasnda verilen cetvelin meydana

109 110

Ziya Paa, III, 168-194. Ziya Paa, III, 194-211. 111 Ziya Paa, III, 211-241. 112 Ziya Paa, III, 218-214. 113 Ziya Paa, III, 214-276. 114 Ziya Paa, III, 276-291. 115 Ziya Paa, III, 291-294.

22

getiriliinde izlenen yol, bu cetvelde bulunmayan daha ok limin var olduu anlatlmaktadr116. Balklar ise u ekildedir: Baz Mehir-i Fuzaly- Endels: Bu balk altnda knye, isim ve hreti; maskat- resi (doum yeri); trih-i ve mahall-i veft; mterif olan sr blmleriyle oluturulan cetvelde iki yz doksan sekiz lim tantlmaktadr117. Memlik-i Endels bal altnda yz seksen yedi ehir, belde ve ada, coraf, trih, kltrel, mehr olan taraflar, yaplar, ahlsinin etnik yaps, orada yetien mehr ahsiyetler, bazlarnn imdiki durumlar ile birlikte tantlmaktadr118. Ziya Paann ehir tantmlarn hangi eserleri kullanarak yaptn, eserin kaynaklar hakknda bilgi verirken aktarmaya alacaz. Endels Ahl-i Mslimesinin Baz Usl-i Millyeleri 119, Hkmet-i slmiyye Raiyyetinde Bulunan Askeriyye124, Umr-i Bahriyye125, Arablarn Bahr-i Hristiyanlarn Ahvli120, Ahvl-i Tife-i Ben srl121, Nfs122, Cibbet (Vergi)123, Ahvl-i Muhti Tefte Azmetleri126, Atlantik klm-i Cesminin Sret-i nhisf ve uybetine Dir Maklt127, Marif128, Muhterat129. Endls Tarihinin sonunda htime yerine geecek herhangi bir sonu blm yoktur. 2.2. ESERN DNEM N NEM VE ETKLER,

YASAKLANAN KTAPLAR ARASINDA OLUU, HAKKINDA YAPILAN BAZI DEERLENDRMELER 2.2.1. Dnemi in nemi ve Etkiler

116 117

Ziya Paa, IV, 2-4. Ziya Paa, IV, 4-69. 118 Ziya Paa, IV, 70-93. 119 Ziya Paa, IV, 94-95. 120 Ziya Paa, IV, 95-100. 121 Ziya Paa, IV, 100-101. 122 Ziya Paa, IV, 101-102. 123 Ziya Paa, IV, 102-104. 124 Ziya Paa, IV, 104-107. 125 Ziya Paa, IV, 107-108. 126 Ziya Paa, IV, 108-110. 127 Ziya Paa, IV, 110-116. 128 Ziya Paa, IV, 116-138. 129 Ziya Paa, IV, 138-148.

23

Ziya Paann eserinin ilk sayfalarnda ifde ettii gibi Endls konusu, Osmanl toplumunda o dnemde zerinde durulmayan bir konudur. Ziya Paa, Endlsn siyset ve medeniyet asndan uzak kalnm bir corafya olarak karmzda durduunu ve muhakkak aratrlmas gereken bir mevki olduunu da zellikle ifde etmektedir. Ziya Paann zet-tercme ettii Engizisyon Tarihi ve tercme-derleme yoluyla yazd Endls Tarihi ile o dnemde ksa bir sre de olsa Trk aydnnn ilgi alanna girmi olan Endls, daha sonra uzun sre bu alandan uzaklam ve bu sre arada baz tercmeler dnda 1980lere kadar devam etmitir. Ziya Paann Endls Tarihi, Trk kalem erbbnn, Endls ve orada neet edip yzyllar boyu yaam medeniyetine ilgi duymasna vesile olmutur. Bylece slm tarihinin ok da ilgilenilmemi olan bu ksm, ou yazar ve irin dikkatini ekmi; bu konu hakknda eserler yazlmtr130. Tanzimat sonrasnda Endls dnce hayatmza dhil eden Ziya Paa, sadece tarih deil o blgenin edebiyatndan da haberdr olup, bunu Harabt mukaddimesinin son blmnde Ahvl-i uar-y Arab balyla ifde etmitir. Ziya Paa vesilesiyle o dnemde aralarnda Nmk Keml, Muallim Nci, Recizde, Abdlhak Hamid gibi aydnlarn Endlsle ilgilendiklerini biliyoruz. Bu ilgi, kendisini eitli eserler eklinde gstermitir. Bunlar ierisinde, Endlste kurulan parlak medeniyeti rnek gsterip, slmn ilerlemeye engel olmadn, aksi grlere ispata alan reddiyeler, piyesler, tiyatrolar vardr. Osmanl Devletinin iinde bulunduu durum ile o devir Grnata Ben Ahmer devletinin yaad sre ve aradaki benzerlikler gz nne alnarak karlmas gereken dersler eklinde de yazlar yazlmtr. Beir Ayvazolu bu noktada, Miratin Ramazan 1279(ubat 1863) tarihli ilk saysndaki Esbb- Servet balkl yazda, spanyadaki Mslmanlarn ulatklar yksek ilim ve medeniyet seviyesi ve sonradan bu deerleri kaybedip dtkleri halden bahsedildiini ifde etmektedir131.

130

Endlsten spanyaya, Beir Ayvazolu, Edebiyatmzda Endls, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay., 1996, s.80. 131 a.g.m. s.81.

24

Nmk Kemlin Midillide yazd mensr eserlerinden biri olan Renan Mdfaa-nmesi; Ernest Renan (1823-1892)n 1883de Sorbonneda verdii, slmiyetin Marife Mni Olduuna Dair Konferansna cevap mahiyetindedir. Konferanstan ay sonra, Nmk Keml, gnderdii mektupta Renan Mdafaasn hazrlamak iin faydalanmak zere Ziya Paann Endls Tarihini, bn Halliknn Vefeytl-Ayn ve Ahmed Midhatin ciltlik Mdfaasn istetmitir132. Ziya Paann etkisiyle Endls konulu yazlar yazmaya ynelen yazarlarmzdan biri de emseddin Smidir. Tiyatro alannda Abdlhak Hamidden nce Endls temsn ileyen emseddin Sminin Seydi Yahy ve ayrca

neredilmeyen Mezlim-i Endls adl bir piyesi daha vardr. Muallim Nci de 1299 (1882) ylnda yaynlanm bir manzm destn niteliindeki denemesinde, Endlste hkm sren son slm hnedannn k gnlerinde gsterdii kahramanlk ve baar sayesinde gnllerde yer kazanm Msa b. Ebil-Gznn savalarn ve ehdetini anlatmtr. Endlsn ykl dneminde yaad olaylar ve gerginliklerle

Osmanlnn yaanlan dnemde karlat olaylar ve bunlar arasnda bir benzerlik grdn ifade edip, birlik ve beraberliin ok elzem olduuna dikkat eken Recizdenin Talm-i Edebiyat da bu noktada nemlidir133. Tanzimat dnemi yazar ve irlerinden Abdlhak Hamid, Ziya Paadan sonra Endlsle en ok alkadar olan kiidir. Onun, bu topraklar hakkndaki ilgisinin ve bilgisinin kayna ise Ziya Paann Endls Tarihidir. O bilgileri alp, Mslmanlarn fetih heyecan ve in ettikleri gl medeniyeti hissedip, heyecanla eserlerine aktarmtr134. Araplarn spanyada asrlarca srm hkimiyetleri ve oluturduklar medeniyetleri onun ilgisini o derece ekmitir ki be oyununa bu konu ana tema olmutur. Bunlardan Nazifede; Endls ykldktan sonra, spanya

kralnn k olduu Nazifenin intihr anlatlmaktadr. Tezer yahut Melik Abdurrahmn- Slis de; spanyol kz Tezer ile ona k olan III. AbdurrahmnFevziye Abdullah, Namk Kemalin Midillide Yazd Manzum ve Mensur Eserler, Trkiyt Mecmas, 1955-12, Osman Yaln Matbaas, stanbul, 1955, s.88-89. 133 Ayvazolu, a.g.m., s.82. 134 Abdlhak Hamidin Tiyatro Eserleri Makalesi, Nahid Srr, lk Halkevleri Dergisi, X, 13, Ankara: Ulus Basmevi.132

25

arasnda geen trajedi sz konusu edilmitir. Trk yahut Endlsn Fethi ise Trk b. Ziydn fthtna ayrlmtr. Bu eserde Hamid, kendi devrinin siys ve sosyal meselelerine de temas etmektedir. bni Ms yahut Zatl-Ceml ise Trkn hemen hemen bir devam eklindedir. Bu eserlerde daha ok tarihi isimlere brndrlm hayal olaylar anlatlmaktadr. Yalnz Trkda fetih, tarih seyri iinde sslenerek ele alnmtr135. Eseri, Atatrkn okuduu ve zellikle baz ksmlarn izip, sayfa kenarlarna not dt kitaplar arasnda da gryoruz. Bu felsef, fenn ve tarih kitaplarn altlar izilmi, zel iaretler konulmu, uyarlarda bulunulmu ve not dlm sayfalarn Grbz Tfeki, Atatrkn Okuduu Kitaplar isimli almasnn ilgili blmnde bir araya toplamtr. rnek olarak ise Endls

Tarihinin birinci cildinin krk , krk drt ve altm nc sayfalar; nc cildin ikiyz doksan, ikiyz doksan ikinci sayfalar; drdnc cildin ise doksan drt, doksan be ve doksan altnc sayfalar asllar ve sadeletirilmi halleriyle verilmi; fakat kitabn hemen hemen her sayfasnn Atatrk tarafndan iaretlendii ifade edilmitir. Biz, Atatrkn okuduu nshay gremediimizden Grbz Tfekinin rnek olarak vermi olduu sayfa bilgilerini verebildik. Ekler ksmnda da fotokopi olarak iki sayfay koymay dndk136. Tanzimat dneminde, Ziya Paadan sonra ilgi duyulan ve yazlara, iirlere, piyeslere konu olan Endlse, bu dnemden sonra epeyce bir sre birka yaz ve tercme dnda rastlayamyoruz. Bunlar arasnda 1960 ylnda Sigrid Hunke tarafndan yazlp 1970lerde Trkeye tercme edilen Avrupann zerine Doan slm Gnei adl eser vardr137. 1966 ylnda Trkeye tercme edilen Garp Medeniyetinin Kuruluunda Mslmanlarn Rol adl eser zikredilebilir138. 1969 ylnda Ahmet Grkan tarafndan yazlan slam Kltrnn Garb

Ayvazolu, a.g.m., s.82-83. Atatrkn okuyup iaretler koyduu dier kitaplar iin ve zellikle Endls Tarihi iin bk.. Atatrkn Okuduu Kitaplar, der: Grbz Tfeki, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yay., Yonca Matbaas, 1983, s. 185-191. 137 Sigrid Hunke, Avrupann zerine Doan slm Gnei, trc. Servet Sezgin, stanbul: Bedir Yay., [t.y.], Orijinal Ad: Allahs sone ber dem abendland-unser Arabischen erbe. 138 Haydar Bammat, Garp Medeniyetinin Kuruluunda Mslmanlarn Rol, ev. Avni lhan, Ali Muhammed meri, stanbul: Bahar Yay., 1966.136

135

26

Medeniletirmesi adl eseri de dikkate deerdir139. 1980de Salih Tu tarafndan Trkeye evrilen Philip Hittinin drt ciltlik Political and Cultural Islamic History (Siys ve Kltrel slm Trihi) eseri de bunlar arasndadr. Ayrca 1986da a Yay. tarafndan yaynlanan Doutan Gnmze Byk slm Trihinin drt ve beinci ciltlerinde Endls tarihine ait bilgiler yer almaktadr. 1990lara gelindiinde ise Trkiyede Endlsle ilgili gerek tercme gerekse akademik almalarn hzla arttn grmekteyiz. 2.2.2. Yasaklanan Kitaplar Arasnda Oluu Endls Tarihi, yazld dnemde ilgi grp olumlu bir etki meydana getirmi olmasna ramen, 1304 (1887)te yaymlanndan on yl sonra Osmanl topraklarna girii yasaklanan kitaplar arasna alnmtr140. Osmanlda ou eyde olduu gibi matbatta da iczet nemliydi. Matbatn geliimi iin eitli vastalar, tevikler yannda baz yasaklarla da belirli dzen korunmaya allyordu. lk defa 1858de yrrle konulan Matbaalar Nizamnmesinde, matbat artlar ve yasaklar ifade edilerek; saltanat makam, btn semv dinler ve temel ahlak deerleri korumak amalanmt. Buna bal olarak, ruhsatl da olsa bir matbaa, yasaklanm bir kitabn basmn yaptnda kapatlabiliyordu. Matbaalarn ve sahaflarn denetlenmesi bilhassa Jntrk neriytnn yurda girip yaylmaya balamasyla hz kazanmtr. ktidar, toplumun dnce yapsn etkileyecek her trl yayna, kafalar kartrr dncesiyle dikkatli yaklayordu. te bu ekilde yasaklanan kitaplar arasnda Ziya Paann eserleri de bulunmaktadr. Terkb-i Bend, Terc-i Bend yannda Endls Tarihi bu eserleri arasndayd. zellikle bu yasaklama durumunun II.Abdlhamid dneminde olmas, onun aleyhine tartmalarn balamasna neden olmutur. Oysa yasaklanan kitap trlerine bakldnda bu hlin sadece siyas deil, toplumun her kesiminin din ve ahlk

139 140

Ahmet Grkan, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, Ankara: Aka Yay., 1969. Nizamettin Parlak, Ziya Paann Endls Tarihi ve Gnmz Trkesiyle Nerinde Yaplm Okuma Yanllklar, slmiyt, 8, 2005, s. 111-112.

27

durumuyla da yakndan ilgili olduu gze arpmaktadr. Ayrca bu yasaklarn ou ksmnn btn memleketlerde uygulanan yasaklardan olduu da dikkate deerdir141. Nizamettin Parlakn makalesinde belirttii zere bu kitap, Ziya Paann ahs ve siyas grlerinden ya da ieriinden dolay da yasaklanm olabilir. Memriyette bulunduu yerlerde yaad olaylar; uygulamalaryla baz evreleri rahatsz etmi olmas; Yeni Osmanllar Cemiyetine katlm olmas ve son dnemine girmi olan Osmanlnn benzer olaylar yaayarak son bulan Endls Devleti tarihinin toplum zerinde olumsuz etki yapabilecei gerekeleri de yasaklanma sebepleri arasnda gsterilmitir142. 2.2.3. Eser Hakknda Yaplan Baz Deerlendirmeler Ziya Paann, en az deerlendirilmeye tbi tutulan eserleri arasnda Endls Tarihi ve konu olarak bir paras olan Engizisyon Tarihini grmekteyiz. Endls Tarihi ile ilgili olumlu ve olumsuz dnceleri yle verebiliriz: Eseri deerlendirmeye dikkatli bir ekilde yaklaan Beir Ayvazolunun olumlu dncesine gre eser, Trk aydnnn ilgisini Endlse ve orada bym medeniyete ekmi ve birok esere konu tekil etmitir143. emsettin eker de eserin, Tanzimat sonrasnda Endls mefhmunu dnce dnyamza dhil ettii grndedir. Ayrca Ziya Paann, yapt tercmede Viardotnun eserinin aslna sdk kalmayarak, Hristiyan mellifin yazdklarna bir cevap verme durumunda olduunu ifade etmektedir. slmiyetin ilme, fenne, ilerlemeye engelmi gibi gsterilmemesi gerektiinin vurgusunu yaptn belirtmektedir. Bu adan, eserin, Nmk Kemlin Avrupa ark Bilmez makalesi ve Renan Mdfaas ile birlikte incelenmesi gerektii grn tamaktadr. Yazara gre, eserin tercme ekli ya da bir eit reddiye olmasndan

Ali Birinci,Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Osmanl Devletinde Matbuat ve Neriyat Yasaklar Tarihine Medhal, , IV, sy.7, stanbul: Bilim ve Sanat Vakf, 2006, s.293 vd. 142 Parlak, a.g,m., s.112-113. 143 Ayvazolu, a.g.m., s. 80.

141

28

ziyde, Ziya Paann, yaad devre Endls gstermi olmas bakmndan nemi byktr144. Eseri akademik adan deerlendiren Mkrimin Halil Yinann ifadeleri, eserin hemen hemen hibir ilm deerinin olmad ynndedir. Yazar, 1908den nce yazlm ve tercme edilmi tarihlerin, tarih bilincinden uzak kiilerce kaleme alndn ifade etmektedir. Bu dnceyle Endls Tarihi iin de ayn deerledirmeleri yapmaktadr. Ona gre; eserin ilk mtercimi Ethem Paa ile esere edeb slp veren Ziya Paa, tarih ile hi ilgilenmemi olduklar iin eserde geen mverrih ve yer isimleri yanl kaydedilmi; asllar ancak Avrupa ktphanelerinde bulunabilecek eserleri grm ve incelemi gibi kendilerine mal etmilerdir. Yazara gre, durumun daha da vahim taraf ise, eserin nasl yazldn bilmeyen aydnlarmzn, eseri byk bir takdirle karlayp, kaynak olarak gstermi

olmalardr. Ayrca yine ona gre eser, Endlsn kaybediliine duyulan znt sebebiyle Osmanl vatandalarnn spanya halkna ve dier Hristiyanlara kin ve nefret duygularna yol am hatta airlerin iirlerine konu olmutur145. Eser, ilm alma artlarn tamayabilir. Fakat bir eseri sadece bu adan deerlendirip halkta uyandrd etkiyi grmezden gelip bir keye atmak da ok olumlu bir tutum olmasa gerektir. Kald ki eser, ileride de zerinde duracamz gibi unutulan bir milletin sadece siyas tarihini hatrlatmakla kalmyor. Ayrca, Ziya Paann drdnc cildin ou sayfasn ayrd Endls limlerini, Endls ehirlerini, halknn etnik ve kltrel yaamn, dinsel zenginlii ve birlikte yaayabilmenin mmkn olmu olduunu hepimizin gz nne seriyor. Mkrimin Halil Yinann ifade ettii gibi kin bytmeye ve nefrete sebebiyet vermekten ziyade tarih gerekleri gzler nne sermitir diye dnmekteyiz. 2.3. Mellifin slbu ve Metodu- Eserin Kaynaklar 2.3.1. Mellifin slbu ve Metodu

emsettin eker, Kltr, Modern Trk Edebiyatnda Endls, sy.8, 2007, s.105. Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Tanzimat 2, Komisyon, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yay.,1999, s. 573-595.145

144

29

Ziya Paa, eserini Arapa ve Farsa terkiblerin bol olduu bir uslpla kaleme almtr. Belki bu durum, eserin hitap alann daraltmaya sebep olmu olabilir ve hatta bu durum kendisinin ileride benimseyecei dil ve slb tarzyla da eliik gzkebilir. Ancak dnemin kltrel yapsn dikkate aldmzda bunun yaygn olduu, yaz sahasnda kiinin kendini ispatlamasn ifade ettii grlr. ocukluudan beri iirle megul olan Ziya Paa, eserine kta, beyt ve msralar yannda, yet, hadis, kelm- kibr ibreleri de yerletirmi; vg ve yergilere de bolca yer vermitir. Ziya Paa, olaylar anlatrken kendi dne ve deerlendirmelerini de vermekten kanmaz. Anlatt olayn nceki olaylarla balantsn kurmu, neticelerini deerlendirerek okuyucunun zihnini devaml canl tutmak istemitir. 2.3.1.1.Kta, Beyit, Msra ve Rbler Ziya Paa, hemen her balk altnda, konu ve durumla ilgili olarak en az birka beyit, msra, kta ya da rbi vererek, trih teml eseri ayrca bir iir antolojisi haline getirmitir diyebiliriz. Fakat yazd bu iirlerin, beytlerin kime ait olduunu bildirmemitir. ncelediimiz slm trihlerinde de durum buna benzemektedir. Ziya Paann eserini yazarken faydalandn dndmz slm tarihi kaynaklarnn hemen hepsinde, zellikle Endls tarihlerinde bu gelenei grmekteyiz. O eserlerde de konular arasna serpitirilmi ok sayda beyit, rbai, kta bulunmakta ve genellikler sahipleri zikredilmemektedir. Metin aralarna ilave edilen bu iir paralar ve beyitler arasnda Arapa olanlar varsa da byk ksmnn Farsa olmas dikkat ekicidir. Kuvvetli sanat zellikleri ve henkli ifde tarzlar olan bu beyitlerden Arapa iki rnek vermekle yetineceiz. Fakat eserin edeb adan dahi incelemeye ihtiyc olduunu da ifade etmeden geemeyeceiz. 1- Ve lil-umri mevktn mukadderatn

30

Ve kll emrin lehu haddn ve miznn 146. 2- En-nefs tetmau vel-esbb cizetn Vel-mer yhlek beynel-yesi vet-tama147. 2.3.1.2. Ataszleri 1Kral Rodrikin lmn ifade ettikten sonra, gelen kraln onu bile

arattn ifade iin Arapa bir atasz kullanmtr: Rahimehullhun-nebbel-evvel (Allah ilk mezar soyucuya rahmet etsin.)148. 2ttek erre men ehsante ileyhi (Kendisine iyilik ettiin kimsenin

errinden kork)149. 34biemez)151. 5 Ba gidince pyidr olmaz ayak 152. El-hin hif (Hin kii korkak olur)150. Men yezra e-evke lem yahsud bihi neben(Diken eken, zm

2.3.1.3.ld Demek in Kulland Ssl fadeler 1- I. Abdurrahmnn veftn ifade etmek iin kulland gzel temenni yledir: Trik-i tc ve taht- hkmet ve mtevri-i lahd-i gufrn u rahmet olmudur153.

146

Ziya Paa, III, 30. Ziya Paa, III, 44. 148 Ziya Paa, I, 15. 149 Ziya Paa, I, 141. 150 Ziya Paa, II, 40. 151 Ziya Paa, II, 42. 152 Ziya Paa, I, 143. 153 Ziya Paa, I, 72.147

31

2- Him b. Abdurrahmnn veftn yine u gzel ifade ile sslemitir: Terk-i megale-i umr-i dny ve azm-i nimet-gh- cennetl-mev eylemekle154. 3- II.Abdurrahmn b. Hakemin veftn bildirirken u gzel ifadeyi tercih etmitir: Dest-ke-i dadaa-i devlet-i yek-rze-i fen ve rhile-bend-i rahmet-gh- cenb- Kibriy oldu155. 4- Kt bir ekilde len kral Ferdinandn veftn, bir felket bildirir gibi haber vermeyi tercih ettii u ifadeyi kullanmaktadr: Reh-rev-i diyr- adem ve resde-i ser-menzil-i il hays elkat rahleh mm Kaam olmudur156. 2.3.1.4. Beddu 1- Tuleytula episkoposunun Grnatada be binden fazla Kurn atee atm olmasn anlattktan sonra elleri dert grsn anlamna gelen u ifdeyi kullanmtr: ellet yedhu157. 2.3.1.5. Ziya Paann Kendi Dnemine Atfta Bulunmas Ziya Paa, Endls Tarihinde zaman zaman kendi asrna atflarda bulunmaktadr. Bu atflar daha ok bir ehrin isminin yahut bir l biriminin, kendi dneminde kullanl ekli ve yeni ismi ile ilgili olmaktadr. Mesela, Mecrit diye tantt ehrin, kendi dneminde Madrid olarak tesmiye olunduuna iaret etmektedir. Ayrca tesbit edebildiimiz bir yerde ise, Endlsn ulat yksek medeniyet seviyesinin slm dini ve Hz. Muhammed yolunun erefi dolaysyla olduu yoksa Endls medeniyetinin sona erii ve imdi kendi dneminde ise Avrupa medeniyetinin g ve kuvveti hususunda din meselesinin deil de eitli i ve d sebeplerin neden olduuna u ifdelerle dikkat ekmektedir: te ehl-i slmn bu vecihle itily- n u evketlerine bd ancak eref-i dn-i Muhammed olup yoksa gerek Endels hkmetinin bad- zemn zaaf- inkrzna ve gerek Avrupa devletlerinin ibu asrmzda grlen kuvvetine ve154 155

Ziya Paa, I, 78. Ziya Paa, I, 96. 156 Ziya Paa, II, 27. 157 Ziya Paa, IV, 137.

32

intizm- medeniyyetine dn meselesinin sebebiyeti olmayp her biri hric ve dhil nce lel ve esbba mbten olduunu sret-i vukt kendisi isbt eder158. 2.3.2.Eserin Kaynaklar 2.3.2.1. Ziya Paann Kaynak Gsterme slbu Ziya Paa, eserinin ilk sayfalarnda, doru bir Endls tarihi yazabilmek iin gerekli olan Dou ve Bat kaynakl eserlerden bahsederken, spanyada Hristiyanlarn saldrsndan kurtarlm ok az Arapa eser olduunu ve bunlarn da ancak bir ksmnn elimize getiini vurgulamaktadr. Ayrca bu eserlerin bat dillerine de evrildiini bildirmektedir. Kendisinin kullanp kullanmadn belirtmese de isimlerine yer verdii bu Arapa eserler arasnda Endlsn fethine dair Kurtubal Eb Abdullah Muhammed el-Humeyd, Mayorkal Ahmed b. Yahy ed-Db159, Abdlmelik b. Habb Zilm, Abdullah b. Ynus, Abdullah b. Vahd160, Ebu-Ksm Abdurrahmn161, Belensiyeli bn-Ebbr162, Eb Mervn b. Hayyn163 ve biliyye emri bn Abbda dair Muhammed Eb Bakar, Tavif-i Mlka dair Ebu-Ksm Halef, Murbtn ile Muvahhidne dair Abdl-Htemin eserlerini zikredip, bunlarn iinden bazlarnn dou taraflarna ulaabildiini zikretmektedir. Dolaysyla eldeki Arapa eserler yeterli olmad iin de Avrupa dillerindeki eserlere bavurulmas gerektiini, bunun da ok klfetli olacan syleyen Ziya Paa, tarafsz tarihilerin eserlerine bavurularak bu eserin meydana getirildiini ifade etmektedir164. Fakat Ziya Paa, yeri geldike ifade edeceimiz gibi, yukarda saydmz isimler de dahil, ok fazla isim zikretmeden eseri tamamlamtr.

158

159

Ziya Paa, I, 48-49. Bugyetl-mltemis f trhi ricli ehlil-Endels eserinin mellifi Eb Cafer Ahmed b. Yahy b. Ahmed el-Endels Dabb (599/1203)dir. Ziya Paa, Viardotdan tercme ederken harf deiikliklerine dikkat etmemi olma ihtimali byktr. 160 Trihl-Endels eserinin mellifi Eb Muhammed Muhyiddin Abdlvhid Abdlvhid elMerk (647/1250)dir. nceki dipnottaki ihtimal zerinde durulabilir. 161 Fthu Ifrkiyye ve-Endels eserinin mellifi Ebl-Ksm Abdurrahmn b. Abdullah bn Abdlhakem (257/871) olmaldr. 162 Divn bnil-Ebbr, el-Mucem f eshbil-kadi el-mm Eb Ali es-Sadef, et-tekmile li-kitbissla, el-Hulletis-siyera adl eserlerin mellifi Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Eb Bekr bnl-Ebbr (658/1259)dr. 163 el-Muktebes f ahbri beledil-Endels, el-Muktebes f tarihi-Endels, el-Muktebes min enbi ehlil-Endels eserlerinin mellifi Eb Mervn Hayyn b. Halef bn Hayyn (469/1076)dr. 164 Ziya Paa, I, 5-6.

33

Ziya Paa, anlatt olayla ilgili rivyetleri verirken daha ok genel ifade tarzlarn tercih etmitir. Bu ifade tarzlar arasnda unlara rastlamaktayz: Baz tarihilerin aktardna gre, Vukt- mezkre u vechile hme-gzr- erbb tahkkdir ki, Avrupa merrihlerinin rivayetlerine gre, Byle denildii mazbt- tevrihtir., Hristiyan melliflerin bazlarna gre, B-tarf

melliflerin dediine gre, Fransa tarihlerinde mestr ve muharrerdir., Ol asrn sikt- merrihinin tafsl ve beynlarna gre, Arap tarihilerinin rivyetlerine gre, spanya merrihlerinin tahrrine gre. Dier bir rivayet tarz ise olay ya da sz naklettii tarihinin adn, ok ndir de olsa kitabnn adn da zikretmi olmasdr. Bu ifade tarzna da unlar rnek verebiliriz: bn Haldnun nakline nazaran, Fransal merrih Viyardo der ki, Fransa merrihlerinden Msy Sirkor bu mahlde der ki, bn

Hayyn ve sir merrihn-i sdkul-beyn kavillerince, mm Makkarnin beynna gre, bu fkra bnl-Esrden nakl ile li trihinde dahi bi-aynihi mezkr olup, bn Hallikn Vefeytl-Aynnda bn Bekvlden nakl ile der ki, Dou bilimlerine ina olan Msy Reynold Favenin 1847de nerettikleri kitapta, Hukemy- Efrenciyyeden Dalamber Tarih-i Ehl-i Heyet ismiyle msemm kitabnda der ki..,, spanyol merrihlerinden Jan (Joseph) Kondun rivyetine gre, Ifrkiyeli Leon nm merrihin kavlince, Miel Kazr der ki, Msy Lebri trihinin drdnc cildinde . Fakat Ziya Paann bu ekilde isim belirterek rivayette bulunmas ok azdr. Ayrca bu isimlerin ou da Ziya Paann eserinin drdnc cildinde toplanm gibidir. Ziya Paann rivayetlerinde genel ifadelere daha ok arlk verip, bilgi aktard yazar veya tarihi isimlerine nadiren yer vermesi, eserinin ilm almalarda gvenilerek kullanlmasn zorlatrmaktadr. Ziya Paann kaynak gsterme slbuna birka rnek vermek istiyoruz: 1- Msa, Merd ehrine gelip orann yksek sr ve kalelerini grnce, gy kffe-i nev-i beer bir yere gelip cmle kudret ve marifetlerini onun azamet

34

ve ziynet-i metnetine sarf eylemiler zannolunur. Sadet onu feth edene dedii mazbt- tevrihtir165. 2- Avrupa merrihlerinin rivyetine gre ol zaman Tr ehri daha alnmamd. Lkin Arap merrihlerinin ifdelerine nazaran dmann hemen takrbinde ehr-i mezkr Abdurrahmn himmetiyle alnp..166. 3- Puvatya sava hakknda yazlan eylerin ne kadar hristiyanlk taassubunda saplantya dtklerini gzler nne sererken, bu savan

Mslmanlarca kazanlmas halinde hristiyanlln tamamen ortadan kalkaca inancna sarlan tarafl tarihiler yannda adaletli tarihilerin de olduunu u ekilde kelimelere dkmektedir: bu Puvatya bozgunluu hicretin yz on drdnc ve mildn yedi yz otuz iki senesinin Tern-i Evvelinde vk olup bu bbda Hristiyan mellifleri tl u drz- mbhaset ve mtlat tahrr beyn eyleyip, eer ki bazlar rekbet-i dniyyeyi ber-tarf ederek b-garzne beyn- hl eylemiler ise de eksersi dahi dadaa-i dn mezheb ile rk- hamiyyet-i chiliyyeleri heyecn etmekle, her biri bir gne hev almlardr; mesel bunlara gre cnd-i slm cesr haydt kablinden madd olup, eer arl Martel onlar bozmam olsayd Almanyay feth ederek Kostantniyyeyi muhsara etmekde olan hem-cinslerine mlk olup btn kre-i arz slm hkmetine dhil ve btn lem Muhammed olarak bu sretle Hristiyan dni mnhasif ve zil olmakla, dny dalletten kurtulmaz idi. Ve ibu mutaassb grhu Hristiyanlk ser-menzil-i imret ve medeniyyet iin bir ah-rh- adl u istikmettir zumunda olup, mlhazasz muhkemeye ve mukbelesiz isbt- davya alrlar ve terzy-i adl u insf ile vezn-i vukt- eslf eden Hristiyan melliflerinden bazlar . ve trih-i lem al vechil-umm mtlaa olundukda, medr- medeniyyet ve umrn zum olunan Hristiyanlk mezhebinde bulunanlarn kendi beyninde ve gerek harlar hakknda icr eylemi olduklar mumelt- zulmiyye ve taaddiyyt- fhie bir vakitde ehl-i slm tarafnda vuk bulmad dahi tebeyyn ederek baka dell

165 166

Ziya Paa, I, 27. Ziya Paa, I, 44.

35

itynna hcet kalmaz. te b-taraf melliflerin hulsa-i efkr bu merkezde olup .167. 4- bn Haldnun nakline olmakla168. 5- Hristiyan merrihleri ibu Zellka muhrebesi hakknda pek az ey yazmlar ise de shib-i trih-i Abdlhamid ile muhrebede bulunmu olan merrih Eb Mervnn hulsa-i tahrrlerine gre .169. Ziya Paa, eserini yazarken belirli ksmlarn tercme ederek yararland eserin yazar Louis Viardotya, zellikle drdnc ciltte ismini de zikrederek yer vermitir. Bunlarn tamamn vermeyi uygun bulduk: 1- Hkmet-i slmiyye raiyyetinde bulunan Hristiyanlarn ahvli balkl konuda Ziya Paa yle demektedir: bu mahlde Fransal mehr merrih Viyardo170 evk ve heyecna gelip der ki: Monteskiyo nm hekm RhulKavnn nmndaki kitbnn ondrdnc faslnda hukk-i cinsiyyeyi, yani glib-i eref-i muzafferiyeti keml-i ftvvetinden malba terk etmek ve malbun mal ve cnna ve hrriyetine ve usl ve dt- kadmesine ve din ve mezhebine dokunmamak db- insniyyesinin zuhruna Hristiyanlk masdar olmakla, arz- teekkre mecbruz demitir. Lkin Monteskiyo afv eder, ben bu reyin hilfndaym; zira Hristiyanlar bu db- insniyyeyi ne kendi hem-mezhebleri ve ne de Amerika ahlsi haklarnda henz icr etmemiler iken Arab Mslmanlar ol db Hristiyan milleti hakknda tammyla sarf eylediler171. 2- Atlantik iklim-i cesminin sret-i inhisf ve guybetine dir maklt balyla verdii konuya, Merrih Viyardo der ki: bu ifdenin essna nazar olundukda, Arablarn kadm Atlantik iklm-i bkiyelerinden olan Mader ve AsorZiya Paa, I, 46-47. Ziya Paa, I, 146. 169 Ziya Paa, II, 55-56. 170 Ziya Paa, Viardot ismini okunduu ekliyle (Viyardo) olarak yazmtr. 171 Ziya Paa, IV, 98-99. Louis Viardot, Mslmanlarn gerek kltr ve medeniyete ait hizmetlerini, gerekse hristiyan ve Yahudi tebasna kar olumlu davranlarn yeri geldike vurgulamakta ve aksini syleyenlere kar reddiye sunmaktadr.168 167

nazaran Abdurrahmn en-Nsr vaktinde

Ifrkyye ve Endels donanmalar iki yz kta veya daha ziyde sefneye bli

36

cezrelerine ettirmitir172.

gitmi olduklar tebeyyn eder.

diyerek balam ve devam

3- Ziya Paa Marif ana bal altndaki filhat konusunda merrih Viyardo der ki: Filhata (iftilik) dir Eskoryal Ktphanesinde bulunan bir cild Arab kitb mukaddema Don Joze Antonyo nmnda bir spanyol terceme etmi bulunduundan Endels Arablarnn bu fende ne mertebe ilerlemi olduklar ondan mnfehimdir. alntsn yapmaktadr173. 4- Ziya Paa tabat- ey balkl konuda, Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmd el-Kazvninin Acibul-Mahlkt ve Garibul-Mevcdt adl kitbndan bahsederken merrih Viyardo der ki: te bunlar mtlaa olundukda mm Kazvini mehr Aristo ve Bufon ve Goviye gibi hakik-i tabiiyyeyi vech-i messir ile tersm ve ifde-i ilmiyye ile ve-i belgati mezc u tefhm hussunda ne mertebe kmil olduu anlalyor diye devm eden alntsn yapmaktadr174. 5- Ziya Paa Mektib-i Ummiyye balkl konuda Viardotnun u vgsn aynen nakletmektedir. Merrih Viyardonun tahkktna gre mektib-i mezkrenin bir takmnda rahle-nin tedrs olan talebe-i ulm gndz derslerini aldktan baka gece dahi hnelerine gitmeyp mekteblerinde itm ve ikme olunduklarndan terbiyye-i milliyye iin mektib-i ummiyye tahssi ve talebe dernunda ikmetle mteaddid hocalardan fnn-i mtenevvia tahsl etmek usl her milletten mukaddem Mslmanlarda grlm ve bu hussta dahi Avrupallar millet-i slmiyyeye mukallid ve kird olmutur 175. 6- Ziya Paa barutun icdyla ilgili bilgiler verirken Viardotnun ifdelerini aynen alr. Merrih Viyardo der ki: Barudun ve topun mcidi Arablar olduunu onsekiz sene mukaddem Fransada hibir mellif bu reyde bulunmazdan evvel ben iln etmi idim. imdi Reynold ve Fave gibi muhakkiklerin hulsa-i tahkikt dahi beni tasdk ve teyd eylediinden nefsimi bahtiyr addederim 176.

172 173

Ziya Paa, IV, 110-111. Ziya Paa, IV, 117. 174 Ziya Paa, IV, 124. 175 Ziya Paa, IV, 132-133. 176 Ziya Paa, IV, 147.

37

Ziya Paann eserinde geen tarihi isimlerinin bazlarn Louis Viardotnun eserinde bulamadk. Ziya Paann okumu olma ihtimali olduunu dndmz kitaplara bavurduumuzda Viardotda olmayan isimlerin o eserlerde olduuna rastladk. Bu da eserin birebir tercme deil de, tercme-derleme olduunu gstermesi asndan bizim iin nemli bir durumdur. Bu konu zerinde ileride daha geni ve rnekli olarak durulacaktr. 2.4.Ziya Paann Endls Tarihi ile lgili Yaplm almalar Yaynland dnemde Endls Tarihi zerinde baz almalar yaplmtr. Eserle ilgili ilk almay, aratrmamza ramen ulaamadmz gibi hakknda fazla bir bilgi sahibi de olamadmz Abdurrahman Ardat yapmtr. Abdurrahman Ardat, eseri Arapaya evirmi ve eser, 1989da Ammanda baslmtr177. Endls Tarihi ile ilgili dier bir alma ise eserin Selis Yaynlar tarafndan sadeletirilerek, tek cilt halinde, 2004 ylnda yaynlanmasdr178. Aslnn ar bir dille yazlm olmas dolaysyla fazla okuyucuya ulaamamas gz nnde bulundurulursa, yaplan bu alma gayet faydal olmutur. Basn tarafndan da bu fayda ve nem eitli haberlerle duyurulmu ve eser, nemle tavsiye edilmitir. Ancak byle bir almann ciddi olmayan bir slpla ele alnp, yaplmamas gereken hatalarla dolu olarak yaynlanm olmas gerekten zcdr. Ziya Paann kulland ssl, edeb slp dolaysyla eserin

sadeletirilmesinde zorluklarn yaanmas tabidir. Fakat yaplan hatalarn tr asndan baktmzda bu hi de doal karlanacak bir durum deildir. Okuma yanllklar arasnda en ok gze arpanlar; kelimelerin yanl okunmas, ahs ve yer isimleriyle ilgili hatalar, ayn isimlerin farkl yerlerde farkl ekillerde okunmu olmas, ayn kelimeye farkl yerlerde farkl anlamlar yklenmi olmas, okuyucu tarafndan anlalamayacak derecede ar olan baz ifadelerin sadeletirilmeden aynen verilmesi, tam zt anlam verilmi olmas, anlam kargaas

Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, haz. Ramazan een, stanbul: SAR, 1998, s.74. Ziya Paa Endls Tarihi, yay. haz. Yasemin dk, Kzm Msm, Fatma ahin, stanbul: Selis Yay., 2004.178

177

38

meydana getirecek kadar dk cmleler, baz ifadelerin, beyitlerin ve hatta cmlelerin sadeletirme esnasnda unutulmu ya da karlm olmas durumlardr. Biz burada sadece birinci cildin sadeletirilmesinde yaplm baz yanl okumalar ve eksik verilmi bilgi ve ifadeleri Nizamettin Parlaktan aktarmakla yetineceiz179.

179

Parlak, a.g.m., s.111-122.

39

metin ifdesis.9- beher svriye s.17- hatta yazd arzasnda cezre-i mezkreyi letfet-i

sadeletirilmi ifdesis.18- deniz piyadelerine s.23hatta yazd mektupta,

dorusuHer svariye Hatta yazd mektubunda, zikredilen yarmadann, bulunduu gzel mevki dolaysyla am topraklarna, lk hava ve suyu asndan Yemene, iek ve triyt bakmndan Hindistana, deerli

Endls yarmadasnn ok gzel ve temiz bir hava ve suyu

mevki cihetiyle berr-ma ve itidl-i b ve hevca Yemene ve ezhr ve triyt hussunda Hind ve fevkih ve esmr bahsinde Msra ve medin-i girn-behs hakknda ine tebh eyledii msbettir s.36- kenise sandklarnda

olduundan, buradaki bitki ve ieklerin bahsetmiti. bucaksz bolluundan zellikle madenleriyle usuz ine

meyve-sebzece

Msra,

madenleri asndan ine benzetildii tesbit edilmitir.

benzediini de belirtmiti

s.42-

Kenisa

Keneysa-

Kilise sandklarnda

sandklarnda s.61-hnesinde cihetle s.64- ehr-i Rebul-hirin s.68- yani mildn yedi yz yetmi yedisinde s.72- oullarndan en hadisissinni bulunan s.74- bir gzne m tr olmutu s.78- otuz yanda s.87- muallim s.93- ol zamana kadar s.96- melik-i merhmun sinni altm bee yetmi ve mddet-i saltant- dahi otuz bir seneye erimi olduu hlde s.62- bir sonbaharda m olmutu s.65- otuz beinde s.71- malum s. 75- nceki zamana kadar s.77- merhum melikin ya altm be-yetmi, saltanat mddeti de otuz seneye erimiti Bir gz kr olmutu Otuz yanda Muallim O zamana kadar Merhm melikin ya altm bee gelmi ve saltanat sresi de otuz bir Seneye ulat halde s.61- oullarndan en doru olan Oullarndan yaa en gen olan s.55- rebilevvel aynn s.58-miladi 770de Rebiul-hir aynn Mildn yedi yz yetmi yedisinde bulunmad s.53- evinde bulunduu iin Evinde bulunmad iin

40

s.101- Navar kralnn kzn tezvc eylemi olduundan s.112- fenn-i firset ve iml-i esliha

s.81- Navarra kralnn kuzeniyle evlenmi olduundan.. s.89at binme ve yetitirme

Navarra

kralnn

kzyla

evlenmi

olduundan Binicilikte ve silah kullanmada ok mahretli idi.

ilminde mahirdi

41

3. ESERN ZYA PAAYA DYET 3.1. ESERN ZYA PAAYA DYET LE LGL GRLER Ziya Paa, Endls Tarihine yazd girite eserin kendi telfi veya terceme olduu hussunda herhangi bir aklama yapmamtr. Ayrca bu blmde spanya tarihi ile ilgili baz kitap ve mellif ismi gemesine ve eseri hakknda bir iki cmle de olsa yaz yazan herkesin Endls Tarihinin Viardotdan tercme edilmi olduunu sylemelerine ramen eserde, Viardottan veya eserinden de

bahsetmemitir. Bu olduka dikkat ekicidir. nk Ziya Paa dier tercmesi olan Engizisyon Tarihinin giri ksmnda, eseri nasl oluturduunu kendi ifdeleriyle yle belirtmektedir: Meclis-i mezkrun sret-i vazu cdna ve dn nmna icr ettii kabyih ve seyyitna dir pek ok kitblar yazlm ise de cmlesinin muhtasar ve mutemedi ( Kerl, Cheruel) ile (Lvalle, Lavallee)nin spanya ve engizisyon hakkndaki eserleri olduundan, telhs [ksaltma] ve telfk [ekleme] tarkiyle lisnmza nakli mnsib grld. Ziya Paann, Engizisyon Tarihi iin ok ak ve net bir ekilde, Fransz yazarlarn kitaplarndan zetleme yoluyla Trkeye aktardn belirtmi olmasna ramen Endls Tarihi iin bu tr aklamalar yapmam olmas, eserin Engizisyon Tarihinden farkl olduu dier bir ifadeyle tercmeden ibaret olmad eklinde anlalmaya msait grnmektedir. Eserin deiik blmlerinde yer yer tesbit edebildiimiz bu trihimiz, yaptmz tahkkt gibi ifadeler kullanlmtr. zellikle drdnc cildinde baka eserler ve tarihilerden nakiller yannda Viardottan nakiller de vardr. Ayrca Viardotdan tercme olduunu gsteren bir aklama da bulunmamaktadr. Ziya Paa adna yaynlanan ve adndan ona ait zgn bir esermi gibi anlalan Endls Tarihinin Edhem Paa tarafndan tercme edildii ihtimalini ifade edenlerin de olmas bu konuda baz sorular da beraberinde getirmektedir. Biz bu konudaki grleri, eserin kendi iinde bulunan aidiyet ifadelerini, eserde ismi geen fakat Viardotda bulunmayan tarihi isimlerinin nerelerde getiini ayrntl olarak verip bir sonuca varmay dnyoruz.

42

3.1.2. Eserin Tercme Olduu Gr Endls Tarihinin, Louis Viardotnun eserinin tercmesi olduu grnn yaygn olduunu belirtmitik. Tercme olduu grn dikkate alarak, o dnemde bir ekilde Endls tarihi ile ilgilenmi ve eserler yazm olmas dolaysyla Louis Viardotyu, eserlerini ve Tarihini anlatmay uygun grdk. 3.1.2.1 Louis Viardotnun Hayat, Eserleri ve Tarihi 3.1.2.1.1. Hayat ve Eserleri Fransz yazar Louis Viardot 1800de Dijonda domu, 1883de Pariste lmtr180. 1838-1840 yllar arasnda talya tiyatrosunda yneticilik yapmtr. 1840 da nl spanyol arkcs Pauline Garcia ile evlenmitir. Le Globe, Le National, Le Sicle, la Revue des Deux Mondes, la Revue Paris gibi dergilerde yazlar yazm olan Louis Viardot, 1841de kurulan Revue Independante adl derginin kurucular arasnda yer almtr. Gzel sanatlarla ve tarihle ilgili ok sayda eseri ve tercmeleri bulunmaktadr. zellikle Don Kiot tercmesi nemlidir. spanya tarihi ve edebiyat zerine yapt almalar dolaysyla spanyol akademisi tarafndan dllendirilmitir181. Baz Eserleri 1- Essai Sur Ihistoire des Arabes et des Mores dEspagne (spanya Araplar ve Kuzey Afrikal Hanedanlar Tarihi zerine Bir Deneme): 1833te iki cilt halinde yaynlanan Franszca eser, be yz altm sayfadan olumaktadr. Viardot, bu denemesi iin yazd nsz, daha sonra tantacamz tarihinin nsz olarak da kullanmtr.

180

. Hikmet, a.e., s. 108. http://fr.wikisource.org/wiki/Louis_Viardot , "http://es.wikipedia.org/wiki/Louis_Viardot",

181

http://fr.wikisource.org/wiki/Dictionnaire_fran_de_Larive_et_Fleury_-_Viardot.

43

2- A Brief History of the Painters of all Schools (1877de baslmtr. Be yz on alt sayfadan olumaktadr. Bu eserin ikinci blmndeki School of Spanish ana bal altnda yz doksan dokuzuncu sayfada School of Andalusia adl konu vardr182. 3.1.2.1.2. Histoire des Arabes et des Mores dEspagne (spanyadaki Araplar ve Kuzey Afrikal Hnednlar Tarihi)183 Bu eser, ilk eserin geniletilmi halidir. Louis Viardotnun bu eseri iki ciltten olumaktadr. Birinci cilt drt yz yirmi bir sayfa, ikinci cilt drt yz elli sekiz sayfadr. Birinci cilt yedi blm, zet, notlar ve kronolojik listelerden olumaktadr. Bu cilt, slm tarihi ve biraz ncesinden balayan tarih sre, Endlsn fethi, halifeler, kurulan devletler ve spanyadaki slm medeniyetinin son bulmas ile sonulanmaktadr. kinci cilt, genel anlamda slm kltr ve medeniyetine ve zellikle Endlste iyice ekillenen ve Avrupay etkileyen slm kltr ve medeniyetine, ilme ve ilm keiflere ayrlmtr. kinci cildin birinci blmnde; ynetim, siys, sosyal, ekonomik durum, ikinci blmde; keifler, slm medeniyetinin Avrupaya etkisi, ilim ve sanat, nc blmde; Mslmanlarn sanat dnyas ve onuncu asrda spanyann durumu, cmi, mehdlik inanc, niversiteler, sava gibi zel balklar bulunmaktadr. Viardot, nce muhtasar ilk kitabn yazmtr. 1883te yaynlad ve genlik dnemi eseri olarak tanmlad bu eserinden yirmi yl sonra, Ziya Paann eseri iin faydaland geni eseri kaleme almtr. Viardot, bu eseri denemenin planna, ekline ve blmlerine sdk kalarak yeniden in ettiini belirtmektedir. Bu

182

Dier baz eserleri unlardr: Histoire du soulvement, de la guerre et de la rvolution d'Espagne, Scenes de

Moeurs Arabes, Peintres de lEspagne. Burada tantlan eserleri ve dier eserleri hakknda bilgi almak iin bk. http://www.sudoc.abes.fr/LNG=FR/DB=louis+viardothttp://books.google.com/booksq=louis+viardot&hl=tr.183

Louis Viardot, Histoire des Arabes et des Mores dEspagne, I-II, Paris: Pagnerre, Editeur, 1851, nternet ortama aktarm: Google, 2006. Eserin spanyolca ismi Historia de los Arabes y de los Moros en Espana, Barcelona, 1844.

44

eserin yeni bir kitap olduunu gstermek iin de nceki deneme eklindeki eserinden farkl bir isim koymutur. 3.1.2.1.2.1. Yazl Sebebi ve Yazl Tarihi Louis Viardot, 1833 ylnda yaynlanan Essai Sur lHistoire des Arabes et des Mores adl muhtasar eserin nszn yeni mufassal eseri iin de nsz olarak kullanmtr. Her iki eserine koyduu nsznde eserin yazl sebebini ve kendi amacn yle belirtmektedir: arlkene kadar olan spanya tarihi ok az bilinir. Bu lke ve bu dnem hakknda yazlanlar son derece eksik, elikili ve hatal olduundan, bu tarihin halen yazlmay beklediini cretkr bir dille ifade edebiliriz. Baka bir mesele iin giritiim baz aratrmalarm beni hakik kaynaklara gtrnce bu tarih boluu doldurmay dndm. Ortaadaki, bizim bucak franchiselerine nisbeten

incelenmeye daha deer bulduum iin, esasen, nce Gotik kurumlarn daha sonra da Kastil ve Aragon kurumlarn incelemek sretiyle, hrriyet kadim, despotizm yenidir darb- meseline yeni deliller getirmek istiyordum. lk nce Fenikelilerin ve Yunanllarn beryaya ilk yerlemelerini, ve Kartacallarn bu beldeyi almalarn tasvir ettim. Daha sonra, Romallarn kesin bir fetihle bu vilayete verdikleri ekli ve bu vilayetin onlarn hakimiyeti altnda urad ard arda deiimleri yazdm. mparatorluu ykan barbarlarn ortaya kp spanyay bastklarn da anlattktan sonra Vizigotlarn nasl bu civara yerleip

yaplandrdklarn ve burada onlarn hakimiyetinde meydana gelen hadiselerden bahsettim. Ardndan, Muhammedin takipileri olan Araplarn Vizigotlarn zerindeki galibiyetlerine gelmitim ki, yepyeni bir durum balad. imdiye kadar beni megul eden grntden daha artc, daha canl ve daha byk bir grnt. Hani Yeni Dnyann ilk kifleri yeryznde belirsiz bir gm madeninin izini srerken nlerine bir altn madeni damar ktnda ilk keiflerini yzst brakp topran ta derinliklerine kadar dierini aramaya koyulur. te ben de ayn bu kifler gibi, yolumu kesen bu kymetli damar takib edip ilgin ve yeni bir tarihin gstereceklerine nfuz etmek zere, tuttuum bu yolu braktm. Fetheden ve medeniyet getiren halkn tarihinin fethedilen ve medenletirilen halkn tarihinde

45

basit bir kesit olmadn hemen grdm. Ve dierinden daha az biliniyor ama bilinmeye daha deer. Kefettiim bu toplum yle bir toplum ki, arkasndan ne bir varis, ne bir gelenek, neredeyse ne de bir kalnt brakmadan yeryznden gelip gemi, yklm, dnyadan silinip gitmi ve t eserlerine ve hatrasna varana dek yokoluunun peini brakmayan bir vefasz kine maruz kalm. Bu toplumu insanlarn ortak hafzasna ve tarih hayata yeniden kazandrmak iin, tarihinde meydana gelen hadiseler zincirini ortaya karmak yetmiyor. O toplumun siyas dzenini yeniden bulmak, ayrca ykseliinin ve dnn sebeplerini de sergilemek gerekiyor. Bunun da tesinde, bu yce medeniyeti -ki ondan hayatta kalan yegne varlk olan etkisi, btn Avrupaya yaylmtr- bizim mteekkir hayranlmza sunmak gerekiyor. Yine lleri arp, harabeden talar kaldrarak o toplumun ahlak deerlerini, detlerini, aile ve toplum hayatn tasvir etmek gerekiyor. Bylesine gzel, bylesine iir dolu bir konu tarih roman yazarnn hayaline hi gelmemitir belki de. Ye