I z d a v a Vojnoistorijski institut

Z a i z d a v a a Dr Radivoje Jovadi, kapetan bojnog broda

P r i r e d i l a r e d a k c i j a Dr Slavko Vukevi, potpukovnik, vii nauni saradnik u Vojnoistorijskom institutu, Danica Milenkovi, diplomirani istoriar, arhivski savetnik u Vojnoisto-rijskom institutu, Anka Radovanovi, diplomirani istoriar, vii arhivista u Vojnoi-storijskom institutu i Momilo Todosijevi, profesor, vii arhivista u Vojnoistorij-

skom institutu

O d g o v o r n i u r e d n i k Dr Slavko Vukevi

J e z i k i r e d a k t o r Slavko Kolorogi, profesor

K o r e k t o r Milka Vladanovi

t a m p a Vojna tamparija - Beograd, Generala danova 40 b

VOJNOISTORIJSKI INSTITUT

ZLOINI NA JUGOSLOVENSKIM PROSTORIMA

U PRVOM I DRUGOM SVETSKOM RATU ZBORNIK DOKUMENATA

TOM I

ZLOINI NEZAVISNE DRAVE HRVATSKE 1941.-1945.

BEOGRAD 1993.

Knjiga 1

ZLOINI NEZAVISNE DRAVE HRVATSKE 1941.

POVODOM EDICIJE ZLOINI NA JUGOSLOVENSKIM PROSTORIMA U PRVOM I DRUGOM SVETSKOM RATU"

- ZBORNIK DOKUMENATA -

Re izdavaa

Zamanoj izdavakoj delatnosti Vojnoistorijskog instituta, posebno u publikovanju dokumenata kojima raspolae Vojni arhiv u njegovom sastavu (do sada je izdato esnaest tomova takvih dokumenata u sto sedamdeset pet knjiga), pridruuje se edicija Zloini na jugoslovenskim prostorima u Prvom i Drugom svet-skom ratu" - Zbornik dokumenata. Prvu knjigu prvog toma ove edicije Vojnoistorijski institut predaje naunoj i iroj javnosti ve ovom prilikom.

Jugoslovenski prostori su, kao nijedno podruje na evropskom kontinentu, zahvatani i gaeni sukobljenim vojskama u oba svetska rata. Svukuda je bilo bojeva i bitaka, a srazmerno najvie u oblastima koje naseljava srpski narod. Sva ta vojevanja i ratna dejstva praeni su, opet kao ni na jednom drugom podruju, brojnim zloinima razliitog obima, oblika i karaktera u kojima su stradali neduni ljudi i van vojnih formacija koje su se suprotstavljale vojskama koje su gazile te prostore i, opet, najvie delovi -srpskog naroda; neprijatelji su teili da sasvim satru Srbe. Brojni dokumenti u ovoj ediciji svedoe upravo o tim i takvim zloinima. , ...

No, nije re samo o zloinima stranih vojski. Re je i o zloinima domaih vojski", koje su na ovim prostorima stvarali razliiti pokreti sa razliitim nacionalnim ciljevima i, ve prema svojim razliitim ideolokim predznacima, te vojske dovodili u meusobne sukobe. To je posebno karakteristino za Drugi svetski rat.

Edicija Zbornika namenjena je prvenstveno naunoj domaoj i stranoj javnosti, i sadri izvorne dokumente, kako bi imala vrstu

uporinu taku u vlastitim intelektualnim naporima da istinom progovori o sudbini ljudi stradalih u nevremenima koja su zahva-tala ove prostore. No, nita manje, ovi dokumenti e biti zanimljivi i iroj javnosti stradalakog - pa i drugih naroda - da svoju prolost ne zaboravi, a zarad budunosti.

Ratna dogaanja na ovim prostorima i u pomenutim vreme-nima dosada su u velikoj meri izuena, a neka se ponovo ili tek izuavaju. Izdava i pored toga uzima slobodu da u osnovnim obrisima podseti na ta dogaanja, kako bi pridoneo razumevanju ireg konteksta u kome su se zloini o kojima dokumenti govore bolje razumeli, ime bi doprineo i boljem razumevanju oblika i karaktera samih zloina. Tim pre to su zloini, kao celoviti predmet zanimanja jugoslovenske istoriografije, uglavnom zaobi-laeni, a neki i namerno preputani zaboravu.

I

U Balkanskom ratu (1912-1913), dovravajui svoje dugo-trajno oslobodilako borenje protiv Osmanskog Carstva, stekle

' su Srbija i Crna Gora zajedniku granicu i stvorile opti uslov da se spoje u jednu dravu. Njihov uspeh u tom poslednjem vojevanju protiv Turske hrabrio je i boraki pokretao Srbe, neslobodne u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, u pokrajinama tada u sastavu Austro-Ugarske. Isti uspeh je veselio i mnoge Hrvate i neke Slovence, uticao da meu svima ojaa misao o slozi sa Srbima kao uslovu valjane samozatite od prevlasti austrijskih Nemaca i Maara.

Austro-Ugarska, nasuprot, zbog tenje da sauva sopstvenu celokupnost vienacionalne drave i odreite namerenosti da obezbedi preimustvo na Balkanu, opako postupa: ugnjetakom silinom pritiskuje Srbe u pokrajinama Carstva i ratoborno ishodi prema Srbiji, smatrajui srpsku dravu sredinim iniocem jugoslo-venskog oslobodilatva. Tako je, hitajui da ostvari zavojevake ciljeve, Austro-Ugarska poslala vojsku na Srbiju i Crnu Goru (po objavi rata Srbiji 28. jula 1914. godine).

Tim pohodom je Habsburka Monarhija nainila zgodu Ne-makoj (obe sainjavaju savez, zvan Centralne sile) da odmah krene u napad armijama na istok i na zapad.

Svetski rat je tako, zapoinjui na jugoistoku Evrope, brzo obuhvatio veinu drava na kontinentu i neke oblasti prednje

Azije. Protiv Austro-Ugarske i Nemake bore se drave Antante: na istonom frontu - Rusija, a na zapadnom frontu - Francuska i Velika Britanija.

Na Bliskom istoku Turska staje (1914. godine) na stranu Centralnih sila.

Antanti e se pridruiti Italija (maja 1915) rasporedivi vojsku na frontu du svoje severne granice protiv Austro-Ugarske, a s ciljem da, izmeu ostalog, osvoji i zemlje Slovenaca, Hrvata i Srba u irem pojasu istonog Jadrana, obeanim Londonskim ugovorom.

Sjedinjene Amerike Drave stupie u borbu protiv Central-nih sila (u prolee 1917) i svojim armijama ogromno ojaati snage Antante na zapadnom frontu i moralno se uzvisiti meu uesni-cima rata, proglaavajui pravo ugnjetenih naroda na samooprede-ljenje i nacionalnu slobodu.

Srbija i Crna Gora nale su se, isto kao i Belgija, na strani Antante.

Rumuniju e napasti (1916. godine) austrougarske i nemake trupe i prinuditi je da potpie mir (maja 1918) kao pobeena strana.

U Bugarskoj pretee odluka da zemlja pristupi Centralnim silama, protiv Srbije, da bi dobila Makedoniju.

Grka se kloni oruanog uea u ratu, sve do poslednje godine ukupnog vojevanja, iako na svoje tie prima trupe Antante, najpre deo snaga upotrebljenih (1915) da zauzmu Galipoljsko poluostrvo u Turskoj.

U tek stvorenoj dravi Albaniji, koja tada nema svoju redovnu vojsku, austrougarski agenti uz pomo katolikih svete-nika podstiu oruano neprijateljstvo gerilskih druina protiv Srbije i Crne Gore, da bi prvoj oteali vojni manevar i ubijali vojnike, a drugoj da bi spreili pre voz prekomorskim putem saveznike pomoi u sredstvima za rat i ivot stanovnitva.

Austrougarske trupe prvim zamahom upadaju u severoza-padnu oblast Srbije, inei brojne zloine nad nedunim civilima. Ali srpska vojska najodlunijim napadom oas izbacuje osvajaa sa zemljita otadbine. Ubrzo, deo srpske vojske i glavnina crnogorske vojske prelaze Drinu, potiskuju austrougarske snage i napreduju preko istone Bosne u pravcu Sarajeva.

Austrougarska vojska, meutim, ponovo napada na irokom frontu, teko savlauje ilav otpor branilaca i sporo prodire u

dubinu Srbije. Zloini su opet na delu. Posle gubitka Valjeva i Beograda, srpska vojska prelazi u opti protivnapad (uvena Kolubarska bitka), bez zastoja goni i proteruje neprijatelja - od njegova ljudstva nalaze se (polovinom decembra 1914) na tlu Srbije jedino zarobljeni austrougarski vojnici i oficiri.

Ne mogavi u dva maha da presudno uspe na balkanskom ratitu Austro-Ugarska, uz neposrednu pomo svojih saveznika, preduzima silniji poduhvat (poetkom oktobra 1915) i trei put napada Srbiju i Crnu Goru, dok jedna nemaka armija, pod borbom preavi Dunav, prodire u irokom zahvatu moravskog pravca ka jugu, a bugarska vojska nastupa preko dravne granice da izbije na Vardar i Junu Moravu.

Srpska vojska, u odsudnoj odbrani, manevrie po unutranjim pravcima, nalazei se na sve manjem neosvojenom prostoru otadbine. Bugarska vojska prodire u dolinu Vardara i tako preseca srpskoj vojsci put prema Solunu, gde bi se spojila sa onde razvijenim trupama Antante.

Crnogorska vojska, borei se i na tlu zapadne Srbije, zatiuje sopstvenu dravu i ujedno obezbeuje levi bok srpske vojske.

Prinuena napadom neuporedivo jaih napadaa, srpska vojska s kraljem, vladom i Narodnom skuptinom naputa otad-binu (poslednjih dana novembra 1915), povlai se preko Crne Gore i, manjom snagom, kroz albanske gudure na jadransku obalu severne Albanije. Tu ukrcana na saveznike brodove, srpska vojska je odvezena na grko ostrvo Krf. Srbija je tako sauvala jezgro vojne snage, vladu i znamenja drave, te punopravnost uesnika u meusaveznikom sadejstvu i odluivanju o ishodima borbe (i rata u celini).

Crnogorska vojska ne odlazi putem srpske vojske; naprosto je rasputena odlukom svoje Vrhovne komande (januara 1916), i tako obustavlja borbu; kralj i vlada su napustili Crnu Goru i preko Skadra i Italije otili u Francusku.

Austrougarska vojska je zaposela Srbiju i Crnu Goru, pri emu je deo Srbije pao pod bugarsku okupaciju; glavnina nemake armije odatle odlazi poto su tri vojske zavrile osvajaki poduhvat.

Okupacija, i bugarska i austrougarska, nemerljivo je okrutna. Poinivi ve prvih dana rata (avgusta 1914, pri zauzeu, pa usled poraza u bici na Ceru brzog naputanja Mave) zloinaka dela, austrougarska vojska je nastavljala zlodela nad stanovnitvom:

pljakala domove i svako drugo blago, spaljivala kue, u nekim selima pobila svu zateenu eljad.

I potom, svuda za svog prisustva u Srbiji, austrougarska vojska postupae istovetno tom ubilakom haranju kojim se iskazala na poetku rata. Ona tako zloinaki radi da bi spreila ili suzbila gdegod ispoljen ustaniki otpor srpskog stanovnitva, da bi obezbedila pljakako otimanje njegovih proizvoda i ratno korienje trajnih dobara, da bi razorila organizam nacionalnog drutva Srbije.

Jednako, pustoei zemlju i morei stanovnitvo, austrougar-ska vojska postupa i u Crnoj Gori. Ovde su njene posade primorane (ve od leta 1916) da se sukobljavaju s naoruanim gerilcima (zvanim komiti).

Zloini bugarske vojske - pljakom blaga, paleom po selima, prinudjivanjem Srba da budu Bugari, odvoenjem u zatvore i ubijanjem Srba - poistoveuju se s austrougarskim zatiranjem okupirane Srbije. A nepremaivo je po zverstvu bugarsko slamanje narodnog ustanka na jugu Srbije (1917. godine), neposredno prouzrokovanog primoravanjem srpskih mladia da slue u vojsci Bugarske.

Austrougarskoj okupaciji slui pripomo zadobijana sitnim plaanjem Albanaca i sticana prianjem tom pokorenom narodu (na tlu Albanije nalazi se jedan austrougarski korpus koji e se upotrebiti protiv trupa Antante na Solunskom frontu) da su mu Srbi, kao Sloveni i pravoslavno ljudstvo, neizmenljivo neprijatelj, zbog ega ne mogu da ive slono u istoj dravi.

Austro-Ugarska nastoji da razori bie celokupnog Srpstva, naroito da iskoreni dravnotvornu misao tog naroda kao duhovnu vrednost objedinjujueg uticaja svuda meu Srbima. I ne samo silom nego i mnogim drugim nainom i sredstvima, poglavito izvrtanjem istine i utiranjem zavade, austrougarska vlast hoe da rastroji Srpstvo.

Otud ona, s ne mnogo manjom okrutnou nego u okupiranim oblastima Srbije i Crne Gore, zloinaki postupa i prema Srbima u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji i Vojvodini.

Ponajpre, ta vlast uri da razbije ishodita srpskog rodoljublja, onemogui izraaje duevne saglasnosti i borakog pridruivanja Srba, koji su itelji Austro-Ugarske, samopregor Srbije i Crne Gore. Zato nasre prvenstveno na kolovane ljude i imunije posednike da bi razbila taj drutveni sloj u kojem obitava duhovno

vodstvo Srba. Razgonjenjem uitelja, svetenika i trgovaca, sud-skim kanjavanjem istaknutih linosti, stavljanjem pod policijski nadzor bezbroj pojedinaca, raseljavanjem, ak i odvoenjem u zatvorenike logore stanovnitva iz krajeva u kojima se odvijaju ratna dejstva, pljakom blaga, veanjem ljudi zbog stvarnog ili nareenog im pomaganja srpskoj i crnogorskoj vojsci, te svakoja-kim zastraivanjem, ispunjavaju se postupci austrougarskih vlasti prema Srbima. U Hercegovini, na primer, u istonoj Bosni, u sreditu Slavonije, u Sremu, tako je smru pokoeno dosta Srba i mnoine su proterane sa rodnih ognjita.

Tu vlast, u zlotvorstvu prema Srbima, podrava zvanina javnost austrougarske drave. Potpiruju, pravdaju i podravaju njenu okrutnost one linosti i politike stranke, dakle, besednici i partijci koji odavno rue Srbe, a govore Hrvatima da ih vlastita prosveenost nesastavljivo deli od toga, vele, prostoga pravoslav-nog narda.

Katolika crkva, portvovani pobornik Habsburke Monarhi-je, svojski sudeluje - dogmatskim pouavanjem vernika i neposred-nim savetovanjem izvrilaca iznutra - uestvuje u svakom vidu i nainu austrougarskog neprijateljstva prema Srpstvu.

To neprijateljstvo nalazi potporu, ak napraite izvrioce i meu vernicima islama; postale su ozloglaene, zbog gonjenja Srba u Bosni i Hercegovini, formacije muslimanske milicije u austrougarskoj slubi.

Sve te krvnike Srpstva, ni za Austro-Ugarsku nepovoljan razvoj evropskog rata, ne odvraa od zloinstva, bar da ublae opakost, povinujui se dogaajima na tetu Centralnih sila, ko-nano dohodeim k osloboenju ugnjetenih naroda i okupiranih zemalja.

Naavi na Krfu uslove za oporavak - posle mnogo naprezanja u bojevima i patnje pri povlaenju i u svemu ogromnih gubitaka svoga ljudstva - srpska vojska se osposobila za vojno dejstvo. Usmerena preko Soluna, ona zaposeda (u leto 1916) odsek na frontu vojski Antante, zvanom Solunski front, nasuprot austrou-garskim i bugarskim armijama koje su posle zauzea Srbije izbile na granicu Grke.

Saveznikim probojem Solunskog fronta (polovinom septem-bra 1918), srpska vojska je strateki upravljena na sever, da oslobodi otadbinu. Bez predaha napredujui, slamala je uzasto-pan otpor bugarske vojske, austrougarskih i nemakih trupa,

oslobodila itavo podruje drave Srbije (do prvog dana novembra 1918) i, zajedno s komitima, Crnu Goru.

Po nalogu vrhovnog komandanta saveznikih vojski i na traenje od onamonjih novih vlasti da im doe u pomo, srpska vojska polazi na sever i zapad, iri svoje operacijsko podruje sve do etnikih granica jugoslovenskih, jedinicama razvijenim (tokom novembra) u Banatu, Bakoj, Baranji, Sremu, Hrvatskoj i Slavo-niji, Sloveniji, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, Boki Kotorskoj. Tim razmetajem srpska vojska daje zatitu svekolikom jugoslo-venskom prostoru i ujedno obezbeuje uslov slobodnog delovanja politikih stranaka i nacionalnih vlasti.

Austro-Ugarska se raspala (oktobra 1918) zbog poraza na frontovima i usled njenih pregolemih unutranjih suprotnosti.

I Nemaka je potpisala kapitulaciju pred vojskama Antante i Sjedinjenih Amerikih Drava, na zapadnom frontu.

Bugarska i Turska su potpisale kapitulaciju pred vojskama Antante sa Solunskog fronta.

Rumunija se oslobodila nakon povlaenja nemake vojske. U Rusiji se dogodila boljevika revolucija (1917. godine),

carstvo je oboreno, a podie se komunistika drava, sovjetska federativna republika, nemila elom kapitalistikom svetu.

Italija je, posle potpisivanja austrougarske kapitulacije na njenom frontu, vojskom zala (novembra 1918) i u pokrajine Slovenaca, Hrvata i Srba, pa se u alpskom predelu i u krajevima du istonog Jadrana njene trupe potom sueljavaju s jedinicama srpske vojske i mesnih dobrovoljakih sastava.

Antanta je pobedila, Centralne sile su poraene. Srbija je u krilu Antante, sa srazmerno najveom rtvom u

ljudstvu, s velikom vojnikom zaslugom, s nenadmaivim moral-nim pravom na preduzimljivost i tvoratvo. Srbija je najuzoritiji iznosilac pravednog ishoda: povratkom vojske i drave na sop-stvenu zemlju, ulaganjem svoje moi i vanosti kao stoera i brania jugoslovenskog oslobodilakog okupljanja i sloge.

U jugoslovenskim pokrajinama, otpalim od Austro-Ugarske, obrazovana su politika narodna vea, s namerom u svakom od njih da svoje oblasti ujedine sa Srbijom i Crnom Gorom.

Taj cilj je bio oznaen ve prve godine svetskog rata zaklju-kom Narodne skuptine (na sednici u Niu, 7. decembra 1914) da se Srbija ovog puta bori za sopstveni opstanak i, ujedno, za osloboenje i ujedinjenje sve jo neosloboene brae Srba, Hrvata

i Slovenaca. Ta reenost je potvrena i zajednikom deklaracijom (potpisanom na Krfu 20. jula 1917) srpske vlade i jugoslovenskog odbora (obrazovanog s oslobodilakim ciljem od istaknutih Hrva-ta, Slovenaca i Srba iz Austro-Ugarske) da se svetski rat na jugoistoku Evrope dovri uspostavom velike jugoslovenske drave sa srpskom kraljevskom dinastijom na elu. Tenju tom cilju ratniki su ostvarivale i mnoge hiljade Srba, Hrvata i Slovenaca iz Austro-Ugarske, dobrovoljnim stupanjem u srpsku vojsku i ueem u njenim bojevima.

Jugoslovenska drava se, najzad, sastavlja i oblikuje: - ujedinjenjem Banata, Bake i Baranje sa Srbijom, po odluci

naroite vojvoanske skuptine (25. novembra 1918); ujedinje-njem Crne Gore sa Srbijom, odlukom naroite crnogorske skup-tine (26. novembra 1918);

- ujedinjenjem (putem naroitog i jedinstvenog izaslanstva) Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slavonije, Dalmacije i Slovenije sa Srbijom i tog asa proglaenjem (1. decembra 1918, u Beogradu) Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. (Dana 15. jula 1920. drava e biti preimenovana, dobija naziv: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca; inae ve tada, od mnogih, u prii i napisima, zvana - Jugoslavija.)

II

Posle izvrenja svih ugovora o miru, prema ishodima Prvog svetskog rata, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca ima povrinu 247.542 kvadratna kilometra; ima 11,684.767 stanovnika (prema dravnom popisu od 31. januara 1921).

U vreme ujedinjenja, i potom, zvanino slove Srbi, Hrvati i Slovenci da su tri plemena jednog naroda, jednako suverena, to se iskazuje i njihovim izriitim imenovanjem u nazivu zajednike drave.

Srbija je temeljan uesnik u celokupnosti zajednice: njena vojna mo je potrebna na granicama drave, njen meunarodni ugled je velika zaloga pri sklapanju mirovnih ugovora i ulaenju u spoljne poslove; njena drutvena demokratija je povoljna za parlamentarnu demokratiju i uputna za razvijanje opte slobode u pokrajinama, doskora pod Austro-Ugarskom.

Srbi, svuda u dravi, slede i upotpunjavaju nastojanje Srbije koja tei da troplemena zajednica dobije jedinstvenu ureenost,

zasnovanu na pravu graanina, nalik upravi u najrazvijenijim zemljama zapadne Evrope.

Srbi, itav narod, vie se staraju o ukupnoj dravi nego o nekim sopstvenim unutranjim potrebama, na primer o vlastitom duhovnom sroivanju posle vekova razdeljenog ivljenja u neko-liko raznih drava. Srbi ne isturaju nasleene pokrajinske zaviaj-nosti - njima je vanije da dravu pojme i doivljavaju kao istinsku otadbinu.

Srbi nemaju takvu politiku stranku koja bi golemo preovla-ivala meu svima, bila jaa i podravanija od drugih stranaka u svim pokrajinama njihove nastanjenosti.

Srbi se koriste preimustvom u vlasti, ali nemaju industriju takvog opsega ni kapital tolikog iznosa da bi posredstvom njih imali prednost u savremenoj proizvodnji, trgovini i prometu, kao i bogaenju u novoj dravi.

Hrvati, tu pored, usredsreuju se samobitnou i trude da"bi imali najbolje uslove za politiku slobodu, privredni rad i duhovni razvoj. Oni smatraju zajedniku dravu meunarodno priznatim okvirom za priliku dravnopravnog oblikovanja zasebne, hrvatske suverenosti.

U Hrvata je, pre negoli u Slovenaca i mnogo izrazitije nego u Srba, uzelo maha tvrenje da ova tri plemena nisu jedan narod, poto je hrvatska narodnost posebna etnika celina. Hrvati neguju svoju narodsku posebnost pomou politike propovedi i katolikog posveenja. Sutastveno, dakle, bitna tenja u Hrvata cilja njiho-vom potpunom osamostaljenju u zasebnoj dravi.

Hrvati, usled svoje naseljenosti i privredne moi, imaju najjau koncentraciju finansijskog kapitala u Jugoslaviji, to im omoguava preduzetnitvo, proizvodnju i prodaju, te zaradu srazmerno najveu u dravi.

Slovenci pojme jugoslovensku dravu kao zatitno okrilje svojega ivota u slobodi. Po zemaljskom poloaju njihove pokra-jine u dravi, takoe i usled njihovih osobenosti u jeziku i kulturi, drutvenim obiajima i etnikoj prirodi, Slovenci imaju samou-pravu u sopstvenim krajevima. Blagodarei razvijenosti svoje industrije i ukupne radinosti, boljoj nego u drugim pokrajinama, oni se odlino koriste pogodnostima ponude i potranje na velikom jugoslovenskom tritu. Veinom su pristalice katolike stranke, najjae meu njima i stalno vladajue u pokrajini. Slovenci dosta sudeluju i u vladavini itavom dravom, imajui

skoro neprestano izvestan broj ministarskih resora i stalno posla-nike u parlamentu.

Oni se ne umeu da bi produbljivali nesaglasnosti izmeu Hrvata i Srba, ali se ovim koriste da bi imah puniji udeo u vladavini elom zemljom. Slovenci ne stvaraju s Hrvatima, kato-licima kao to su sami, neku prisnost veu od umerene saivljenosti koju imaju sa Srbima.

Hrvati se, odista, tako izdvajaju naprezanjem u zasebnosti da vie iskljuivost negoli drueljublje unose i ukupne drutvene odnose u dravi. Poglavito se hrvatsko izdizanje usamljuje, da bi nadgornjavalo, otkad Hrvati veinom postaju pristalice politike partije, zvane seljaka, koja je u danima ujedinjenja (1918) bila malo znaajna u^svom narodu, premda je i tad, iako nejaka, uslovljavala svoj pristanak na ujedinjenje zahtevom da Hrvatska deli vlast sa Srbijom u zajednikoj dravi.

U Hrvata, od prvih dana nakon ujedinjenja, obitavaju tri gledita o dravi: prvo, izvesno i vidno, da se zajednika drava jedinstveno uredi; drugo, da zajednika drava bude federacija u kojoj e Hrvati imati sopstvenu samoupravu u svim predelima svoje naseljenosti; tree, za Hrvate je neprihvatljiva zajednika drava, jer oni moraju da imaju samo svoju dravu u kojoj e biti jedini, suveren politiki narod.

Zastupnici prvog gledita sudeluju u vladavini zajednikom dravom i nastoje da se razlike izmeu Srba i Hrvata ne pretvaraju u izvore suprotnosti i neprijateljstva.

Federalizam se dopada veini Hrvata. Otud Hrvatska seljaka stranka, borac za nacionalnu samoupravu, stie preimustvo u svom narodu. Vie u otporu negoli u sadejstvu sa glavnim politikim iniocima meu Srbima, ova stranka i kad se gdeto prilagoava, ak uestvuje u vladi, pa ni tad ne umanjuje svoju odreitost da se Hrvatima obezbedi visoka smaouprava.

Protivnici zajednike drave samo pojaavaju svoje napreza-nje u smeru odvajanja Hrvata od Jugoslavije. U toj estini dolaze u sukob s pozitivnim zakonodavstvom u dravi i najei meu njima bee u inostranstvo, stvaraju organizaciju ustaa koja proglaava (svojim naelima 1933. godine) svoj osnovni cilj: stvaranje nezavisne hrvatske drave. Ustae pribegavaju teroru protiv slubenih linosti i vlasti Jugoslavije, a imaju utoite u Italiji, Maarskoj i Nemakoj. U zemlji su u dosluhu sa Unutra-njom makedonskom revolucionarnom organizacijom uperenom, takoe, protiv Srba, Srpstva, Jugoslavije i jugoslovenstva.

Ni proglaenje drave (3. oktobra 1929) Kraljevinom Jugosla-vijom ne menja reenu trojaku opredeljenost meu Hrvatima. Pristalice jedinstvene drave, iako sudelujui u vladi, nisu postale ni jae, ni uticajnije u hrvatskom narodu. Seljaka stranka odba-cuje jugoslovenstvo kao pojam o zajednikoj narodnosti Srba, Hrvata i Slovenaca kao jedno njihovo ime; ona se veoma odluno izjanjava da e raditi da se drava preinai u federaciju u kojoj e se sve oblasti nastanjene Hrvatima objediniti i oblikovati kao upravna zasebnost. Separatisti postaju jo ei neprijatelji Jugo-slavije, to je povoljno za ustae da bi u zemlji imali organe vlastite organizacije.

U tim godinama Komunistika partija Jugoslavije zalae se, pod uticajem Kominterne, za razbijanje Jugoslavije kao vetake" i versajske tvorevine", a zarad nacionalnog osloboenja naroda od velikosrpske hegemonije", i za promenu vlasti.

Unutarnji razvitak u Jugoslaviji, oteavan odrazima rastueg pritiska Nemake i Italije na celokupno stanje u Evropi, pogoduje federalistima meu Hrvatima, ali separatistima jo i vie. Tako je, posle dosta pregovaranja, zakljuen sporazum (26. avgusta 1939) izmeu kraljevske vlade i vodstva Hrvatske seljake stranke da se uspostavi Banovina Hrvatska obuhvatajui dve dotadanje banovine, Savsku i Primorsku, i nekoliko srezova zapadne Herce-govine i severne Bosne. Tim sporazumom poinje federalizovanje Kraljevine Jugoslavije. U Hrvatskoj seljakoj stranci smatraju da ugovorom nije sasvim ispunjeno njeno predvianje o nacionalnoj samoupravi. Hrvatska seljaka stranka hoe da Banovina Hrvatska stekne samoupravu, viu od dobijene, i da obuhvati jo krajeva koje trai nazivajui ih hrvatskim zemljama. Stranka, uostalom, ima na umu da sasvim osamostali dravu Hrvata (samo za Hrvate).

Hrvatska seljaka stranka to nee postii, a ukazae se zgodna prilika ustaama da oni postanu upravljai u domovini, zavisni od stranih drava. Kao izdanak te politike stranke meu Hrvatima, koja odavno govori o izgonu svih drugih, a posebno Srba, latice se ustae da uine ono to im se od tih predaka namenilo.

Katolika crkva je pouavala Hrvate da poistoveuju veru i narodnost; svetenici su govorili vernicima o preimustvu Srba u zajednikoj dravi kao nasilju nad Hrvatima. Crkva je usmeravala Hrvate da se saivljavaju s onim smerom evropskog razvoja, od kojega bi se nanele okolnosti povoljne za njihovo osamostaljenje u zasebnu dravu. Pojmovi od takvog pouavanja pogodovae ustaama.

III

Ustanovljenje Banovine Hrvatske biva u trenutku ve oigled-nog, skorog otpoinjanja rata u Evropi, koji e neizbeno, a naizvesno je jo kako, uticati i na razvitak stanja u Jugoslaviji.

Dve totalitarne drave, Italija pod vlau faista i Nemaka u rukama nacista, tvorei savez zvan Osovina, ve ispoljavaju svoje osvajake prohteve: Italija da zagospodari irokom oblau Sredozemlja, a Nemaka da preovlada u Evropi i izdigne se kao glavna sila u svetu.

Nemaka je pripojila Austriju (1938. godine), onesposobila i konano potinila ehoslovaku (1939), zatim napada Poljsku (1. septembra 1939) i brzo je zauzima, savlaujui otpor Poljaka. U istoni deo Poljske ulazi tada sovjetska vojska, po sporazumu izmeu nemake vlade i sovjetske vlade.

Francuska i Velika Britanija uzimaju napad na Poljsku za povod svoga oruanog suprotstavljanja Nemakoj. Tako zapoinje Drugi svetski rat.

Nemaka pobeuje Francusku (1940), poto je bila osvojila Norveku, Dansku, Holandiju i Belgiju.

A nastavlja se rat izmeu Nemake i Velike Britanije. Italija je posle osvajanja Abisinije (1936) zauzela Albaniju

(1939), te odatle napada Grku (1940), poto se pre toga, a pri kraju rata onde, bila pridruila Nemakoj protiv Francuske.

Sovjetski Savez je pripojio (1940) baltike drave Estoniju, Letoniju i Litvaniju, i poboljao strategijski poloaj na delu svoje zapadne granice nakon okonanja viemesenog rata protiv Finske.

Nemaka i Italija, u najveem naponu svojih osvajakih sila, sklapaju (septembra 1940) ugovor o savezu s Japanom, ve osvajaem niza zemalja na Dalekom istoku. Ugovor je nazvan Trojni pakt, s ciljem tih saveznika da nametnu svoju prevlast u svetu, koju su sami nazvali novi poredak".

A na putu takvom cilju najvea prepreka jeste Sovjetski Savez. Stoga, pre udara na komunistiku velesilu, Nemaka nastoji da ovlada jugoistonom Evropom, po mogustvu, pridobi-janjem tamonjih drava za Trojni pakt. Tako nemaka vlada uspeva da Trojnom paktu priu Maarska i Rumunija (1940), pa Bugarska (1941).

Po tom istom redosledu, dopalo je naposletku Jugoslaviji, sasvim okruenoj neprijateljskim dravama, da se sudbonosno

XVIII

odlui: vlada je reila da zemlju privede Trojnom paktu. A srpski narod je buntovnim negodovanjem u Beogradu i drugim mestima (26. i 27. marta 1941) odbacio podreivanje Jugoslavije osvajakim dravama, i time pruio pogodan uslov grupi oficira da puem zbaci vladu, potpisnicu pakta, i uspostavi novu vladu.

Ne marei za objanjenje te promene, Nemaka odmah napada Jugoslaviju (6. aprila 1941): pokretom jedne armije iz Austrije i Maarske da ona prodre u Zagreb, potom nastavi prodiranje ka Beogradu i delom snaga ka Sarajevu; pokretom druge armije da, jednim korpusom iz Rumunije, a drugim korpu-som iz Bugarske, nastupa prema Beogradu i delom snaga ka Skoplju; dva korpusa upuuje na Grku, u pomo ovde od lane zaustavljenoj italijanskoj vojsci.

Italija nekoliko dana docnije uvodi vojsku protiv Jugoslavije: jednu armiju iz Slovenakog primorja i Istre da prodre do Karlovca i du obale u Split, a drugu armiju iz Albanije da ovlada Crnom Gorom i uputi deo snaga prema Mostaru.

Istovremeno, i Maarska kree vojskom na Jugoslaviju, da osvoji Baku i Baranju.

Bugarska e uskoro, koristei se nemakim zavojevanjem, uvesti vojsku na jugoslovensko podruje: jednu armiju u Makedo-niju i deo druge armije u junu i istonu Srbiju.

Vojni otpor Jugoslavije nije ni jedinstven ni snaan; kao drava bez unutranje politike sloge nije mogla da ima ni iznutra vrsto sjedinjenu vojsku. Mesno ljudstvo jedinica u kojima preo-vlauju Hrvati ne odaziva se na mobilizaciju, a mobilisano mahom otkazuje poslunost, ponegde pribegavajui i ubijanju oficira, a gdekud se i cele jedinice predaju neprijatelju. Na ostalim delovima jugoslovenskog prostora neke jedinice pruile su na vie poloaja hrabar otpor napadau, ali to nije bilo dovoljno da se znatnije uspori brzo prodiranje nemake vojske.

Jugoslovenski otpor se okonava potpisom kapitulacije (17. aprila 1941), poto su kralj i vlada izbegli iz zemlje. Preko Grke i, zatim, Palestine uputili su se u Veliku Britaniju. Ovde boravak jugoslovenske vlade znamenuje produetak otpora osvajakim dravama Trojnog pakta.

Nemaka vojska pobeuje i Grku, gde se sukobila i sa britanskim trupama koje odstupaju u Egipat.

itavim tim pohodom na Balkan, prouzrokovanim srpskim odbacivanjem Trojnog pakta, nemaka vojska odlae za pet sedmica svoj napad na Sovjetski Savez.

Nemaka je u meuvremenu upotrebom avijacije estoko tukla naselja i vojne objekte u Velikoj Britaniji; britanska odbrana je vrsta.

Nemaka (22. juna 1941) upuuje vojsku na Sovjetski Savez. Svetski rat dobij a uveane razmere.

Ubrzo se Velika Britanija i Sjedinjene Amerike Drave saglaavaju da se udruenim silama suprotstavljaju osvajakim dravama Trojnog pakta. Obe zemlje poinju da alju tehniku pomo Sovjetskom Savezu. Sve tri velesile uspostavljaju puniju saradnju koja daje stoernu mo svetskom savezu, zvanom Anti-faistika koalicija, zasnovanom potpisom vlada dvadeset est drava (1. januara 1942), meu kojima je i vlada Jugoslavije.

Nemaka i Italija su podelile 22. aprila 1941. podruje osvojene Jugoslavije na dve okupacione zone, meu kojima se demarkaciona linija protee od Triglava pa u smeru jugoistoka, preko Hrvatske i sredita Bosne, ivicom Srbije i na ar-planinu, odatle do Ohridskog jezera.

Nemaka i Italija su po jedan deo prepolovljene Slovenije pripojile svojim dravnim celinama. Italija je, takoe, prisvojila Dalmaciju i Boku Kotorsku, dok je Ulcinj na primorju, ui predeo du istone crnogorske granice, Metohiju, deo Kosova i zapadnu Makedoniju pripojila Albaniji, koja se nalazila pod italijanskim protektoratom. U Crnoj Gori je uspostavljena italijanska vojna uprava.

U nemakoj okupacionoj zoni, Bugarskoj se preputaju Ma-kedonija i delovi june i istone Srbije.

Smanjena Srbija sa Banatom stavljena je pod neposrednu upravu nemake vojske.

Baka i Baranja su date pod vojnu vlast Maarske. Saglasile su se vlade Nemake i Italije da se Hrvatska i Bosna

i Hercegovina objedine pod upravom ustaa. Ustae uspostavljaju Nezavisnu Dravu Hrvatsku pod pokroviteljstvom sila Osovine.

Vladavina ustaa se strateki odreuje njihovom odredbom: u hrvatskoj dravi jedino je hrvatski narod dravotvoran i suveren - sve ljudstvo drugog roda ne moe biti politiki inilac. Srbi su suvini u dravi Hrvata - moraju se iseliti, prevesti u katolike ili fiziki likvidirati. Zloini protiv Srba, ah i protiv Jevreja i Cigana poinju.

Okupator jugoslovenskog prostora postupa tako da se sa to manje snaga i sredstava, sa to manje (svojih) rtava i vremena osigura maksimalnu eksploataciju materijalnih, prirodnih i ljud-

skih potencijala za voenje kampanje na glavnim frontovima Drugog svetskog rata. Istovremeno, u rasparanoj Jugoslaviji, primenom kombinovanih vojnih, policijskih, ekonomskih i propa-gandno-psiholokih mera, nastoji da u korenu osujeti i pomisao na bilo kakav otpor, te da demonstracijom sile izazove oseaj da protivnicima tzv. novog evropskog poretka - nema izlaza.

Otuda nemaki i italijanski komandanti, elnici faistike Maarske i Bugarske, jo od prvih dana okupacije istiu zahtev svojim potinjenim komandama da svaki otpor bude slomljen bezobzirnom otrinom" u oekivanju da e se na taj nain najefikasnije obezbediti mir i poslunost", te utedeti krv sopstve-nih vojnika.

Na italijanskoj okupiranoj i anektiranoj teritoriji, diktator Benito Musolini ( j u n a 1941) lansira politiko-propagandnu tezu: Danas je faizam Italija. Ko mrzi faizam mrzi Italiju"! Posledica: masovne internacije civilnog stanovnitva i tzv. nepoudnih eleme-nata, ak i mestimina totalna evakuacija, sve radi uklanjanja onih koji bi mogli postati potencijalni neprijatelji", a sve to prati niz zloinakih radnji.

Ponaanje okupatora svuda je istovetno; mada je metod italijanskih okupacionih vlasti lukavije satkan, ukljuujui poli-tiko-propagandni pritisak, posebno demagoku taktiku prividnih ustupaka i obeanja. Inae, i oni su sve vie postajali pristalice politike manje proglasa, vie streljanja", to je u duhu ve izdatih direktiva nemakim okupacionim vlastima u Srbiji protiv srpskog naroda, odnosno njegovog eventualnog otpora:

- streljati na licu mesta, bez suda i isleivanja, sve mukarce sposobne za puku;

- spaliti sva naselja i iznenada pohapsiti sve muko stanovni-tvo;

- uzimati taoce iz svih drutvenih slojeva, poveavajui njihov broj, zavisno od konkretnih prilika u pojedinim krajevima i od slobodne procene nadlenog okupacionog stareine;

- pristupiti bezobzirnim i neodlonim merama" protiv usta-nika i njihovih saradnika, kao to su veanje, unitavanje naselja, deportovanje rodbine ustanika u koncentracione logore, pojaana propaganda na srpsko-hrvatskom jeziku, korienje mree obave-tajaca i ubaenih lica za otkrivanje ustanikih gnezda i kolovoa (kako je, na primer, nareivao komandant jugoistoka general Viljem List, 5. septembra 1941);

- individualna krivica se ne uzima kao merilo: Po sredi je kolektivna odgovornost celog srpskog naroda i on se kao celina mora proganjati i unitavati" - isticao je ef policije okupirane Srbije Avgust Majsner 1942. godine, kako bi kaznu", dodaje ef Upravnog taba Srbije, iskusilo celokupno stanovnitvo".

O tome da su se ovih uputstava striktno pridravali oni kojima su upuena govore brojna stratita Srba: Jajinci, abac, Kraljevo, Kragujevac i druga.

Sve to stvara neprekidan lanac zloina koji su po ciljevima i metodama bili istovetni kod svih okupatora, a to se jasno vidi iz mnogobrojnih nareenja i izvetaja okupatorskih komandanata i funkcionera, kao i u porukama njihovim vojnicima, gde su, pored ostalog, Italijani isticali: Pokaite ovim varvarima da, iako je uiteljica i majka civilizacije, Italija ume da kazni neumitnim zakonima prirode..." Stavljajui do znanja da neodmerenost u reagovanju" protiv antifaistikih elemenata i okupiranog stanov-nitva nikad nee biti kanjena", a da e, meutim, bespotedno biti kanjeni" svi oni koji ispolje kolebanje, neodlunost i strah u borbi protiv oslobodilakog pokreta. Poenta antijugoslovenstva i antiljudska dimenzija ovog ponaanja sadrana je u paroli: Mrzite ovaj narod", kako je izriito savetovano italijanskim vojnicima u Crnoj Gori.

Po svojoj perfidnosti i metodama u izvravanju zloina nisu se mnogo razlikovali ni maarski ni bugarski okupatori; ubijaju ljude na najsvirepiji nain: u njihovim kuama, na ulici, u polju; unitavaju itave porodice, a leeve kamionima odvoze i bacaju u reke ili ive ljude zatrpavaju u naputene kreane i jame.

Masovne zloine vre maarski faisti ve prvih dana okupa-cije u gotovo svim manjim i veim mestima Bake i Baranje: u Subotici (ubijeno vie od 200 osoba srpske nacionalnosti), u Sirigu (oko 350), u Staroj Kanjii (oko 100), dok su u Novom Sadu, prilikom ulaska (aprila 1941), maarska vojska i policija likvidirale oko 500 osoba.

Komandant 4. maarskog korpusa izdaje opako nareenje svojim potinjenim - da civile uhvaene sa orujem u ruci na licu mesta streljaju, jer, kako je isticao, nemilosrdna odmazda je ne samo pravo ve i obaveza komandanta". Traio je da se oduzima-nje oruja" izvri radikalnim sredstvima", a predviao je i da se na pojedinim prostorima izvri evakuacija mukaraca starijih od 12 godina", u nekim sluajevima ak i celog stanovnitva". Za izvrenje toga zadatka pripremani su logori na otvorenom prosto-

ru", gde se stanovnitvo opkoljeno pukomitraljezima i mitralje-zima" dri po nekoliko dana bez hrane i vode".

Ni kasnije teror maarskih faista nije splanjavao: mnogo-brojni leevi Srba plivaju Dunavom koje bacaju Maari", danima je svoje pretpostavljene obavetavalo zapovednitvo mornarice NDH tokom februara 1942. godine.

Naroito teke zloine maarski okupatori vre 7. januara 1942. u urugu, ablju i Temerinu, 10. januara u Titelu, 22. i 23. januara u Novom Sadu i 26. i 28. januara u Starom Beeju. Re je o masovnom pokolju stanovnitva.

Povodom toga maarski poslanik Endre Bajin ilinski, i sam potresen, upozoravao je svoju vladu: Otrov koji se nagomilao ovde, sada se tamo u ablju i Novom Sadu izlio kao iz nekog groznog prita", dodajui da glasovi o ovakvim neovenostima dopiru do neba i ne mogu ostati bez osvete".

Komandant bugarske 5. armije poetkom oktobra 1941. nareuje svojim potinjenim komandantima i organima bugarske okupacione vlasti da na bugarskom okupacionom podruju ne primenjuju odredbe enevske konvencije, ve sve zarobljenike, pripadnike otpora i druge streljati bez ikakvog isleivanja". Posledica: brojna stradanja stanovnitva kao ona u Bojniku (februara 1942), gde je meu 476 ubijenih Srba bilo devedesetoro dece od jedne do sedam godina, ili zloin izvren nad 33 seljaka iz Lomnice, Bukvice i Trmara, kada su ih bugarski vojnici ive zatrpali u jamu naputene kreane kod Aleksinca (decembra 1942).

Albanske kvislinke formacije u svemu tome ne zaostaju na podruju pripojenom Albaniji.

Istovremeno okupacione vlasti formiraju brojne logore i zatvore u kojima se zlostavlja na desetine i stotine hiljada ljudi, ena i dece:

- Nemci formiraju koncentracione logore u Beogradu (Ba-njica i Sajmite), Crveni krst" u Niu, logor u apcu, Svilaru" u Panevu, logor u Zrenjaninu, logore u Banatu i Sloveniji, kao to su logor u Brestovcu, na Ostrovikoj adi kraj Dunava (tri logora), u oki, zatim logore u Ptuju, Mariboru i drugim mestima;

- Maari u Subotici, Bakoj Topoli i Apatinu (iz njih su mnogi logorai, uglavnom Srbi, oterani u zloglasne nacistike logore Bora, Baja, Velika Kladua, arvar i dr.; samo kroz logor u Sarvaru prolo je vie od 9.000 zatoenika);

- Italijani na svojoj okupiranoj i anektiranoj teritoriji, u Nikiu, Boki Kotorskoj (Mamula" i Prevlaka"), na Rabu, Molatu, u Vodicama, na Zlarinu (kod ibenika), u Kraljevici, na Koruli, na Murteru, logor Ravnice (kod Omia), logor Bakar, Lapad, u Kuparima, Baru i Pritini.

Za stranim okupatorima ne zaostaje ni vlast u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Naprotiv, prednjai a u tome se pridrava njihovih principa i metoda, obogaujui" ih uz put neshvatljivom mrnjom prema Srbima i Srpstvu i svemu to je srpsko, ustaka vlast ini u istoriji nezabeleene zloine prema srpskom narodu i deloviam drugih nearijevskih naroda. Njihove oruane formacije, a pogotovu ustake, are i pale po prostorima naseljenim Srbima, sa oiglednim namerama da ih potpuno satru. U tome nere tko prevazilaze svoje zatitnike - Nemce i Italijane, tako da se oni ak groze njihove sistematinosti i doslednosti u tome. Pune se jame i vrtae ivim ili ubijenim ljudima, bez obzira na pol i uzrast. Jedina krivica koja im se pripisuje jeste ta to su Srbi i pravoslavci. Logori niu na sve strane, neki na istim mestima na kojima su bili i u vreme austrougarske okupacije za vreme Prvog svetskog rata. Genocidni karakter njihovih brojnih zloina je nesumnjiv.

Takve okolnosti - nevieni teror, osiromaenje i iscrpljivanje porobljene zemlje i naroda, zatim ljudskom umu neshvatljivi zloini svake vrste, oblika i karaktera, posebno prema srpskom narodu - nuno raaju bunt, otpor, pokret stradalakog naroda i na njihovim prostorima. U Srbiji i zapadnoj Bosni dolazi do sve eih sukoba sa nemakom vojskom; u Hercegovini ve poetkom juna 1941. srpsko stanovnitvo ustaje protiv vlasti Nezavisne Drave Hrvatske i masovnih zloina ustaa.

U poetku jedinstven, otpor i bunt e, organizovanjem pokreta koji e ih usmeravati i voditi, doiveti svojevrstan rascep meu samim ljudima koji ga zduno zapoee sa namerom da se od nemani svake vrste odbrane.

Organizacione forme otpor dobija ve maja 1941. godine. Grupa oficira, podoficira i gdekoji vojnik, koja nije poloila

oruje i koja je izbegla zarobljavanje, maja 1941. proglasila se legitimnim naslednikom u aprilskom ratu poraene Jugoslovenske kraljevske vojske i pristupila formiranju etnikog pokreta. Vlada u izbeglitvu je u leto iste godine prihvatila tu vojnu organizaciju, jaajui time i vlastiti poloaj. Pokret se zalae za kontinuitet Jugoslavije s prvenstvom Srbije i monarhistiki je orijentisan. Gleda na okupaciju kao na privremeno stanje i veruje da e se

rat reiti na velikim frontovima. Pokret se oslanja na defanzivnu strategiju, oekujui odsudni trenutak" i izdisaj okupatora", izbegavajui da tu i tamo stupi u odsudne sukobe sa okupatorskom vojskom, jer ti sukobi imaju za posledicu nemerljive represalije nad srpskim narodom.

Taj e pokret manje ili vie uivati sve vrste podrke Antifa-istike koalicije, i to vie ratnih godina.

Nasuprot tom pokretu, kraljevskoj vladi i graanskim sna-gama koje ga podravaju, Komunistika partija Jugoslavije uzima kurs organizovanja borbe protiv okupatora s namerom da sada i odmah krene u oruani ustanak, spajajui sa tom borbom i borbu za nacionalno i socijalno osloboenje. Ona naputa svoj raniji stav 0 nunosti razbijanja Jugoslavije kao vetake" i versajske tvorevine", to je u meuratnoj Jugoslaviji bio, kao to je poznato, 1 stav svih separatistikih snaga, ukljuujui i ustaki pokret, i istie parolu borbe za njen spas i revolucionarnu promenu vlasti u njoj.

Na savetovanju vodstva ove partije poetkom maja 1941. udareni su temelji strategijskoj orijentaciji za predstojeu oslobo-dilaku borbu i revolucionarnu promenu vlasti. Projektovana je iroka optenarodna platforma borbe za sve one koji prihvate njenu vodeu i rukovodeu ulogu. Formiran je Glavni tab (kasnije Vrhovni) za rukovoenje celokupnim otporom na celoj teritoriji Jugoslavije. Takvu orijentaciju ove partije i pokreta prihvatali su i odobravali (i dotadanjih) njeni patroni - Komin-terna i Sovjetski Savez, dok se ostali lanovi Antifaistike koalicije jo pitaju: o emu je tu, zapravo re?

Ustanike akcije tog pokreta zapoinju u Srbiji i ubrzo zahvataju ire jugoslovenske prostore, poprimajui karakter orga-nizovanog ustanka. Sukobi sa.okupatorskim jedinicama dobijaju sve ee oblike, pri emu represalije i teror prema narodu pokret smatra nunim rtvama za ostvarenje svojih ciljeva.

Strategijski - u odnosu na okupatora, a zatim i ideoloki - u odnosu na budunost Jugoslavije i pitanje vlasti u njoj, ova dva pokreta - monarhistiki i komunistiki - nuno su suprotstavljena celinom ratnog vremena na jugoslovenskim prostorima. Pored nekih poetnih nastojanja o zajednikom delovanju, oni se i orujem sukobljavaju, ime ratna dogaanja na ovim prostorima dobijaju i karakter graanskog rata. I opet strada narod; zloinima okupatora pridruuju se sada i oni koji se ine zbog ideolokih opredeljenja unutar istih naroda. U meusobnoj mrnji i sukobu

obe strane postupaju rigidno i nemilosrdno prema protivniku", pa se zloinake radnje, ali i rtve na sve strane mnoe.

Snaga, uloga i znaaj komunistikog kao narodnooslobodila-kog pokreta s vremenom u toku rata rastu. Uloga i uticaj Kominterne kao idejnog ishodita ovog pokreta i Sovjetskog Saveza kao velike antifaistike sile u njegovom afirmisanju i dalje su prvorazredni, dok ga zapadne lanice Antifaistike koalicije postepeno, a pre svega iz pragmatinih razloga, sve vie prihvataju kao partnera u borbi protiv faizma.

Drugi svetski rat zavrio se onako kako se zavrio. Faistike sile su pobeene. Najvea - Nemaka je i teritorijalno podeljena; Japan je atomskom bombom opomenut za sva vremena (!), a male su se umirile priklanjajui se (milom ili silom) novim zatitnicima.

Na jugoslovenskim prostorima stvorena je nova - Socijali-stika Federativna Republika Jugoslavija. Sistem je u njoj komu-nistiki i u svemu odmah posle rata oslonjen na Sovjetski Savez. Poinje izgradnja i obnova ratom opustoene zemlje i desetkova-nog naroda. Stvara se nova drutvena zajednica - socijalistika, a narodi se, prema miljenju vladajue partije, sve vie homogeni-zuju ostvarivanjem zadate parole o bratstvu i jedinstvu svih naroda i narodnosti".

Zarad ostvarivanja jedne harmonine zajednice potrebno je poneto i zaboraviti, zahtevae vladajua partija, posebno ono to se kao zloinatvo na ovim prostorima deavalo. Dodue, u poetku su sudovi, razne komisije i drugi organi, koje je formirala vladajua partija i njen sistem vlasti, dovodili zloince k spozna-niju prava" i, tako, bar delimino dali smiraj duama nevino nastradalih u stranim poinjenim zloinima. No, to je ubrzo prestalo. Da se u tome due nastojalo, po miljenju vlasti, onemoguavala bi se i onemoguila ljubav" meu narodima i narodnostima koju je trebalo negovati. Stoga se zabetonirae jame i rupage, a rtve i delati proglasie se podjednako krivim i predade se sve zaboravu. Na mestima stratita i logora podigoe, uz gdekoji posaeni cvetak, ogromne betonske stubove i ploe kao spomenike na kojima ispisae: Pali su kao rtve okupatorskog terora" i time izrekoe tek poluistinu, jer i danas se iz tih jama, iz masovnih grobnica, sa stratita i iz logora razlee nema utnja kao zov i opomena: Nas ne ubijae i ne ubie samo okupatori; ve nas ubijae i ubie i braa po krvi, mada druge vere; nas ubijae i ubie nai kumovi, prijatelji i nae komije."

*

O tim i takvim zloinima iz zlog vremena ratnih dogaanja na jugoslovenskim prostorima govore stranice pomenute edicije. Na stranicama njenih tomova nai e mesto i ugledati svetlost dana (veina prvi put) brojni dokumenti koji su do sada u tamnim prostorima Vojnog arhiva (gdekad uznemiravani samo radozna-lou pojedinaca) leali uredno popisani i sloeni, i, tako, bili samo nemi svedok svekolikog stradanja i muenitva ljudi na ovim prostorima - o kojima ni mi sami mnogo ne znadosmo, a nekmoli beli svet koji umnogome u svemu tome i uestvovae, ali zabo-ravi".

Izdava se potrudio da iz svog bogatog arhiva izdvoji sve ono ime raspolae, a to kao autentini dokumenat govori o tim zloinima, kako se prolost ne bi zaboravila, iako bi se, moda, mogla oprostiti. Edicija e zbog toga imati vie tomova (sa vie knjiga) imenovanih prema izvriocu zloina, ali bez hronolokog sleda njihovih dogaanja.

Prvi tom, iju prvu knjigu ve ovom prilikom predajemo javnosti, imenovasmo Zloini Nezavisne Drave Hrvatske 1941 -1945".

Beograd, 20. jul 1993.

Vojnoistorijski institut

P R E D G O V O R

PRVOM TOMU

Prvi tom edicije Zloini na jugoslovenskim prostorima u Prvom i Drugom svetskom ratu" - Zbornik dokumenata, sadri dokumenta o zloinima Nezavisne Drave Hrvatske u vremenu od 1941. do 1945. godine. Na opredeljenje da ovaj izdavaki poduhvat zapone dokumentima o pomenutim zloinima, uprkos prvobitnom stavu Redakcije da se dokumenti objavljuju sledom vremenskog dogaanja, uticalo je vie razloga, meu kojima i taj to se ovde radi: prvo, o zloinima koji po obimu, oblicima i karakteru prevazilaze sve do tada slino to se deavalo u oba svetska rata na ovim prostorima i to, moda, ne samo na njima; zatim, injenica da dokumenti o ustakom pokretu uopte - i u skladu sa njihovom ideologijom o uspostavljanju vlasti u Nezavi-snoj Dravi Hrvatskoj 1941. godine - do sada nisu celovito obraivani niti objavljivani na jednom mestu, a posebno su malo poznati dokumenti o zloinima te vlasti, osim kada je re o angaovanju pojedinaca koji su vlastitim istraivakim naporima do njih dolazili; pa, na kraju, i to to se u vreme ve izvrenih priprema ovih dokumenata za objavljivanje na prostorima te nekadanje drave, a u aktuelnom i krvavom raspadu druge Jugoslavije, ti zloini (iste vrste, istog oblika, istog karaktera i iz istih pobuda) ponavljaju po trei put u 20. veku, sa istim rtvama i izvriocima iste ideoloke namernosti.

Tome treba dodati i injenicu da naa, a i svetska nauna i ira javnost nisu do sada imale priliku da se sretnu sa velikim brojem dokumenata o zloinima Nezavisne Drave Hrvatske 1941-1945. godine; ne, bar, u obliku zbornika-knjige, kako se oni sada javnosti nude. Zbog toga su mnoge injenice o tome i iz toga perioda toj, a pogotovu stranoj javnosti, ostale ili

nepoznate, ili su, zahvaljujui istraivakim naporima pojedinaca, samo delimino poznate. Nepoznata (a pogotovo namerno zabo-ravljena) prolost uvek je, meutim, preila, a i sada prei, razumevanje sadanjosti u kojoj se mnogo ta (na istim prostirima) ponovo dogaa. Svest i o toj injenici uticala je da objavljivanje dokumenata o zloinima na jugoslovenskim prostorima zapo-nemo ovako kako zapoinjemo. Redakcija prvog toma, naime, smatra da se ovakvim opredeljenjem postie dvojaki cilj: daje se mogunost da se na osnovu prouavanja autentine arhivske grae razume prolost, i, istovremeno, pridonosi shvatanju i boljem razumevanju aktuelnih dogaanja.

U uverenju da inimo ispravno, a sa namerom da itaocima ovih dokumenata olakamo prouavanje i razumevanje prolosti, a zarad sadanjosti i budunosti, Redakcija itaocima nudi istorij-ski kontekst u kome su se ti zloini deavah, portretiui grubim crtama izvrioce - njihovu ideologiju, sredstva, oblike i karakter zloina - te zakonske odredbe u koje su se pretakali ideoloki stavovi izvrilaca zloina, kako bi njihove zloinake radnje zadobile legalitet.

I

Dokumenti koji slede na stranicama knjiga ovog toma nedvo-smisleno pokazuju da su protagonisti zloinakih radnji ustae i ustaki pokret u celini, odnosno organizovana vlast u proglaenoj (10. aprila 1941) Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, sa svojim oruanim formacijama - ustaama i policijom, a rtve su srpski narod i delovi drugih nearijevskih" naroda, nastanjeni na njenim prosto-rima, poglavito Jevreji i Cigani.

Nastajanje ustakog pokreta rezultat je separatistiki namere-nog i opredeljenog dela hrvatskog naroda, pogotovu delova njegove buroazije, katolikog svetenstva, klerofaistiki usmer-nog dela univerzitetske omladine i drugih slojeva, s ciljem razbi-janja Kraljevine Jugoslavije prevashodno sredstvima teroristike aktivnosti. Koreni mu seu do frankovake Stranke prava.

Nosioci i ideolozi ovog opredeljenja, meu njima Ante Paveli, kao prvi meu istomiljenicima, sa svojim saradnicima krajem 1928. godine osnovali su ustaku organizaciju koja je prvih dana januara 1929. na sastanku u Zagrebu dobila ime Ustaa -Hrvatska revolucionarna organizacija" (UHRO). U isto vreme, Paveli je sastavio i poetni koncept Ustava" ustakog pokreta, koji, pored ostalog, predvia da se pokret organizuje na teritori-

jalnom principu, a propisuje se njime i organizaciona struktura pokreta.

Za relativno kratko vreme (1929-1931) organizacija uspeva da formira vie ustakih centara u inostranstvu, pored ostalih: u Italiji, u Bovenju (Bovegno), sa ispostavama u Milanu i Luganu; u Beu je jo odranije postojao centar za podruje Austrije, a u Budimpeti za podruje Maarske; zatim, centar u Berlinu za podruje Nemake; u Serenu za podruje Belgije i Holandije, dok je u Boenos Ajresu formiran centar za podruje June Amerike; za podruje SAD ustaki centar je formiran u Pitsburgu.

Izrazita teroristika namernost ovog pokreta dovodi ga u sukob sa aktuelnom vlau Kraljevine Jugoslavije, pa elnici pokreta naputaju zemlju i odlaze u Be. Tamo se Paveli ubrzo povezuje sa voom ve ranije stvorene Unutranje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) Vanom Mihajlovim (iste namerenosti), sa ciljem koordinacije teroristikih akcija protiv Kraljevine Jugoslavije. No, u Beu se Paveli ubrzo razilazi sa ustakim centrima - tamo ve ranije stvorenim, pa utoite i podrku nalazi u Italiji. Tadanja faistika vlast u Italiji podrava njegov program, pa mu dodeljuje i finansijsku pomo, kako bi pokret okupljao snage, organizovao ih i izvodio teroristike aktivnosti protiv Kraljevine Jugoslavije.

Tridesetih godina, upravo pod okriljem (prema Jugoslaviji opake i zlonamerne) Italije, Paveli je uspeo da u organizacijskom smislu uvrsti pokret, a zatim i da donese osnovne organizacijsko--programske dokumente - Ustav" (1932. godine) i Naela hrvatskog ustakog oslobodilakog pokreta" (1933. godine),1) u kojima su razraeni program, organizaciona struktura i ideologija pokreta.

Preko centara u inostranstvu irena je, u duhu pomenutih Naela...", ustaka propaganda i mobilisane su pristalice za ustake vojne logore koji su se nalazili u Italiji i Maarskoj. U njima je vrena teroristika obuka ustaa, posle ega su u grupama ubacivani u Jugoslaviju radi izvoenja atentata i diverzija i drugih oruanih akcija (najkarakteristinija akcija je tzv. velebitski usta-nak 1932).

Posle atentata na kralja Aleksandra 1934. u Marseju, koji su izvrile ustae i pripadnici VMRO, italijanska faistika vlada je formalno zabranila delovanje ustakih organizacija, iako ih je i dalje faktiki pomagala. Meutim, docnije, potpisivanjem izve-

1J Integralni tekst navedenih Naela..." objavljen je u asopisu Vojnoistorij-skog instituta, Vojnoistorijski glasnik" br. 3/1991, str. 367-369.

snog sporazuma izmeu vlada Jugoslavije i Italije, dozvoljen je povratak jednom delu ustaa u zemlju. Ti povratnici su 1939. godine organizovali ustaki centar u Zagrebu. Svojim aktivnostima uspevaju da ostvare jai uticaj u pojedinim organizacijama i u hrvatskom drutvu u celini (Domagoj, Uzdanica, Ustaki sveui-lini centar, Kriari i dr.). Njihovim dolaskom i delovanjem umnogome se poveao broj organizovanih ustaa u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, mada su u organizacijskom smislu i dalje ostali na nivou ilegalne teroristike organizacije.

Nakon sporazuma Cvetkovi-Maek 1939, ustaki pokret je pojaao svoju delatnost i u zemlji i u inostranstvu. Preko svojih centara razvio je iroku aktivnost, naroito u Maekovoj zatiti", to jest u Hrvatskoj seljakoj stranci, te u vojsci i mornarici.

Posle 27. marta 1941. kada je Hitler odluio da napadne i uniti Kraljevinu Jugoslaviju, i to saoptio Musoliniju, ovaj ga je upozorio da u tom poduhvatu treba raunati sa separatistikim tendencijama u Hrvata koje predstavlja dr Paveli". Zatim je Paveli, uz saglasnost Musolinija, pozvao sve ustae irom Italije da se prikupe u sabirni logor u Pistoji. S tim u vezi Ribentrop (Joachim Ribbentrop, Hitlerov ministar spoljnih poslova) aprila 1941. uputio je u Zagreb svog predstavnika Edmunda Vezenma-jera radi povezivanja sa Slavkom Kvaternikom, vodeim ustakim prvakom, i Vlatkom Maekom, voom Hrvatske seljake stranke i tada potpredsednikom jugoslovenske vlade, a da bi pripremili proglaenje Nezavisne Drave Hrvatske.

Slavko Kvaternik je 10. aprila 1941, u asu kada su nemaki tenkovi ulazili u Zagreb (gde su ih delovi stanovnitva s cveem doekali), na radiju proitao izjavu u kojoj je formalno proglasio Nezavisnu Dravu Hrvatsku. Ve sledeeg dana Paveli se sa oko 350 ustaa prebacio iz Firence u Trst, odakle je stigao u Zagreb i tu je 17. aprila obrazovao prvu vladu.

Stvorena je, tako, Nezavisna Drava Hrvatska (NDH).

II

U momentu stvaranja i proglaenja novostvorena drava obuhvata teritoriju od blizu 100.000 kvadratnih kilometara -(Banovina Hrvatska i sadanja Bosna i Hercegovina), sa vie od 6,000.000 stanovnika. Celo podruje podeljeno je na 22 velike upe i grad Zagreb.

Ustae su jedini politiki inilac u Nezavisnoj Dravi Hrvat-skoj. One zavode poredak podoban totalitarnom reimu faistike

Italije, oslonjen je na njega i uiva apsolutnu podrku nacistike Nemake.

Vladavina ustaa strategijski se - sasvim u duhu usvojenih Naela..." - odreuje, u celini, stavom: u hrvatskoj dravi jedino je hrvatski narod dravotvoran i suveren; drugi narodi ili njegovi delovi ne mogu biti politiki inilac. Srbi su suvini u dravi Hrvata.

Ustaka vlast i njen uspostavljeni poredak - duhovno utopljeni u ranije prihvaenoj i uoblienoj ideologiji - bez ostataka prihva-taju naci-faistike principe: jedan narod, jedna zemlja, jedan voa", te princip vie rase". U skladu s tim, treba stvoriti ist hrvatski prostor", na kome e egzistirati ista hrvatska nacija",2) pa shodno tome oistiti" taj prostor od drugih naroda kako ne bi zagaivali" arijevsku rasu, odnosno istu hrvatsku naciju".

Principi su, dakle, jasni i opteprihvaeni; zadaci i ciljevi postavljeni - a sve to sabrano u imperativu: reiti jednom za svagda srpsko pitanje" u dravi Hrvata", kao i pitanje drugih, takoe, dravotvornih i nepolitikih naroda u njoj!?

Ostalo je jo da se utvrde naini i sredstva kojima bi se to ostvarilo. No, uspostavljeni poredak je do odgovora na to pitanje lako doao: u arsenalu ustakih zatitnika i navodilaca - okupator-skih formacija Nemake i Italije na prostorima tada raskomadane Kraljevine Jugoslavije - ve postoje; treba ih samo preuzeti i prilagoditi uslovima, odnosno sopstvenoj namerenosti i stepenu mrnje protiv Srba i drugih naroda.

Cenei, verovatno, da taj stepen mrnje jo nije dostigao potrebni nivo, ustaka vlast e preduzeti jedinstvenu politiko-pro-pagandnu aktivnost da bi kod hrvatskog naroda stvorila raspolo-enje i uverenje da Srbima, Jevrejima (idovima) i Ciganima nema mesta u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj"; da su to strani elementi doli na ove (hrvatske) prostore nakon krvavih borbi Hrvata sa Turcima (!?); da je u to vreme Hrvatska ve bila drava stvorena od dravotvornog hrvatskog naroda koji je to (dravotvo-ran) bio (?) i pre dolaska na ove prostore; da ti narodi, doli odnekud (?), imaju negativni uticaj na ouvanje i dalje obogaiva-nje hrvatskog narodnog bia", te duhovnog i svakog drugog razvoja; da kao strani elementi oni ne mogu uivati nikakva prava u dravi Hrvatskoj; tavie, oni, a pre svega Srbi, moraju odgova-rati za tiraniju nad hrvatskim narodom" u Kraljevini Jugoslaviji.3)

2) Pojmovi, sintagme i kovanice hrvatskog jezika, kao i navedeni citati u ovom predgovoru, a za koje nisu u fusnotama izriito navedeni izvori, preuzeti su iz dokumenata objavljenih u ovoj knjizi.

3) O svemu ovome ve postoji bogata literatura. Vidi: Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije, Beograd 1988, knj. 2, str. 50; Smilja Avramov, Genocid u

To su bili osnovni sadraji javnih (zabeleenih) govora usta-kih funkcionera koji su istovremeno nudili i naine kako to sve nam ereno ostvariti: stav ministra M. Budaka,4) izreen u Gospiu: Jedan dio Srba emo pobiti, drugi emo raseliti, ostale emo prevesti u katoliku vjeru i tako pretopiti u Hrvate. Tako e im se uskoro zatrti svaki trag, a ono to e ostati, bie zlo sjeanje na njih" - postae ne samo oznaka svih poduhvata koje e ova ustaka vlast u svojoj zloinakoj nameri preduzeti ve i izraz sutine hrvatskog narodnog programa".5)

Ostvarenje postavljenog cilja - istrebljenje Srba pre svega -nije samo obaveza ustake vlade ve je to, kako je smatrao i javno isticao Slavko Kvaternik, istovremeno obaveza i vlada Italije, Nemake i Maarske. Mi emo Srbe u Savu, a Vi u Dunav" -savetovao je on predstavnika maarskog Generaltaba, Kolmana Kerija.6)

Milovan ani, ministar u ustakoj vladi, jo 2. juna 1941. upozoravao je da nema te metode koju neemo upotrebiti kao ustae da nainimo ovu zemlju zbilja hrvatskom i oistimo je od Srba".7)

Raspirujui antisrpsku mrnju, isti ministar je sutradan na zboru u Daruvaru, pored ostalog, istakao: Hrvati, mi imademo meu nama neke koji nijesu nikada prema nama bili lojalni. Doli su u ove krajeve onda kad je za turskih ratova izginulo mnogo naih ljudi i kad su opustjeli nai domovi. Doh su ovamo, rairili se poput jea, i poeli nas ugroavati i skoro ugrozili. To su Srbi. Iz svega ovoga to se dogodilo znademo da oni nama nikada nee dobro eljeti. Mi ustae znademo, da dok se to pitanje Srba ne

Jugoslaviji u svetlosti meunarodnog prava, Beograd 1992, str. 285-286; Fikreta Jeu-Buti, Ustae i Nezavisna Drava Hrvatska 1941-1945, Zagreb 1977, str. 122-125; Viktor Novak, Magnum Crimen - Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Beograd 1986, str. 605-606; Bogdan Krizman, NDH izmeu Hitlera i Musolinija, drugo izdanje, Zagreb 1983, str. 122-125.

4) Da vas upoznam, ako to do sada niste znali" - pie Psunjski u nedavno (otkrivenoj) objavljenoj knjizi - To je onaj isti Mile Budak, koji je u istorijskoj knjievnosti Hrvtske jo pre aprila 1941. godine zauzeo prvo mesto. Njegovu teoriju da Hrvati nisu Sloveni ve Goti, odobrio je ceo hrvatski narod". Vidi: Psunjski, Hrvati u svetlosti istorijske istine, izd. Novo delo", Beograd 1993, str. 146.

5) Da ovde nije re samo o stavu ustake vlasti i lanovima njihove vlade, vidi se iz sledeeg upozorenja: Ako se ima u obzir da je ustaka vlada od svih organizacija HSS po Hrvatskoj dobila izraze privrenosti i gotovosti da sudeluju u ostvarenju .hrvatskog narodnog programa', da su mnogobrojne narodne manife-stacije ustaka naela i formalno proglasile hrvatskim narodnim programom, onda su lanovi ustake vlade imali punu legitimaciju hrvatskog naroda, kada su dogovorili, da ne treba birati sredstva kada je u pitanju unitenje srpskog naroda". Vidi: Psunjski, Isto, str. 146.

6) Viktor Novak, n.d., str. 605. 7) Novi list", Zagreb, 3. lipnja 1941; B. Krizman, n.d., str. 124; F. Jeli-Buti,

n.d., str. 164.

rijei da e naa domovina biti uznemiravana. Znademo da imamo pravo kad traimo: - preko Drine." Teei da ostvari to jae antisrpsko raspoloenje kod hrvatskog naroda, ani uverava okupljenu masu da e NDH biti ureena samo onako kako odgovara potrebama istog hrvatskog naroda", jer, nastavlja, dalje, ministar, ova drava, ova naa domovina, mora biti hrvatska i niija vie. I zato oni koji su doli ovamo, treba i da odu. Nae nastojanje kroz stoljea, a osobito u ovih dvadeset godina pokazuju, da je svaki kompromis apsolutno iskljuen. Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugog. Mi to ne tajimo. To je politika ove drave i kad to izvrimo, izvrili smo ono to pie u ustakim naelima!"8)

Istovremeno, ministar vanjskih poslova u ustakoj vladi dr Mladen Lorkovi pozivao je na definitivni obraun protiv Srba, Jevreja i Cigana". Ustaki pokret je u svojim naelima istakao" - govorio je on - da hrvatska zemlja mora pripasti hrvatskom narodu i da mora biti oiena od onih koji su za nas najvea nesrea". S tim ciljem Lorkovi poziva hrvatski narod da bude jedinstven u borbi protiv Srba isto onako kao to je bio sloan u travnju, kada je razoruavao srpsku vojsku", jer iza Nezavisne Drave Hrvatske" danas stoji itav hrvatski narod".9)

Govorei o programskoj orijentaciji NDH, Viktor Guti, ustaki povjerenik i stoernik u Banjaluci, u svom govoru u Sanskom Mostu otvoreno je, maja 1941, pozivao Hrvate i musli-mane da odmah pristupe unitavanju i klanju Srba. On je tom prilikom, pored ostalog, istakao: Nema vie srpske vojske! Nema vie Srbije... drumovi e poeljet Srbalja, al' Srbalja vie biti nee. Izdao sam drastine naredbe za njihovo potpuno ekonomsko unitenje, a slijede nove za potpuno istrebljenje", te zato -obraajui se okupljenoj masi - zahtevao: Unitavajte ih gdje god ih sretnete, a blagoslov poglavnikov i moj su vam sigurni."lo) Gotovo sa istim porukama, u mnogim mjestima irom NDH istupali su i ostali ustaki funkcioneri koji su svojim ekstremnim parolama - krvoedna srbijanska zvijer", srbijanski orunici hajdukuju i proganjaju diljem Hrvatske, hrvatske rodoljube", idovstvo je rak-rana na ivom tijelu naroda", srpsko kopito gazi zarobljenu hrvatsku zemlju" i drugim - sve jae izazivali antisrpska i antijevrejska raspoloenja kod najirih narodnih slojeva.u) Na skuptini ustakih povjerenika polovinom juna 1941.

8) Isto. " Novi list", Zagreb, 4. i 10. lipanj 1941. 101 Viktor Novak, n.d., str. 608. U) Novi list", Zagreb od 13. i 21. srpnja 1941.

u Gacku, na primer, Herman Togonal je pozivao muslimane da odmah pristupe pokolju Srba, a svoj govor je zavrio recima Posljednji metak u posljednjeg Srbina."12)

Za cigane koji su iveli na teritoriji NDH, ve tada je veliki upan velike upe Pokupje dr Ante Niki imao gotovo reenje sve naseliti na jednom mjestu", ili poslati na prisilan rad" i tako rijeiti cigansko pitanje".13) Na alost, to jedno mjesto" za blizu 30.000 Cigana koji su ivjeli na teritoriji NDH bio je zloglasni logor Jasenovac, u kome je tokom 1941. stradala veina.

Ustaka tampa, naroito novine Hrvatski narod", Novi list", Hrvatska krajina", Katoliki list", bila je tih dana puna napisa antisrpske i antijevrejske sadrine. U njima su Srbi i Jevreji oznaavani kao strani elemenat" i egzistencijalna opasnost po Hrvate". Traeno je da se njihovo pitanje rei kao akutna opasnost po novu dravu.

Za Jevreje, ustaki Novi list" u broju od 2. jula 1941, pored ostalog, navodi da je veoma znaajno" to su iroki hrvatski slojevi uvijek prezirali idove i prema njima osjeali prirodnu odvratnost. Nema kraja Hrvatske", pie u pomenutom lanku, ,,u kome na svijet ne bi imao najnegativnije miljenje o idovima. U Zagorju, u Hercegovini, Meumurju, Slavoniji, Dalmaciji, Srijemu, Bosni, diljem Hrvatskih zemalja na puanin smatra idova sinonimom podlosti, varanja, gramzivosti, nemorala i tuinstva. Samo ime 'ifut' kojim na ovjek naziva idova daje prizvuk dubokog prezira koji Hrvat osjea prema idovu".14)

Tako je ustaka propaganda zapljuskivala celu NDH hukajui na istrebljenje Srba, idova i Cigana, jer hrvatski se narod mora oistiti od svih elemenata koji su za taj narod najvea nesrea" i - kako je isticao Lorkovi, 4. juna 1941. u Donjem Miholjcu -koji su tome narodu tui i strani", koji u tom narodu rastvaraju zdrave snage i koji su ga gurali iz jednog zla u drugo", naglaava-jui: to su Srbi i idovi".15)

Ustaku propagandu protiv Srba i Jugoslavije u celini, svojski je podravala klerikalna propaganda. Ona je na Jugoslaviju gledala kao na sektarsku dravu" kojom je gospodarila Srbija -izmatina drava" koja mrzi katoliku crkvu, papu i Hrvate, zato to su katolici. Katolika crkva je Srbe smatrala otpadnici-ma" od vjere svojih otaca", koje treba ponovo vratiti pod okrilje

* Savo Skoko, Pokolj hercegovakih Srba 41, Beograd 1991, str. 25-26. " Novi list", Zagreb, 11. lipnja 1941, str. 5.

Novi list", 6. srpnja 1941. ' Hrvatski narod , Zagreb, 28. srpnja 1941.

katolike crkve. Uz podrku Vatikana, nadbiskup Alojzije Stepi-nac je nastojao da se oslobodi izmatika". NDH je trebalo da postane snana katolika drava na Balkanu.16)

Koliko su ustake vlasti bile zainteresovane za brzo i radikalno reenje srpskog i jevrejskog pitanja", najuverljivije govori njihovo nastojanje da svoje ideoloke stavove i zahteve odmah pretoe u zakonske odredbe, koje se upravo odnose na ova dva naroda, kako bi proizvedeno stanje i namere legalizovali. Meu prvim zakonskim odredbama, koja je postala i formalnopravni temelj ustakom kaznenom zakonodavstvu" ili bolje - osnova za poetak masovnih likvidacija Srba, Jevreja i Cigana, jeste Zakonska odredba za odbranu naroda i drave" - donesena 17. aprila 1941, upravo na dan kada je i obrazovana prva vlada NDH.1* Karakte-ristina su prva dva lana ove odredbe (koja su skoro verna kopija Austrougarskog zakonodavstva o prekim sudovima 1914. i 1915), koja glase: Tko bilo na koji nain povrijedi ih je povrijedio ast i ivotne interese hrvatskog naroda, ili bilo na koji nain ugrozio opstanak Nezavisne Drave Hrvatske ili dravne vlasti, pa makar djelo ostalo samo u pokuaju, ini se krivim za zloinstvo veleizda-je". U narednom lanu predvieno je da svi oni koji skrive za djelo veleizdaje ima stii kazna smrt".18) Prema toj odredbi, svako je mogao biti osuen za djelo veleizdaje" i likvidiran, a da pri tom uopte nije bilo pravno definisano ta se smatra veleizda-jom".

Tokom maja i juna 1941. donete su zakonske odredbe ,,o zabrani irilice", ,,o rasnoj pripadnosti", ,,o dravljanstvu", ,,o zatiti arijevske krvi i asti hrvatskog naroda", ,,o prijekim sudovima", ,,o pokretnim prijekim sudovima", ,,o formiranju dravnog ravnateljstva za ponovu", ,,o zatiti arijevske kulture hrvatskog naroda", ,,o obaveznoj prijavi imetka idova i idovskih preduzea", ,,o postupku sa imovinom osoba koje su napustile podruje NDH", ,,o promjeni imena gradova i naselja" (koji su u svom nazivu imali pridev srpski"); zatim, naredbe ,,o promjeni idovskih prezimena i oznaavanju idovskih tvrtki", ,,o obaveznoj prijavi Srbijanaca" i mnoge druge.19)

Ve 5. maja donete su Zakonska odredba o prelasku s jedne vjere na drugu" i nadopuna zakonske odredbe o prelasku s jedne

16) Branko Petranovi, n.d., str. 49. 17) Narodne novine" - slubeni list Nezavisne Drave Hrvatske (u daljem

tekstu: Narodne novine") od 17. aprila 1941. 181 Savo Skoko, Pokolj hercegovakih Srba 41, Beograd 1991, str. 25-26. 19) B. Krizman, n.d, str. 120; Narodne novine" od 5. V; 20. V; 4. VI; 5. VI,

8. VI; 24. VI; 26. VI 1941.

vjere na drugu", koje su rezultat tvorake" aktivnosti rimokato-likog episkopata u NDH, sa nadbiskupom Alojzijem Stepincom na elu. One, izmeu ostalog, odreuju da sva lica koja prelaze u katoliku veru moraju isposlovati odobrenje vlasti NDH za taj prelaz".20) Okrunicom" od 30. jula 1941, ustake vlasti su precizirale postupak" za taj prelaz, posebno za pojedine katego-rije srpskog stanovnitva: Kod izdavanja potvrda treba paziti na grko-istone uitelje, popove, trgovce, bogate obrtnike i seljake, i uope inteligenciju, da im se ne izdadu potvrde, osim u sluajevima kad se doista dokae njihova estitost, jer je naelno stanovite vlade da se ovim osobama ne izdaju potvrde."21)

III

Podstaknuta tako estokom propagandom u govorima najvi-ih ustakih funkcionera, a zatim i donetim zakonskim odredbama koje su podsticale na teror i nasilje, vlast NDH preduzima i prve mere proterivanja iz slube svih dravnih slubenika srpske nacionalnosti, zatim proterivanje srpskih svetenika, zatvaranje i ruenje srpskih pravoslavnih crkava. Srbima i Jevrejima je nare-eno da odmah predaju policijskim vlastima radio-aparate, pisae maine, motorna vozila. Pod pretnjom smrtne kazne, zahtevana je predaja naoruanja i vojne opreme. Posebnim naredbama lokalnih i centralnih vlasti Srbima i Jevrejima je zabranjeno da ulaze u lokale, bioskope i druge javne i kulturne institucije. Gotovo po svim gradovima, veim i manjim naseljenim mestima isticane su naredbe da se vie od dva Srbina ne smiju kretati zajedno"; da Srbi i idovi ne smiju u ope ii zajedno"; da poslije osam sati uvee moraju biti u svojim kuama"; da idovi i Srbi pri kupovanju u radnjama moraju ekati dok Hrvati ne podmire svoje potrebe, pa tek onda da kupuju"; da im se zabranjuje kupanje na gradskim bazenima"; da nemaju pravo izlazaka na etalite", itd.22)

Ipak, sve ovo, kao i uvoenje naziva grkoistonjak" umesto Srbin, propisi o obaveznom noenju plave trake sa slovom P" (pravoslavac), za Srbe, i ute trake sa slovom ,," (idov) za Jevreje, pojedinana i grupna hapenja - predstavljalo je samo uvod i pripremu za sve ono to e tek uslediti. Trebalo je da

20) Arhiv Vojnoistorijskog instituta (AVII), Arhiv Nezavisne Drave Hrvatske (ANDH), k. 213, reg. br. 10/2-1.

* A VII, ANDH, k. 213, reg. br. 10/2-1 (169). 22) ANDH, k. 171, reg. br. 2/18-1; S. Skoko, n.d., str. 27.

ustaka vlast jo mnogo toga uradi da bi proces reavanja srpskog" i jevrejskog pitanja", kao i pitanja Cigana, otpoeo. Ustake vlasti radi toga osnivaju itavu mreu vanrednih prekih, pokretnih prekih i tzv. narodnih sudova na itavoj teritoriji NDH: u Zagrebu, Karlovcu, Gospiu, Varadinu, Tuzli, Banjaluci, Osije-ku, Sarajevu, Bjelovaru, Bihau, Brkom, Derventi, Mostaru, Viegradu, kako bi se taj proces ne samo ubrzao ve, istovremeno, genocid kao pripremani metod reavanja srpskog pitanja" prikrio radom sudskih organa.23)

Ti sudovi sudili su po tzv. skraenom postupku, a gotovo jedina presuda bila je smrtna kazna.

Istovremeno usledila je i akcija formiranja koncentracionih logora: logor Danica" kod Koprivnice, Kerestinac" kod Zagre-ba, Jadovno" na Velebitu, logor u Gospiu, logor na ostrvu Pagu, Kruica" u blizini Travnika, Stara Gradika, Loborgrad, akovo, Tenje kod Osijeka, Jastrebarsko, logor u Rumi, Lepogla-va, Jasenovac i drugi logori.24) U njima e ubrzo na najsuroviji nain biti mueni i masovno ubijani Srbi, Jevreji i Cigani. Pored koncentracionih logora, na teritoriji NDH postojala su i tri (glavna) iseljenika logora, predviena za prikupljanje i dalju deportaciju Srba: logori u Slavonskoj Poegi, Bjelovaru i Capragu kod Siska.25) Pored njih, gotovo u svakom mestu postojali su manji logori za dotine oblasti ili tzv. zbiralita, gde su hapeni i dopremani Srbi i Jevreji i iz kojih su dalje transportvani.

Ustake vlasti su se tako pripremile za brzo unitavanje Srba, Jevreja i Cigana.

Ta vlast e primeniti itavo mnotvo najrazliitijih metoda u vrenju zloina, dakle, hapenja, klanja, veanja, masovna likvidi-ranja (genocidnog karaktera). Na udaru se nalo itavo srpsko stanovnitvo, Jevreji i Cigani.

Srbi su stavljeni van zakona. Ustae su ih ubijale svuda: na ulici, u polju, na kunom pragu,

naoigled roditelja i deca, pri tome su im vadili oi, sekli jezike, noseve i ui, parali utrobu, a enama vadili jo neroenu decu, razbijah lobanje i zakucavali konjske potkovice i eksere u glavu.

Navedimo o tome samo jedno svedoenje: Oni" (misli na ustae, prim. Redakcije) dotjerane seljake ive sijeku u komade, vade im oi noem, bacaju ih u vodu i gaaju pukom sa po sto

M) F. Jeli-Buti, n.d., str. 160-161. 24) Mirko Peren, Ustaki logori, Zagreb 1966. str. 37-48; Zloini protiv Jevreja

u Hrvatskoj, str. 83-112, 115, 117, 120. 231 Isto.

naboja"; i, dalje, ,,u selima ljeevi lee nezakopani, rijeke su pune ljeeva, koji se hvataju za bunje i truju okolinu, iako za to nema razloga..."26), pisao je, pored ostalog, Stjepan Nojberger, ustaki zapovednik Stoera hrvatske legije, u izvetaju zapovedniku Hr-vatske vojske.

Na takvim stravinim metodama rjeavanja srpskog pitanja" zgraavali su se ak i osvedoeni neprijatelji srpskog naroda. Podmaral Laka, posebni opunomoenik ustakog poglavnika Ante Pavelia, u izvetaju od 5. jula 1941. navodi da nijedan graanin, nijedna ena, nijedno dijete nije sigurno za svoj ivot... Ove ustae pustoili su svuda gdje bi upali. Mnogi od ovih ustaa hvalile su se koliko su ljudi pobili, koliko tukli i zlostavljali do smrti..." A opunomoeni general u NDH fon Horstenau takve masakre nad srpskim stanovnitvom okarakterisao je kao iivlja-vanje neljudskih sadista".275 O tim i takvim zloinima govore dokumenti prvog toma pomenute edicije, nastali u periodu nakon uspostavljanja Nezavisne Drave Hrvatske 10. aprila 1941. do njenog sloma 8. maja 1945. godine.

Vojnoistorijski institut, odnosno Vojni arhiv u njegovom sastavu, raspolae velikim brojem tih dokumenata. Njihov broj uslovio je nae opredeljenje da oni budu obljavljeni u vie knjiga. Prva knjiga, koja je sada pred nama, sadri dokumente o zloinima koji su poinjeni tokom 1941. godine. Na njima nije vrena nikakva jezika redakcija ve su objavljena kao u originalu.

U fazi izdvajanja dokumenata iz fondova Vojnog arhiva koji su objavljeni u ovoj knjizi veliku pomo Redakciji pruili su: Anka Petrovi, arhivski savetnik, Bojkovi Slaana i Ana Varga-Cetenji, arhivisti u Vojnoistorijskom institutu.

Beograd, 10, avgust 1993. Redakcija

> A VII, ANDH, k. 1, reg. br. 6/2-4; Lj. uri, Banijski partizanski odred 1941-1945, Beograd 1988, str. 41-45.

} A VII, ANDH, k. 84, reg. br. 55/3-1 S. Skoko, n.d., str. 109-127.

BR. 1. ZAPISNIK SA KONFERENCIJE ODRANE 27. MARTA 1941. U OPERATIVNOM TABU VERMAHTA O SITUACIJI U JUGOSLA-VIJI, NJENOM MUNJEVITOM RAZBIJANJU UZ POMO ITALI-JE, MAARSKE, BUGARSKE I HRVATA, KOJI BI ZAUZVRAT IMALI TERITORIJALNU DOBIT A HRVATI I AUTONOMIJU1

OPERATIVNI TAB VERMAHTA Berlin, 27.3.41.

Strogo poverljivo 1. primerak Operativnom tabu Ver-mahta

2. primerak Odeljenju narodne odbrane

Konferencija o situaciji u Jugoslaviji

Vrh. K-da Vermahta/Op. tab Odelj. za narodnu odbranu

29. mart 1941. Str. pov. br. 4439/41

Prisutni:

Firer, Maral Rajha, Naelnik Vrhovne K-de Vermahta, Naelnik Operativnog taba Vermahta, General-potpukovnik Bodenac (Bodenschatz), Pukovnik munt (Schmundt), Kapetan fregate fon Putkamer (v. Puttkamer), Potpukovnik Serf (Scherff), Major fon Belo (v. Below), Major Kristijan (Christian)

Kasnije su se prikljuili: Komandant Kopnene vojske, Naelnik Generaltaba Kopnene vojske, Pukovnik Hojzinger (Heusinger), Potpukovnik Sivert (Sieverth), Ministar spoljnih poslova Rajha, Poslanik Hevel (He-wel), General-major fon Valdau (v. Waldau), Pukovnik Smit (Schmidt), General-major fon Rintelen (v. Rintelen)

Firer

Opisuje situaciju u Jugoslaviji posle dravnog prevrata. Kon-statuje da je Jugoslavija, s obzirom na predstojeu akciju Marita" i tim pre kasniju operaciju Barbarosa", bila nesiguran faktor.

1 Original u Vojnoistorijskom institutu (u daljem tekstu VII), Vojni arhiv, NA, K.l/I reg.br. 3/2. Dokumenat se nalazi kao prilog materijalima Drave komisije za utvrivanje ratnih zloina okupatora i njihovih pomagaa (u daljem tekstu: KZRZ). Inv.br. 18757.

Srbi i Slovenci nikada nisu bili prijateljski naklonjeni Nemcima. Vlade se nikada ne dre vrsto u sedlu zbog pitanja narodnosti i oficirske kamarile, koja je naklonjena dravnom prevratu. Zemlja je u prisutnosti imala samo jednog jakog oveka, Stojadinovica, koga je princ - regent Pavle zbacio na svoju sopstvenu tetu.

Trenutak za saznanje stvarne situacije u zemlji i njenog stava prema nama povoljno je vien za nas kako iz politikih, tako i vojnih razloga. Da je prevrat vlade nastao za vreme operacije Barbarosa", posledice za nas bi morale biti znatno tee.

Firer je odluio da ne saekavi mogue izjave nove vlade o lojalnosti pripremi sve mere da razbije Jugoslaviju vojno i kao dravnu tvorevinu. U spoljno-politikom pogledu nee se postav-ljati nikakvi zahtevi ili ultimatumi. Na znanje se uzimaju uverava-nja juoslovenske vlade, kojima se za budunost, ipak, ne moe verovati. Napad e poeti im za to budu pripravni pogodna sredstva i trupe.

Stalo je do toga da se to bre postupa. Pokuae se da na pogodan nain uestvuju susedne drave. Vojna podrka protiv Jugoslavije zahtevae se osobito od Italije, Maarske i u izvesnom pogledu i od Bugarske. Rumuniji se preputa uglavnom zadatak pokrivanja prema Rusiji. Maarski i bugarski poslanik su ve obaveteni. Dueu e se jo u toku dana uputiti poruka.

Politiki je naroito vano da se udar protiv Jugoslavije izvede s neumoljivom okrutnou i da se vojno razbijanje izvri u munjevitoj operaciji. Tim bi se Turska mogla zastraiti u dovoljnoj meri i u povoljnom smislu bi se moglo uticati na kasniji vojni pohod protiv Grke. Treba raunati s tim da e prilikom naeg napada Hrvati stati na nau stranu. Njima e se obezbediti odgovarajui politiki postupak (kasnija autonomija). Rat protiv Jugoslavije mogao bi biti veoma popularan u Italiji, Maarskoj i Bugarskoj, poto se za ove drave mogu u izgled staviti teritorijalne dobiti, za Italiju jadranska obala, Maarsku Banat, Bugarsku Makedonija.2

2 Deoba teritorije u cilju unitavanja drave Jugoslavije praktino je poela odmah posle vojnih poraza jugoslovenske vojske. Nemaka Vrhovna komanda 12. aprila 1941. izdaje privremene smernice za podelu Kraljevine Jugoslavije:

1. Podruje bive tajerske i Kranjske: Podruje bive tajerske, proireno prema jugu oko 90 km irokim i 10-15

km dubokim pojasom, prikljuuje se pokrajini tajerskoj. Severni deo Kranjske, - sa graninom linijom koja se protee juno samo

rekom Savom a severno od Ljubljane, prema priloenoj karti Kde kopnene voi. - Glavni Stan, pripojie se Korukoj.

Ovaj plan se uzima kao predhodni uslov da sve mere preduzimamo vremenski ubrzano i postavimo tako jake snage da se jugoslovenski slom izvri u najkraem roku.

S tim u vezi poetak operacije Barbarosa" mora se odloiti za etiri nedelje.

1. to raniji poetak operacije Marita" sa ogranienim ciljem osvajanja grke Trakije i kotline Soluna do osvajanja planinskog predela Edese; za tu svrhu uzeti zamah preko jugoslo-venske teritorije.

2. Udar iz rejona juno od Sofije u pravcu Skoplja u cilju rastereenja boka italijanskog fronta u Albaniji.

3. Udar jaim snagama iz rejona Sofije u pravcu na Ni, dalje Beograd, u sadejstvu sa...3

im se zemlja umiri, Komanda kopnene vojske predae podruja posednuta od nemakih trupa, po srezovima, nadlenim nacistikim pokrajinskim voama.

Voa Rajha pripremie sa Dueom pismenim putem predaju podruja posed-nutih od Italijana, - sprovee se prema detaljnom uputstvu Ministarstva spoljnih poslova. Do tog vremena sa nemake strane nee se preduzeti nikakve mere. (Time je reena depea II armije I br. 801/41 Kde kopnene vojske, odelj. za ratnu upravu.)

2. Podruje Prekomurja: Celo podruje Prekomurja, u okviru istoriske granice, pripae Maarskoj.

Predvieno je docnije preseljavanje Nemaca koji ive ii severozapadnom delu toga podruja. Predaju podruja Maarima regulisae Komanda kopnene vojske.

3. Banat: Podruje od mesta gde Drava preseca maarsku granicu od utoka Tise u

Dunav pripae Maarskoj. Podruje istono od Tise stavlja se zasad pod nemaku zatitu, isto tako i

podruje juno od Dunava i istono od opte linije: ue Morave u Dunav -Poarevac - Boljevac - Knjaevac - Kalna. Ovo podruje obuhvata Borski bakarni basen i jugoistone susedne ugljene basene. Pomenuta linija slui kao oslonac i kao privremeno razgranienje. Za ovo podruje predvideti zasad nemaku vojnu upravu pod Vrhovnom kdom suvozemne vojske.

4. Juna Srbija: Podruje nastanjeno bugarskim Makedoncima pripae, prema odgovarajuoj

nacionalnoj granici, Bugarskoj. Privremeno razgranienje i predaja Bugarima priprema se u Kdi kopnene

vojske, saobrazno vojnim zahtevima. 5. Stara Srbija: Podruje Stare Srbije stavlja se pod nemaku vojnu upravu potinjenu Kdi

kopnene vojske. 6. Hrvatska: Hrvatska [NDH] e unutar svojih nacinalnih granica postati samostalna

drava. Nemaka se nee meati u njene unutranje politike prilike. 7. Ostala podruja ukljuujui Bosnu i Crnu Goru: Politiko uoblienje ovih podruja preputa se Italiji. Pri tome moe doi u

obzir i ponovno uspostavljanje samostalne Crne Gore." Fotokopija dokumenta u Vojnom Arhivu, NA, K. l , reg. br. 17/2.

Tako pie u originalu.

4. Upad jaih grupa nemakih snaga iz rejona Graca i Celovca u jugoistonom pravcu s ciljem razbijanja jugoslovenske armije.

Po taki 2) i 3). Dovui snage grupe, koja vri obezbeenje i koja je stavljena u pripravnost prema Turskoj, prekobrojne jedinice Junog fronta i armijske rezerve. Obezbeenje prema istoku moraju preuzeti s jedne strane bugarske snage, ojaane jednom oklopnom divizijom, koja se dovlai iz Rumunije, a s druge strane rumunske snage kod kojih treba ostaviti samo jednu oklopnu diviziju.

Po taki 4). Snage se mogu uzeti iz marevskog eelona za operaciju Barbarosa" (uz to ubrzanje da bude na prvom mestu). Snage moraju biti dovoljno jako odmerene.

Italijanima kao glavni zadatak pripada da pre svega obustave ofanzivna dejstva protiv Grke, da se dovoljno obezbede prema jugoslovenskoj granici i da sa armijom Po" operiu iz Istre u cilju zatite desnog nemakog boka. 5. Vazduhoplovstvu kao glavni zadatak pripada da otpoinjui dejstva to ranije razbije jugoslovensku organizaciju aerodromskog obezbeenja i da napadima u talasima razori glavni grad Beograd, a uz to da prui podrku nastupnom maru kopnene vojske.

Za tu svrhu mogue je koristiti maarsku organizaciju aero-dromskog obezbeenja.

Komandant Kopnene vojske

Firerov plan operacije poklapa se s ve nainjenim sopstvenim procenama. Termin za otpoinjanje Marite" moe se "prema atmosferskim prilikama zadrati za 1.4. Otpoinjanje pokreta preostalih udarnih grupa mogue je prema strategijskom razvoju snaga izmeu 3. i 10.4. Na pitanje da U june napadne grupe, ako brzo napreduju, mogu slobodno da postupaju za dalje voenje operacije Marita", Firer naelno daje potvrdan odgovor, ali zahteva da se operacije ne ispuste iz ruku, ve da se vrsto vode.

Komandant Kopnene vojske e noas do 3.00 sata pismeno podneti osnovne zamisli operacije.

Komandant vazduhoplovstva

Javlja da vazduni napadi mogu odmah otpoeti s 8. vazduho-plovnim korpusom iz Bugarske, ali da vazduhoplovstvo za jai vazduni razvoj snaga potrebuje vreme od 2-3 dana. Planirano je

dovoenje jaih bombarderskih formacija i zdruenih jedinica aviona za obruavanje u rejon Bea, Graca i na teritoriju Maar-ske. U danom sluaju usledie dovlaenje snaga X vazduhoplovnog korpusa na juno-italijanske polazne aerodrome za upotrebu vazdunodesantnih trupa. Vodie se briga za pojaanje protivva-zdune odbrane Beograda, Koruke i tajerske.

Firer

Nareuje da se odmah otponu sve pripreme. Oekuje osnovne zamisli operacije delova oruanih snaga u toku veeri 27.3. Generalu fon Rintelenu se za 27. 3. uno izdaje nareenje za odnoenje poruke i usmenih nareenja Firera.

BR. 2 PROGLASI KVATERNIKA I MAEKA POVODOM

PROGLAENJA NEZAVISNE DRAVE HRVATSKE 10. APRILA 1941. GODINE1,

PROGLAENA JE NEZAVISNA HRVATSKA DRAVA

Zamjenik Poglavnika i vrhovni zapovjednik cjelokupne vojne sile S l a v k o K v a t e r n i k odrao je preko radija govor u kome je upravio hrvatskom narodu rijei, koje znae

USKRS HRVATSKE DRAVE:

HRVATSKI NARODE! Boja providnost i volja naeg saveznika te mukotrpna vie-

stoljetna borba hrvatskog naroda i velika portvovanost naeg poglavnika dra A n t e P a v e l i a, te ustakog pokreta u zemlji i inozemstvu:

Odredili su da danas pred dan uskrsnua Bojeg Sina uskrsne i naa nezavisna Hrvatska Drava.

Pozivam sve Hrvate u kojem god mjestu oni bili, a naroito sve asnike, podasnike i momad cjelokupne oruane snage i javne sigurnosti, da dre najvei red i da svi smjesta prijave

1 Pretampano iz posebnog izdanja glasila Hrvatski narod", objavljeno u Zborniku dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda (u odaljem tekstu: Zbornik), tom V, knj. 1, dok. br. 220.

zapovjednitvu oruane snage u Zagrebu mjesto gde se sada nalaze, te da cijela oruana snaga smjesta poloi zakletvu vjernosti nezavisnoj dravi Hrvatskoj i njenom Poglavniku.

Cjelokupnu vlast i zapovjednitvo cjelokupne oruane snage preuzeo sam danas kao opunomoenik Poglavnika.

Bog i Hrvati! Za dom spremni!

PROGLAS DRA MAEKA

ZAGREB, 10. IV. Desetak minuta poslije proglasa g. S l a v k a K v a t e r n i k a dao je proglas putem radia i predsjednik HSS dr. V. M a e k .

U svom proglasu dr. Maek konstatirao je, da je dananjim danom g. S l a v k o Kv at er n i k proglasio nezavisnu Hrvatsku dravu sa svojim historijskim granicama. Poziva sve pristae HSS da se pokoravaju vlastima. Ujedno je pozvao sve kotarske pred-stojnike i inovnike, koji su u slubi, da lojalno i iskreno surauju s novim vlastima.

BR. 3 PROGLAS SLAVKA KVATERNIKA OD 10. APRILA 1941. 0

USPOSTAVLJANJU KVISLINKE NEZAVISNE DRAVE HRVATSKE1

Broj 1101 1941.

R J E E N J A . ZAMJENIK POGLAVNIKA HRVATSKE DRAVE

objavljuje: 1) da je sa danom 10. travnja 1941. preuzeo zapovjednitvo

cjelokupne oruane snage i cjelokupnog saobraaja Hrvatske Drave (eljeznice, ceste, rijeke, obale, potu, telegraf, telefon, sve radio postrojbe i t . d.) zamjenik Poglavnika Hrvatske Drave Dr. Ante PAVELIA - Slavko KVATERNIK;

1 Vjesnik vojnih naredaba i zapovijedi za cjelokupnu oruanu snagu Hrvatske drave br.l . Dokumenat je objavljen u Zborniku Aprilski rat 1941, knj. 2, dok.

2) da je imenovao zapovjednika cjelokupne oruane snage pukovnika Slavu STANCERA za zapovjednika svih kopnenih snaga Hrvatske vojske;

3) da je imenovao za zapovjednika Hrvatskih morskih obala, rijene plovidbe i svih pomorskih snaga kapetana uru JAKI-NA;

4) da je imenovao za zapovjednika svih zranih snaga kapet. Vladu KRENA;

5) da je po nalogu poglavnika Hrvatske Drave promaknut za svoje osobite zasluge i portvovanje u svjetskom ratu kao i za svoje uvijek odvano Hrvatsko dranje za vrijeme naeg robovanja pukovnika SLAVU STANZERA, prvim generalom pjeatva Hrvatske vojske;

6) po nalogu Poglavnika Hrvatske drave promaknut je u in pukovnika zrakoplovstva za svoje osobite i dugogodinje ustake zasluge kapetan Vlado KREN sa pridrajem odlikovanja Ustakim redom;

7) po nalogu Poglavnika Hrvatske drave a za svoje osobite i dugogodinje ustake zasluge promaknut je u in majora zakleti ustaki kapetan ANDROLIC Vladislav, te imade u tome svojstvu preuzeti inspektorat nad svim oruanim skladitima.

Nadalje se promiu po nalogu Poglavnika Hrvatske Drave: 8) u in pukovnika zbora javne sigurnosti i reda kapetan

Zvonko KOVAEVI, radi svojih osobitih ustakih zasluga; 9) za svoje osobite ustake zasluge u in pukovnika zbora

javne sigurnosti i reda majora orunitva Vladislav NEDOVED; 10) za osobite