Zmiany rozwojowe w systemie wartości, cechach osobowości i ... · Teoria wartości M. Schellera zakłada, że wartości zarówno w swej ... Cel badania Celem prezentowanych badań

Ewa Michałowska1

ZMIANY ROZWOJOWE W SYSTEMIE WARTOŚCI,CECHACH OSOBOWOŚCI

I STRATEGIACH DZIAŁANIA MŁODZIEŻY

„Prawdą jest, że młodzież kontestuje dziedzictwoprzekazywanych jej wartości. Kontestuje, to nieko-nieczne znaczy, że niszczy je czy z góry odrzuca, leczraczej poddaje je próbie we własnym życiu i przeztego rodzaju egzystencjalną weryfikację ożywia tewartości, nadaje im aktualność i charakter perso-nalny, rozróżniając to, co w tradycji jest wartoś-ciowe”.

Jan Paweł II

Streszczenie

Dorastanie w niestabilnej, nieprzewidywalnej i zmiennej rzeczywistości, w któ-rej związki międzyludzkie charakteryzuje ulotność, tymczasowość, pragmatyzm i brakzaufania jest niezwykle trudne. W artykule przedstawiono badania, które starały siępokazać zmiany rozwojowe w związku między cechami osobowości (NEO-FFI), pre-ferencjami wartości (SWS) oraz strategiami działania (A-R) współczesnej młodzieży.

1 Dr Ewa Michałowska jest adiunktem w Zakładzie Psychologii Dewiacji InstytutuProfilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail:[email protected]

178 Ewa Michałowska

Zbadano 84 licealistów i 90 studentów. Etap rozwoju w istotny sposób warunkowałzależności między osobowością a wartościami i strategiami działania.

W świetle uzyskanych rezultatów w obydwu grupach badawczych strategia atakukoreluje dodatnio z poziomem ekstrawersji i sumienności oraz ujemnie z neurotyczno-ścią. Strategia rezygnacji koreluje dodatnio z neurotycznością a ujemnie z ekstrawersją,sumiennością i otwartością na doświadczenie. Strategia bezwzględności koreluje ujem-nie z poziomem ugodowości.

Development-Induced Changes in the System of Values, Personality Featuresand Strategies of Action of the Youth

Abstract

Growing up in an unstable, unpredictable and changeable reality, where interper-sonal relationships are evanescent, temporary, pragmatic and trust-deficient, may beextremely difficult. The article presents the study which aims at showing the correlationbetween development-induced changes (NEO-FFI), preferred values (SWS) and actionstrategies (-R) among the youth today. The interview sample covered 84 high schoolstudents and 90 university students. It has been found that the stage of developmentwould strongly determine the interplay between personality profile, preferred valuesand strategies of action. The research suggests that in both research groups the strategyof attack shows a positive correlation with the extroversion and conscientiousness, anda negative correlation with the level of neuroticism. In turn, the strategy of resignationpositively correlates with the level of neuroticism, and negatively with levels of extro-version, conscientiousness and curiosity. The strategy of ruthlessness shows a negativecorrelation with the level of propensity for conciliation.

Wprowadzenie

Żyjemy w świecie globalnej cywilizacji, która jest uniwersalna i ho-listyczna. Jej uniwersalizm sprowadza się do tworzenia powszechnego,światowego porządku wartości, rozpowszechniania wzorów zachowa-nia, techniki, kultury, sposobów myślenia. Holizm jest równoznacznyz wyróżnianiem jednej cywilizacji, do której zostają włączone, a za-razem podporządkowane, regiony lokalne, odrębne kulturowo (Lata-wiec, 2004).

Współczesny świat jest wieloraki, niestabilny, nieprzewidywalnyi zmienny. Rozsypały się stabilne i przewidywalne 20 lat wcześniej, po-działy polityczne, pojawiły się aktywne, anonimowe i ponadczasowe„siły ekonomiczne”, dla których najważniejsza jest konkurencja ryn-kowa i swobodny przepływ kapitału finansowego. Wzrost dyspropor-cji ekonomicznych zarówno w skali makro jak i mikroekonomicznej,brak dostępu do festynu konsumenckiego upokarza, degraduje, staje

Zmiany rozwojowe w systemie wartości, cechach osobowości… 179

się znamieniem osobistej niezaradności kojarzonej z ułomnością (za:Bauman, 2007, s. 47).

Współcześnie nikt już nie gwarantuje stabilności zawodowej,oczywistą jest rzeczywistość, w której z dnia na dzień można utracićpozycję społeczną, środki utrzymania oraz poczucie godności.

Gwałtownej zmianie uległy też związki międzyludzkie. Cechujeje ulotność, tymczasowość, pragmatyzm. Istotą współczesnej przyjaźniprzestała być głęboka więź. Współczesna przyjaźń sprowadza się raczejdo luźnych, krótkich i zmiennych kontaktów.

Ponowoczesność wprowadziła pojęcie rozumu transwersalnego,horyzontalnego, którego zadaniem jest poszerzenie i realizowanieprzejść między różnymi rodzajami racjonalności. Z założonego plu-ralizmu świata wynika, że istnieją równoprawne formy wiedzy i roz-maite koncepcje życia. Człowiek żyjący w środowisku nadprodukcjiinformacji, priorytetu informacji nad wiedzą staje przed zadaniem ko-nieczności dokonywania nieustannych samookreśleń. Dysponuje wie-dzą z założenia niepewną, która przestała być narzędziem rozumieniarzeczywistości.

Jednostka utraciła swą niezmienną tożsamość i dynamikę. Okre-ślana jest jako schizo, nomada, podróżny, ma różnorodne, częstosprzeczne ze sobą tożsamości.

„Nie o to więc już idzie, by odkryć w sobie dane raz na zawszepowołanie lub by cierpliwie i wytrwale, piętro po piętrze i cegła pocegle, budować swe jestestwo, swą tożsamość- ale o to, by nie daćsię zdefiniować, by każda przybrana tożsamość była szatą a nie skó-rą, by zbyt ściśle do ciała nie przylegała, by można było, gdy zajdziepotrzeba lub przyjdzie chęć, pozbyć się jej równie łatwo, jak się zdej-muje przepoconą koszulę. Krzepka, solidnie zbudowana tożsamośćczęściej okazuje się kulą u nogi, niż parą skrzydeł” (Bauman, 2007,s. 143).

Ch. Lasch (1997) twierdzi, że decyzja, aby żyć z dnia na dzień,traktując życie, jako serię nagłych potrzeb i ewentualności, stała siędzisiaj zasadą wszelkiej racjonalnej strategii życiowej.

Dorastanie w tej rzeczywistości jest niezwykle trudne. Niewielewiadomo o „nowych młodych”.

Pięcioczynnikowy model osobowości Costy i Mc Crae wskazujena istnienie ponadkulturowych i ponaddemograficznych oraz struk-turalnie najbardziej ogólnych wymiarów umożliwiających charakte-


rystykę osobowości. Zaliczamy do nich: neurotyczność, ekstrawersję,otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność.

Neurotyczność związana jest z niską stabilnością emocjonalną,wysokim poziomem lęku, wrogości, irytacji i gniewu, trudnościamiw radzeniu sobie ze stresem.

Ekstrawersja przejawia się zdolnością do odczuwania pozytyw-nych emocji, optymizmem życiowym, towarzyskością i otwartością nakontakty towarzyskie.

Otwartość na doświadczenia wiąże się ze zdolnością do aktywne-go poszukiwania nowych doświadczeń, ciekawością poznawczą, tole-rancyjnością.

Ugodowość to wymiar charakteryzujący relacje jednostki z innymiludźmi. Związana jest z zaufaniem społecznym, empatią, zdolnościądo współpracy i otwartością.

Sumienność to cecha opisująca zakres intensywności i siłę mo-tywacji związanej z realizacją celu oraz stopień integracji motywówi działań. Wyraża się w skrupulatności, obowiązkowości, rzetelnościi silnej woli (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska, 1998).

Psychologowie humanistyczni uważają, że rozwój zdrowego, do-rosłego człowieka dokonuje się pod wpływem systemu wartości, któ-rych realizację uważają za pożądaną, nawet w przypadku, gdy nie jestto w pełni możliwe. Wartości motywują, aktywizują i nadają kieru-nek działaniu jednostki wpływając na rozwój jej poczucia tożsamościi doświadczania sensu życia.

Teoria wartości M. Schellera zakłada, że wartości zarówno w swejtreści jak i w swym istnieniu są niezależne i całkowicie autonomicznewobec podmiotu przeżywającego wartościowość, jak również w sto-sunku do subiektywnych przeżyć skierowanych na wartość. Mają onecharakter absolutny i ponadczasowy (Błasiak, 2002).

W prezentowanym badaniu wykorzystano Skalę Wartości Schel-lerowskich, która analizuje wartości hedonistyczne, witalne, prawdy,moralne i święte. Autor skali, P. Brzozowski, określił, że podskala war-tości hedonistycznych zawiera preferencje dostatniego życia, miłościerotycznej, posiadania, przyjemności, radości życia, wygody, wypo-czynku, życia pełnego wrażeń.

Na podskalę wartości witalnych składają się: odporność na zmę-czenie, siła fizyczna, sprawność, sprężystość ciała, umiejętność zno-szenia chłodu i głodu.


Podskala wartości estetycznych obejmuje elegancję, gustowność,harmonię, ład rzeczy, proporcjonalność kształtów, regularność rysówi uporządkowanie.

Podskala wartości prawdy wyróżnia inteligencję, logiczność, mą-drość, obiektywność, otwarty umysł, rozumienie, szerokie horyzontyumysłowe, wiedzę. Podskala Wartości Moralnych zawiera takie po-zycje jak: dobroć, honor, miłość bliźniego, pokój, pomaganie innym,prawdomówność, rzetelność, szczerość, uczciwość, uprzejmość i życz-liwość.

Skala wartości świętych wskazuje na preferencje Boga, kraju, na-rodu, niepodległości, ojczyzny, państwa, patriotyzmu, wiary, zbawie-nia, życia wiecznego.

K. Ostrowska (1998, 2002) jest autorką koncepcji strategii działa-nia, jako nadrzędnego mechanizmu regulującego procesy motywacyj-ne. Zadaniem strategii działania jest obrona i rozwój wartości. Stra-tegia działania ma zapewnić ochronę realizacji celu, który jednostkauważa za najważniejszy dla siebie, poprzez wzmacnianie i osłabianiemotywacyjnej funkcji jednych wartości oraz procesów poznawczych,emocjonalnych i motorycznych, co daje szansę na uwypuklenie moty-wacyjnej funkcji innych wartości (za: Ostrowska, 1999, s. 98).

Autorka wyróżniła strategię atakującą, jako sposób działaniaw sytuacji zadaniowej (wyboru), dla którego charakterystyczne jestwspółdziałanie z czynnikami sytuacyjnymi w celu urzeczywistnianiapreferowanych wartości.

Postawa atakująca może mieć kierunek pozytywny lub negatywny.Określa go poziom strategii bezwzględności. Dla pozytywnego charak-teru strategii atakującej charakterystyczne jest dążenie do tworzenianowych jakości, innowacyjności, brak zachowań destrukcyjnych. Stra-tegię atakującą o kierunku negatywnym cechują zachowania eksplo-ratorskie lub destrukcyjne w relacji do czynników sytuacyjnych.

Strategia rezygnacyjna również występuje w dwóch postaciachw zależności od poziomu strategii bezwzględności. Rezygnacja pozy-tywna to podporządkowanie działania czynnikom sytuacyjnym, wyco-fanie „aktywności” wobec jednej wartości na korzyść innej bez utratywiary we własne siły i możliwości. Natomiast rezygnacja negatywnawiąże się z uznaniem przewagi zewnętrznych czynników sytuacyjnycha w konsekwencji utratą wiary we własne możliwości. Doprowadzato do zablokowania innych wartości, jako czynników motywacyjnych,


czego rezultatem, w ekstremalnych przypadkach, jest samozniszczeniejednostki. K. Ostrowska w oparciu o założoną koncepcję teoretycz-ną skonstruowała kwestionariusz A-R, będący narzędziem pomiarustrategii ataku, rezygnacji i bezwzględności, spełniającym standardypsychometryczne (Ostrowska, 2002).

Cel badania

Celem prezentowanych badań było określenie poziomu rozwo-ju takich struktur psychologicznych, jak system wartości, osobowośćw koncepcji cech i strategii działania w okresie dorastania i wczesnejmłodości. W świetle dotychczasowych badań nie jest dostatecznie ja-sne, czy istnieją różnice w poziomie rozwoju tych struktur między tymiokresami rozwojowymi. Wyjaśnienia wymagało również to, czy istnie-ją powiązania pomiędzy cechami osobowości postulowanymi przezP. T. Costa i R. R. McCrae a wartościami określonymi przy pomocySkali Wartości Schelerowskich oraz strategiami działania badanymiKwestionariuszem A-R.

Pytania empiryczne

1. Czy przy użyciu przedstawionych technik psychologicznych da sięokreślić profil rozwoju psychologicznego licealistów i studentóww zakresie zmiennych: osobowości, systemu wartości i strategiidziałania?

2. Czy są powiązania korelacyjne pomiędzy badanymi zmiennymiw grupie licealistów i studentów?

Hipotezy badawcze

Na podstawie wyników dotychczasowych badań, w odniesieniudo zagadnień istotnych z punktu widzenia celów niniejszej pracy sfor-mułowano następujące hipotezy badawcze

H1: Istnieją różnice w poziomie rozwoju osobowości mierzonejTestem NEO-FFI pomiędzy nastolatkami a młodymi dorosłymi.


H2: Istnieją różnice w preferencjach strategii działania badanymiKwestionariuszem A-R między adolescentami a młodymi dorosłymi.

H3: Istnieją istotne korelacje pomiędzy badanymi zmiennymi za-równo w grupie adolescentów jak i młodych dorosłych.

H4: Grupa adolescentów różni się od grupy młodych dorosłychpoziomem korelacji między badanymi zmiennymi.

W literaturze tematu brak wystarczających danych pozwalającychna sformułowanie hipotezy kierunkowej na temat preferencji wartościw obu badanych grupach.

Osoby badane

Badaniami objęto 174 osoby:1. 84 licealistów, w tym 49 kobiet i 35 mężczyzn2. 90 studentów: Wydziału Architektury Krajobrazu SGGW, Wy-

działu Turystyki i Rekreacji Wyższej Szkoły Ekonomicznej orazWydziału Kulturoznawstwa Wyższej Szkoły Psychologii Społecz-nej — 50 kobiet i 40 mężczyzn.

Tabela 1. Struktura badanej grupy ze względu na płeć

Grupa Płeć Częstość Procent

Licealiści mężczyźni 49 58,3kobiety 35 41,7ogółem 84 100,0

Studenci mężczyźni 50 55,6kobiety 40 44,4ogółem 90 100,0

Osoby badane poproszono o podanie informacji na temat wy-kształcenia ich rodziców. W grupie licealistów najwięcej osób zade-klarowało, że matka posiada wykształcenie wyższe lub średnie (od-powiednio 46,4% i 40,5%). Jedynie 13, 1% podało, że matka po-siada wykształcenie zawodowe. Studenci najczęściej wskazywali, żematka posiada wykształcenie średnie (43,6%) lub wyższe (37,8%).Matki z wykształceniem zawodowym posiadało 15,6% osób badanycha z podstawowym — 3,3%.


Tabela 2. Struktura badanej grupy ze względu na wykształcenie matki

GrupaWykształcenie

matkiCzęstość Procent

Licealiści zawodowe 11 13,1średnie 34 40,5wyższe 39 46,4ogółem 84 100,0

Studenci podstawowe 3 3,3zawodowe 14 15,6średnie 39 43,6wyższe 34 37,8ogółem 90 100,0

W grupie licealistów najwięcej osób deklarowało, że ojciec po-siada wykształcenie wyższe lub średnie (odpowiednio 44% i 39,3%).Wykształcenie zawodowe ojca dotyczyło 15,5% badanych osób zaśpodstawowe — 1,2%. Studenci najczęściej wskazywali, iż ojciec posia-da wykształcenie wyższe (43,4%), średnie lub zawodowe (po 26,7%).Wykształcenie podstawowe ojca zadeklarowało 3,3% osób badanych.

Tabela 3. Struktura badanej grupy ze względu na wykształcenie ojca

GrupaWykształcenie

ojcaCzęstość Procent

Licealiści podstawowe 1 1,2zawodowe 11 15,5średnie 34 39,3wyższe 39 44,0ogółem 84 100,0

Studenci podstawowe 3 3,3zawodowe 24 26,7średnie 24 26,7wyższe 39 43,4ogółem 90 100,0

Osoby badane poproszono również o ocenę warunków material-nych rodziny. W obu grupach osoby badane najczęściej wskazywałyna dobre warunki materialne (41,7% licealistów oraz 57,8% studen-tów). Bardzo dobre warunki materialne deklarowało 35,7% liceali-stów i 12,2% studentów, średnie 21,4% licealistów i 27,8% studentów.


Tabela 4. Struktura badanej grupy ze względu na warunki materialne rodziny

GrupaWarunki

materialneCzęstość Procent

Licealiści złe 1 1,2średnie 18 21,4dobre 35 41,7bardzo dobre 30 35,7ogółem 84 100,0

Studenci złe 2 2,2średnie 25 27,8dobre 52 57,8bardzo dobre 11 12,2ogółem 90 100,0

Jedynie 3 osoby (1 wśród licealistów i 2 spośród studentów) określiływarunki materialne, jako złe.

Wyniki przeprowadzonych analiz

O s o b o w o ś ć

Wyniki analizy wymiarów osobowości w grupie licealistów i stu-dentów przedstawia tabela 5.

Tabela 5. Wartości średnich i odchylenia standardowego, poziom istotności wynikóww skali NEO-FFI między licealistami a studentami

Cechyosobowości

Homoge-nicznośćwariancji

Test Levene’a Test równości średnich Statystyki opisowe

F Istotność t df Istotność X S Grupa

Neurotyczność TAK 0,387 0,535 —0,070 170 0,944 23,08 9,065 LNIE —0,070 169,984 0,944 23,18 9,408 S

Ekstrawersja TAK 1,567 0,212 —0,507 171 0,613 31,04 7,632 LNIE —0,506 166,644 0,614 31,60 6,877 S

Otwartość TAK 0,323 0,570 —1,639 171 0,103 27,30 5,766 LNIE —1,643 170,920 0,102 28,80 6,245 S

Ugodowość TAK 4,494 0,035 —2,092* 171 0,038 27,94 5,912 LNIE —2,708* 157,768 0,039 29,63 4,662 S

Sumienność TAK 3,162 0,077 —2,525* 170 0,012 28,61 8,060 LNIE —2,508* 159,194 0,013 31,45 6,638 S

gdzie: TAK — założono równość wariancji, NIE — nie założono równości wariancji.** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie).* Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie).


Jak wynika z danych prezentowanych w tabeli 5 badani studen-ci charakteryzowali się wyższym poziomem ugodowości i sumienno-ści w porównaniu z licealistami. Przeliczono średnie wyniki uzyska-ne w teście NEO-FFI na steny. W skali neurotyczności i otwarto-ści zarówno licealiści jak i studenci uzyskali wyniki odpowiadające5 stenowi, a w skali ekstrawersji 6 stenowi, czyli wyniki przeciętne.Natomiast w skali ugodowości wyniki licealistów odpowiadają 5 ste-nowi, a studentów 6 stenowi, a w skali sumienności wyniki licealistówodpowiadają 6 stenowi, a studentów 7 stenowi, czyli są to wyniki wy-sokie.

W a r t o ś c i

Tabela 6 zawiera średnie wyniki uzyskane w skali SWS przezlicealistów i studentów.

Tabela 6. Analiza porównawcza cenionych wartości w badanych grupach licealistówi studentów (t-Studenta dla dwóch grup niezależnych)

WartościHomoge-nicznośćwariancji



Wartości He-donistyczne

TAK 0,289 0,592 0,709 172 0,479 70,01 16,638 LNIE 0,710 171,763 0,479 68,30 16,151 S

WartościPrawdy

TAK 3,443 0,065 0,236 172 0,814 73,12 13,949 LNIE 0,237 171,746 0,813 72,59 15,538 S

WartościMoralne

TAK 0,057 0,812 —1,228 172 0,221 71,75 15,791 LNIE —1,227 170,733 0,221 74,67 15,528 S

WartościWitalne

TAK 2,181 0,142 —0,687 172 0,493 49,37 20,163 LNIE —0,689 171,998 0,492 51,56 21,688 S

WartośćiEstetyczne

TAK 1,729 0,190 —0,771 172 0,442 48,96 18,316 LNIE —0,774 171,871 0,440 51,22 20,178 S

WartościŚwięte

TAK 1,547 0,215 —2,453* 172 0,015 59,57 21,150 LNIE —2,443* 166,410 0,016 64,01 18,855 S

Sprawnośći Siła fizyczna

TAK 0,098 0,755 —1,527 172 0,129 50,83 24,495 LNIE —1,523 169,106 0,130 56,33 23,031 S

Wytrzymałość TAK 2,357 0,127 0,275 172 0,783 47,68 23,285 LNIE 0,276 171,906 0,783 46,66 25,548 S

Świętościświeckie

TAK 0,138 0,711 —2,039* 172 0,043 56,58 23,204 LNIE —2,040* 171,513 0,043 63,82 23,581 S

ŚwiętościReligijne

TAK 2,059 0,153 —1,792 172 0,075 56,51 30,306 LNIE —1,784 165,839 0,076 64,27 26,756 S



Analiza statystyczna wykazała, że są istotne statystycznie różnicemiędzy grupą licealistów i studentów w preferencji wartości świętych.Studenci w porównaniu z licealistami bardziej sobie cenią wartościświętości świeckich. Stwierdzono występowanie różnicy preferencjiwartości świętości religijnych. Studentów charakteryzuje wyższy po-ziom preferencji świętości religijnych niż licealistów (poziom tenden-cji statystycznej).

Z porównania średnich wyników SWLS wynika, że obydwie grupybadawcze prezentują podobną hierarchię wartości. Studenci w pierw-szej kolejności preferowali wartości moralne a następnie prawdy,hedonistyczne, święte, witalne i estetyczne. W grupie licealistów napierwszym miejscu stawiano wartości prawdy, a następnie moralne,hedonistyczne, święte, witalne i estetyczne. W celu pogłębienia anali-zy uzyskane dane przeliczono na steny. W zakresie preferencji wartościprawdy, witalnych, estetycznych obydwie grupy uzyskały wyniki odpo-wiadające 5 stenowi a wartości hedonistycznych 6 stenowi, czyli wynikiprzeciętne. W zakresie wartości moralnych, świętych w tym świętościświeckich i religijnych studenci uzyskali wyniki przeciętne ( 5 sten),a licealiści wyniki zaliczane do niskich (4 sten).

S t r a t e g i e d z i a ł a n i a

W sytuacji zagrożenia cenionych i zinternalizowanych wartościludzie stosują określone strategie działania w celu ochrony integra-cji osobowości. Aby sprawdzić, czy aktywność strategiczna różnicujeuczniów liceum i studentów, przeprowadzono analizę istotności róż-nic testem t-Studenta dla prób niezależnych. Okazało się, że studenciosiągnęli niższe wyniki w strategii bezwzględności niż licealiści (zob.tabela 7).

Odnosząc wyniki uzyskane przez badanych do norm stenowychstwierdzono, że w zakresie strategii ataku, rezygnacji i bezwzględnościmieszczą się one w granicach przeciętnych (5–6 sten).

A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y w y m i a r a m i o s o b o w o ś c ia s t r a t e g i a m i d z i a ł a n i a u b a d a n y c h s t u d e n t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r — Pearsona pomiędzy wy-miarami osobowości a strategiami działania badanych studentów.


Tabela 7. Analiza porównawcza strategii działania w badanych grupach licealistówi studentów (t-Studenta dla dwóch prób niezależnych)

Strategiedziałania

Homoge-nicznośćwariancji



Atak TAK 0,044 0,835 1,344 172 0,181 71,55 10,795 LNIE 1,351 171,117 0,178 69,17 12,437 S

Rezygnacja TAK 0,583 0,446 1,129 172 0,260 42,37 10,876 LNIE 1,131 171,849 0,260 40,47 11,317 S

Bezwzględność TAK 3,248 0,073 3,396** 172 0,001 13,14 4,209 LNIE 3,379** 164,450 0,001 11,12 3,635 S


Stwierdzono, że strategia ataku koreluje w badanej grupie dodatnioz poziomem ekstrawersji i sumienności oraz ujemnie z neurotyczno-ścią. Strategia rezygnacji wiąże się dodatnio z neurotycznością i ujem-nie z ekstrawersją i sumiennością. Natomiast strategia bezwzględnościkoreluje ujemnie z poziomem ugodowości (zob. tabela 8).

Tabela 8. Korelacje między wymiarami osobowości i strategiami działania

Cechyosobowości

r Pearsona Istotność (dwustronna)N

Atak Rezygnacja Bezwzględność Atak Rezygnacja Bezwzględność

Neurotyczność —0,408** 0,715** 0,044 0,000 0,000 0,687 90Ekstrawersja 0,306** —0,501** 0,021 0,004 0,000 0,845 90Otwartość 0,039 —0,065 —0,048 0,717 0,547 0,653 90Ugodowość —0,166 —0,172 —0,362** 0,120 0,107 0,000 90Sumienność 0,232* 0,338** 0,037 0,029 0,001 0,731 90

** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (dwustronnie).* Korelacja jest istotna na poziomie 0,05 (dwustronnie).

A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y w y m i a r a m i o s o b o w o ś c ia p o s t r z e g a n i e m w a r t o ś c i u b a d a n y c h s t u d e n t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r- Pearsona pomiędzy wymia-rami osobowości a preferencją wartości u badanych studentów. Re-zultaty prezentuje tabela 9.

W badanej grupie studentów ekstrawersja łączy się z preferencja-mi wartości witalnych i wytrzymałości a ugodowość koreluje istotniepozytywnie z preferencją wartości moralnych i świętych oraz święto-ściami świeckimi i religijnymi.


Tabe

la9.

Kor

elac

jam

iędz

yw

ymia

ram

ioso

bow

ości

apo

strz

egan

iem

war

tośc

i

r-Pe

arso

naIs

totn

ość

(dw

ustr

onna

)W

arto

ści

NN

euro

tycz

ność

Eks

traw

ersj

aO

twar

tość

Ugo

dow

ość

Sum

ienn

ość

Neu

roty

czno

śćE

kstr

awer

sja

Otw

arto

śćU

godo

woś

ćSu

mie

nnoś

ć

War

tośc

iH

edon

isty

cz-

ne—

0,06

00,

160

—0,

129

—0,

050

0,03

30,

576

0,13

40,

227

0,63

90,

756

90W

arto

ściP

raw

dy—

0,00

50,

065

0,00

70,

002

—0,

018

0,96

10,

544

0,95

00,

986

0,86

590

War

tośc

iMor

alne

—0,

017

0,12

6—

0,08

10,

303*

*0,

147

0,87

30,

238

0,45

30,

004

0,17

190

War

tośc

iWita

lne

—0,

009

0,21

3*—

0,16

10,

092

0,06

40,

933

0,04

60,

133

0,39

00,

550

90W

arto

ściE

stet

yczn

e0,

073

0,13

4—

0,12

70,

048

0,10

60,

496

0,20

90,

234

0,65

80,

324

90W

arto

ściŚ

wię

te0,

027

0,03

4—

0,08

90,

364*

*0,

156

0,80

60,

749

0,40

60,

000

0,14

490

Spra

wno

śćiS

iłafiz

ycz-

na—

0,02

30,

146

—0,

200

0,08

30,

036

0,82

90,

171

0,06

10,

441

0,73

590

Wyt

rzym

ałoś

ć—

0,00

30,

231*

—0,

098

0,08

50,

077

0,98

00,

029

0,36

10,

429

0,47

490

Świę

tośc

iśw

ieck

ie—

0,05

40,

057

—0,

019

0,31

8**

0,11

80,

615

0,59

30,

859

0,00

20,

271

90Św

ięto

ściR

elig

ijne

0,11

7—

0,01

5—

0,13

50,

222*

0,12

40,

279

0,88

80,

208

0,03

70,

247

90

**K

orel

acja

jest

isto

tna

napo

ziom

ie0,

01(d

wus

tron

nie)

.*

Kor

elac

jaje

stis

totn

ana

pozi

omie

0,05

(dw

ustr

onni

e).


A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y s t r a t e g i a m i d z i a ł a n i aa p o s t r z e g a n i e m w a r t o ś c i u b a d a n y c h s t u d e n t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r-Pearsona między wynika-mi w teście SWS i Kwestionariuszu Strategii Działania. Stwierdzonowystępowanie korelacji negatywnej między strategią bezwzględnościa wartościami moralnymi i świętymi. Na poziomie tendencji statystycz-nej wystąpiła negatywna korelacja między strategią bezwzględnościa preferencją wartości świętych świeckich i świętych religijnych (zob.tabela 10).

Tabela 10. Korelacje między strategiami działania a preferencjami wartości

Wartościr-Pearsona Istotność (dwustronna)

NAtak Rezygnacja Bezwzględność Atak Rezygnacja Bezwzględność

Wartości Hedonis-tyczne 0,192 —0,063 0,085 0,070 0,558 0,426 90

Wartości Prawdy 0,152 —0,050 —0,166 0,152 0,640 0,117 90Wartości Moralne 0,168 —0,149 —0,293** 0,115 0,162 0,005 90Wartości Witalne 0,070 0,031 0,079 0,514 0,775 0,459 90Wartości Estetyczne 0,048 0,063 —0,001 0,653 0,552 0,993 90Wartości Święte 0,048 —0,060 —0,260* 0,656 0,572 0,013 90Sprawność i Siła fi-

zyczna 0,072 0,086 0,182 0,499 0,421 0,087 90Wytrzymałość 0,053 —0,029 —0,030 0,618 0,788 0,781 90Świętości świeckie 0,138 —0,047 —0,189 0,193 0,659 0,074 90Świętości Religijne —0,094 —0,042 —0,201 0,378 0,692 0,058 90


A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y w y m i a r a m i o s o b o w o ś c ia s t r a t e g i a m i d z i a ł a n i a u b a d a n y c h l i c e a l i s t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r-Pearsona pomiędzy wy-miarami osobowości a strategiami działania badanych licealistów.Stwierdzono, że strategia ataku koreluje w badanej grupie dodat-nio z poziomem ekstrawersji i sumienności oraz ujemnie z neuro-tycznością. Strategia rezygnacji wiąże się dodatnio z neurotyczno-ścią i ujemnie z ekstrawersją, otwartością i sumiennością. Natomiaststrategia bezwzględności koreluje ujemnie z poziomem ugodowo-ści.


Tabela 11. Korelacja między wymiarami osobowości a strategiami działania

Cechyosobowości

r-Pearsona Istotność (dwustronna)N

Atak Rezygnacja Bezwzględność Atak Rezygnacja Bezwzględność

Neurotyczność —0,509** 0,557** 0,095 0,000 0,000 0,390 84Ekstrawersja 0,486** —0,424** —0,106 0,000 0,000 0,336 84Otwartość 0,144 —0,238** 0,099 0,191 0,029 0,373 84Ugodowość —0,171 —0,040 —0,377** 0,121 0,721 0,000 84Sumienność 0,257* —0,379** —0,183 0,019 0,000 0,099 84


A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y w y m i a r a m i o s o b o w o ś c ia p o s t r z e g a n i e m w a r t o ś c i u b a d a n y c h l i c e a l i s t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r-Pearsona pomiędzy wymia-rami osobowości a preferencją wartości u badanych licealistów.

Rezultaty prezentuje tabela 12.W badanej grupie licealistów neurotyczność korelowała ujem-

nie z wartościami prawdy i wartościami estetycznymi, ekstrawersjadodatnio z wartościami moralnymi, witalnymi, prawdy, estetycznymi,świętymi, ze sprawnością i siłą fizyczną oraz świętościami religijnymi.

A n a l i z a z a l e ż n o ś c i m i ę d z y s t r a t e g i a m i d z i a ł a n i aa p o s t r z e g a n i e m w a r t o ś c i u b a d a n y c h l i c e a l i s t ó w

Obliczono współczynniki korelacji r-Pearsona między wynikamiw teście SWS i kwestionariuszu strategii działania. Stwierdzono wy-stępowanie dodatniej korelacji strategii ataku z preferencją wartościhedonistycznych i wartości prawdy. Strategia rezygnacji korelowałaujemnie z wartościami prawdy, moralnymi, świętymi i świętościamiświeckimi. Strategia bezwzględności okazała się skorelowana ujem-nie z wartościami moralnymi i świętymi oraz świętościami religijnymii świeckimi.

Dodatkowo próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie czy płećbadanych, poziom wykształcenia rodziców, sytuacja materialna rodzi-ny, typ uczelni różnicują w badanych grupach licealistów i studentówwyniki w zakresie cech osobowości, preferencji wartości i strategiidziałania.


Tabe

la12

.Kor

elac

jem

iędz

yw

ymia

ram

ioso

bow

ości

apo

strz

egan

iem

war

tośc

i

r-Pe

arso

naIs

totn

ość

(dw

ustr

onna

)W

arto

ści

NN

euro

tycz

ność

Eks

traw

ersj

aO

twar

tość

Ugo

dow

ość

Sum

ienn

ość

Neu

roty

czno

śćE

kstr

awer

sja

Otw

arto

śćU

godo

woś

ćSu

mie

nnoś

ć

War

tośc

iH

edon

isty

cz-

ne—

0,00

80,

191

0,13

9—

0,31

2**

—0,

062

0,94

60,

820

0,20

70,

004

0,57

584

War

tośc

iPra

wdy

—0,

242*

0,36

5**

0,07

9—

0,14

50,

071

0,02

70,

001

0,47

30,

189

0,52

384

War

tośc

iMor

alne

—0,

073

0,27

8**

—0,

032

0,13

20,

041

0,50

70,

011

0,77

50,

233

0,71

284

War

tośc

iWita

lne

—0,

025

0,25

0*0,

026

—0,

166

—0,

142

0,82

20,

022

0,81

20,

131

0,20

284

War

tośc

iEst

etyc

zne

—0,

226*

0,26

6*0,

116

—0,

066

0,10

80,

039

0,01

40,

295

0,54

80,

333

84W

arto

ściŚ

wię

te—

0,08

80,

253*

—0,

007

0,12

70,

092

0,42

70,

020

0,94

80,

248

0,40

884

Spra

wno

śćiS

iłafiz

ycz-

na—

0,09

70,

219*

—0,

021

—0,

195

—0,

045

0,38

20,

045

0,85

20,

076

0,68

884

Wyt

rzym

ałoś

ć0,

063

0,19

80,

066

—0,

083

—0,

203

0,56

90,

071

0,55

20,

452

0,06

684

Świę

tośc

iśw

ieck

ie—

0,11

80,

195

—0,

013

—0,

020

0,06

20,

285

0,07

50,

906

0,85

90,

578

84Św

ięto

ściR

elig

ijne

—0,

016

0,21

7*0,

001

0,24

8*0,

091

0,88

80,

048

0,99

50,

023

0,41

584

**K

orel

acja

jest

isto

tna

napo

ziom

ie0,

01(d

wus

tron

nie)

.*

Kor

elac

jaje

stis

totn

ana

pozi

omie

0,05

(dw

ustr

onni

e).


Tabela 13. Korelacja między strategiami działania a postrzeganiem wartości

Wartościr-Pearsona Istotność (dwustronna)

NAtak Rezygnacja Bezwzględność Atak Rezygnacja Bezwzględność

Wartości Hedonis-tyczne 0,262* —0,069 0,161 0,016 0,532 0,143 84

Wartości Prawdy 0,284** —0,304** —0,125 0,009 0,005 0,258 84Wartości Moralne 0,066 —0,397** —0,345** 0,554 0,000 0,001 84Wartości Witalne 0,101 0,032 0,090 0,358 0,773 0,414 84Wartości Estetyczne 0,196 —0,114 0,071 0,074 0,301 0,519 84Wartości Święte —0,009 —0,279* —0,319** 0,933 0,010 0,003 84Sprawność i Siła fi-

zyczna 0,114 0,039 0,162 0,303 0,722 0,140 84Wytrzymałość 0,053 0,018 —0,016 0,635 0,870 0,883 84Świętości świeckie —0,003 —0,248* —0,246* 0,977 0,023 0,024 84Świętości Religijne —0,012 —0,200 —0,272* 0,912 0,068 0,012 84


Analiza statyczna wykazała, że:• Badane kobiety licealistki charakteryzowały się wyższym pozio-

mem neurotyczności niż ich koledzy,• Zarówno w grupie licealistów jak i studentów kobiety rzadziej niż

mężczyźni stosowały strategię bezwzględności,• W grupie badanych studentów kobiety w porównaniu z mężczy-

znami uzyskały istotnie statystycznie wyższe wyniki preferencjiwartości hedonistycznych, prawdy, moralnych i wytrzymałości,

• W badanej grupie licealistów poziom wykształcenia matki kore-lował ujemnie z preferencją wartości świętych,

• W grupie studentów wykształcenie matki korelowało ujemnieze strategią bezwzględności oraz preferencjami wartości hedoni-stycznych, witalnych i postrzeganiem znaczenia sprawności i si-ły,

• W grupie licealistów im wyższy poziom wykształcenia ojca tymczęściej stosowana strategia ataku,

• W grupie studentów wykształcenie ojca korelowało ujemniez wartościami witalnymi i postrzeganiem znaczenia wytrzyma-łości,

• W grupie licealistów poziom warunków materialnych korelowałdodatnio ze strategią ataku,

• W grupie studentów im lepsze warunki materialne tym wyższypoziom ekstrawersji i ugodowości i większa waga wartości este-tycznych.


Dyskusja wyników

O s o b o w o ś ć

Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że badani studencicharakteryzowali się, w porównaniu do licealistów, wyższym pozio-mem ugodowości i sumienności. Na ugodowość składają się: zaufa-nie, czyli przekonanie, że inni mają uczciwe intencje, prostolinijność,prostoduszność i szczerość, jako tendencja do koncentrowania się napotrzebach innych ludzi, ustępliwość. Młodzi ludzie w okresie wcze-snej dorosłości prezentują zdolność do wieloaspektowego ocenianiarzeczywistości, weryfikacji obrazu „ja”, i innych ludzi dzięki czemu dys-ponują bogatszą, w stosunku do wieku dorastania, wiedzą psycholo-giczną dotyczącą wyznaczników ludzkich zachowań. Efektem pojawie-nia się tych kompetencji jest zwiększająca się możliwość efektywnegowspółdziałania z innymi, nawiązywanie głębszych i trwalszych związ-ków interpersonalnych niż miało to miejsce w okresie adolescencji.

Wymiar sumienności opisuje ukierunkowanie na realizację celu.„Stopień zorganizowania, wytrwałości i siły motywacji w dążeniu docelu, pozwala odróżnić ludzi rzetelnych, na których można polegać odtych, którzy traktują swoje zadania lekceważąco i niepoważnie” (Per-vin, John, 2002, s. 269). Osoby z wysokim współczynnikiem sumien-ności charakteryzują się uporządkowaniem, starannością, odpowie-dzialnością, wysokim poziomem aspiracji i silną motywacją osiągnięć,zorganizowaniem, umiejętnością samo motywowania się (za: Gasiul,2006, s. 10).

W okresie wczesnej dorosłości młodzi ludzie mają dobrze ugrun-towane samooceny oraz rozbudowane „ ja” idealne. Dlatego są gotowido podejmowania działań zorientowanych na samodoskonalenie i sa-morozwój. Podjęcie edukacji na poziomie akademickim powoduje, żemłody człowiek włącza się w proces wychowania i realizację zadań,już nie na zasadzie podporządkowania wychowawcom, ale świadomiejest zdolny do podjęcia odpowiedzialności za siebie.

W a r t o ś c i

Badani studenci i licealiści prezentowali zbliżone hierarchie war-tości. Studenci w pierwszej kolejności preferowali wartości Moralne


(dobroć, miłość bliźniego, pomaganie innym, prawdomówność, szcze-rość, uczciwość, uprzejmość i życzliwość) natomiast licealiści wartościPrawdy (inteligencję, logiczność, mądrość, otwarty umysł, wiedzę, sze-rokie horyzonty umysłowe). Na podstawie analizy statystycznej stwier-dzono, że studenci w porównaniu z licealistami bardziej cenią wartościŚwięte z preferencją dla wartości Świętości Świeckich. Być może uzy-skane rezultaty wskazują na zmiany rozwojowe w strukturze wartości.Poza korzyściami poznawczymi i motywacyjnymi studiowanie stwarzadobre warunki socjalizacji. Z badań Pascarella (1999) wynika, że zdo-bywanie wyższego wykształcenia sprzyja rozwojowi rozumowania mo-ralnego, zwiększa zdolności do empatii oraz sprzyja rozwojowi zacho-wań prospołecznych. Od młodych dorosłych, którzy wchodzą w nowerole oczekuje się niezależności i odpowiedzialności. Samodzielny wy-bór zasad charakterystyczny dla postkonwencjonalnego etapu rozwojumoralnego staje się coraz bardziej oczywisty. Stąd w życiu młodych do-rosłych wartości Moralne i Święte nabierają większego znaczenia. Byćmoże licealiści bardziej zależni od środowiska, szczególnie rodzicówi nauczycieli, podlegają silnej presji nastawienia na osiągnięcia, którezagwarantują im przyszłość stąd na pierwszym miejscu umieszczająoni wartości Prawdy.

Nastolatkowie prezentują poziom moralności konwencjonalnej.Podstawą formułowanych przez nich sądów moralnych są reguły lubnormy grupy społecznej. Większa podatność na wpływy mediów orazobserwowane w życiu społecznym sprzeczności między porządkiemzałożeń i deklaracji a sposobem ich realizacji (od lekarza do polityka)deprecjonuje znaczenie wartości Moralnych i Świętych w życiu ado-lescentów. Rezultaty te zgodne są z wynikami badań innych autorów.A. Ryk (2004) stwierdził, że na samym dole hierarchii wartości ba-danej przez niego młodzieży znalazły się zaangażowanie społeczne,religijne i polityczne. Podobne wyniki, co do wartości religijnych uzy-skali w badaniach J. Mariański (2008), K. Pawlina (1998). J. Cieciuch(2006) wykazał, że dziewczęta i chłopcy 18 letni znacznie mniej ceniąwartości święte niż osoby 22 letnie. Wyniki badań przeprowadzonychprzez J. Kurtykę-Chałas (2010) wykazały, że młodzi dorośli w sto-sunku do nastolatków są bardziej dojrzali religijnie, co przejawia sięw autonomii motywacji religijnej, dojrzałej, właściwej koncepcji Bo-ga, autentyczności przekonań religijnych, które zaczynają odgrywaćistotną rolę w strukturach psychologicznych. Również K. Ostrowska


(2010) na podstawie porównania wyników uzyskanych w Kwestiona-riuszu Religijności przez młodych dorosłych badanych w 2009 rokuz rezultatami licealistów badanych w 1985 roku stwierdziła, że brakjest danych, które pozwalają przyjąć twierdzenie o ogólnym spowol-nieniu rozwoju religijnego oraz zmiany postaw religijnych w ciąguminionych 25 lat.

S t r a t e g i e d z i a ł a n i a

Grupę studentów, w stosunku do licealistów, charakteryzowałyniższe wyniki w strategii bezwzględności. W okresie dorastania procesbudowania systemu wartości przebiega najintensywniej. Proces rozwo-ju moralnego i uzyskiwanie autonomii moralnej postępuje w okresieadolescencji. Tworzą się możliwości autonomii moralnej. Pryncypia-lizm moralny zostaje zastąpiony analizą norm i prowadzi do stopnio-wego ich rozumienia oraz rozstrzygnięcia, jakim wartościom służą.Podwyższone wyniki w strategii bezwzględności licealistów informują,że bunt wobec powszechnie obowiązujących norm społecznych i zasadpostępowania oraz kierowanie się doraźnym zyskiem, niż urzeczywist-nianie wartości dobra, prawdy i piękna oraz szacunku dla drugiegoczłowieka stanowią okres przejściowy w stronę kształtowania się mo-ralności postkonwencjonalnej (Boyd, Bee, 2008).

Osobowość a wartości

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że :• W grupie studentów ekstrawersja łączy się z preferencjami warto-

ści witalnych i wytrzymałością a ugodowość z preferencją wartościmoralnych i świętych,

• W grupie licealistów neurotyczność jest negatywnie związanaz wartościami prawdy i estetycznymi,

• Ugodowość ujemnie związana z wartościami hedonistycznymii świętymi.Zdaniem S. H. Schwartza (2006) cechy osobowości i warto-

ści są dwoma oddzielnymi konstruktami charakteryzowanymi przezokreślone właściwości. Z badań P. Olesia (1989) wynika, że istnie-je treściowa zgodność cech osobowości (diagnozowanych przy po-


mocy Kwestionariusza Osobowości Cattella) z preferencjami warto-ści. Inne badania również potwierdziły tę prawidłowość. S. Roccas,L. Sagiv, S. H. Schwartz i A. Knafo (2002) na podstawie analizyzwiązku systemu wartości z cechami wchodzącymi w skład WielkiejPiątki stwierdzili, że ekstrawersja koreluje pozytywnie z „hedoni-zmem”, osiągnięciami i stymulacją. Osoby uzyskujące wysokie wy-niki w ugodowości są dobre, skromne, usłużne, sympatyczne, prosto-linijne, skłonne do ustępstw i współpracy. Stąd w grupie studentówpozytywny związek ugodowości z preferencjami wartości moralnychi świętych a ekstrawersji z preferencjami wartości witalnych i wytrzy-małości. Rezultaty uzyskane w grupie licealistów wskazują raczej namniejszy poziom złożoności i spójności struktury „ja”. Informacje za-warte w podmiotowych schematach „cech osobowości — wartości”nie są jeszcze na tym etapie rozwoju wystarczająco mocno powią-zane.

Osobowość a strategie

W świetle uzyskanych rezultatów w grupie studentów i licealistów• Strategia Ataku koreluje dodatnio z poziomem ekstrawersji i su-

mienności oraz ujemnie z neurotycznością.• Strategia Rezygnacji koreluje dodatnio z neurotycznością a ujem-

nie z ekstrawersją, sumiennością i otwartością na doświadczenie.• Strategia Bezwzględności koreluje ujemnie z poziomem ugodo-

wości.W sytuacji zagrożenia wartości człowiek uruchamiając strategię

ataku współdziała z czynnikami sytuacyjnymi. W oczywisty sposóbneurotyczność, predysponuje jednostkę do reagowania lękiem, bez-radnością, tendencjami do izolacji i niezdolnością do kontrolowaniaemocji, co sprzyja stosowaniu strategii rezygnacyjnej charakteryzują-cej się „mniej lub bardziej świadomym zawieszeniem procesów emo-cjonalnych, poznawczych i motorycznych wobec ważnych wartości,aktywizowanych przez daną sytuację” (Ostrowska, 1998, s. 98).

Z wcześniej przytaczanych badań S. Roccasa, L. Sagiva,S. H. Schwartza i A. Knafo (2002) wynika, że wraz ze wzrostem ugo-dowości ujawnia się silniejsza akceptacja wartości „życzliwość”, „tra-dycja”, „konformizm”, i słabsza akceptacja wartości „władza”. Stąd


ugodowość wiąże się ujemnie ze strategią bezwzględności w obydwugrupach badawczych.

Strategie działania a postrzeganie wartości

W grupie studentów stwierdzono korelację negatywną pomiędzystrategią bezwzględności a preferencją wartości moralnych i świętych.

W grupie licealistów strategia ataku korelowała pozytywnie z war-tościami hedonistycznymi i wartościami prawdy, strategia rezygnacjikorelowała ujemnie z wartościami moralnymi i świętymi.

Wczesna dorosłość jest okresem, w którym dokonuje się integra-cja tożsamości. W jej ramach następuje analiza, dookreślenie, inte-gracja i internalizacja własnego systemu wartości i norm postępowa-nia. Stąd preferencja wartości moralnych i świętych w grupie studen-tów związana jest z odrzucaniem strategii bezwzględności. Natomiastw grupie adolescentów preferencje wartości moralnych i świętych ko-relują ujemnie ze stosowaniem strategii rezygnacji. Wynika to byćmoże z wcześniejszego etapu rozwoju moralnego zwanego w teoriiKohlberga etapem poziomu konwencjonalnego, w którym w osądachmoralnych stosowane są normy szerszej grupy odniesienia (autorytety,reguły, prawa) (Boyd, Bee, 2008).

Podsumowanie

Wyniki prezentowanych badań wskazują, że istnieją rozwojoweróżnice w poziomie rozwoju osobowości, systemów wartości i strategiidziałania pomiędzy licealistami i studentami. Analiza wyników uzy-skanych przez badanych wykazała, że studenci w porównaniu z liceali-stami prezentują wyższy poziom ugodowości i sumienności, w pierw-szej kolejności preferują wartości moralne oraz wyżej cenią wartościświęte oraz rzadziej stosują strategię bezwzględności.

Analiza zależności korelacyjnych wykazała, że brak jest całkowi-tej niezależności strategii działania od struktur psychicznych w postacicech osobowości oraz preferowanego systemu wartości w obydwu ba-danych grupach. Jest to zgodne z rezultatami badań K. Ostrowskiej(2006, 2010). Dotychczas w literaturze psychologicznej system warto-


ści, cechy osobowości oraz strategie działania traktowano, jako nie-zależne czynniki motywacyjno — kontrolne. Wskazując na wzajemnepowiązania badanych struktur oraz tendencje rozwojowe tych powią-zań możemy lepiej rozumieć i przewidywać zachowania osób w okre-sie dorastania i wczesnej dorosłości. Z punktu widzenia wychowywa-nia młodego pokolenia problematyka jakości odniesień oraz wartościuczestniczących w budowaniu tożsamości wydaje się być szczególnieważna i powinna stać się przedmiotem dalszych poszukiwań badaw-czych.

Bibliografia

Anasz, W. (1995). Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustro-jowej. Studium teoretyczno-empiryczne. Częstochowa: WydawnictwoWSP.

Arnett, J. J. (2002). The psychology of globalization. American Psycholo-gist, 57, 774–783.

Arnett, J. J. (2003). The moral dimension of globalization. American Psycho-logist, 58, 815–817.

Bauman, Z. (2007). Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim. Gdańsk:GWP.

Błasiak, A. (2002). Młodzież — świat wartości. Kraków: Wydawnictwo WAM,Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum.

Boyd, D., Bee, H. (2008). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wydaw-nictwo Zysk i S-ka.

Brzozowski, P. (1995). Skala wartości Schelerowskich — SWS. Podręcznik.Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego TowarzystwaPsychologicznego.

Brzozowski, P. (2002). Uniwersalność struktury wartości: koncepcja ShalomaH. Schwartza, Roczniki Psychologiczne, 5, 27–48.

Cybal-Michalska, A. (2006), Tożsamość młodzieży w perspektywie globalnegoświata. Poznań: Wydawnictwo UAM.

Gasiul, H. (2006). Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje. Warsza-wa: Difin.

Kurtyka-Chałas, J. (2010). Struktura powiązań pomiędzy religijnością, syste-mem wartości, osobowością i strategiami działania u licealistów i stu-dentów. Lublin.( nieopublikowana praca doktorska).

Kurzępa, J. (2007). Zagrożona niewinność. Zakłócenia rozwoju seksualnościmłodzieży: Wydawnictwo Impuls.


Larson, R. (2002). Globalization, societal change and new technologies. Whatthey mean for the future of adolescence. Journal of Research on Adole-scence, 12, 1–30.

Liberska, H. (2004). Tożsamość dorastających a ich środowisko rodzinne.Psychologia Rozwojowa, 9, 2, 65–77.

Mariański, J. (2008) . Emigracja z kościoła. Religijność młodzieży polskiejw warunkach zmian społecznych. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Matczak, A. (2004). Wiedza o sobie i świecie, system wartości i samoste-rowność, jako warunki podmiotowości człowieka. Psychologia Rozwojo-wa, 9, 1, 7–8.

McCrae, R. R., Costa, P. T. (2005). Osobowość dorosłego człowieka. Kraków:Wydawnictwo WAM.

Oleś, P. (1989) . Wartościowania a osobowość. Lublin: Redakcja WydawnictwKUL.

Oleś, P. (2002). Z badań nad wartościami i wartościowaniem: Niektóre kwestiemerytoryczne. Roczniki Psychologiczne 5, 54–65.

Ostrowska, K. (2006). Empiryczne modele motywacji we wczesnym okresiedorosłości. W: J. Tomczyk, A. Abolank-Kozubski (red.), Człowiek w cza-sie i przestrzeni (s. 123–134). Warszawa: Wydawnictwo UKSW.

Ostrowska, K. (1998) . Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warsza-wa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.

Ostrowska, K. (2002). Kwestionariusz A-R. Podręcznik. Warszawa: CentrumMetodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.

Ostrowska, K. (2009). Religijność młodych dorosłych. Warszawskie StudiaTeologiczne, XXII, 1, 267–283.

Ostrowska, K. ( 2010). System wartości, osobowość, strategie działania. W:H. Wrona-Polańska, M. Ledzińska, G. Rudkowska (red.), W kręgu ak-sjologii i psychologii (s. 102–112). Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.

Pascarella, E. (2010). The development of critical thinking. Does college makea difference? Journal of College Student Development, 40, 562–569.

Pawlina, K. (1998) . Polska młodzież przełomu wieków. Warszawa: Wydaw-nictwo Sióstr Loretanek.

Pervin, L., John, O. (2001). Osobowość — Teoria i badania. Kraków: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Roccas, S., Sagiv, L., Schwartz, S. H., Knafo, A. (2002). Basic values and theFive Factor Model of Personality Traits. Personality and Social Psycho-logy Bulletin, 28, 789–801.

Rostowski, J. (1997). Specyfika kształtowania się tożsamości w okresie mło-dości. W: J. Rostowski, T. Rostowska, I. Janicka (red.), Psychospołeczneaspekty rozwoju człowieka, 159–167. Łódź: Wydawnictwo UniwersytetuŁódzkiego.


Ryk, A. (2004). Pokolenie zmiany: studium porównawcze wartości i perspek-tyw życiowych młodzieży włoskiej i polskiej. Kraków: Wydawnictwo Na-ukowe Akademii Pedagogicznej.

Schwartz, S. (2006). Basic human values: theory measurement and aplications.Revue francaise de sociologie, 47, 4, 929–968.

Szymański, M. J. (2000). Młodzież wobec wartości: próba diagnozy. Warszawa:Instytut Badań Edukacyjnych.

Świda, H. (1979). Młodzież a wartości. Warszawa: WSiP.Świda-Ziemba, H. (2005). Młodzi w nowym świecie. Warszawa: Wydawnictwo

Literackie.Świda-Ziemba, H. (1998). Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięć-

dziesiątych. Warszawa: Zakład Socjologii Moralności i Aksjologii Ogól-nej, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersytet Warszawski.

TNS OBOP (2003). Szczęśliwe życie. Warszawa: TNS OBOP, s. 2–9.Uklańska, K. (2007). Wartości młodzieży w perspektywie społeczeństwa kon-

sumpcyjnego. W: Klimski W. (red.), Wartości i styl życia Polaków. Olec-ko: Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Warszawa: Wydział FilozofiiChrześcijańskiej UKSW.

Wenzel, M. (2004). Wartości życiowe. TNS OBOP, s. 1–8.Wilk, T. (2003). Edukacja, wartości i style życia reprezentowane przez współ-

czesną młodzież w Polsce w odmiennych regionach gospodarczych. Kra-ków: Impuls.

Wróblewska, T. (2002). Rola wartości w życiu człowieka na przełomie XXi XXI wieku. W: W. Kojs (red.), Wartości, edukacja, globalizacja, 57–73.Cieszyn: Uniwersytet Śląski Filia w Cieszynie.

Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (1998). Inwentarzosobowości Neo-FFI Costy i Mc Crae. Adaptacja polska. Podręcznik.Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Zdanowski, J. (2004) . Globalizacja, wartości, rozwój. W: J. Zdanowski (red.),Globalizacja, wartości, rozwój, 27–35. Warszawa: Wyższa Szkoła Handlui Finansów Międzynarodowych.

Documents

Zmiany rozwojowe w systemie wartości, cechach osobowości i ... · Teoria wartości M. Schellera zakłada, że wartości zarówno w swej ... Cel badania Celem prezentowanych badań