Εργασία στο μάθημα

Ασφάλεια και Ανθρώπινα Δικαιώματα

Θέμα: Κοινωνία του Ελέγχου, Ανθρώπινα Δικαιώματα και

Ασφάλεια: Η Μαζική Επιτήρηση υπό την Επίδραση της Χρήσης

Νέων Τεχνολογιών

Διδάσκοντες:

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σοφία Βιδάλη

Επίκουρος Καθηγητής Νικόλαος Κουλούρης

Στοιχεία Φοιτήτριας:

Όνομα: Αθανασοπούλου Ιωάννα (Α.Ε.Μ. 841/2013)

Τμήμα: Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης –

Πολιτικής Επιστήμης

Ακαδημαϊκό Έτος: 2013-2014 (Ά εξάμηνο)

Ημερομηνία: Ιανουάριος 2014

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................... 3

2. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ...................................................................... 3

3. ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ......................................................................... 5

4. Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ............................................................................................... 7

5. Η ΜΑΖΙΚΗ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΩΝ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ............................................................................................... 8

5.1.Η Κοινωνία υπό Επιτήρηση .................................................................... 8

5.2. Η.Π.Α Παράδειγμα Μαζικής Επιτήρησης του Πληθυσμού ................... 10

6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ..................................................................................... 12

7. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ............................................................................................... 13

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι αλματώδεις ρυθμοί της τεχνολογικής εξέλιξης είναι χαρακτηριστικό της εποχής που διανύουμε. Πλέον η ζωή μας έχει αυτοματοποιηθεί σε βαθμό τέτοιο που θα ήταν ουτοπικό να διανοηθεί ο κοινός νους λίγων μόλις δεκαετιών πριν. Σήμερα η τεχνολογία έχει ενταχθεί για τα καλά σε ποικίλους τομείς της καθημερινότητάς μας όπως η εργασία, η ψυχαγωγία, η ενημέρωση, ακόμη και η ασφάλειά μας. Ο άνθρωπος πλέον έχει τη δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε μεγάλο εύρος πληροφοριών που καλύπτουν μεγάλη “γκάμα” ενδιαφερόντων. Παράλληλα όμως, οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως η επέκταση των νέων τεχνολογιών, ιδιαίτερα στον τομέα της ασφάλειας, χρονολογείται από τα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έθεσε τις βάσεις του φαινομένου που ονομάζεται «Κοινωνία του Ελέγχου». Στόχος της εργασίας είναι ο εντοπισμός των χαρακτηριστικών στοιχείων της νέας αυτής μορφής κοινωνίας καθώς και των αιτιών που οδήγησαν στη διαμόρφωσή της. Επιπρόσθετα θα μελετηθεί η δομή και ο τρόπος λειτουργίας της σε συνάρτηση με την κατοχύρωση και την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά συγχρόνως και το κατά πόσο αυτή καθιστά ασφαλείς τους πολίτες.

2. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το μοντέλο της κοινωνίας της επιτήρησης άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία του τόσο σε αναπτυγμένες όσο και σε αναπτυσσόμενες χώρες του κόσμου. Η λειτουργία αυτού του είδους των κοινωνιών βασίζεται κυρίως στην εκτεταμένη συλλογή, καταγραφή, αποθήκευση και ανάλυση των πληροφοριών που αφορούν τα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες. Μάλιστα η διερεύνηση της κοινωνίας του ελέγχου μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τοσο από ηθικο-κοινωνική όσο και από χωρική σκοπιά τις πρακτικές επεξεργασίας των πληροφοριών που σχηματίζουν, διέπουν και ταυτόχρονα εξουσιάζουν την κοινωνία στην οποία ζούμε. Αρχικά είναι απαραίτητο να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο προέκυψε η νέα αυτή μορφή κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Deleuse οι κοινωνίες του ελέγχου αποτελούν την εξέλιξη των κοινωνιών της ηγεμονίας και των κοινωνιών της πειθαρχίας. Οι πειθαρχικές κοινωνίες τοποθετούνται χρονικά ανάμεσα στον 18ο και 19ο αιώνα με αποκορύφωση τις αρχές του 20ου αιώνα και προχώρησαν στην οργάνωση των μεγάλων χώρων εγκλεισμού1.

1 Σύμφωνα με τον Deleuse χώροι εγκλεισμού θεωρούνται η οικογένεια, το σχολείο, ο

στρατώνας, το εργοστάσιο, το νοσοκομείο και τελικά η φυλακή ως ο κατεξοχήν χώρος εγκλεισμού.

Ο Foucault μελετά αυτό το μοντέλο κοινωνίας χρησιμοποιώντας ως πρότυπο ένα εργοστάσιο (χώρος εγκλεισμού). Ο «εργοδότης» είναι εκείνος που αποφασίζει και οργανώνει εξ' ολοκλήρου τη δουλειά των εργατών. Μάλιστα σημαντικό είναι να τονίσουμε ότι «το συνολικό αποτέλεσμα οφείλει να υπερτερεί του αθροίσματος των επιμέρους δυνάμεων». Ακολούθως στις κοινωνίες της πειθαρχίας η υπογραφή χαρακτηρίζει το άτομο ενώ συγχρόνως ο αριθμός της ταυτότητας προσδιορίζει τη θέση του στη μάζα. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «οι κοινωνίες της πειθαρχίας μαζικοποιούσαν και εξατομίκευαν ταυτόχρονα. Συγκροτούσαν ως σώμα τα κοινωνικά σύνολα και συγχρόνως απευθύνονταν στο άτομο2». Η μετάβαση από τις κοινωνίες της πειθαρχίας στις κοινωνίες του ελέγχου δρομολογήθηκε προοδευτικά αφού όλα τα μέσα πειθαρχίας βρέθηκαν σε κρίση ως αποτέλεσμα της εμφάνισης των νέων πρακτικών ελέγχου που υιοθετήθηκαν κατα τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν μάλιστα πρωτοπόρος αφού για πρώτη φορά με εντολή του ιδρύθηκε Υπουργείο Προπαγάνδας και Διαφωτισμού με υπεύθυνο υπουργό τον Γιόζεφ Γκέμπελς. Στόχος του νέου υπουργείου και της ηγεσίας του ήταν ο έλεγχος της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής του Ράιχ. Οι νέες λοιπόν αυτές δυνάμεις που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Ναζιστική Γερμανία εγκαινίασαν την εμφάνιση μιας νέας μορφής κοινωνίας, αυτής του ελέγχου. Ο «έλεγχος» είναι το όνομα που ο Burroughs πρότεινε για να περιγράφει αυτό το νέο τέρας, που και ο Foucault αναγνωρίζει ως το προσεχές μέλλον μας. Η κοινωνία του ελέγχου παρουσιάζει ορισμένα αξιόλεκτα χαρακτηριστικά τα οποία τη διακρίνουν από τα είδη κοινωνίας που προηγήθηκαν. Σε αντίθεση με τις κοινωνίες της πειθαρχίας οι κοινωνίες του ελέγχου (surveillance societies) δεν ελέγχουν μέσω της συγκέντρωσης αλλά διασπούν στον χώρο και ελέγχουν συνεχώς στο χρόνο. Πιο συγκεκριμένα το υποκείμενο μιας κοινωνίας ελέγχου συγκροτείται μέσω ενός κωδικού πρόσβασης. Χρησιμοποιώντας αυτόν τον κωδικό αριθμό το άτομο έχει δυνατότητα πρόσβασης σε μηχανές διαχείρισης πληροφοριών. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να τονίσουμε ότι η αντιστοίχηση τύπων μηχανών και τύπων κοινωνιών δεν σημαίνει ότι οι μηχανές καθορίζουν τις κοινωνίες αλλά αντιθέτως εκφράζουν τις κοινωνικές μορφές που δύνανται να τις χρησιμοποιούν. Μάλιστα όσον αφορά το πρότυπο βάσει του οποίου μελετάται το μοντέλο της κοινωνίας του ελέγχου αυτό αλλάζει. Ο Foucault θεωρεί πως το εργοστάσιο της πειθαρχικής κοινωνίας παραχωρεί τη θέση του στην επιχείρηση ως ηγεμονεύον σχήμα σύμφωνα με το οποίο αντιλαμβανόμαστε την οργάνωση και τη διαχείριση της παραγωγής. «Κύριος στόχος πλέον είναι η αγοραπωλησία μετοχών - υπηρεσιών και όχι η αγορά πρώτων υλών και η πώληση προϊόντων. Αν δε αναφερθούμε στον άνθρωπο της κοινωνίας του ελέγχου αυτός από παραγωγός ενέργειας (κοινωνία της πειθαρχίας) μετατρέπεται σε αγγελιαφόρο της πληροφορίας που βρίσκεται σε συνεχή δικτύωση. Συλλαμβάνεται με αυτόν τον τρόπο ένας μηχανισμός

2 Gilles Deleuse, 2001

ελέγχου που βρίσκει ανά πάσα στιγμή τη θέση ενός στοιχείου όταν αυτό βρίσκεται σε ανοικτό περιβάλλον3». Σύμφωνα με τον Foucault4 «το σύστημα αυτό είναι σημαντικό γιατί επιτρέπει την αυτοματοποίηση και την αποατομίκευση της εξουσίας. Η εξουσία βασίζεται τώρα πολύ λιγότερο σε ένα άτομο και πολύ περισσότερο σε μια προσχεδιασμένη κατανομή των σωμάτων, των επιφανειών, των φωτών και των βλεμμάτων σ' ένα σύνολο από εσωτερικούς μηχανισμούς που παράγουν οι ίδιοι τη σχέση όπου παγιδεύονται τα άτομα». Bέβαια αντί να θεωρούμε την κοινωνία του ελέγχου ως ένα καταπιεστικό μοντέλο κοινωνίας όπως την απεικονίζει ο Τζόρτζ Όργουελ στο μυθιστόρημά του 1984 είναι καλύτερο να τη σκεφτόμαστε ως κάτι συνηφασμένο με την καθημερινή ζωή γεγονός που την καθιστά σύνθετη και πολυεπίπεδη. Φυσικά αυτό συνδέεται άρρηκτα και με το ότι πολλές καθημερινές λειτουργίες πέρασαν από τον φυσικό στο διαδικτυακό χώρο ως αποτέλεσμα της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης. Τα κοινωνικά δίκτυα και άλλες δικτυακές υπηρεσίες μονοπωλούν το περιεχόμενο των δραστηριοτήτων κάθε σύγχρονου ανθρώπου ο οποίος με μεγάλη ευκολία έχει πρόσβαση σε πληροφορίες (ακόμη και ιδιωτικές) το περιεχόμενο των οποίων ποικίλει ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις προτιμήσεις του. Φαίνεται έτσι το μοντέλο του πανοπτικού5 του Bentham να συμπληρώνεται και να παίρνει σάρκα και οστά. Πλέον ο επιτηρούμενος έγκλειστος αυτοφυλακίζεται και αυτοεπιτηρείται μέσα σε μια παράδοξη κατάσταση όπου ο χρήστης ανταλλάσσει την ιδιωτικότητά του με το δικαίωμα να παραβιάζει την ιδιωτικότητα των υπολοίπων.

3. ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα οφείλουμε να ξεκινήσουμε από μερικούς βασικούς ορισμούς. Για αρχή είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε τι είναι ο άνθρωπος. Μα φυσικά μια οντότητα, ένα μέλος του είδους homo sapiens, μια γυναίκα, ένας άντρας ή ένα παιδί. Στη συνέχεια απαραίτητος ορισμός είναι και εκείνος του όρου “δικαιώματα”. Δικαιώματα είναι αυτά που ο άνθρωπος δικαιούται ή του επιτρέπονται, δηλαδή εγγυημένες ελευθερίες6. Με βάση αυτά φτάνουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τον όρο ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτά είναι τα δικαιώματα που ο καθένας μας έχει ακριβώς επειδή είναι άνθρωπος και αποκαλούνται έτσι γιατί είναι οικουμενικά. Παρότι κάποιες χώρες ή ειδικές ομάδες απολαμβάνουν

3 Gilles Deleuse, 2001

4 Foucault, 1976

5 Το πανοπτικό είναι ένας τύπος κτηρίου-φυλακής που σχεδιάστηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο

και κοινωνιολόγο Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham) το 1785. Η ιδέα του σχεδιασμού επιτρέπει τη συνεχή επίβλεψη (-opticon) όλων (pan-) των κρατουμένων. To Πανοπτικό μπορεί χωρίς εξαίρεση να χρησιμοποιηθεί σε όλες τις εγκαταστάσεις στις οποίες ένας αριθμός ανθρώπων θα τεθεί υπό επιτήρηση σε ένα χώρο όχι πολύ μεγάλο για να καλυφθεί από κτήρια. 6 http://gr.humanrights.com/what-are-human-rights.html

συγκεκριμένα δικαιώματα που ισχύουν μόνο γι’ αυτούς, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι εκείνα που δικαιούνται όλοι - χωρίς να έχει σημασία ποιοί είναι και που ζουν- απλώς επειδή είναι ζωντανοί. Έτσι λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα «δικαιώματα του ανθρώπου αποτελούν πανανθρώπινες αξιώσεις σεβασμού εκείνων των ιδιοτήτων, στοιχείων και καταστάσεων που είναι άμεσα συνυφασμένες με την ανθρώπινη ύπαρξη7». Σε παλαιότερες εποχές δεν υπήρχαν ανθρώπινα δικαιώματα. Στο δίκαιο από τον 17ο αιώνα γίνεται λόγος για «φυσικά δικαιώματα» που ενυπάρχουν και προυπάρχουν της ανθρώπινης κοινωνίας. Η άποψη αυτή στον απόηχο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αποτυπώθηκε τελικά στο έγγραφο που ονομάζεται Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με τριάντα δικαιώματα που παρέχονται σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους. Αυτή ψηφίστηκε το 1948 και τέθηκε σε ισχύ δύο χρόνια αργότερα. Δύο χρόνια μετά (στις 4 Νοεμβρίου 1950) ψηφίστηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) με σκοπό την προστασία των θεμελιωδών ελευθεριών. Η πράξη αυτή υπήρξε προϊόν πολιτικών και ιστορικών αναγκαιοτήτων. Κατά συνέπεια «σήμερα τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν ένα κριτήριο διακυβέρνησης και ο σεβασμός τους κατοχυρώνεται θεσμικά με διάφορους τρόπους παρόλο που οι αρχές που διατυπώνονται στην αρχική αυτή σύμβαση και σε άλλες μεταγενέστερες δεν έχουν πάντοτε δεσμευτική ισχύ8». Εκτός όμως από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και ένα άλλο κείμενο, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης9 καταρτίστηκε στο πλαίσιο συνέλευσης στην οποία μετείχαν εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και των εθνικών κοινοβουλίων, νομικοί, πανεπιστημιακοί και εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών. Ο Χάρτης αυτός εγκρίθηκε ως σύσταση και ως ενιαίο κείμενο αναφοράς από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Νίκαιας τον Δεκέμβριο του 2000. Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης συγκεντρώνει σε ένα ενιαίο κείμενο για πρώτη φορά στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης το σύνολο των αστικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των Ευρωπαίων πολιτών καθώς και όλων των προσώπων που διαμένουν στην επικράτεια της ένωσης10. Παρόλα αυτά αν εστιάσουμε στο ζήτημα της κοινωνίας του ελέγχου η οποία

όπως αναφέρθηκε ανωτέρω αυτή άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της

μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μας δημιουργείται εύλογα η εξής

απορία: Πώς είναι δυνατόν σε μία περίοδο κατά την οποία οι κυβερνήσεις

προβαίνουν στη διασφάλιση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων οι

ίδιες να υιοθετούν συγχρόνως μια άλλη μορφή εξουσίας η οποία επιτυγχάνεται

μέσω εντατικού ελέγχου των πολιτών. Είναι γεγονός πως παρότι όλες σχεδόν

7 Βιδάλη, 2012

8 Βιδάλη, 2012

9 Πρόκειται για κείμενο συμπληρωματικό της ΕΣΔΑ

10 Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαικής

Ένωσης αποκτά δεσμευτική νομική ισχύ για εικοσιπέντε κράτη μέλη ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο και η Πολωνία εξαιρούνται από την υποχρέωση εφαρμογής του.

οι ανθρώπινες ελευθερίες έχουν κατοχυρωθεί νομικά με περισσότερες από 80

συνθήκες και διακηρύξεις οι κυβερνήσεις τείνουν να τις παραβιάζουν

κάνοντας πράξη όσα επιτάσσει η κοινωνία του ελέγχου.

4. Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ

Σε απλούς όρους «ασφάλεια» σημαίνει ελευθερία από τις απειλές, τον κίνδυνο, τον φόβο, την ανάγκη και την στέρηση.11 H έρευνα για την ασφάλεια επικεντρώθηκε αρχικά στις στρατιωτικές απειλές κατά της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους. Στη σύγχρονη ιστορία οι συγκρούσεις μέσα και μεταξύ των εθνών περιστρέφονται γύρω από την κατανομή και τη σύνθεση της ισχύος ενώ συγχρόνως χαρακτηρίζονται από την ανομία, τις λεηλασίες, τις απολυταρχικές ιδεολογίες και την καθημερινή χρήση βίας. Το γεγονός αυτό τις καθιστά πρόσφορο έδαφος για ένα συνδυασμό παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εγκληματικών ενεργειών και εξάπλωσης της ανασφάλειας πέρα από την περιοχή της σύγκρουσης12. Ωστόσο η παροχή ασφάλειας αποτελεί ζήτημα μείζονος σημασίας για κάθε σύγχρονη κοινωνία. Γεγονότα της επικαιρότητας όπως τρομοκρατικές επιθέσεις που προκάλεσαν σημαντικές δονήσεις στην κοινωνία έχουν υπογραμμίσει την ανάγκη καλύτερης προετοιμασίας για καταστάσεις κρίσης. Το γεγονός αυτό καλεί επειγόντως τις κυβερνήσεις να εστιάσουν περεταίρω στον τομέα που αφορά στην ασφάλεια. Έτσι λοιπόν τα κράτη διαμορφώνουν πλέον την πολιτική ασφάλειας που θα εφαρμόσουν εκμεταλλευόμενα αφενός την τεχνολογική εξέλιξη -η οποία μάλιστα είναι αλματώδης και σε ότι αφορά στα μέτρα ασφαλείας- αλλά και την άμεση αναγκαιότητα της διατήρησης μιας ειρηνευμένης ζωής εντός των συνόρων τους. Παρόλα αυτά η χρήση των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας στον τομέα της ασφάλειας έχει ως αποτέλεσμα την εισαγωγή της σύγχρονης κοινωνίας στους κόλπους αυτού που ονομάζεται «Κοινωνία του Ελέγχου». Πλέον υπάρχουν τα μέσα τα οποία ανά πάσα στιγμή δύνανται να εντοπίζουν κάθε κίνηση η οποία φαίνεται να διαταράσσει και να θέτει σε κίνδυνο την υλική ή πνευματική υπόσταση κάθε ανθρώπου αφενός αλλά και το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα αφετέρου. Μολονότι το σύστημα αυτό φαίνεται να θωρακίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ασφάλεια της κοινωνίας αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θυσιάζονται στο βωμό της ορισμένες θεμελιώδεις ανθρώπινες ελευθερίες, όπως αυτή της ιδιωτικότητας. Έτσι οι πολίτες αναγκάζονται να εκχωρούν κομμάτια της ελευθερίας τους σε εποπτευόμενους κρατικούς φορείς προκειμένου να εξασφαλίσουν μία ζωή προστατευμένη από κινδύνους. Φυσικά ο εντατικός έλεγχος αναμφίβολα καθιστά τον κόσμο ασφαλέστερο. Ωστόσο έχουν διατυπωθεί μέχρι τώρα

11 De Haan, 2000

12 Bracewell ,2000

πολύπλευρες απόψεις για το κατά πόσο ελεύθεροι είναι οι πολίτες που ζούν σε μία τέτοια κοινωνία.

5. Η ΜΑΖΙΚΗ ΕΠΙΤΗΡΗΣΗ ΥΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ

5.1.Η Κοινωνία υπό Επιτήρηση

Σύμφωνα με τον Mattelart13, έχουμε ήδη μπει σε μιαν εποχή όπου ο τρόπος διακυβέρνησης και η άσκηση της εξουσίας βασίζονται όλο και περισσότερο στη δυνατότητα ανίχνευσης και επιτήρησης των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων. Η κοινωνία της υποψίας επιχειρεί να λύσει το πρόβλημα της ασφάλειας προσφεύγοντας όλο και πιο συχνά στην τεχνολογία, στα συστήματα επιτήρησης, στα τεστ DNA και στα ηλεκτρονικά διαβατήρια. Κάθε φορά που συμβουλευόμαστε μιαν ηλεκτρονική διεύθυνση στο Διαδίκτυο αφήνουμε μαγνητικά ίχνη αυτών των επαφών ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Βρετανία και στη Γαλλία, η νομοθεσία υποχρεώνει τους προμηθευτές της πρόσβασης να διατηρούν αυτά τα δεδομένα και, αν τους ζητηθεί, να τα θέτουν στη διάθεση της αστυνομίας. Αυτό το παράδειγμα καταδεικνύει ότι τα τελευταία χρόνια η απειλή της τρομοκρατίας χρησίμευσε σαν άλλοθι για την ενίσχυση των μηχανισμών επιτήρησης και ελέγχου των κοινωνιών μας. Αυτή η τάση όμως δεν είναι απλώς το προϊόν της παρούσας συγκυρίας, αλλά εγγράφεται βαθύτερα στην ίδια τη φύση του καπιταλιστικού συστήματος. Το καταδεικνύει και το τεκμηριώνει επίσης ο Mattelart με το έργο του «La globalisation de la surveillance» («La Decouverte», 2007). Η αλήθεια είναι ότι συνηθίζουμε να συνδέουμε την ανάπτυξη μηχανισμών επιτήρησης και ελέγχου στις δημοκρατικές κοινωνίες της Δύσης με τις επιταγές της πάλης κατά της «διεθνούς τρομοκρατίας». Ωστόσο, όπως έχουν καταδείξει ο Foucault και έπειτα ο Deleuse, αλλά και πριν από αυτούς ο γερμανός κοινωνιολόγος Nobert Elias, ο συγγραφέας του σπουδαίου έργου «Η εξέλιξη του πολιτισμού»14, αυτός ο έλεγχος δεν είναι πρόσφατο φαινόμενο. Έχει ένα μακρύ παρελθόν και μια ολόκληρη γενεαλογία πίσω του. Αυτή τη γενεαλογία ερευνά στο βιβλίο του ο Mattelart. Ο Foucault αναφερόταν στο έργο του Jeremy Bentham, ο οποίος είχε συλλάβει την ιδέα του «Πανοπτικού», δηλαδή το σχέδιο μιας φυλακής-μοντέλου, στην οποία ένας μόνο φύλακας θα μπορούσε να παρατηρεί όλους τους φυλακισμένους, χωρίς αυτοί οι τελευταίοι να τον βλέπουν. Αναφερόταν επίσης στα έργα του François Quesnay και του Adam Smith, δύο θεμελιωτών του οικονομικού φιλελευθερισμού, για να εξηγήσει την κατάσταση των δυτικών κοινωνιών τη δεκαετία του '70 και τους μηχανισμούς επιτήρησης και ελέγχου που

13

Armand Mattelart: βέλγος θεωρητικός της πληροφόρησης και της επικοινωνίας 14 Nobert Elias, 1997

αναπτύσσονταν σε στενή σύνδεση με τις μεθόδους διαχείρισης της οικονομίας. Ηδη ο Gramsci15 είχε παρατηρήσει ότι ο έλεγχος δεν είναι παρά η επέκταση του ελέγχου που ασκείται στο εσωτερικό της καπιταλιστικής επιχείρησης στο σύνολο της κοινωνίας. Η επιχείρηση είναι άλλωστε ο βασικός πυρήνας της καπιταλιστικής κοινωνίας, το θεμέλιο της πολιτιστικής ηγεμονίας. Σύμφωνα με τον Mattelart, οι σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι κοινωνίες της επιτήρησης, με την έννοια που ο Φουκό έδινε σε αυτή την έκφραση. Εχουν προχωρήσει πέρα από αυτό το στάδιο. Εχουμε ήδη περάσει από μια κοινωνία της επιτήρησης σε μια κοινωνία του ελέγχου και μάλιστα, για να επαναλάβουμε τους όρους του Nobert Elias, του αυτοελέγχου. Η διαφορά με τη δεκαετία του '70, όταν ο Foucault ή ο συγγραφέας William Burroughs έθεταν αυτό το ζήτημα, πηγάζει από το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει γνωρίσει μιαν ουσιαστική μεταβολή κατά τη δεκαετία του 1990. Τροποποιήθηκαν δηλαδή τόσο η δομή της λειτουργίας του όσο και η εδαφική περιοχή της κυριαρχίας του. Ο σύγχρονος καπιταλισμός συνεπάγεται τρόπους διαχείρισης της κοινωνίας πολύ διαφορετικούς από αυτούς που υποδήλωνε η κλασική έννοια της χειραγώγησης. Ο νέος καπιταλισμός προκαλεί τη γέννηση μιας «κοινωνίας της υποψίας», στην οποία δεν υπάρχει απλώς ένας έλεγχος ή αυτοέλεγχος, αλλά μια αληθινή δήμευση της ελευθερίας των υποκειμένων, που γίνεται συχνά με τη δική τους συγκατάθεση. Αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι τόσο οι τρόποι διαμόρφωσης της γενικής βούλησης όσο και οι τρόποι οικονομικής διαχείρισης της κοινωνίας. Παράλληλα συντελείται ένας βαθύς μετασχηματισμός της ίδιας της έννοιας του κράτους και του τρόπου με τον οποίο ασκεί την εξουσία του. Το κράτος αναδομείται με βάση την ιδέα της προάσπισης της εθνικής ασφάλειας, μέσα από μια ριζική αναθεώρηση του ποινικού δικαίου και με τρόπους που υπονομεύουν την αρχή της διάκρισης των εξουσιών και ενισχύουν υπέρμετρα την εκτελεστική εξουσία εις βάρος της νομοθετικής και της δικαστικής. Τέλος εν αντιθέσει με όσους πιστεύουν ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας ευνοεί αυτόματα τη δημοκρατία, ο Mattelart υπογραμμίζει τον κίνδυνο μια ορισμένη χρήση των νέων τεχνολογιών να ενισχύσει τον αυταρχισμό της εξουσίας και να επιτείνει την κοινωνική και πολιτική περιθωριοποίηση των υποκειμένων.

15

Ο Antonio Gramsci ήταν Ιταλός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός και πολιτικός

επιστήμονας.

5.2. Η.Π.Α: Παράδειγμα Μαζικής Επιτήρησης του Πληθυσμού

Η πρακτική της μαζικής επιτήρησης στις Ηνωμένες Πολιτείες χρονολογείται από την παρακολούθηση κατά τη διάρκεια του πολέμου και τη λογοκρισία των διεθνών επικοινωνιών. Μετά τον πρώτο και δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η παρακολούθηση συνεχίζεται μέσω προγραμμάτων όπως το «Black Chamber» και το «Project Shamrock». Ο σχηματισμός και η ανάπτυξη των ομοσπονδιακών υπηρεσιών επιβολής του νόμου και των υπηρεσιών πληροφοριών όπως το FBI, η CIA και το NSA θεσμοθέτησε την επιτήρηση όπως ακριβώς και τα προγράμματα «Cointelpro». Ο σχηματισμός στη συνέχεια του Echelon, για το οποίο λεπτομερής αναφορά θα γίνει παρακάτω, έγινε με τη συνεργασία πέντε αγγλόφωνων χωρών κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1940 και επικεντρώθηκε στην παρακολούθηση των ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Μάλιστα μία σειρά από αναφορές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης το 2013 αποκάλυψε πιο πρόσφατα τα προγράμματα και τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται από την κοινότητα των υπηρεσιών πληροφοριών των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Οι πρόοδοι στην τεχνολογία των υπολογιστών επιτρέπουν τη δημιουργία τεράστιων εθνικών βάσεων δεδομένων που διευκολύνουν τη βασική επιτήρηση στις Ηνωμένες Πολιτείες.

O Snowden16 σε δηλώσεις του αποκάλυψε: «Αν ήθελα να δω τα email σας ή το τηλέφωνο της συζύγου σας, το μόνο που έχω να κάνω είναι να χρησιμοποιήσω τις παρακολουθήσεις. Μπορώ να αποκτήσω “εισιτήριο”για τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, τους κωδικούς πρόσβασης, τα αρχεία τηλεφώνου, τις πιστωτικές κάρτες», προκαλώντας παγκόσμια αναστάτωση. Ο πρώην μυστικός πράκτορας της CIA δεν έκανε τίποτε άλλο από το να μας εξηγήσει πως το ηλεκτρονικό μήνυμα που στέλνει ένας χρήστης του Ίντερνετ από το Παγκράτι σε μία φίλη του στην Καισαριανή για παράδειγμα, πριν φτάσει στην Καισαριανή, έχει διασχίσει με ταχύτητα φωτός δύο φορές τον Ατλαντικό. Το μήνυμά του μάλιστα κατά τη διάρκεια αυτού του υπερατλαντικού ταξιδιού έχει προλάβει να αποθηκευθεί σε μία φορητή μνήμη, σε μέγεθος μικρού δακτύλου του χεριού, που έχει χωρητικότητα 1 τεραμπάιτ (τρισεκατομμυρίου ψηφιολέξεων). Μάλιστα τον Σεπτέμβρη του περασμένου έτους ολοκληρώθηκε η κατασκευή της ψηφιακής αποθήκης του Μεγάλου Αδερφού σε μια κωμόπολη της Γιούτα των Ηνωμένων Πολιτειών. Στο Μπλάφντειλ η Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ (NSA) ετοιμάζει ένα οχυρωμένο συγκρότημα κτηρίων το κόστος του οποίου έχει ξεπεράσει τα 2 δισεκατομμύρια δολάρια. Σκοπός του είναι να παρεμβάλλεται, να αποκρυπτογραφεί, να αναλύει και να καταχωρεί μεγάλο μέρος των παγκόσμιων τηλεπικοινωνιών και επικοινωνιών διαδικτύου, καθώς αυτές πραγματοποιούνται μέσω υπόγειων και υποθαλάσσιων καλωδίων, δορυφορικών και επίγειων ασύρματων μεταδόσεων. Μέσα από τους υπολογιστές και τους δρομολογητές του θα ρέουν τα πλήρη περιεχόμενα των μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, οι συνομιλίες με σταθερά και κινητά 16

Ο Edward Snowden είναι Αμερικανός τεχνικός (διαχειριστής συστημάτων) που εργαζόταν,

βάσει συμβολαίου, για την NSA και την CIA. Ο Σνόουντεν διέρρευσε στον τύπο απόρρητες πληροφορίες σχετικά με το πρόγραμμα μαζικής παρακολούθησης που εφαρμόζουν οι αμερικανικές και Βρετανικές κυβερνήσεις

τηλέφωνα, οι αναζητήσεις μέσω Google, τα ηλεκτρονικά ίχνη από δεδομένα που αφήνει καθένας πίσω του μέσω συναλλαγών και όλα αυτά θα καταλήγουν στις απύθμενης χωρητικότητας βάσεις δεδομένων του υπολογιστικού κέντρου. Σύμφωνα με τον πρώην τεχνικό διευθυντή της NSA William Bini, οι Αρχές είναι σε θέση να εντοπίσουν οτιδήποτε υπήρξε στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο κάθε πολίτη τουλάχιστον τα δέκα τελευταία χρόνια. Και τούτο διότι ο Μεγάλος Αδελφός έχει αποκτήσει πρόσβαση σε όλα τα email με το Terrorist Surveillance Program, το πρόγραμμα παρακολουθήσεων και υποκλοπών που τέθηκε σε εφαρμογή μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 από τον τότε πρόεδρο Τζορτζ Μπους. Το Echelon είναι παγκόσμιο σύστημα δορυφορικής παρακολούθησης αμερικανοκεντρικής έμπνευσης σε άμεση συνεργασία με Αγγλία, Καναδά, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Ο «παγκόσμιος κοριός» αποτελείται από 52 δορυφόρους και 25 επίγειες τεράστιες βάσεις. Επίσης συνεργάζεται με δεκάδες άλλους δορυφόρους και εκατοντάδες σταθμούς βάσης. Βασικός διαχειριστής του συστήματος είναι η Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας των Η.Π.Α. Οι ΗΠΑ μέσω του δόγματος: Ακούω, βλέπω, γνωρίζω, πράττω, παρεμβαίνουν παντού, πολιτικά, βιομηχανικά, πολιτιστικά, καταναλωτικά κ.λπ. Το σύστημα λειτουργεί με λέξεις - κλειδιά και όχι μόνο. «Το Echelon παρομοιάζεται με γιγαντιαία ηλεκτρική σκούπα στον ουρανό που ρουφάει τα πάντα! Σταθερά, κινητά, Internet, fax, SMS, δορυφορικές μεταδόσεις και γενικά οτιδήποτε χρησιμοποιεί ρεύμα ή παράγει ηλεκτρομαγνητικά κύματα και είναι ανοιχτό στην παρακολούθηση. Το σύστημα είναι πλήρως αυτοματοποιημένο. Είναι εφοδιασμένο με συστήματα φωνητικής αναγνώρισης, αυτόματους μεταφραστές που μεταφράζουν στα αγγλικά όλες τις γλώσσες του κόσμου. Το συγκεκριμένο σύστημα έχει την ονομασία 'Voice Grid Nation'. Χρησιμοποιεί προχωρημένους αλγόριθμους για να μπορέσει να 'ταιριάζει' στοιχεία της ταυτότητας των πολιτών με τις φωνές τους. Μέσα σε πέντε δευτερόλεπτα, το συγκεκριμένο σύστημα μπορεί να σαρώσει έως και 10.000 φωνές, ενώ χρειάζεται μόλις 3 δευτερόλεπτα για ανάλυση και ταυτοποίηση της συνομιλίας. Ειδικά προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης αξιολογούν και ταξινομούν δύο εκατομμύρια συνδιαλέξεις το λεπτό και τα θέτουν στη διάθεση της NSA» εξηγεί ο Κώστας Ανέστος17. Ακόμη, επικαλούμενες απόρρητα έγγραφα, αμερικανικές εφημερίδες

αναφέρονται στο πρόγραμμα PRISM, μέσω του οποίου τόσο η NSA όσο και

το FBI έχουν πρόσβαση στους κεντρικούς servers εννέα εταιρειών του χώρου

του Ίντερνετ στις ΗΠΑ, δυνατότητα που τους επιτρέπει να παρακολουθούν

συνομιλίες μέσω ήχου και βίντεο, φωτογραφίες, e-mails, έγγραφα και αρχεία

συνδέσεων. Μέσω του PRISM παρέχεται στην υπηρεσία η δυνατότητα

παρακολούθησης τηλεπικοινωνιών χωρίς πρώτα να απαιτείται ένταλμα και

σχετικό αίτημα προς την εκάστοτε εταιρεία.

Όπως αναφέρει η Washington Post, στις εταιρείες που κατονομάζονται στα απόρρητα έγγραφα συμπεριλαμβάνονται η Microsoft, η Yahoo, η Google, η Facebook, η PalTalk, η AOL, το Skype, το YouTube και η Apple. Μεταξύ

17

Ο Κώστας Ανέστος είναι εργαζόμενος σε ειδικές υπηρσίες ΟΤΕ

2007-2011 οι ιστότοποι των εταιρειών άρχισαν να εντάσσονται σε ένα απόρρητο πρόγραμμα της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας (NSA), οι αναλυτές της οποίας μπορούσαν να παρακολουθούν πλέον σε πραγματικό χρόνο τα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που στέλνονταν από τους παρόχους Hotmail και Gmail, καθώς και όλες τις συνομιλίες, φωτογραφίες και βίντεο που ανταλλάσσονταν ή αναρτούνταν στους ιστοτόπους αυτούς. Ο επικεφαλής των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών James Clapper υπερασπίστηκε την ύπαρξη αυτού του συστήματος ενώ η κυβέρνηση του Ομπάμα διευκρίνισε ότι στόχος των παρακολουθήσεων είναι οι μη Αμερικανοί πολίτες που ζουν εκτός των ΗΠΑ. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η NSA έχει δημιουργήσει μια υποδομή που της επιτρέπει να παρακολουθεί σχεδόν τα πάντα. Με αυτή την ικανότητα, η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπινων επικοινωνιών αυτόματα είναι υπό στόχευση. Στην ουσία δεν διείσδυσε ο Μεγάλος Αδελφός στο Διαδίκτυο. Στην πραγματικότητα, το Διαδίκτυο είναι ο Μεγάλος Αδελφός. Η προστασία της ιδιωτικότητας από τους παρόχους υπηρεσιών και τα δίκτυα των social media είναι απλά ένα ανέκδοτο με το οποίο γελούν πίσω από κάποια οθόνη οι υπάλληλοι και οι πράκτορες της NSA.

6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συγκεφαλαιώνοντας οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι η νέα αυτή μορφή κοινωνίας, η “Κοινωνία του Ελέγχου” δεν είναι παρά μια φυσική εξέλιξη των προγενέστερων κοινωνιών. Κρύβει μέσα της και εκείνη όλα τα χαρακτηριστικά εκείνα στοιχεία που συνθέτουν την σύγχρονη εποχή. Δημιουργήθηκε βάσει των επιταγών της εξέλιξης και είναι απόλυτα προσαρμοσμένη σε αυτές. Βέβαια είναι γεγονός ότι οι απόψεις ποικίλλουν όσον αφορά στα πλεονεκτήματα και στα μειονεκτήματα αυτού του είδους κοινωνίας. Παρότι δηλαδή εξασφαλίζεται η ασφάλεια των πολιτών από πολλούς κινδύνους αυτοί δεν παύουν να είναι εκτεθειμένοι εξαιτίας της άρσης κάθε στοιχείου ιδιωτικότητας των ενεργειών τους κατά τη χρήση των σύγχρονων Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας.

Κρίνεται λοιπόν απαραίτητο, αν και αποτελεί ουτοπία, να διασφαλιστεί η

ιδιωτικότητα του ατόμου πρίν το ζήτημα λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις. Αν και

είναι γεγονός πως κάτι τέτοιο αποτελεί πλέον μύθο.

7. ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Βιδάλη Σ., (2012). «ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ Έλεγχος του Εγκλήματος & Ανθρώπινα

Δικαιώματα», Νομική Βιβλιοθήκη, σελ.16-22.

Bracewell W., (2000). «Rape in Kosovo: masculinity and Serbian

nationalism», Nations and Nationalism, σελ.563-590.

De Haan L., (2000). «Globalization, Localization and Sustainable Livelihood»,

Sociologia Ruralis, Vol.40, No.3 σελ.339-365.

Deleuse G., (2001). «Η Κοινωνία του Ελέγχου», Ελευθεριακή Κουλτούρα,

σελ.5-16.

Παπαλεξόπολος Δ., (2011). «Κοινωνίες Πειθαρχίας - Κοινωνίες Ελέγχου –

Λειτουργική πόλη – Πολλαπλή πόλη», Ε.Μ.Π. , σελ.3-14.

Χρησιμοποιήθηκαν και οι εξής ηλεκτρονικές πηγές:

http://en.wikipedia.org: Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια.

http://www.aljazeera.com/: Iστοσελίδα ενημέρωσης αραβικού καναλιού.

http://www.surveillance-studies.net/: Iστοσελίδα έρευνας για την κοινωνία του

ελέγχου.

https://www.unric.org/el/: Iστοσελίδα Περιφερειακού Κέντρου Πληροφόρησης

των Ηνωμένων Εθνών.

http://gr.humanrights.com/#/home: Iστοσελίδα που υπερασπίζεται τα

ανθρώπινα δικαιώματα.

http://www.europarl.europa.eu/: Iστοσελίδα Ευρωπαικού Κοινοβουλίου.

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=74812: Iστοσελίδα εφημερίδας

Ελευθεροτυπίας.

http://www.nytimes.com/ Iστοσελίδα ενημέρωσης Ηνωμένων Πολιτειών

Αμερικής.

http://europa.eu/legislation_summaries/glossary/eu_human_rights_convention

_el.htm: Ιστοσελίδα συνόψισης της νομοθεσίας της Ευρωπαικής Ένωσης.