Download pdf - “Μελανόμορφος Χους Από Την Κλασική Σαλαμίνα”-Γ. Λώλος

Σαλαµίς Ι

Συµβολή στην Aρχαιολογία του Σαρωνικού

Γιάννος Γ. Λώλος

(επιστ. επιµ.)

∆ Ω ∆ Ω N H

EΠIΣTHMONIKH EΠETHPI∆A TOY TMHMATOΣ IΣTOPIAΣ

KAI APXAIOΛOΓIAΣ THΣ ΦIΛOΣOΦIKHΣ ΣXOΛHΣ

TOY ΠANEΠIΣTHMIOY IΩANNINΩN

ΠAPAPTHMA AP. 83

Σαλαµίς Ι

Συµβολή στην Aρχαιολογία του Σαρωνικού

Γιάννος Γ. Λώλος

(επιστ. επιµ.)

µε άρθρα των:

∆ηµήτρη Αρτέµη

Παναγιώτη Βελτανισιάν

Στέλλας ∆εµέστιχα

Παύλου Κουτσογιάννη

Αδώνιδος Κύρου

Γιάννου Λώλου

Χριστίνας Μαραµπέα

Αλεξάνδρας Μαρή

Βασίλη Οικονόµου

Χρήστου Σταυράκου

Γιάννη Χαιρετάκη

IΩANNINA 2012

Yannos G. Lolos (Ed.)

Salamis I, A Contribution to the Archaeologyof the Saronic Gulf, Dodoni Suppl. 83,

University of Ioannina, 2012

Φωτογραφία εξωφύλλου:

Σαλαµίς, Kανάκια. Μυκηναϊκή ακρόπολη (Αίαντος).

Αεροφωτογραφία, από τα ανατολικά,

των Κ. Ξενικάκη και Σ. Γεσαφίδη (2011).

© Γ. Γ. Λώλος - Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων

Y. G. Lolos - University of Ioannina

ISBN: 978-960-233-209-2

– Το δικαίωµα έκδοσης / εκµετάλλευσης του παρόντος βιβλίου ανήκει στο Πανε-

πιστήµιο Ιωαννίνων.

– Απαγορεύεται η µερική ή ολική ανατύπωση, καθώς και η λήψη εικόνων από το

βιβλίο, χωρίς την γραπτή άδεια του Τµήµατος ∆ηµοσιευµάτων του Πανεπι-

στηµίου Ιωαννίνων και του συγγραφέα-επιµελητή.

∆ιακίνηση: Βιβλιοπωλείο Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων,

Πανεπιστηµιούπολη-∆ουρούτη, Τ.Κ. 45110,

Ιωάννινα.

Αρ. τηλ. 26510-06544

Αφιερώνεται

στη µνήµη

του Πέτρου Α. Φουρίκη

(1878-1936)

και

του ∆ηµητρίου Ι. Πάλλα

(1907-1995)

6

9

15

67

95

149

161

219

277

303

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γιάννος Γ. Λώλος: Εισαγωγή

Πρώτο Μέρος

Μυκηναϊκή ακρόπολη Σαλαµίνος (Κανάκια)

Γιάννος Γ. Λώλος: Η πρωτεύουσα του Τελαµώνιου Αίαντος: Αρ-

χαιολογία και Ιστορία

Αλεξάνδρα Μαρή: Νεολιθικής Σαλαµίνας συνέχεια: Η περίπτωση

του οικισµού των Κανακίων

Vasileios A. Oikonomou: Introducing computing methods at the

research of the Mycenaean acropolis of Salamis: A GIS-based

archaeological study on the issue of fortification

Γιάννος Γ. Λώλος - Χριστίνα Μαραµπέα: H αεροφωτογράφηση

της Mυκηναϊκής ακρόπολης της Σαλαµίνος

Χριστίνα Μαραµπέα: Η εγκατάλειψη της Μυκηναϊκής ακρόπολης

στα Κανάκια Σαλαµίνας: Μαρτυρίες από το Ανατολικό Συ-

γκρότηµα και άλλα οικοδοµήµατα

Pavlos Koutsoyannis: The 3rd Salamis of Hellenism: Α narrative on

the legend of Teukros and the exodus from Mycenaean Salamis

∆εύτερο Μέρος

Βραχονησίδες (Περανήσι – Αταλάντη)

Γιάννος Γ. Λώλος: Προοίµιο στην Αρχαιολογία των βραχονησί-

δων: Η περιοχή Σαλαµίνος

Στέλλα ∆εµέστιχα: Υστερορωµαϊκή κεραµεική από τις βραχονησί-

δες Ταλαντονήσι και Περανήσι στη θαλάσσια περιοχή της Σα-

λαµίνος

327

345

359

369

Άδωνις Κύρου – ∆ηµήτρης Αρτέµης: Η νησίδα του Πέρανι κατά

τους Πρωτοβυζαντινούς αιώνες: Νοµισµατικές µαρτυρίες και

ιστορικές προεκτάσεις

Χρήστος Σταυράκος: Σφραγιστικά ευρήµατα από το Περανήσι

(Σαλαµίνα)

Παναγιώτης Βελτανισιάν: “Το νησήδιο ρηµωνήση οπου τω λένε τά-

λατο”. Η τύχη της νησίδας Αταλάντης στα χρόνια της Τουρκο-

κρατίας

Τρίτο Μέρος

Κλασική Σαλαµίνα (Αµπελάκι)

Γιάννης Χαιρετάκης: Μελανόµορφος χους από την Κλασική Σα-

λαµίνα

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΕΙΚΟΣΙ ΧΡΟΝΙΑ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΣΑΛΑΜΙΝΑ

Ο παρών συλλογικός τόµος, ο πρώτος σε µία σειρά τόµων, που προ-γραµµατίζονται για τα επόµενα χρόνια, περιλαµβάνει συµβολές, πέραναυτών του υπογραφοµένου, συνεργατών της ερευνητικής-εκπαιδευτικήςανασκαφής του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, η οποία διενεργείται συστη-µατικά, υπό την αιγίδα και µε σταθερή χρηµατοδότηση του Πανεπιστηµί-ου και µε την συµπαράσταση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σε περιοχές τηςνότιας Σαλαµίνος, από το 1997 (είχε αρχίσει ως ανασκαφική έρευνα απότον υπογραφόµενο στο ιστορικό σπήλαιο (Σπήλαιο Ευριπίδη) στα Περι-στέρια Σαλαµίνος το 1994).

Μαζί µε άλλες έξι (6) αυτοτελείς ερευνητικές εργασίες (διπλωµατικές,µεταπτυχιακές εργασίες ή διδακτορικές διατριβές), οι οποίες έχουν ήδηεκπονηθεί και εγκριθεί από Ελληνικά ή Βρετανικά Πανεπιστηµιακά τµή-µατα και ένα Ιταλικό Πανεπιστήµιο, το ανά χείρας έργο αποτελεί µέροςτου συνόλου των επιστηµονικών δηµοσιεύσεων, που αφορούν στα αποτε-λέσµατα της εξελισσόµενης Πανεπιστηµιακής Ανασκαφής Σαλαµίνος.

Τα δύο (2) κύρια πεδία των ανασκαφικών και άλλων ερευνών µας, σταΠεριστέρια και στα Κανάκια, στη νότια και νοτιοδυτική ακτή της νήσου,είναι πλέον κηρυγµένοι αρχαιολογικοί χώροι, µαζί µε άλλους τρεις (3)στην ευρύτερη περιοχή, από το Υπουργείο Πολιτισµού,1 και µεταµορφώ-νονται, χρόνο µε τον χρόνο, σε αρχαιολογικά πάρκα, χάρις και στη συν-δροµή του Οµίλου Ανάδειξης Μνηµείων Σαλαµίνος “Ακάµας”, που ιδρύ-σαµε το 2006.2 Τα σηµαντικότερα κινητά ευρήµατα από τις δύο αυτές πε-ριοχές, συνοδευόµενα από εποπτικό υλικό, εκτίθενται, µε πλήρη τεκµη-ρίωση, σε δύο χωριστές προθήκες στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Σαλα-µίνος, από τον Ιούλιο του 2010. H απήχηση της Πανεπιστηµιακής Ανα-σκαφής Σαλαµίνος, σε τοπικό, Ελληνικό και διεθνές επίπεδο έχει, εδώ καιπολύ καιρό, καταγραφεί.

Ενώ, σε λίγο καιρό, το 2013, συµπληρώνονται είκοσι (20) χρόνια ανα-σκαφών σε τµήµατα της νότιας Σαλαµίνος, αξίζει να τονισθεί ότι στην συ-

9

1. Βλ. ΦΕΚ 1065 Β/14.7.2004.2. Βλ. ιστοσελίδα www.akamas.gr.

νεχιζόµενη Πανεπιστηµιακή Ανασκαφή Σαλαµίνος Ι και ΙΙ, στην περιοχήτων Κανακίων, εκπαιδεύονται, κατ’ έτος, κατά µέσο όρο 20 φοιτητές ήνέοι πτυχιούχοι του Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Aπό τον Σε-πτέµβριο του 2012, µάλιστα, κυκλοφορεί για χρήση από τους φοιτητές,στο πλαίσιο της κατάρτισής τους, και εµπεριστατωµένο τεύχος Aνασκα-φικών Oδηγιών, το οποίο συνέγραψε για τον σκοπό αυτό η Xριστίνα Mα-ραµπέα, ∆ιδάκτωρ της Aρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Iωαννίνων καιYποδιευθύντρια της ανασκαφής από το 2010.

Στο Πρώτο Μέρος του τόµου συγκεντρώνονται µελέτες3 (των Γ. Λώ-λου, Αλ. Μαρή, Β. Οικονόµου και Χρ. Μαραµπέα), οι οποίες αφορούνστην “αγχίαλο” ακρόπολη των Κανακίων, την έδρα του Μυκηναϊκού ναυ-τικού βασιλείου (“ανακτόρου-κράτους”) της Σαλαµίνος και αναφέρονταιστην προϊστορία, στην εξέλιξη, στην οργάνωση, στην ακµή και στην εγκα-τάλειψή της περί το 1200 π.Χ., καθώς και ένα εκτενές δοκίµιο (του Π.Κουτσογιάννη) για τον θρύλο του Τεύκρου και την έξοδο του πληθυσµούτης Μυκηναϊκής πρωτεύουσας. Eνδιαµέσως, παρατίθεται και σύντοµοενηµερωτικό σηµείωµα των ανασκαφέων για τις τεχνικές και τα στάδιατης αεροφωτογράφησης των κύριων τοµέων επί της ακροπόλεως των Kα-νακίων, κατά την εξέλιξη της υπερ-δωδεκαετούς ανασκαφής, µε αντίστοι-χη εικονογραφική αποτύπωση.

Στο ∆εύτερο Μέρος του τόµου περιλαµβάνονται εργασίες (των Γ. Λώ-λου, Στ. ∆εµέστιχα, Α. Κύρου - ∆. Αρτέµη και Χρ. Σταυράκου), οι οποίεςκαλύπτουν κεφάλαια της Αρχαιολογίας των βραχονησίδων γύρω από τηΣαλαµίνα, ιδίως των Υστερορωµαϊκών/Πρωτοβυζαντινών χρόνων, ενώµία συµβολή (του Π. Βελτανισιάν) φωτίζει µία σελίδα από τη νεώτερηιστορία της βραχονησίδας Αταλάντης (Τάλαντου), δίπλα στην Ψυττά-λεια.

Το Τρίτο Μέρος του τόµου συνιστά η δηµοσίευση (από τον Γ. Χαιρετά-κη) ενός εκ των πλέον ενδιαφερόντων αγγείων από τις ανασκαφές της Αρ-χαιολογικής Υπηρεσίας, της τελευταίας δεκαπενταετίας, σε τµήµατα της

10

3. Όσον αφορά στον τρόπο παράθεσης των βιβλιογραφικών αναφορών στα δηµοσιευ-όµενα εδώ άρθρα, έχει ακολουθηθεί, µε δύο εξαιρέσεις, το ευρύτατα χρησιµοποιούµενο διε-θνές σύστηµα Harvard.

Κλασικής πόλης της Σαλαµίνος, στην ανατολική ακτή της νήσου, η οποίαβρίσκεται σε εκ διαµέτρου αντίθετο σηµείο σε σχέση µε την αποκαλυπτό-µενη, από το 2000, αρχαιότερη (Μυκηναϊκή/Οµηρική) πρωτεύουσα στηνπεριοχή των Κανακίων.

Πέρα από την διατύπωση της οφειλόµενης αναγνώρισης προς το Τµή-µα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων για τηνοµόθυµη έγκριση της ένταξης του παρόντος συλλογικού έργου στη σειράτων Παραρτηµάτων της ∆ωδώνης, Επιστηµονικής Επετηρίδας του Τµή-µατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής, επιθυµώ ναεκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες µου προς τον Πρύτανη του Πανεπι-στηµίου Ιωαννίνων Καθηγητή κ. Τριαντάφυλλο Αλµπάνη, προς τον Αντι-πρύτανη Καθηγητή κ. Ισαάκ Λαγαρή και προς τον Προϊστάµενο της ∆ιεύ-θυνσης Οικονοµικής ∆ιαχείρισης κ. Κωνσταντίνο Βασδέκη, για το ενδια-φέρον τους και την συµβολή τους στην εξασφάλιση των πόρων για την ευ-όδωση αυτής της έκδοσης, καθώς και προς την Κα Σοφία Μάκη, στέλεχοςτων Οικονοµικών Υπηρεσιών του Πανεπιστηµίου, για την ενασχόλησήτης µε το θέµα επί µεγάλο χρονικό διάστηµα και την επιτυχή διεκπεραίω-ση.

Αισθάνοµαι, ακόµη, την ανάγκη να ευχαριστήσω τους κ.κ. Γ. ∆ούβαληκαι Ελ. Αποστόλου για την εξαιρετική συνεργασία που είχαµε κατά τηνφάση εκτύπωσης του παρόντος τόµου και για την άψογη τυπογραφική ερ-γασία τους.

Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω θερµά όλους τους συνεργάτες µου, πρω-τίστως την ∆ιδάκτορα Αρχαιολογίας Χριστίνα Μαραµπέα, την πολυτι-µότερη συνοδοιπόρο στο πεδίο της νότιας Σαλαµίνος εδώ και δεκατρίαέτη, για τη συνδροµή της στην επιµέλεια αυτού του τόµου.

Iωάννινα, ∆εκέµβριος 2012

Γιάννος Γ. ΛώλοςΚαθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας,

∆ιευθυντής Πανεπιστηµιακής Ανασκαφής Σαλαµίνος

11

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗΣ

ΜΕΛΑΝΟΜΟΡΦΟΣ ΧΟΥΣΑΠΟ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ1

Εισαγωγή

Στη Σαλαµίνα, στην περιοχή της αρχαίας πόλης στο Αµπελάκι, η ανα-σκαφική έρευνα έφερε στο φως έναν µικρό χου, ο οποίος εµπλουτίζει τοέως τώρα δηµοσιευµένο υλικό των χοών και προσφέρει άλλη µία ψηφίδαστην εικόνα των διονυσιακών εορτών.

Ο χους της Σαλαµίνας2 (Εικ. 1-3) ανήκει στην κατηγορία των µελανό-µορφων αγγείων που συνεχίζουν να κατασκευάζονται κατά το πρώτο µι-σό του 5ου αι. π.Χ. Αν και στα περισσότερα δείγµατα των µελανόµορφωνχοών η παράσταση βρίσκεται σε τραπεζιοειδή µετόπη,3 ο χους που πα-ρουσιάζεται εδώ ανήκει σε µια µικρή κατηγορία, των οποίων η παράστα-ση δεν ορίζεται από κάποιο πλαίσιο, αλλά καταλαµβάνει το κέντρο τηςκύριας όψης του αγγείου.4 Σε αυτήν την κατηγορία ταινίες καλύπτουν τοκατώτερο µέρος, ενώ στο λαιµό υπάρχει συνήθως πλατιά ταινία και µερι-κές φορές κισσόφυλλα σε παράταξη ή στεφάνι από κισσό (Εικ. 4).5 Τα ει-κονογραφικά θέµατα του πρώτου µισού του 5ου αι. π.Χ. στους µελανό-µορφους χόες παριστάνουν σκηνές παιδικής ηλικίας,6 ζώα7 και θέµατα

369

1. Ευχαριστώ θερµά τον Καθηγητή κ. Γιάννο Λώλο για την πρόσκληση να συµµετάσχωστο συλλογικό αυτό τόµο. Επίσης την Κα Ιφιγένεια ∆εκουλάκου, Επίτιµη Έφορο Αρχαι-οτήτων, για την πολύχρονη συνεργασία µας και για την άδεια µελέτης του κεραµικού υλι-κού που προέρχεται από τις ανασκαφές που διενήργησε στο Αµπελάκι της Σαλαµίνας καιτη ∆ρα Χριστίνα Μαραµπέα, φίλη και συνάδελφο, για την υποστήριξη και την απλόχερηβοήθειά της.

2. Ο χους (Αρ. Ανασκαφής Π131) βρέθηκε στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Ευαγ. Γκιόκα στοΑµπελάκι της Σαλαµίνας στη σωστική ανασκαφική έρευνα που διενήργησε η Β΄ (τότε)Ε.Π.Κ.Α., µε την οικονοµική ενίσχυση των Ιδρυµάτων Ι. Φ. Κωστόπουλου και Ψύχα. Ησυντήρηση του αγγείου έγινε από τον συντηρητή αρχαιοτήτων Παναγιώτη ∆εδεβέση, τονοποίο ευχαριστώ.

3. Hoorn 1951, nos. 781, 947. Bazant, Bouzek και Bufková 1990, fig. 34, pl. (082) 32.4-5.Vierneisel και Kaeser 1990, fig. 81.22. Ζαχαριάδου 2000, Α.Κ. 199.

4. Vierneisel και Kaeser 1990, fig. 81.20, fig. 81.21.5. Vierneisel και Kaeser 1990, fig. 81.21.6. Vierneisel και Kaeser 1990, fig. 81.20, 81.22, 81.22.7. Hoorn 1951, no. 207. Ζαχαριάδου 2000, Α.Κ. 199. Kunze-Götte, Tancke και

Vierneisel 1999, pl. 43.7.2, 43.12.2.

που σχετίζονται µε τον ∆ιόνυσο, όπως παραστάσεις µε σατύρους (µονή-ρεις ή µε µαινάδες ή αίγες).8

Το αγγείο και η παράσταση

Ο χους (οινοχόη τύπου ΙΙΙ) βρέθηκε σε οικόπεδο στα δυτικά του όρµουτου Αµπελακίου, όπου ανασκάφησαν εκτεταµένα αρχιτεκτονικά κατά-λοιπα.9 Είναι συγκολληµένος από επτά (7) θραύσµατα και συµπληρωµέ-νος στην κύρια όψη του. Λείπει µικρό τµήµα του χείλους, της βάσης και ηλαβή. Το ύψος του είναι 8,5 εκ., η διάµετρος του σώµατος 7,3 εκ. και τηςβάσης 5,3 εκ. Έχει δακτυλιόσχηµη βάση, σφαιρικό περίπου σώµα και δια-νοιγόµενο λαιµό που καταλήγει σε τριφυλλόσχηµο στόµιο. Το χρώµα τουπηλού είναι ροδοκάστανο. Το γάνωµα είναι µελανό και έχει απολεπιστείστο λαιµό και στο κατώτερο τµήµα της παράστασης. Με µελανή βαφή κα-λύπτεται και η γένεση της λαβής που διασώζεται, καθώς και η βάση. Η µε-λανόµορφη παράσταση περιορίζεται στη µία όψη του αγγείου και πλαι-σιώνεται από µία ταινία επάνω (µεγίστου πλάτους 2 εκ.) και κάτω (πλά-τους 0,3 εκ.). Η παράσταση είναι σχηµατική και δεν αποδίδονται λεπτο-µέρειες µε εγχάραξη ή κάποιο χρώµα. Εικονίζεται η µορφή ιθυφαλλικούσατύρου να χορεύει, στηριζόµενος στο ένα πόδι, µπροστά από στεφανω-µένο χου που βρίσκεται στο έδαφος. Στα δεξιά του σατύρου και πάνω απότο εικονιζόµενο αγγείο υπάρχει η επιγραφή “ΚΑΛΟΣ”.

Ο σάτυρος παριστάνεται κατά κρόταφο προς τα δεξιά. Το κεφάλι τουείναι σε κατατοµή, γενειοφόρο και στεφανωµένο. Η απόληξη της γενειά-δας είναι µυτερή, ενώ αποδίδονται η µύτη και οι απολήξεις της κώµης σεµέτωπο και αυχένα. ∆ύο κλαδιά εκφύονται από το κεφάλι προς αντίθετηκατεύθυνση και φέρουν από τρεις µεγάλες, σχεδόν στρογγυλές, κουκκί-δες, δηλωτικές των φύλλων. Ο κορµός του αποδίδεται µάλλον σε τοµή,όπως συµπεραίνεται από το µικρό του πάχος, είναι αρκετά ραδινός, µεπροσεγµένες τις καµπύλες που αποδίδουν στέρνο, κοιλιά και πλάτη. Ηστάση, ωστόσο, των χεριών σε διάσταση και σε απόλυτη συµµετρία εκατέ-ρωθεν του κορµού, θα επέβαλλε διαφορετική δήλωση του κορµού, σε όψηµετωπική ή τριών τετάρτων. Τα χέρια του σατύρου είναι ανοιχτά οριζό-ντια και λυγισµένα προς τα επάνω. Οι παλάµες είναι ανασηκωµένες προςτα επάνω, µε την εσωτερική τους όψη στραµµένη προς τα έξω, και δηλώ-νονται χωριστά οι αντίχειρες. Ο ιθυφαλλισµός του σατύρου δηλώνεται µε

370 Γιάννης Χαιρετάκης

8. Hoorn 1951, nos. 212, 565, 781. Papaspyridi-Karouzou 1946, fig. 8. Σε λίγους χόες πα-ριστάνονται επίσης Έρωτες (Bazant, Bouzek και Bufková 1990, fig. 34, pl. (082) 32.4-5.Hoorn 1951, nos. 256, 993), ή γυναίκες (Hoorn 1951, no. 947).

9. ∆εκουλάκου 2003, 29-30. 2008, 12, εικ. 3.

µία λεπτή γραµµή. Ίσως να δηλώνονται οι όρχεις, αλλά µικρή απόξεσηστο σηµείο αυτό δεν επιτρέπει ασφαλή ταύτιση. Η ουρά, µε καµπύλη µορ-φή, εκφύεται από τον κόκκυγα και στη συνέχεια στρέφει προς το έδαφος,όπου αποδίδεται µε κυµατοειδή γραµµή. Στο σηµείο αυτό της κάµψης πα-ρατηρείται κάποια αστοχία. Με µία δεύτερη πινελιά ο ζωγράφος ξαναέ-βαψε τµήµα της ουράς που είχε µείνει άβαφο ή θαµπό, µε αποτέλεσµα ναξεφύγει ο χρωστήρας. Το ένα πόδι του σατύρου ανασηκώνεται µέχρι τοµέσο περίπου του ύψους του µηρού του άλλου ποδιού και έπειτα κάµπτε-ται προς τα πίσω, µε το πέλµα να στρέφει προς το έδαφος. Το σταθερό πό-δι αποδίδεται ευθύ και το πέλµα πατά ολόκληρο στο έδαφος. Οµαλές εί-ναι και οι καµπύλες στα κάτω άκρα, από τους γλουτούς έως το πίσω µέ-ρος της επιγονατίδας. Η διαφορά πυκνότητας του χρώµατος δείχνει ότιπρώτα σχεδιάστηκε το σώµα από τους ώµους ως το ύψος του γλουτού καιέπειτα σχεδιάστηκαν ο φαλλός, τα κάτω άκρα, τα άνω άκρα, το κεφάλι καιη ουρά.

Στα δεξιά της παράστασης εικονίζεται µικρό αγγείο, το οποίο ταυτίζε-ται µε χου. Από τον ώµο του φύονται µε κλίση προς το έδαφος δύο κλα-διά. Τα φύλλα στα κλαδιά αυτά είναι πιο λεπτά και πιο επιµήκη σε σχέσηµε αυτά στο κεφάλι του σατύρου. Η επιγραφή “ΚΑΛΟΣ” είναι γραµµένηµε το παλαιό Αττικό αλφάβητο10 και τοποθετείται λοξά επάνω από τονστεφανωµένο χου και µπροστά από τον σάτυρο (Εικ. 5).

Στην εικονογραφία του 6ου αι. π.Χ. οι σάτυροι συµµετέχουν σε διονυ-σιακό θίασο, σε θέµατα από τα σατυρικά δράµατα, αλλά και σε εργασίεςπου σχετίζονται µε την παραγωγή κρασιού.11 Γύρω στο 500 π.Χ. έχουν γί-νει οικείες µορφές στο θεατρόφιλο κοινό και αποτελούν αγαπηµένο θέµαστην Αθηναϊκή αγγειογραφία. Στα τέλη του 6ου και το πρώτο µισό του5ου αι. π.Χ. υπάρχουν οι πρώτες απεικονίσεις µεµονωµένων σατύρων(και στο µελανόµορφο ρυθµό που συνεχίζει να υπάρχει). Εικονογραφού-νται µετάλλια κυπέλλων, πινάκια, καλύµµατα πυξίδων, λήκυθοι και χό-ες.12 Το µοτίβο του µοναχικού σατύρου, πιο συχνό σε σχέση µε εκείνο του∆ιονύσου, ενέπνευσε τους αγγειογράφους σε µια ποικιλία χειρονοµιώνκαι συνθέσεων.13

Μελανόµορφος χους από την Κλασική Σαλαµίνα 371

10. Lang 1976, 24. Το παλαιό Αττικό αλφάβητο χρησιµοποιείται µέχρι το 403/2 π.Χ.Μία από τις διαφοροποιήσεις του από το Ιωνικό είναι το γράµµα Λ. Ενδεικτικά βλ. Lang1976, C16, C19, C21, C22.

11. Bérard και Bron 1985, 189-215.12. Isler-Kerényi 2004, 85. Hoorn 1951, pl. 419. Moore και Pease-Philippides 1986, no.

1779 (P 9449).13. Isler-Kerényi 2004, 85.

Η κίνηση των χεριών του σατύρου, µε τις παλάµες ανασηκωµένεςπρος τα επάνω και µε την εσωτερική τους όψη στραµµένη προς τα έξω,έχει ερµηνευτεί από τους µελετητές ως χαρακτηριστική του σατυρικού χο-ρού “σίκιννις”.14 Η “σίκιννις” ήταν στην αρχαιότητα ο γρήγορος και θο-ρυβώδης χορός στο σατυρικό δράµα: “καλεῖται δ’ ἡ μὲν σατυρικὴ ὄρχη-σις, ὥς φησιν Ἀριστοκλῆς ἐν πρώτῳ περὶ Χορῶν, σίκιννις καὶ οἱ σάτυροισικιννισταί” (Αθήναιος, ΔειπνοσοφιστέςXIV, 28). Η “σίκιννις” συνδέε-ται µε γρήγορες και πηδηχτές κινήσεις, ενώ αναφέρονται και συγκεκριµέ-νες κινήσεις της παλάµης κατά τον χορό µε τους όρους “χείρ σιµή” και“χείρ καταπρηνής”.15 Η στάση του σώµατος ποικίλλει (Εικ. 6), άλλοτε καιτα δύο πόδια πατούν στο έδαφος,16 άλλοτε το ένα πόδι είναι ανασηκωµέ-νο, συνήθως µπροστά από το σώµα.17

Η κάµψη του ενός ποδιού σε ορθή γωνία απαντά πολύ συχνά στην αγ-γειογραφία.18 Ακριβές παράλληλο για την στάση και το λύγισµα των πο-διών συναντάται σε σάτυρο σε µελανόµορφη λήκυθο στο Αµβούργο(1909.176),19 µε απεικόνιση σατύρων και µαινάδων, ενώ το κοντινότεροπαράλληλο σε χου απαντά σε µελανόµορφο παράδειγµα στο AshmoleanMuseum (1925.142), όπου όµως η στάση είναι γενικά πιο άνετη και το στα-θερό πόδι ελαφρώς λυγισµένο.20 Ανάλογη είναι και η θέση των ποδιών σεµία µελανόµορφη λήκυθο από τη Σαλαµίνα (Ζ15),21 όµως και σε αυτό τοπαράδειγµα το σταθερό πόδι είναι λυγισµένο, όπως και ο κορµός (Εικ.7).22 Η ίδια στάση απαντά και σε µία µελανόµορφη όλπη στη Ferrara


14. Festa 1918, 36-74. Prudhommeau 1965, 319. Επιπλέον “Σίκιννις” και “Σίκιννος”αναφέρεται και όνοµα σατύρου (Hoorn 1951, no. 339. Festa 1918, 44).

15. “χείρ καταπρηνής” (το χέρι προς τα κάτω), “χείρ σιμή” (το χέρι προς τα επάνω).Festa 1918, 39, 43, 47.

16. Σερµπέτη 1986, εικ. 1, 2. Pellegrini 1900, no. 294.17. Johansen 1963, pl. 345-346. Τιβέριος 1981, 139-142. 1996, εικ. 179. Αυτός ο τύπος

σατύρων µε το ένα πόδι ανασηκωµένο µπροστά φαίνεται να υπερισχύει στις απεικονίσειςτων “σικιννιστών”. Βλ. και Weiss 1990, Taf. 35, 36.

18. Brommer 1937, 20. Moore και Pease-Philippides 1986, nos. 1658-1659.19. Brümmer 1976, Taf. 30.4-6.20. Hoorn 1951, no. 781. Ο σάτυρος αυτός παρουσιάζει πολλές οµοιότητες µε σάτυρο

σε µετάλλιο κυπέλλου (Moore και Pease-Philippides 1986, no. 1779).21. Η λήκυθος εντοπίστηκε σε ανασκαφή σωστικού χαρακτήρα που διενήργησε στο

Οικ. Ζούγρη, στο Αµπελάκι της Σαλαµίνας, η Κα Ι. ∆εκουλάκου. Το Οικ. Ζούγρη βρίσκε-ται στη νότια κλιτύ της χερσονήσου της Πούντας που ορίζει στα βόρεια τον όρµο τουΑµπελακίου.

22. Το λύγισµα του κορµού προς τα εµπρός επαναλαµβάνεται και σε αρκετές παρα-στάσεις σατύρων σε ερυθρόµορφους χόες (Hoorn 1951, nos. 683, 961).

(14938),23 όπου σάτυρος χορεύει µπροστά από βωµό. Είναι στραµµένοςπρος τα αριστερά, τα κάτω άκρα του παριστάνονται σε τοµή, το σώµα τουσε όψη τριών τετάρτων και το κεφάλι του επίσης σε τοµή προς τα δεξιά.Έχει και τα δύο του χέρια ανοικτά σε διάσταση στο ύψος του στέρνου καιελαφρώς λυγισµένα στους αγκώνες προς τα επάνω. Κρατά στο δεξιό χέριένα στεφάνι και στο αριστερό έναν σκύφο. Το δεξιό του πόδι είναι αναση-κωµένο στο ύψος της λεκάνης και στρέφει προς τα πίσω, όπου εµφανίζε-ται πίσω από το σώµα του στο ύψος του γλουτού. Το σταθερό πόδι στηρί-ζεται στη µύτη του πέλµατος και είναι λυγισµένο αρκετά, σχηµατίζονταςορθή γωνία.

Οι σάτυροι αποδίδονται ιθυφαλλικοί, είτε συµµετέχουν σε πολυπρό-σωπες παραστάσεις είτε όχι, και είτε επιδίδονται σε ερωτικές πράξεις εί-τε όχι.24 Άλλοτε αποδίδονται χωριστά οι όρχεις, το πέος και η βάλανος,άλλοτε µία απλή γραµµή είναι αρκετή για να δηλώσει τον ιθυφαλλισµό.Ενδιαφέρον αποτελεί ότι στους υπόλοιπους µελανόµορφους χόες µε σα-τύρους δεν δηλώνεται ιθυφαλλισµός, όπως στους χόες στο Παρίσι (276)25

και τη Μόσχα (Μ-1363),26 όπου οι σάτυροι εικονίζονται µε αίγες, και κυ-ρίως στον χου στο Ashmolean Museum (1925.142),27 όπου ο σάτυρος χο-ρεύει µπροστά από κέρας. Οµοίως, σε ερυθρόµορφους χόες όπου οι σά-τυροι χορεύουν µόνοι τους, δεν αποδίδεται ιθυφαλλισµός.28 Μοναδικόπαράδειγµα ιθυφαλλικού σατύρου απαντά σε ερυθρόµορφο χου στηBologna,29 όπου ο σάτυρος κρατά από τα κέρατα αίγα και την ταΐζει µεκλαδί κισσού.

Η απεικόνιση των κλαδιών παραπέµπει σε στεφάνωµα του σατύρουκαι του αγγείου. Ο τρόπος αυτός δήλωσης των στεφανιών είναι συνηθι-σµένος σε έργα ζωγράφων του 6ου αλλά και του πρώιµου 5ου αι. π.Χ., θακρίθηκε όµως και επιβεβληµένος, αφού ένα στεφάνι που θα περιέβαλλε τοκεφάλι30 ή το αγγείο31 δεν θα µπορούσε να δηλωθεί λόγω της έλλειψης εγ-


23. Patitucci 1971, Tav. 36.2 (14938).24. Bérard 1987, 63-90. Γρηγοριάδου 2010.25. Labrino 1931, pl. 66 (276).26. Sidorova 1996, pl. 28 (M-1363).27. Hoorn 1951, no. 781.28. Hoorn 1951, nos. 643, 683, 961, 996. Beazley 1963, 871.92. Pellegrini 1900, fig. 37.29. Hoorn 1951, no. 358. Pellegrini 1912, no. 353, tav. 105.30. Φριτζίλας 2006, ενδεικτικά Ζωγράφος του Θησέα Α.Κ. 41, 119, 149, 201, 217, 239,

263, Ζωγράφος της Αθηνάς πιν. 132 α-β, πιν. 134 α.31. Για στεφανωµένους χόες βλ. Hoorn 1951, nos 634, 683, 996. Στεφανωµένα αγγεία

σε µελανόµορφη κεραµική βλ. Moore και Pease-Philippides 1986, no. 1486, σε ερυθρόµορ-φη κεραµική βλ. Bérard και Bron 1985, Abbn. 169, 170, 172, 196.

χαράξεων ή χρώµατος. Όµοια είναι και η αντιµετώπιση στον χου του Μο-νάχου (S56) (Εικ. 4), αλλά και σε µελανόµορφο χου στη Μόσχα (Μ-1363),32 όπου σάτυρος χορεύει πίσω από αίγα.

Η επιγραφή “ΚΑΛΟΣ”

Οι επιγραφές των “καλών” απαντούν για πρώτη φορά στα αγγεία τουεργαστηρίου του Εξηκία και συνεχίζουν σε όλη τη διάρκεια του 5ου αι.π.Χ. Συνόδευαν συνήθως το όνοµα κάποιου νέου άνδρα (σπανιότερα γυ-ναίκας ή θεότητας) και είχαν την έννοια του “ωραίου” και υµνούσαν ταθέλγητρα των δηµοφιλών νεαρών της εποχής, συνήθως από πλούσιες καιαριστοκρατικές οικογένειες. Οι επιγραφές αυτές δεν θεωρείται πιθανό νααναγράφονταν στα αγγεία κατόπιν παραγγελίας φίλων ή θαυµαστών, αλ-λά µάλλον αποτελούσαν επιλογή των αγγειογράφων και προορίζοντανγια ελεύθερη εµπορία.33 Σε λιγότερα δείγµατα υπάρχει η επιγραφή “καλὸςὁ παῖς” ή “καλὴ ἡ παῖς”34 ή µόνο “καλός” ή “καλή”. Επιγραφές “καλών”δεν είναι συνηθισµένες στους χόες και έχουν βρεθεί µόνο σε ερυθρόµορφαπαραδείγµατα.35 Σε αρκετές περιπτώσεις αναφέρονται ονόµατα “καλών”και σχετίζονται µε τους δηµοφιλείς νεαρούς της εποχής.36 Σε τρεις ωστό-σο χόες µε σκηνές παιδικής ηλικίας υπάρχει µόνο η επιγραφή“ΚΑΛΟΣ”.37 Τον έναν από αυτούς τους χόες εξετάζει η Παπασπυρί-δη–Καρούζου,38 η οποία υποστηρίζει ότι θα συνόδευε ταφή. Σε αυτόν τονχου ένα αγόρι σέρνει αµαξίδιο, στο οποίο κάθεται ένα άλλο αγόρι. Πάνωαπό τα κεφάλια τους υπάρχουν δυο επιγραφές “ΚΑΛΟΣ”. Η ύπαρξη επι-τύµβιας στήλης στο µέσον της παράστασης, σε δεύτερο επίπεδο, δηλώνειτον ταφικό χαρακτήρα του αγγείου, ενώ η επιγραφή θα ερµηνευόταν “ὣς


32. Sidorova 1996, pl. 28. 2 (M-1363).33. Boardman 2003, 111.34. Kretschmer 1894, 118. Lang 1976, 11-15.35. Η Παπασπυρίδη–Καρούζου (1946, 130, fig. 8-8Α) αναφέρει ότι σε µελανόµορφο

χου µε σάτυρο, γίδα και κρατήρα, διακρίνει ένα ίχνος πάνω από τον σάτυρο ίσως απόεπιγραφή. Επίσης µερικά γράµµατα τοποθετούνται χωρίς νόηµα σε µελανόµορφο χουπου εικονίζει συµποσιαστή [Sidorova 1996, pl. 28.1 (II Ib 361)].

36. Ενδεικτικά: Burn 1987, pl. 528. Greifenhagen 1962, pl. 148.1-3. Hoorn 1951, nos.339, 352. Lezzi-Hafter 1988, pl. 196A.210 BIS. Moore 1997, no. 736. Pellegrini 1900, no.294.

37. Hoorn 1951, no. 261: παιδί έρπεται πάνω σε βράχο, no.1008: παιδί πλησιάζει βω-μό.

38. 1946, 124 κ.ε.

καλὸς ὢν ἔθανεν”.39 Η έννοια της αντιστοίχησης της επιγραφής και τηςµορφής που αποδίδεται έχει υποστηριχτεί και από άλλους µελετητές,40

και µε αυτήν την έννοια, αλλά χωρίς ταφικά συµφραζόµενα, θα µπορού-σαν να ερµηνευθούν και οι επιγραφές των δύο άλλων χοών, µε τις παρα-στάσεις των παιδιών, ως µία ευχή για “ευτυχισµένη ζωή ή καλή µοίρα”.41

Παραµένοντας στην έννοια της αντιστοίχισης, υπάρχει µία ακόµα πε-ρίπτωση της χρήσης του επιθέτου “καλός”, δηλαδή αυτή της προσωπο-ποίησης εννοιών.42 Σε τρεις ερυθρόµορφους χόες παριστάνονται νεαράαγόρια, τα οποία ονοµατίζονται “ΚΑΛΟΣ, ΝΕΑΝΙΑΣ, ΚΩΜΟΣ, ΠΑI-AN, ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ, ΧΡΥΣΟΣ”.43 Τα αγγεία αυτά εξετάζονται ενδελεχώςαπό την Smith κυρίως σε σχέση µε την απεικόνιση του παιδιού “κώµου”(προσωποποίησης του γλεντιού-ξεφαντώµατος που σε κάποιες περιπτώ-σεις παριστάνεται ως σάτυρος) και σε σχέση µε το συµβολισµό του. Οιτρεις χόες που συνοδεύονται από αυτές τις επιγραφές (του κώµου και τουκαλού) ανήκουν στα έτη ανάµεσα στα 420 µε 400 π.Χ. Η Smith44 καταλήγειότι οι προσωποποιήσεις αυτές σχετίζονται µε την αλλαγή συµπεριφοράςτων Αθηναίων απέναντι στο συµβολισµό των παιδιών και των σατύρωντην περίοδο του Πελοποννησιακού πολέµου. Ο χους της Σαλαµίνας,ωστόσο, δεν εµπίπτει σε αυτήν την κατηγορία.

Στον χου της Σαλαµίνας δεν απεικονίζεται σκηνή από την παιδική ηλι-κία, αλλά ένας ιθυφαλλικός σάτυρος που συνοδεύεται από την επιγραφή.


39. Papaspyridi-Karouzou 1946, 126. Οι ερµηνείες για τους χόες που βρίσκονται σεπαιδικούς τάφους είναι δύο: Οι πολύ µικροί χόες ήταν κτέρισµα ιδιαίτερα για τα παιδιάπου πέθαιναν πριν τα τρία τους έτη και πριν προλάβουν να συµµετάσχουν στη γιορτή τωνΑνθεστηρίων (Smith 1943, 48). Η Rühfel (1984, 163-168) υποστηρίζει ότι οι απεικονίσειςπαιδιών που έρπονται προς χου ή βωµό αναφέρονται στα παιδιά που δεν πρόλαβαν νασυµµετάσχουν στη γιορτή. Η σηµασία της γιορτής για τα παιδιά επιβεβαιώνεται από µίαεπιγραφή επιτύµβιου αναγλύφου (IG II2 13139) που αναφέρεται στον πρόωρο θάνατοενός µικρού παιδιού πριν αυτό προλάβει να πάρει µέρος στη γιορτή. Κατά τη δεύτερηερµηνεία οι χόες που βρέθηκαν σε παιδικούς τάφους ήταν υπενθύµιση της πρώτηςσυµµετοχής των παιδιών στη γιορτή (Λυγκούρη-Τόλια 2000, 124).

40. Snodgrass 2000, 24. Συχνά µεµονωµένες επιγραφές “καλός” ή “καλή” βρίσκονταιδίπλα από µορφές του Ζωγράφου του Κλεοφράδους και του Ονήσιµου (Folsom 1997, 82,84-85).

41. Bazant 1975, 78. Την ίδια έννοια, δηλαδή της “ευτυχισµένης ζωής”, έχει και το επίρ-ρηµα “εὖ” σε έναν ερυθρόµορφο χου (Moore-Robinson 1938, pl. 10).

42. Nilsson 1952, 31-40.43. Η Smith (2007, 159-162) εξετάζει τρεις χόες: ο πρώτος φέρει τις επιγραφές

“ΚΑΛΟΣ, ΝΕΑΝΙΑΣ, ΚΩΜΟΣ, ΠΑΙΑΝ”, ο δεύτερος “ΚΩΜΟΣ, ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ,ΚΩΜΟΣ, ΧΡΥΣΟΣ”, και ο τρίτος “ΚΑΛΟΣ, ΚΩΜΟΣ”.

44. 2007, 170.

Ανάλογοι συνδυασµοί είναι συχνοί στην αγγειογραφία. Σε µία Αττικήερυθρόµορφη κύλικα από την Ετρουρία εικονίζεται ιθυφαλλικός σάτυ-ρος, ο οποίος προσπαθεί να ισορροπήσει επάνω σε οξυπύθµενο αµφο-ρέα.45 ∆υο επιγραφές επαινούν το Λέαγρο και τον Αθηνόδωτο, ενώ µίαακόµα επιγραφή “ΚΑΛΟΣ” επάνω στον αµφορέα µπορεί να αναφέρεταιστο σάτυρο, στο ίδιο το αγγείο ή ακόµα και στο υποτιθέµενο περιεχόµενότου (καλ ς ο νος). Η ίδια ερµηνεία µπορεί να δοθεί και σε παράσταση σα-τύρου, σε όστρακο οινοχόης από την Αγορά των Αθηνών,46 που κρατάειασκί µε κρασί, επάνω στο οποίο υπάρχει η επιγραφή “ΚΑΛ[ ]Σ”. Στον σά-τυρο, ωστόσο, που χορεύει µπροστά από έναν βωµό, πρέπει να αναφέρε-ται η επιγραφή “ΚΑΛΟΣ”, επάνω από το κεφάλι του στη µία όψη ερυθρό-µορφου σκύφου.47 Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου οι επιγραφές είναιπιο συγκεκριµένες και σαφείς, χαρακτηρίζοντας πρόσωπα και πράγµατα,όπως σε µετάλλιο ερυθρόµορφης κύλικας, όπου σάτυρος χύνει κρασί απόασκό σε κρατήρα.48 ∆ίπλα στον σάτυρο υπάρχει η επιγραφή “Σιλανός τέρ-πων”, ενώ επάνω από τον κρατήρα “ἡδὺς οἶνος”.

Είναι πιθανό όµως µία επιγραφή “ΚΑΛΟΣ” να αναφέρεται και σε αυ-τόν που θα αγοράσει και θα χρησιµοποιήσει το αγγείο. Ο Kretschmer49

αναφέρει ότι σε κύπελλο, µε απεικόνιση νεαρού µε αµφορέα, υπάρχει ηεπιγραφή “ὅπως πίης Σθενὼ καλή”. Επιγραφές σε µελανόµορφα αγγείααναφέρουν “χαίρε και πίει” ή “καλὸν εἰμὶ τὸ ποτήριον καλόν”.50 Τη δή-λωση κατοχής ενός ερυθρόµορφου χου δηλώνει και η επιγραφή “Πρωτέοε µί ” στο λαιµό του αγγείου,51 ενώ ένας πατέρας έκανε δώρο στον υιό τουΑκρυπτό έναν χου, όπως συµπεραίνουµε από την επιγραφή “Ακρυπτπάτηρ”.52


45. Τιβέριος 1996, 119.46. Moore 1997, no. 803 (P23144).47. Rohde 1968, Taf. 51.5-6. Στην άλλη όψη του σκύφου, µία γυναίκα κρατάει αρύβαλ-

λο και πυρσό και δεν συνοδεύεται από κάποια επιγραφή.48. Vierneisel και Kaeser 1990, 413-414, Taf. 74.6.49. 1894, 83, σηµ. 2.50. Kauffmann-Σαµαρά 1982, 60.51. Hoorn 1951, no 352. Pellegrini 1900, no. 294. Στον χου εικονίζεται σάτυρος που χο-

ρεύει µπροστά από χου µέσα σε µετόπη. Πάνω από τον σάτυρο υπάρχει η επιγραφή “Σω-φάν[ης] καλός”. Στο λαιµό του αγγείου χαράκτηκε η επιγραφή που αναφέρεται εδώ.

52. Moore-Robinson 1938, pl. 12.3.

Εικονογραφικό θέµα και χρονολόγηση

Το εικονογραφικό θέµα στον χου της Σαλαµίνας είναι ο χορός ενός σα-τύρου µπροστά από έναν χου. Η κίνησή του είναι έντονη και δυναµική,όπως γενικά στις περισσότερες απεικονίσεις σατύρων, όπου οι ορµητικέςστάσεις και κινήσεις τους αποδίδουν τη θορυβώδη διονυσιακή ατµόσφαι-ρα. ∆ιονυσιακή ατµόσφαιρα αποδίδουν και οι έντονες κινήσεις που χα-ρακτηρίζουν τους σατύρους σε άλλους χόες, όπως σε µελανόµορφο χούµε σάτυρο να χορεύει µπροστά από κέρας,53 αλλά και σε ερυθρόµορφουςχόες µε σατύρους (στη µία περίπτωση κρατώντας κλαδί) να χορεύουνµπροστά από θύρσο.54 Μπροστά από χου χορεύουν επίσης παιδιά,55 αλλάκαι νέος µε δόρυ και κράνος.56 Στην εικονογραφία του τέλους του 6ου καιτων αρχών του 5ου αι. π.Χ. είναι συνηθισµένος ο χορός γύρω από το εί-δωλο του ∆ιονύσου, γύρω από φαλλό, από ερµαϊκή στήλη ή µάσκα, χωρίςωστόσο να µπορούν να αποδοθούν αυτοί οι χοροί σε κάποια συγκεκριµέ-νη γιορτή του ∆ιονύσου.57 Ο χορός µπροστά από ένα αντικείµενο πρέπεινα ερµηνευτεί ως µέρος ενός τελετουργικού χορού. Ο τελετουργικός χο-ρός µπροστά από κάποιο αντικείµενο επαναλαµβάνεται σε πολλούς τύ-πους αγγείων και ενδεικτικά αναφέρονται µελανόµορφη οινοχόη (τύπουΙ), όπου σάτυρος κρατάει ρυτό και χορεύει µπροστά από κλώνο που εκ-φύεται από τη γη, µελανόµορφη όλπη όπου σάτυρος κρατά σκύφο καικλαδί και χορεύει µπροστά από βωµό58 και ερυθρόµορφος σκύφος όπουσάτυρος χορεύει µπροστά από βωµό.59

Η σχηµατική απόδοση των µορφών στους µελανόµορφους χόες του τέ-λους του 6ου και του πρώτου µισού του 5ου αι. π.Χ., που παριστάνονταισυνήθως ως σκιαγραφίες σε έντονη κίνηση, καθιστούν την απόδοση τωναγγείων αυτών σε εργαστήρια συχνά ανέφικτη. Οι οµοιότητες του χου τηςΣαλαµίνας µε τον χου στο Μόναχο ( 56) (Εικ. 4) είναι εµφανείς, και δεναφορούν µόνο στ σχήµα του αγγείου, αλλά κυρίως στον τρόπο διακό-σµησης. Και στις δύο περιπτώσεις ταινίες ορίζουν την παράσταση (επά-νω και κάτω), ενώ το υπόλοιπο τµήµα του αγγείου παραµένει χωρίς κα-µία διακόσµηση (µε εξαίρεση το στεφάνι στον χου στο Μόναχο). Ανάλογη


53. Hoorn 1951, no. 781.54. Beazley 1963, 871.92, όπου ο σάτυρος κρατάει κλαδί. Hoorn 1951, no. 49.55. Rühfel 1984, Taf. 73. Lullies 1941, Taf. 89.7. Hoorn 1951, no. 637.56. Hoorn 1951, no. 821.57. Hatzivassiliou 2010, 13.58. Patitucci 1971, Tav. 26.3 (16280), Tav. 36.2 (14938).59. Rohde 1968, pl. 51.5-6.

περίπτωση, µε κεντρική σκηνή και άβαφο το υπόλοιπο τµήµα, αποτελείµία κατηγορία της µεγάλης Οµάδας του Αίµονος, δηλαδή η κατηγορίατων Οινοχοών τύπου ΙΙΙ µε ερυθρό σώµα (class of Red-Bodied oinochoaiIII). Και εδώ οι χόες έχουν ταινίες στο κατώτερο τµήµα και στο λαιµό,όµως οι παραστάσεις έχουν τουλάχιστον δύο πρόσωπα, ενώ τα αγγείαέχουν µεγαλύτερο µέγεθος (ύψος 18 εκ. περίπου).60 Στην τεχνοτροπία τουΑίµονος αποδίδεται ο µελανόµορφος χους στο Ashmolean Museum(1925.142),61 όπου µέσα σε πλαίσιο εικονίζεται σάτυρος να χορεύει µπρο-στά από κέρας. Ο σάτυρος αυτός αποδίδεται οµοίως σχηµατικά και η στά-ση του είναι αρκετά πιο άνετη. ∆ηλώνονται οι διαφοροποιήσεις στα δά-κτυλα και τους αντίχειρες και αναγνωρίζονται µέρη του προσώπου καιτης κώµης. Οι µεταβάσεις είναι απαλές και οι καµπύλες αβίαστες. Επι-πλέον, θα πρέπει να αναφερθεί ότι επιγραφές είναι σπάνιες στα αγγείατης Οµάδας, του ζωγράφου ή της τεχνοτροπίας του Αίµονος, που φτά-νουν τα 600 σε αριθµό. Συχνές είναι οι αποµιµήσεις γραµµάτων στο βά-θος των παραστάσεων,62 και σπάνια αναγράφεται κάποιο όνοµα, “καλός”ή “καλὸς ὁ παῖς”.63

Ο χους της Σαλαµίνας εντοπίστηκε σε ένα κτήριο, η µελέτη του οποίουδεν έχει ακόµη ολοκληρωθεί. Από το κτήριο αυτό, ωστόσο, προέρχεταισηµαντική ποσότητα µελανόµορφης κεραµικής που χρονολογείται στονύστερο 6ο και πρώιµο 5ο αι. π.Χ. Ενδεικτικά αναφέρονται λήκυθοι (Εικ.8-10), τµήµα σκύφου µε σάτυρο που κρατά θύρσο πίσω από όνο(;) (Εικ.11) και τµήµα κύλικας µε παράσταση σατύρου από κάποια διονυσιακήσκηνή (Εικ. 12).64 Εκτιµούµε, λοιπόν, ότι ο χους της Σαλαµίνας µπορεί νατοποθετηθεί κοντά στα αγγεία αυτά και µάλλον στο πρώτο τέταρτο του 5οαι. π.Χ., κρίνοντας και από τα πολλά εικονογραφικά παράλληλα σε αγ-γεία αυτής της περιόδου.65


60. Patitucci 1971, Tav. 33, 5-6: σάτυρος και Μαινάδα, ανάµεσά τους υπάρχει αµφορέ-ας και πίσω από τον σάτυρο ένας χους.

61. Hoorn 1951,nο. 781.62. Immerwahr 2008, nos. 152, 204a, 228, 718, 938, 2609, 2957, 3227, 3979, 4297, 4326,

4327, 4328, 6683, 6684, 8159.63. Immerwahr 2008, nos. 8047: “ΛΥΚΑΣ”, 3335: “καλός”, 8083: “καλὸς ὁ παῖς”.64. Κάτω από το τµήµα των λαβών του σκύφου σώζεται τµήµα δελφινιού. Ανάλογη

παράσταση βρίσκεται σε σκύφο στο Παρίσι (Bérard 1987, fig. 19) που αποδίδεται στον ζω-γράφο Κροκωτό. Για το ζωγράφο Κροκωτό, την οµάδα και την υποοµάδα Κροκωτού βλ.Pipili 1993, 41-49. Για πιθανό παράλληλο της κύλικας, βλ. Petrakova 2006, pl. 55-56 (B1409), όπου µαινάδες και σάτυροι χορεύουν εκατέρωθεν καθιστού ∆ιονύσου.

65. Μελανόµορφος χους από την Αθήνα µε σάτυρο που χορεύει µπροστά από θύρσο,ενώ ανάµεσα στα πόδια του υπάρχει κέρας (Θρεψιάδης 1960, 28, εικ. 28β), έχει σχέση µε

Ο χους της Σαλαµίνας και η εορτή των Ανθεστηρίων

Από τις γραπτές πηγές, αλλά και από την έως τώρα µελέτη των χοών,γίνεται αποδεκτό ότι τα αγγεία αυτά σχετίζονται µε το κύριο µέρος τηςεορτής των Ανθεστηρίων. Τα Ανθεστήρια ήταν η ετήσια εορτή της αναγέν-νησης της φύσης, προς τιµήν του Λιµναίου ∆ιονύσου και του ΧθόνιουΕρµή. Εορτάζονταν για τρεις ηµέρες τη δεύτερη εβδοµάδα του οµώνυµουµήνα και ήταν η τελευταία από τις χειµερινές εορτές του διονυσιακού κύ-κλου που άρχιζε µε τα Ωσχοφόρια. Οι τρεις αυτές ηµέρες (11η-13η) ονο-µάζονταν Πιθοίγοια, Χόες και Χύτροι,66 από τα αντίστοιχα ονόµατα αγ-γείων, η χρήση των οποίων ήταν απαραίτητη. Τα Ανθεστήρια εντάσσονταιστις πιο εικονογραφηµένες εορτές των Αθηνών, ενώ σε καµία άλλη εορτήδεν χρησιµοποιούνται τόσοι πολλοί χόες.67

Ο χους ήταν µονάδα µέτρησης και υπολογίζεται ότι είχε χωρητικότηταοκτώ (8) περίπου κοτυλών. Ως ιερό σκεύος, ήταν αρχικά εµπορεύσιµο εί-δος και πωλούνταν κατά τη διάρκεια της εορτής. Επίσης, την ίδια µέραλάµβανε χώρα αγώνας οινοποσίας, όπου χρησιµοποιούνταν οι χόες (Αρι-στοφάνης, Αχαρνής 1085 κ.ε.). Οι διαγωνιζόµενοι µέσα σε κατανυκτικήατµόσφαιρα και σε απόλυτη σιγή έπιναν το κρασί τους. Ο πρώτος πουάδειαζε τον χου του χριζόταν νικητής και λάµβανε ως δώρο ένα ασκί µεκρασί.68 Στη συνέχεια, όλοι οι διαγωνισθέντες τοποθετούσαν τα στεφάνιαστους χόες τους (Αθήναιος Χ 473 β-ε). Την ίδια ηµέρα στεφανώνονταν µελουλούδια τα τρίχρονα αγόρια και λάµβαναν ως δώρο έναν µικρό χου µεκρασί, το οποίο έπιναν.69 Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις η χρήση τουαγγείου ήταν απαραίτητη.70

Σχετικά µε το µέγεθος και την εικονογράφηση των χοών έχουν διατυ-


τον µελανόµορφο χου, επίσης από την Αθήνα, µε παράσταση όνου, θύρσου και κέρατοςπου χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. (Ζαχαριάδου 2000, Α.Κ. 199). Στιςαρχές του 5ου αι. π.Χ. χρονολογείται και η λήκυθος από τη Σαλαµίνα (Ζ15), ενώ η όλπηστη Φερράρα (14938) (Patitucci 1971, Tav. 36.2.) µε το πλησιέστερο στον χου της Σαλαµί-νας εικονογραφικό τύπο χρονολογείται στα 480-470 π.Χ. Οµοίως και οι απεικονίσεις σα-τύρων στα µετάλλια κυλίκων που αποδίδονται χωρίς λεπτοµέρειες είναι πολύ συχνές αυ-τήν την περίοδο (Moore και Pease-Philippides 1986, no. 1779).

66. Immerwahr 1946, 246-260.67. Simon 1983, 94.68. Simon 1983, 95 και Hoorn 1951, 33, ενίοτε λάμβαναν σαν δώρο ένα γλυκό (πλα-

κοῦς).69. Lonsdale 1993, 129. O Bazant (1975, 75) υπολογίζει ότι 1/10 του λίτρου κρασί χω-

ρούσε στους µικρού µεγέθους χόες.70. Hamilton 1992, 134-138.

πωθεί κατά καιρούς, όπως είναι αναµενόµενο, πολλές και διαφορετικέςερµηνείες.71 O Bazant72 κατηγοριοποιεί τους χόες βάσει του ύψους τουςκαι τονίζει ότι χόες ύψους άνω των 17 και 25 εκ. δεν σχετίζονται µε ταΑνθεστήρια, αυτές µε ύψος 10 έως 15 εκ. είχαν κάποια σχέση, ενώ χόες µεύψος έως 10 εκ. φέρουν εικονογραφήσεις παιδιών που παίζουν. Υποστη-ρίζει, ωστόσο, ότι οι χόες που έφθαναν έως τα 15 εκ. προορίζονταν γιαδώρα παιδιών. Η Stern73 υποστηρίζει ότι χόες µε ύψος 6 έως 9 εκ. ήταν δώ-ρα για τα παιδιά στη εορτή, ενώ η εικονογραφία αντανακλά την περίστα-ση και την παιδική ηλικία. Ο Hammilton74 αναφέρει ότι σκηνές κωµω-δίας, θεών και σατύρων είναι πιο συχνές σε χόες άνω των 15 εκ., ενώ οι µι-κροί χόες δεν είχαν πρακτική χρήση και φαίνεται λογικό να δίνονταν ωςδώρο στα παιδιά. Εξετάζει, ωστόσο, τους χόες µε µικρότερο των 15 εκ.ύψος και υποστηρίζει ότι η ύπαρξη, σε χου, παράστασης “µικρού παιδι-ού, τραπεζιού, βότρυος, πλακούντα ή χου” εικονογραφεί την εορτή οινο-ποσίας.

Ο χους της Σαλαµίνας επαναλαµβάνει ένα θέµα που απαντά σε µελα-νόµορφους και ερυθρόµορφους χόες, τον τελετουργικό, δηλαδή, χορόενός σατύρου µπροστά από έναν χου. Τόσο η απεικόνιση του σατύρου,που παραπέµπει στη λατρεία του ∆ιονύσου, όσο και η ύπαρξη του µικρούστεφανωµένου χου, που παραπέµπει στη γιορτή οινοποσίας, είναι στοι-χεία που κάνουν τη σύνδεση του αγγείου αυτού µε τη γιορτή των Ανθε-στηρίων πειστική. Είναι πιθανό ο χους αυτός να προοριζόταν να δοθεί ήνα είχε ήδη δοθεί σε ένα τρίχρονο αγόρι κατά τη δεύτερη ηµέρα των Ανθε-στηρίων, ακόµα κι αν το εικονιστικό του θέµα δεν σχετίζεται µε σκηνήπαιδικής ηλικίας, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις µικρών χοών που δενφέρουν τέτοιες παραστάσεις.75 Εξάλλου, στην Ελευσίνα και τον Κερα-µεικό, µέσα σε παιδικές ταφές, έχουν εντοπισθεί χόες µε παραστάσεις∆ιονύσου µε σάτυρο και ∆ιονύσου µε κάνθαρο.76

Η ηµέρα αυτή είναι η επίσηµη παρουσίαση των µικρών αγοριών στηνκοινωνία, µέσω του στεφανώµατός τους. Είναι η τελετή για να περάσει τοαγόρι από τη φροντίδα των γυναικών σε εκείνη του παιδαγωγού (Πλά-


71. Τζάχου-Αλεξανδρή 1997, 482 κ.ε., όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.72. 1975, 75.73. 1978, 27.74. 1992, 83 κ.ε, 121, 123.75. Ενδεικτικά: Hoorn 1951, no. 365 ύψους 10 εκ.: ∆ιόνυσος – Σιληνός – χους. Ζαχα-

ριάδου 2000, ΑΚ 199, ύψους 11,9 εκ.: όνος – θύρσος – κέρας.76. Hamilton 1992, 78, Ελευσίνα 895, Κεραµεικός 526. Βλ. και σηµ. 31.

των, Νόµοι 808e, Πρωταγόρας 325c-d, Πλούταρχος, Ηθικά 439 κ.ε.).77

ότι η παράσταση στον χου της Σαλαµίνας παραπέµπει στον αγώνα οινο-ποσίας στον οποίο δεν συµµετέχουν τα παιδιά, δεν θα πρέπει να θεωρηθείθέµα ξέχωρο από αυτά, γιατί και τα αγόρια “παρακολουθώντας τα δρώ-µενα, εξοικειώνονται νωρίς µε το ρόλο τους αργότερα στην κοινωνία”.78

Για τα αγόρια οι Χόες είναι ένα πρωτο-συµπόσιο, µία πρόγευση της ενή-λικης ζωής που έρχεται.79

Έχει υποστηριχτεί ότι η ύπαρξη του θέµατος του σατύρου στα µετάλ-λια των κυπέλλων αντανακλά την πρόθεση αυτού που πίνει το κρασί ναταυτιστεί µε το σάτυρο. Στόχος, δηλαδή, είναι η “επικοινωνία” µε το χρή-στη του αγγείου.80 Συχνά άλλωστε οι σάτυροι αποκτούν πιο ανθρώπιναχαρακτηριστικά, εµφανίζονται µε λύρα αντί για αυλό, ως αθλητές και πο-λεµιστές ή ως συµποσιαστές, µε σκοπό να καταστούν πιο οικείοι στουςχρήστες των αγγείων. Η Isler-Kerenyi81 υποστηρίζει ότι ο ρόλος του σα-τύρου ως “συνοµιλητή” του ∆ιονύσου και ως µεσάζοντα ανάµεσα στο θε-ϊκό και τον ανθρώπινο κόσµο παραµένει ουσιώδης και ότι ο σάτυρος εί-ναι η µόνη µορφή που επιτρέπει στους χρήστες των αγγείων, µέσα από τηνταύτιση, να ξεπεράσουν τα όρια που θέτει η φύση και επιβάλλει η κοινω-νία.

Πολλοί µελετητές εξετάζοντας ερυθρόµορφους χόες του δεύτερου µι-σού κυρίως του 5ου αι. π.Χ. υποστηρίζουν ότι στις απεικονίσεις σατύρωνπαριστάνονται παιδιά που µιµούνται τους σατύρους κατά τη διάρκειατου τελετουργικού.82 Γίνεται δηλαδή µία σκόπιµη “σύγχυση” ανάµεσαστην πραγµατικότητα και στη φαντασία, εφόσον στη φαντασία τα όριαανάµεσα στον επίγειο και τον µυθικό κόσµο δεν είναι ορατά.83 Υπάρχουν,ωστόσο, λίγα παραδείγµατα ερυθρόµορφων χοών, στα οποία εικονογρα-φούνται µαζί σάτυροι και άνθρωποι.84 Θα ήταν λάθος, νοµίζω, να δε-χτούµε ότι η ερµηνεία αυτή µπορεί αβίαστα να ισχύσει και για ένα έργοτων αρχών του αιώνα, όπως είναι ο χους της Σαλαµίνας, αποκόπτοντάςτο από την παράδοση του 6ου αι. π.Χ.


77. Ham 1999, 207.78. Τζάχου-Αλεξανδρή 1997, 485 και σηµ. 123. Ham 1999, 213.79. Ham 1999, 213. Smith 2007, 165.80. Isler-Kerényi 2004, 85.81. 2004, 90.82. Golden 1990, 43. Keuls 1985, 303-305. Rühfel 1984, 160-161.83. Rühfel 1984, 160.84. Hoorn 1951, no. 47: σάτυρος φορώντας ιµάτιο συνοµιλεί µε έφηβο. No. 636: σάτυ-

Ο σάτυρος, λοιπόν, στον χου της Σαλαµίνας αποτελεί ένα σύµβολο τηςδιονυσιακής λατρείας. Ο ορθωµένος φαλλός του λειτουργούσε ως σύµβο-λο αναγέννησης και ως αποτροπαϊκό στοιχείο για την προστασία τουπαιδιού (στο οποίο είχε δοθεί ή προοριζόταν να δοθεί) από σκοτεινές καιµαγικές δυνάµεις. Αυτή είναι η δύναµη άλλωστε και του αυτόνοµου φαλ-λού ως συµβόλου, όπως φανερώνουν για παράδειγµα και οι απεικονίσειςφαλλών σε ανάγλυφα, τα φυλαχτά και τα πήλινα ή µαρµάρινα οµοιώµαταφαλλών στη ∆ήλο.85 Η Ham86 υποστηρίζει ότι “οι Χόες, σαν µια διαβατή-ρια τελετή για τα τρίχρονα αγόρια, υµνούν την επιβίωσή τους ανάµεσαστους κινδύνους της παιδικής θνησιµότητας”. Το ίδιο φαίνεται να δηλώ-νει και ο ιθυφαλλικός σάτυρος στον χου της Σαλαµίνας. “Όσο ο φαλλός,ο συνεργός πάσης γενέσεως, σφριγά, δεν έχει ο θάνατος τον τελευταίο λό-γο”.87 Σε µία ανάγλυφη πλάκα που βρέθηκε στην Ποµπηία αναπαρίσταταιφαλλός που συνοδεύεται από την επιγραφή “Hic Habitat Felicitas”.88

“Εδώ κατοικεί η ευτυχία” αναφέρει η επιγραφή και η µικρή επιγραφή“ΚΑΛΟΣ” στον χου της Σαλαµίνας, όπου κι αν απευθύνεται τελικά, σεσυνδυασµό µε όσα έχουµε ήδη αναφέρει, µόνο ως µία ευχή για “ευτυχι-σµένη ζωή και καλή µοίρα” µπορεί να ερµηνευτεί.

Η λατρεία του ∆ιονύσου στη Σαλαµίνα

Ο χους της Σαλαµίνας αποτελεί µία µικρή ένδειξη για την τέλεση τωνΑνθεστηρίων στο νησί.89 Τα Ανθεστήρια εορτάζονταν και σε άλλες περιο-χές (Βοιωτία, Κόρινθο, Μαγνησία, Σµύρνη, Μίλητο, Έφεσο, Πριήνη κ.α.)και δεν θα αποτελούσαν έκπληξη ανάλογες εκδηλώσεις και στη Σαλαµίνα,ίσως και υπό την πολιτιστική επιρροή της Αθήνας. Οι δεσµοί άλλωστε µετην Αθήνα είναι πολύ ισχυροί σε πολιτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Οι µε-λετητές90 έχουν εκφράσει κατά καιρούς διάφορες ερµηνείες κατά πόσον


ρος πλησιάζει κόκορα σε ένα παιδί το οποίο τον αποφεύγει προβάλλοντας τη γροθιά του.85. Χατζηδάκης 2003, Α.Κ. 504-514.86. 1999, 213.87. Κοπιδάκης 2007, 183.88. Ανάγλυφη πλάκα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης, συλλογή Cabinetto

Segreto, βλ. Pinckernelle 2007, 50.89. Οι γραπτές πηγές προσφέρουν κυρίως µαρτυρίες για ιερά και εορταστικές εκδη-

λώσεις στη Σαλαµίνα. Για µικρή διαπραγµάτευση του θέµατος βλ. Taylor 1997, 183-188.Εξαίρεση αποτελεί κτίσµα στην κορυφή της χερσονήσου της Πούντας που ίσως µπορεί ναταυτιστεί µε το ιερό της Βενδίδος, βλ. ∆εκουλάκου 2008, 12, όπου και η σχετική βιβλιο-γραφία.

οι Σαλαµίνιοι των ιστορικών χρόνων είναι απόγονοι των πρώτων κατοί-κων του νησιού, κληρούχοι ή Αθηναίοι δηµότες, ή ακόµα και µετανάστεςαπό την Κύπρο. Είναι γεγονός πάντως ότι ευρήµατα που έρχονται στοφως τα τελευταία χρόνια επιβεβαιώνουν τους στενούς δεσµούς µε τηνΑθήνα. Ενδεικτική, άλλωστε, για τις σχέσεις Σαλαµινίων και Αθηναίωνκαι για την εορτή των Ανθεστηρίων, είναι η αναφορά του Φιλόστρατου[Ηρωϊκός 12.2 (720)\ ότι ο Αίας ο Τελαµώνιος έγινε Αθηναίος πολίτης µέ-σα από το στεφάνωµα του τρίχρονου αγοριού του στα ∆ιονύσια.91

…ἠττίκιζέ τε, ἅτε, οἶμαι, Σαλαμῖνα οἰκῶν, ἣν Ἀθηναῖοι δῆμον πεποί-ηνται, παῖδά τε αὐτῷ γενόμενον, ὃν Εὐρυσάκην οἱ Ἀχαιοὶ ἐκάλουν, τήντε ἄλλην ἔτρεφε τροφήν, ἣν Ἀθηναῖοι ἐπαινοῦσι καὶ ὅτε Ἀθήνησιν οἱπαῖδες ἐν μηνὶ Ἀνθεστηριῶνι στεφανοῦνται τῶν ἀνθέων τρίτῳ ἀπὸ γε-νεᾶς ἔτει, κρατῆράς τε τοὺς ἐστήσαντο καὶ ἔθυσεν, ὅσα Ἀθηναίους ἐννόμῳ, μεμνῆσθαι δὲ καὶ αὐτὸν ἔφασκε τουτωνὶ τῶν Διονυσίων κατὰΘησέα.

Την τέλεση ανάλογων εκδηλώσεων στο νησί ενισχύουν τµήµα ερυθρό-µορφου χου µε παράσταση παιδιού που εντοπίστηκε πρόσφατα στοΑµπελάκι92 και ένας ακόµα ερυθρόµορφος χους, σήµερα στο Tübingen,που ίσως προέρχεται από τη Σαλαµίνα.93 Το ότι ο Διόνυσος λατρευότανστη Σαλαμίνα είναι γνωστό και από τον Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολι-τεία 54.8), ο οποίος αναφέρεται στα αγροτικά Διονύσια που λάμβανανχώρα στη Σαλαμίνα με τη συμμετοχή χορηγών: “κληροῦσι δὲ καὶ εἰς Σα-λαμῖνα ἄρχοντα, καὶ εἰς Πειραιέα δήμαρχον, οἷ τά τε Διονύσια ποιοῦσινἑκατέρωθι καὶ χορηγοὺς καθιστᾶσιν”. Τέλος, η λατρεία του Διονύσουεπιβεβαιώνεται και από ένα μικρό ιερό που αποκαλύφθηκε στις νότιεςακτές του νησιού στη θέση Περιστέρια.94


90. Taylor 1997, 85. Lambert 1997, 95 κ.ε.91. Ο Φιλόστρατος έζησε το 2ο µε 3ο αι. µ.Χ. Ο Ηρωϊκός είναι ένας φανταστικός διά-

λογος µε ήρωες του Τρωικού πολέµου. Εκτός του ότι µια τέτοια γιορτή δεν πρέπει ναυπήρχε στην Αθήνα µετά τον Τρωικό πόλεµο, κάποιοι µελετητές αµφιβάλλουν και για τοαν ο Φιλόστρατος αναφέρεται στη γιορτή των Χοών (Hamilton 1992, 57). Άλλοι µελετητέςεµφανίζονται πιο βέβαιοι (Ham 1999, 204. Smith 2007, 163, n. 37). Το πιο πιθανό είναι ότιο Φιλόστρατος µεταφέρει στοιχεία της δικής του εποχής. Ωστόσο, γνωρίζοντας προφα-νώς την παλαιότερη παράδοση, βάζει τον Αίαντα να έχει τέτοιου είδους σχέσεις και δε-σµούς µε την Αθήνα.

92. Το τµήµα του χου προέρχεται από το Οικ. Ζούγρη, βλ. υποσ. 21. Επίσης, δύο µικροίερυθρόµορφοι χόες µε παραστάσεις παιδιών, του δεύτερου µισού του 5ου αι., εκτίθενταιστο Αρχαιολογικό Μουσείο Σαλαµίνας.

93. Böhr 1984, Taf. 43.6-7.94. Λώλος 2000, 114-165. 2010, 8, εικ. 16.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Bazant, J. 1975: “Iconography of choes reconsidered”, Listy Filologicke 98, 72-78.Bazant, J., Bouzek, J. και Μ. Bufková 1990: CVA Prague, Musée National 1,

Tchécoslovaquie 2.Beazley, J. D. 1963: Attic Red-Figure Vase-Painters, Clarendon Press, Oxford.Bérard, C. και C. Bron 1985: “Das Spiel des Satyrn”, στο C. Bérard, J.-P. Vernant et

alii (επιµ. έκδ.), Die Bilderwelt der Griechen, Schlüssel zu einer “fremden”Kultur, Verlag Phillip von Zabern, Mainz am Rhein, 189-215.

Bérard, C. 1987: “De la sexualité des Satyres”, Μ_τις ΙΙ, 1, 63-90.Boardman, J. 2003: “Reading Greek Vases”, OJA 22 (1), 109-114.Böhr, E. 1984: CVA Tübingen, Antikensammlung des Archäologischen Instituts der

Universität 4, Deutschland 52.Brommer, F. 1937: Satyroi, K. Triltsch, Würzburg.Brommer, F. 1944: Satyrspiele, Bilder Griechisher Vasen Attische Feste, W. de

Gruyter, Berlin.Brümmer, E. 1976: CVA Hamburg, Museum Für Kunst und Gewerbe 1, Deuts-

chland 41.Burn, L. 1987: The Meidias Painter, Oxford Monographs on Classical Archaeology,

Clarendon Press, Oxford.Γρηγοριάδου, Μ. 2010: ∆ύο αθηναϊκές µελανόµορφες κύλικες από τα Μέγαρα.

Συµβολή στη µελέτη της αθηναϊκής κεραµικής, ∆ιπλωµατική εργασία Με-ταπτυχιακής Ειδίκευσης, Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστή-µιο Αθηνών (υπό δηµοσίευση).

∆εκουλάκου, Ι. 2003: “Ανασκαφικές έρευνες στην Σαλαµίνα”, στο Ε. Κονσολά-κη-Γιαννοπούλου (επιµ. έκδ.), Αργοσαρωνικός, Πρακτικά 1ου ∆ιεθνούςΣυνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού. Πόρος 26-29Ιουνίου 1998, Τόµος Β, Αθήνα, 29-44.

∆εκουλάκου, Ι. 2008: “Ανασκαφές στη Σαλαµίνα, 1985-2007”, Ακάµας, ∆ελτίοτου Οµίλου Ανάδειξης Μνηµείων Σαλαµίνος, Αρ. 2, 10-13.

Deppert, K. 1968: CVA Franfurt am Main 2, Deutschland 30.Deubner, L. 1962: Attische Feste, Georg Olms Verlagsbuchhandlung Hildesheim.Festa, V. 1918: “Sikinnis, Storia di un’ antica danza”, Archeologia, Lettere e Belle

Arti III, 36-74.Folsom, R. S. 1997: Αττική ερυθρόµορφη κεραµική (Ελληνική µετάφραση), Πανε-

πιστήµιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα.Golden, M. 1990: Children and Childhood in Classical Athens, The Johns Hopkins

University Press, Baltimore and London.Greifenhagen, A. 1962: CVA Berlin, Antiquarium 3, Deutschland 22.Ham, G. L. 1999: “The Choes and Anthesteria Reconsidered: Male Maturation Rites

and the Peloponnesian Wars”, στο M. W. Padilla (επιµ. έκδ.), Rites of


Passage in Ancient Greece: Literature, Religion, Society, Bucknell Univer-sity Press, Lewisburg, 201-218.

Hamilton, R. 1992: Choes and Anthesteria, Athenian Iconograpfy and Ritual, TheUniversity of Michigan Press, Ann Arbor.

Hatzivassiliou, E. 2010: Athenian black figure iconography between 510 and 475B.C., Tübinger Archäologische Forschungen, Band 6, Verlag Marie LeidorfGmbH, Rahden/Westf, Leidorf.

Hedreen, G. M. 1992: Silens in Attic Black-Figure Vase-Painting, Myth andPerformance, The University of Michigan Press.

Hoorn, G. V. 1951: Choes and Anthesteria, E.J. Brill, Leiden.Θρεψιάδης, Ι. 1960: “Ανασκαφαί λεωφόρου Πανεπιστηµίου”, Α∆ 16, Χρονικά,

27-29.Immerwahr, H. R. 1946: “Choes and Chytroi”, Transactions of the American

Philological Association, 77, 246-260.Immerwahr, H. R. 2008: Corpus of Attic Vase Inscriptions, Preliminary Edition.Isler-Kerényi, C. 2004: Civilizing Violence. Satyrs on 6th century Greek Vases,

Academic Press, Fribourg, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen.Johansen, K. F. 1963: CVA Copenhague, Musée National 8, Danemark 8.Kauffmann-Σαµαρά, Α. 1982: “Επιγραφές στα µελανόµορφα αγγεία του 6ου αι.

π.Χ.”, Αρχαιολογία 2, 53-64.Keuls, E. C. 1985: The Reign of the Phallus, Sexual Politics in Ancient Athens,

Harper & Row Publishers, New York.Klein, . 1932: Child Life in Greek Art, Columbia University Press, New York 1932.Κοπιδάκης, Μ. Ζ. 2007: Μελετήµατα, Εκδ. Πατάκης, Αθήνα.Kretschmer, P. 1894: Die Griechischen Vaseninschriften, ihrer Sprache nach

Untersuch, C. Bertelsman, Güterslob.Kunze-Götte, E., Tancke, Κ. και Κ. Vierneisel 1999: Kerameikos: Ergebnisse der

Ausgrabungen 7.2. Die Nekropole von der Mitte des 6. bis zum Ende des 5.Jahrhunderts, München.

Labrino, S. 1931: CVA Paris, Bibliothèque Nationale 2, France 10.Lambert, S. D. 1997: “The Attic Genos Salaminioi and the Island of Salamis”, ZPE

119, 85-106.Lang, M. . 1976: Graffiti and Dipinti, The Athenian Agora XXI, American School

of Classical Studies at Athens, Princeton, N.J.Lezzi-Hafter. A. 1988: Der Eretria-Maler, Werke und Weggefährten, P. von

Zabern, Mainz.Lonsdale, S. H. 1993: Ritual Play in Greek Religion, The Johns Hopkins University

Press, Baltimore and London.Λυγκούρη-Τόλια, Ε. 2000: “Φρέαρ Πετµεζά”, στο Λ. Παρλαµά και Ν. Σταµπολί-

δης (επιµ. έκδ.), Η Πόλη κάτω από την Πόλη, Ίδρυµα Ν. Π. Γουλανδρή,Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 119-127.

Lullies, R. 1941: CVA München, Museum Antiker Kleinkunst 2, Deutschland 6.


Λώλος, Γ. 2000: “Σαλαµινιακές έρευνες, 1998-2000. Μέρος Α: Το ιερό του ∆ιονύ-σου υπό το Σπήλαιο του Ευριπίδη”, ∆ωδώνη, Επιστηµονική Επετηρίδατου Τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής τουΠανεπιστηµίου Ιωαννίνων, Τόµος 29, 114-165.

Λώλος, Γ. 2010: “Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στη νότια Σαλαµίνα κα-τά το 2009, Έκθεση αποτελεσµάτων”, Ακάµας, ∆ελτίο του Οµίλου Ανά-δειξης Μνηµείων Σαλαµίνος, Αρ. 4, 2-9.

Moore, M. 1997: Atttic Red-Figured and White-Ground Pottery, The AthenianAgora XXX, The Athenian School of Classical Studies, Priceton, New York.

Moore-Robinson, B. 1938: CVA Baltimore, The Robinson Collection 3, U.S.A. 7.Moore, M. B. και M. Z. Pease-Philippides 1986: Attic black-figured pottery, The

Athenian Agora XXIII, American School of Classical Studies at Athens,Princeton, N.J.

Nilsson, M. P. 1952: “Kultische Personifikationen, Ein Nachtrag zu meinerGeschichte der griechischen Religion”, Eranos 50, 31-40.

Papaspyridi-Karouzou, S. 1946: “Choes”, AJA 50, 122-139.Parke, H. W. 1977: Festivals of the Athenians, Cornell University Press, Ithaca, New

York.Patitucci, S. 1971: CVA Ferrara, Museo Nazionale II, Italia XLVIII.Pellegrini, G. 1900: Catalogo dei Vasi antichi dipinti delle Collezioni Palagi ed

Universitaria, Press il Museo Civico, Bologna.Pellegrini, G. 1912: Museo Civico di Bologna: Catalogo dei vasi antichi dipinti delle

necropoli felsinee, Press il Museo Civico, Bologna.Petrakova A. 2006: “Attic Black-figured and bilingual drinking cups”, CVA The

State Hermitage Museum III, Russia X.Pinckernelle, K. 2007: The iconography of Ancient Greek and Roman Jewellery,

M.Phil. (Research), University of Glasgow, History of Art.Pipili, M. 1993: “Attic Black-figure Skyphoi”, CVA Athens, National Museum 4,

Greece 4.Prudhommeau, G. 1965: La Dance grecque antique, Éditions du centre national de

la recherche scientifique, Paris.Rohde, E. 1968: CVA Gotha, Schlossmuseum 2, Deutschland 29.Rühfel, H. 1984: Kinderleben im klassischen Athen. Bilder auf klassischen Vasen,

Ferlag Philipp von Zabern, Mainz am Rhein.Σερµπέτη, Ε. 1986: “Παρατηρήσεις γύρω από την τεχνοτροπία και τη διακόσµη-

ση ενός αττικού κιονωτού κρατήρα στο Λονδίνο”, ΑΑΑ 19, 119-133.Sidorova, N. 1996: “Attic Black-Figured Vases”, CVA Moscow, Pushkin State

Museum of Fine Arts 1, Russia 1.Simon, Ε. 1983: Festivals of Attica, An Archaeological Commentary, University of

Wisconsin Press, Madison, WI.Smith, A. 2007: “Komos growing up among satyrs and children”, Hesperia, Suppl.

41, 153-171.


Smith, H. R. W. 1943: CVA San Francisco 1, U.S.A 10.Snodgrass, A. M. 2000: “The use of writing on early Greek painted pottery”, στο N.

K. Rutter και B. A. Sparkes (επιµ. έκδ.), World and Image in Ancient Greece,Edinburgh, 22-34.

Stern, E. M. 1978: “Kinderkannchen zum Choenfest”, Castrum Peregini 132/3, 27-37.

Taylor, M. C. 1997: Salamis and the Salaminioi, The history of an unofficial AthenianDemos, J. C. Gieben, Amsterdam.

Τζάχου-Αλεξανδρή, Ο. 1997: “Απεικονίσεις των Ανθεστηρίων και ο χους τηςοδού Πειραιώς του ζωγράφου της Ερέτριας”, στο J. H. Oakley και O.Palagia (επιµ. έκδ.), Athenian Potters and Painters II, Oxbow Books, Oxford,473-490.

Τιβέριος, Μ. 1981: Προβλήµατα της µελανόµορφης κεραµικής, Αριστοτέλειο Πα-νεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Τελλόγλειο Ίδρυµα, Θεσσαλονίκη.

Τιβέριος, Μ. 1996: Ελληνική Τέχνη, Αρχαία Αγγεία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.Vierneisel, K. και Β. Kaeser (επιµ. έκδ.) 1990: Kunst der Schale: Kultur des

Trinkens, Staatliche Antikensammlungen, München.Φριτζίλας, Σ. 2006: Ο Ζωγράφος του Θησέα. Η αττική αγγειογραφία στην εποχή

της νεοσύστατης αθηναϊκής δηµοκρατίας, Βιβλιοθήκη της εν ΑθήναιςΑρχαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 245, Αθήνα.

Χατζηδάκης, Π. Ι. 2003: ∆ήλος, Όµιλος Λάτση, Αθήνα.Weiss, C. 1990: CVA Karlsruhe, Badisches Landesmuseum 3, Deutschland 60.Ζαχαριάδου, Ο. 2000: “Μελανόµορφη τριφυλλόσχηµη οινοχόη (χους)”, στο Λ.

Παρλαµά και Ν. Σταµπολίδης (επιµ. έκδ.), Η Πόλη κάτω από την Πόλη,Ίδρυµα Ν. Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 228.


SUMMARY

BLACK-FIGURED CHOUS FROM CLASSICAL SALAMIS

byYannis Chairetakis

The chous comes from a building of the Classical town of Salamis andbelongs to the category of black-figured vases produced in Athens in the firsthalf of the 5th century B.C. The chous is related to the Anthesteria, the last ofthe winter celebrations in honour of Dionysos, and most likely belongs to achild.

On the main side of the vase, a Satyr dances in front of a small wreathedchous. The inscription ΚΑΛΟΣ, on the right, is very important since it isvery rare on black-figured choes. However, it is not straightforward whetherthe inscription refers to the Satyr, to the content or to the owner of the vase.



Εικ. 1. Μελανόµορφος χους από τη Σαλαµίνα.


Εικ. 2. Μελανόµορφος χους από τη Σαλαµίνα.


Εικ. 3. Μελανόµορφος χους από τη Σαλαµίνα, σχέδιο.


Εικ. 4. Μελανόµορφος χους (Vierneisel 1990, fig. 81.21).


Εικ. 5. Ερυθρόµορφος χους (Rühfel 1984, Fig. 73).


Εικ. 6. Χαρακτηριστικές κινήσεις σικιννιστώνσατύρων (Festa 1918, fig. 6).

Εικ. 7. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Οικ. Ζούγρη.Μελανόµορφη λήκυθος (Z15).


Εικ. 8. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Οικ. Γκιόκα.Μελανόµορφες λήκυθοι (Γ227, 215, 229).

Εικ. 9. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Οικ. Γκιόκα.Μελανόµορφες λήκυθοι (Γ216, 226, 228).


Εικ. 10. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Οικ. Γκιόκα.Τµήµα µελανόµορφης ληκύθου (Γ273).

Εικ. 11. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Oικ. Γκιόκα.Τµήµα µελανόµορφου σκύφου (Γ186).

Εικ. 12. Σαλαµίνα, Αµπελάκι, Οικ. Γκιόκα.Τµήµα µελανόµορφης κύλικας (Γ235).