TEMAS 2 e 3

Transformacións políticas e socioeconómicas no século XIX.

Revolución industrial. Liberalismo, nacionalismo e imperialismo: activismo

revolucionario para a transformación de Europa. Novo modelo social e

movemento obreiro. A exclusión das mulleres do espazo público e a súa

loita pola igualdade: sufraxismo e dereito á educación.

Introdución

A primeira metade do século XIX é a época do ascenso vertixinoso da

burguesía:

- É o momento no que se estende a revolución industrial: a revolución

tecnolóxica cambiará as formas de producir e os medios de comunicación,

modificará a economía e a organización social.

- É a época das revolucións liberais, que conseguirán impoñer o liberalismo

político na meirande parte de Europa e América.

- Esas fondas transformacións económicas, políticas, sociais e ideolóxicas

relacionadas fundamentalmente coa revolución industrial e as revolucións

liberais, trouxeron a imposición dun novo marco económico dominante: o

capitalismo.

- Tamén é a época do nacionalismo, que modificará o mapa creando novos

Estados.

A revolución industrial:

A mediados do século XVIII comezou en Gran Bretaña e se estendeu logo ao

resto de Europa, un proceso de cambio constante na produción industrial. O uso de

novas técnicas, fontes de enerxía e formas de organización do traballo provocou un

enorme crecemento da produción mecanizada de bens. Ao mesmo tempo vaise

producindo un cambio paralelo na sociedade e na vida cotiá: do campo á cidade; de

artesáns a traballadores e traballadoras non cualificados. Confórmase a sociedade de

clases.

Chamamos revolución industrial ao conxunto de cambios económicos e sociais

que marcan o paso dunha sociedade agrícola, rural e tradicional a unha sociedade

industrial, urbana e moderna. Así mesmo, esa revolución foi a orixe da diferenza

económica e social entre os países desenvolvidos, é dicir, os que se beneficiaron do

proceso industrializador, e os países subdesenvolvidos, aqueles que mantiveron

sistemas de produción tradicionais.

A revolución industrial produciuse ao longo de varias fases. A primeira

revolución industrial comezou en Gran Bretaña nas últimas décadas do século XVIII

(en torno a 1780)1, e se estendeu por Europa e América ao longo do XIX. A segunda

fase comezaría en 1870.

Os factores da primeira revolución industrial:

O aumento da poboación. A partir da segunda metade do século XVIII a

natalidade mantívose alta, pero a mortalidade descendeu moito porque

aumentou a produción agrícola, remitiron as epidemias de peste

bubónica e apareceron as primeiras vacinas, como a da varíola.

Este aumento demográfico constituíu un importante factor no progreso

económico de Europa. Coma se fose unha reacción en cadea, un maior

número de persoas demandaba un maior número de produtos, é dicir,

houbo un aumento do consumo. Isto permitiu que a introdución de

novidades técnicas na fabricación resultase rendible. Asemade, este

aumento da poboación dotará de man de obra á industria.

A expansión agrícola. O primeiro que demandaba unha poboación en

crecemento era máis alimentos. Os cambios económicos iniciáronse no

sector primario:

o Aínda que a introdución de máquinas na agricultura (segadoras,

malladoras...) e o uso de fertilizantes químicos non se fixeron ata ben

avanzado o século XIX, no século XVIII houbo xa algún cambio que fixo

aumentar a produción. Un destes cambios foi a eliminación do barbeito

e a súa substitución pola rotación continua de cultivos, outro foi a

eliminación do arado de madeira e a súa substitución polo de ferro.

o Reformouse a gandaría. Parte das terras de cultivo dedicáronse a

producir forraxes para alimentar os animais (a rotación incluía estes

forraxes) e así aumentou o número de cabezas de gando.

Desenvolveuse a estabulación e a carne deixou de ser un alimento

unicamente ao alcance dos mais ricos.

o Cos cambios introducidos polos fisiócratas primeiro e cos liberais

despois (no XIX), as terras iran entrando no mercado e converténdose

nunha propiedade privada que pode mercarse e venderse. En Gran

1 Como curiosidade fixádevos que foi pouco antes da Revolución Francesa 1789.

Bretaña, berce da revolución industrial, impuxéronse os cerramentos de

terras na segunda metade do século XVIII. O Parlamento británico2

elaborou leis que permitían a particulares mercar terras que antes eran

comunais. Isto fixo posible aumentar a superficie de cultivo e, por tanto,

a produción. Por outra parte, a progresiva privatización da propiedade

comunal tivo intensas repercusións sociais; numerosos campesiños

pobres quedaron sen recursos e tiveron que marchar dos campos cara

ás cidades industriais ou América para buscar novos medios de vida.

A revolución agrícola permitiu o aumento da poboación, liberou man de

obra do campo co aumento da produtividade e tamén proporcionou

materias primas para a industria.

Unha nova mentalidade: a ilustración e a fisiocracia defenderon a

racionalización, a busca do progreso e a importancia da agricultura

para a economía. O liberalismo do XIX defendía que o motor do

crecemento económico era a iniciativa privada. Así, consolidouse unha

nova forma de pensar e actuar, más aberta ao investimento, á

innovación, ao risco empresarial e á procura do beneficio. O traballo

pasou a considerarse unha virtude persoal. Fronte á mentalidade

rendista predominante nos propietarios nobres e eclesiásticos do Antigo

Réxime, xorde unha nova mentalidade que busca o aumento dos

beneficios, a introdución de melloras coa finalidade de aumentar a

produción e a produtividade.

A primeira revolución industrial (1780 – 1860)

En Gran Bretaña, ata finais do século XVIII3, as manufacturas elaborábanse en

pequenos obradoiros artesáns espallados polo territorio: todas as cidades tiñan varios

obradoiros que abastecían á poboación de manufacturas.

Os artesáns realizaban o traballo de forma manual: non usaban máquinas e só

se axudaban cunhas poucas ferramentas. Cada artesán realizaba as pezas completas

e controlaba o seu ritmo de traballo.

Desde finais do século XVIII, os obradoiros comezaron a ser substituídos por

fábricas, establecementos onde os obreiros e obreiras utilizaban máquinas para

2 Lembrade que mentres o absolutismo dominaba a meirande parte de Europa, en Gran Bretaña xa tiñan monarquía parlamentaria, con separación de poderes, con xuíces independentes, co lexislativo en mans do parlamento e a lei por enriba do monarca, que tiña só o poder executivo.3 En España e Galicia ata ben entrado o XIX non comezou propiamente a revolución industrial.

traballar. As primeiras máquinas funcionaban cunha nova fonte de enerxía, o vapor,

que se xeraba queimando carbón mineral. En 1769 James Watt inventou a primeira

máquina de vapor perfeccionando sistemas anteriores.

A principal fonte de enerxía da primeira revolución industrial foi o carbón mineral

que movía as máquinas de vapor e que servía tamén para a fabricación de ferro. Os

sectores punteiros desta primeira revolución foron a industria téxtil algodoeira e a

industria siderúrxica.

A industria téxtil algodoeira foi a que máis integrou as innovacións técnicas. O

algodón chegaba a Gran Bretaña desde as colonias a baixos prezos. O algodón

permitía ben o fiado e o tecido con novas máquinas como o tear mecánico. Axiña os

produtos téxtiles británicos, baratos e de boa calidade inundaron os mercados

mundiais.

A industria siderúrxica alcanzou un gran desenvolvemento a mediados do século

XIX. A substitución do carbón vexetal polo carbón mineral (coque) impulsou a

construción de modernos altos fornos, nos que se producía gran cantidade de ferro

refinado. Entre 1720 e 1850 a produción de ferro multiplicouse por 100. A demanda de

ferro era moi elevada, pois este material utilizábase para elaborar as máquinas e as

ferramentas, e comezou a utilizarse para construír a rede de ferrocarril.

A aparición das fábricas tivo dúas consecuencias. Por unha parte, as actividades

industriais concentráronse en determinados lugares. Pola outra, modificouse a

organización do traballo: cada obreiro ou obreira especializouse nunha única tarefa do

proceso produtivo (división do traballo)4, tiña un horario fixo e debía traballar ao ritmo

que lle impoñía a máquina. Moitas veces o traballo así dividido non precisaba man de

obra especializada, o que facía que calquera puidera realizalo o que prexudicou aos

traballadores e traballadoras á hora de acordar as condicións de traballo.

A división do traballo aumentou a produtividade, é dicir, elaborábanse máis

pezas no mesmo tempo e co mesmo número de traballadores e traballadoras. Iso

abaratou os prezos dos produtos, que pasaron a estar ao alcance de case toda a

poboación; aínda que a falta de especialización e o aumento da man de obra, baixou

tamén os salarios e as condicións de traballo empeoraron.

4 Estes novos sistemas de organización do traballo desenvolvéronse máis na segunda revolución industrial, no último terzo do século XIX. O enxeñeiro Taylor creou un sistema chamado taylorismo, que dividía o traballo en tarefas pequenas cunha duración cronometrada con exactitude. O empresario Ford difundiu o fordismo: a produción en serie nunha cadea de montaxe.

A segunda revolución industrial

A segunda revolución industrial, a partir de 1870, caracterízase pola entrada de

novas fontes de enerxía, novas industrias e o nacemento da grande empresa e a

banca moderna.

A electricidade e o petróleo foron substituíndo pouco a pouco ao carbón ata

usarse masivamente xa no século XX.

Xurdiu a industria eléctrica coa que se melloraron as máquinas das fábricas, os

transportes e as comunicacións (teléfono e radio). Así mesmo revolucionou a vida

cotiá ao xurdir a iluminación eléctrica.

Tamén se desenvolveu a industria química, outra das características propias do

noso tempo. Fabricábanse unha ampla variedade de produtos: explosivos, colorantes

e fibras sintéticas, fertilizantes, abonos químicos, produtos farmacéuticos e

fotográficos, plásticos, pinturas, perfumes....

A revolución dos transportes no século XIX

A produción industrial creceu a unha velocidade vertixinosa, pero os antigos

medios de transporte (barcos de vela, dilixencias...) eran lentos e tiñan pouca

capacidade de carga. Necesitábanse novos transportes para mellorar o comercio e

asegurar o aprovisionamento das fábricas e a distribución das mercadorías. No século

XIX a situación cambiou: apareceron o barco de vapor e o ferrocarril.

Esplendor da navegación

Nun primeiro momento5 introducíronse barcos de vapor para a navegación fluvial

mentres que nos mares seguían empregándose barcos de vela. Ao longo do século

XIX os barcos de vapor incorporaron cascos de ferro en lugar dos tradicionais de

madeira, e comezaron a usar hélices para a propulsión. Así foron desbancando aos

antigos veleiros pois os de vapor eran máis regulares (non dependen do vento) e

seguros.

A era do ferrocarril

5 En 1807 o estadounidense Fulton impulsou a primeira liña comercial con barcos propulsados por motor de vapor.

Aínda que os déspotas ilustrados melloraron as estradas e pavimentaron moitas,

o transporte terrestre era lento e inseguro. Esta situación cambiou coa invención do

ferrocarril.

O ferrocarril era o resultado da conxunción de dous dos principais avances da

revolución industrial: a maquina de vapor, que se usaba para a propulsión da

locomotora, e a produción de ferro, que era a materia prima para a construción tanto

do tren coma dos raís sobre os que circulaba. En 1825, inaugurouse a primeira liña de

ferrocarril de carga en Inglaterra, e en 1830 a primeira para transporte de viaxeiros.

Os avances técnicos fixeron do ferrocarril un medio de transporte cada vez máis

rápido, seguro e barato, que aceleraba a industrialización por onde pasaba. Axiña se

multiplicaron as vías férreas por todo o mundo.

Coa segunda revolución industrial e a aplicación da electricidade, se

desenvolveron novos transportes como o ferrocarril eléctrico, o metro e o tranvía.

Consecuencias da revolución dos transportes

Os novos transportes, cada vez máis veloces, máis seguros e con maior

capacidade de carga, tiveron un forte impacto económico e social:

- Aumentou o comercio pois os tempos de travesía eran menores e se

reduciron os custes de transporte.

- Mellorou a dieta da poboación ao poder transportarse alimentos

perecedoiros.

- Favoreceu a emigración. A poboación aumentou a un ritmo que non tiña

precedentes6, iso sumado á mecanización do campo favoreceu á

emigración ás cidades, e como as cidades non puideron absorber todo o

éxodo campesiño, aumentou a emigración a outros continentes. A maior

parte dos emigrantes europeos dirixiuse a América, sobre todo a Estados

Unidos (que recibiu o 60% dos emigrantes), e tamén a Canadá, Brasil e

Arxentina.

- Comezou a aumentar a distancia económica entre os países desenvolvidos

e os subdesenvolvidos. Os países industrializados especializáronse na

elaboración de produtos manufacturados, que despois exportaban, mentres

que as colonias lles vendían materias primas aos países industriais. Os

6 Descendeu moito a mortalidade polos avances médicos, as melloras na hixiene e na alimentación. Por exemplo, melloráronse os servizos de sumidoiros, a recollida de lixo e de abastecemento de auga potable, multiplicáronse os hospitais ...

países industriais non permitían o desenvolvemento da industria nos países

colonizados para asegurarse así a provisión de materias primas e o

mercado para vendelas, eliminando a competencia.

Sexa como sexa, podemos concluír que a revolución industrial é un proceso de

cambio constante e crecemento continuo no que interveñen innovacións técnicas

(máquinas) descubrimentos teóricos (ciencia), capitais e transformacións sociais,

acompañado por unha renovación na agricultura, que permite o desprazamento dunha

parte das masas campesiñas ás cidades. Desde a revolución agrícola – gandeira do

período neolítico non se producira unha transformación tan profunda dos sistemas de

traballo e da estrutura da sociedade. A cidade substitúe ao mundo rural; a máquina ao

traballo manual; a fábrica ao taller; o artesanado case desaparece; o número de

asalariados aumenta sen cesar; todo cambia; a transformación é revolucionaria.

O liberalismo político:

Cando a burguesía se decatou de que os reis absolutos non ían cambiar a

fondo o sistema político, económico e social, xurdiu a necesidade de alcanzar o poder

para conseguir realizar cambios profundos e acabar co Antigo Réxime. Chamamos

revolucións burguesas ao proceso de conquista do poder por parte da burguesía. O

exemplo mais claro foi a Revolución Francesa (1789).

O liberalismo político foi o pensamento no que se apoiaron as revolucións

burguesas. Esta ideoloxía política deriva do pensamento ilustrado: foron os

pensadores da ilustración os que aportaron os principais conceptos do liberalismo

como a separación de poderes (Montesquieu) o a soberanía nacional (Rousseau).

Os principios que defende o liberalismo son:

- Igualdade xurídica e dereitos naturais. O liberalismo considera, en teoría,

que todos os individuos deben ser iguais ante a lei e ter os mesmos

dereitos, ao contrario do que sucedía no Antigo Réxime, no que había

privilexios reservados a determinados estamentos. Defenden que hai unha

serie de dereitos fundamentais que teñen todos os seres humanos e que

toda sociedade e sistema político debe defender e protexer. Estes dereitos

naturais son a liberdade7, a propiedade e a igualdade ante a lei. Pero na

práctica limitaron dereitos como o político, xa que o sufraxio quedou

7 Liberdade de movementos, de residencia, de pensamento, de opinión, de relixión, de reunión, de asociación, de traballo, de empresa, de mercado...

reservado aos homes que tiñan unha determinada capacidade económica

(sufraxio censatario), deixando fóra ás mulleres e a determinados grupos

pola súa cor ou etnia.

- Soberanía nacional. Fronte á soberanía real (do rei) de orixe divino

característica das monarquías absolutas do Antigo Réxime, o liberalismo

defendeu a idea da soberanía nacional, é dicir, a soberanía a ten o pobo.

- Separación de poderes. Fronte á concentración de poderes do Antigo

Réxime, o liberalismo defendeu a limitación do poder e a súa división

funcional en tres grandes áreas: executivo, lexislativo e xudicial, exercidas

por distintas institucións: Goberno, Parlamento e Tribunais. Con este

sistema pretendíase impedir as arbitrariedades e os abusos do poder.

- Constitucións escritas e declaracións de dereitos. A garantía dos dereitos e

liberdades e os poderes do Estado deben estar recollidos por escrito en

solemnes Declaracións de dereitos e fundamentalmente nunha constitución

ou lei suprema da organización do Estado. A primeira constitución foi a dos

EE.UU en 1787, seguida das constitucións da Francia Revolucionaria e a

Constitución española de 1812.

O liberalismo é a expresión ideolóxica dos intereses das clases burguesas,

convertidas nos grupos dominantes da sociedade no século XIX grazas ao

desenvolvemento e expansión da revolución industrial e o triunfo das revolucións

políticas.

Co paso do tempo o liberalismo dividirase en dúas tendencias:

O liberalismo doutrinario, que defende os intereses da clase alta:

soberanía nacional con sufraxio censatario.

O liberalismo democrático, que defende os intereses das clases

medias: soberanía popular e sufraxio universal.

O capitalismo:

As fondas transformacións económicas, políticas, sociais e ideolóxicas que se

produciron a finais do século XVIII e principios do XIX, relacionadas coa revolución

industrial e as revolucións liberais, trouxeron consigo a imposición dun novo marco

económico dominante: o capitalismo, caracterizado, entre outros trazos, pola defensa

da total liberdade económica como principio que debe dirixir o desenvolvemento.

A base ideolóxica do capitalismo está no pensamento liberal e a súa

explicación teórica nas obras dos chamados economistas clásicos: Adam Smith e

David Ricardo, defensores da idea da plena liberdade económica como principio reitor

básico do desenvolvemento.

Adam Smith, no século XVIII, defendeu a liberdade como o principio que debe

rexer a actividade económica. Defendeu que o mercado baseado no libre xogo da

oferta e a demanda é a base da riqueza dos individuos e das nacións. O Estado debe

intervir só para impartir xustiza entre os particulares e garantir a liberdade económica.