Atuqpa Chupan Riwistapi rimaykunaqa qillqaqkunapa siminmi.
ATUQPA CHUPAN RIWISTA
Ayllunchikqa sunqu rurunchikpim
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12
Kay Riwistaqa lluqsimun sapa supta killam
Qullana
Pablo Andrés Landeo Muñoz
Atuqpa Chupan Ruwaqkuna
Edwin Chillcce Canales
Hans Enciso Choquehuanca
Carlos Alexander Espinoza Huañahui
Yuly Tacas Salcedo
Riwistapa uyanta ruwaq / Chuyanchaq
Alex Ramos Arancibia
Qillqa tinkuchiq
Yuly Tacas Salcedo
Yachachiqkuna yanapaq
César Itier
Gonzalo Espino
ISSN
2225 - 7268
Hecho el Depósito Legal
Nª 2011 - 14559
Maskaykuwaychik
991973638 / 276 2421
KAY RIWISTAPI
ATUQPA CHUPAN RIQSINAPAQ 7
ATUQPA RIMAYKUY
Yuly Tacas Salcedo / “Tunpallata cambiyanmanchik ichaqa mana
llunpaytachu”: Rimaspa Arquímides Tacas Chaupínwan 13
ATUQPA YACHAYNIN
César Itier / Kunan Piruwpi qichwa rimay 19
Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier / Kunan paraguaypi
guaraní rimay 27
Pablo A. Landeo Muñoz / José María Arguedaspa iskay willakuyninpi
runakuna qullusqanmanta ayllukunapa iñiyninkumantawan 33
Yuly Tacas Salcedo / Wañuypa musuq kawsayni: Inocencio Mamanipa
iskay harawinpi 55
Edwin Chillcce Canales / Ayllum chawpihina iskay tistimunyokunapi 63
ATUQPA YUYAYNIN
Sylvia Falcón / Takikuna uqarisqa 73
Pablo A. Landeo Muñoz / Pobrilla wakchalla 75
ATUQPA SUNQU RURUN
Gloria Cáceres Vargas
Huk-kaq taki 83
Iskay-kaq taki 84
Kimsa-kaq taki 85
Tawa-kaq taki 86
Pichqa-kay taki 87
Suqta-kay taki 88
Javier Heraud
El río / Mayum kani (Fredy Roncallapa runasimiman tikrasqan) 89
Saujina
Kuyakusqay allpallay 97
Mana piniyuq 98
Ranra ñanpi 99
Inocencio Mamani
Teofanoj Qutimunka 101
Teofanoq kutimunqa 102
Yachaynyojj jatun maestruyman 103
Yachayniyuq hatun mayistruyman 105
Fredy Roncalla
Puriq payachamanta 107
ATUQPA SIMIN
Los hijos de Babel. (Yuly Tacaspa ruwasqan) 111
Escritura Quechua en el Perú. (Pablo Landeopa ruwasqan) 113
Killalluqsimun / Cuando sale la luna. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna) 117
Noqanchis: lliwpaq revistanchis / Likaykuy. (Atuqpa Chupan
ruwaqkuna) 119
QILLQAQKUNAMANTA 123
“José María Arguedaspa pachaq wata paqarimusqanpi”
–«Kawsayninchikqa qunqayllapiñachiki kanqa» nispam nirqanchik José María
Arguedas wawqinchikpa sunqu rurun tuqyasqan punchawmanta. Chimbote llaqtapi
puriq masinchikpa pampakusqan punchawpiqa waqaytapas llakikuytapas
qunqarispanchikmi, runakunapa chawpinpi paykunaman tikrakuspanchik
danzaqkunawanpas takiykurqanchik, tusuykurqanchik, ancha ayllusqa
wawqinchikpa munasqanpihina. «Kunan pachamantaqa yana puyukunawan
maytusqallam kawsakusunchik.» nirqanchiktaqmi. La Molinapa Cieneguillapa
urqunkunapi tayta Intipa kanchiriynin wañuykuchkaptin. «Chaynasqallam
wawqinchik runakunapa imayna haykayna kawsakusqankuta qawaykusunchik,
simillanchiktapas mana kicharispa, chiri wayrakunawanpas rawraq
rupaykunawanpas ñakaristin, mikusqapas mana mikusqapas.» Nispataqmi
nirqanchik Pachamamapa sunqunman Arguedasninchik yaykuykuchkaptin.
Chaymantaqa hanaymanpas uraymanpas puriykacharqanchikmi puyu
wayrakunallata millpuykuspa, chikankaray llakikuyninchikwan imayna mikuy
kasqantapas qunqarispa. Qapaq apukunapa, ñawpa willkanchikkunapa
munayninchiki karqa muspaypihina kawsaymanta rikcharispanchik, Watyakuripa
punchawninkunapihina musuq llamkaykunata kanchirinanchikpaq. Kayqayá
kunanqa, kay qipa runakunarayku, miski rimayllata qallayriykuchkanchik…
Hanaymanta Atuq qamñataqyá rimariykuy. Amayá ñuqallaqa, rinrillaykitapas
nanachiymanmi.
–Allinmi Uraymanta Atuq. Ñuqañataqyá rimaykullasaq, atistin mana
atistinpas.
–Rimaykullasqay mana allin kaptinqa pampachaykuyá, hinaspa qallariykuy.
–Llantullapi kawsaq masillay, watantin watantin mana rimaqpa qallunqa
sumaqllatam paskarikun utaqmi watarikurqun tinkusqalla rimaykuna sunqunchikta
kanchiriykuptin.
ATUQPA CHUPAN RIWISTANCHIK
RIQSICHINAPAQ
Mitmaqkunahinam ñawpa pachamantaraq kunan pachakama
purimurqanchik hanay urqukunapipas lamarqucha patanpi llaqtakunapipas. Chayna
purisqanchikpim Watyakurilla taytanchiktapas riqsirqanchik, Jose María Arguedas
wawqinchikwanpas puriykacharqanchik Obrajillopi Chimbote llaqtapipas. Paytam
kallpanchayarqanchik aswan challwasapa llaqtamanta qillqaykunanpaq, hyerru
makinakunamantapas, qullqiwan runakunapa sunqun ismusqanmantapas.
Arguedastaqa kanchiriykurqanchikmi ayllunchikkunapa qallariq ñawin
kasqanmanta, qullanan kasqanmanta. Chayna kaptinpas wañuyllamanta
qichuytayá mana atirqanchikchu. Wawqillay, runapa nanayninqa payllapam. Llapa
imata ruwaspanchikpas wañunanpaq nanaynintaqa manam atichwanchu
nanaychakuyta. Ñuqanchikqa, wawallaraq kasqanmantaraqmi Arguedasninchikta
qawarqanchik wañuywan takanakusqantapas…
–Hanaymanta Atuq, pisillatapas nanayninchikta qunqarispayá
rimaykusunchik kay qipa runakunawan, ñawichasqa waynakunawan Lima llaqta
patankunapi paykunawan tinkusqanchikrayku.
–Chikankaray llaqtapa sunqunpi tiyaykuspanchik, yachaysapa
wiraquchakunahina rimaykuchkanchik. Chaynaspanchikpas ñuqanchikqa manayá
kastillasimipichu rimanchik. Kunanpachapi atuqkunaqa imaynas runasimipi
rimanakuchkanmanku? nispankuchá wiraquchakunaqa tapukunku. Ariyá!
Ñawpapachapihinam kay llaqtaqa ñuqanchikpaña. Aswan chayna kananpaq,
willkakunapa apukunapa munayninkupihina kanchiriykusunchik wawqinchikkunata
Atuqpa Chupan riwistata paqarichinankupaq, kallpanchikwan kallpanchakuspanku
rimayninkuta mastarichinankupaq.
–Ji, Ji, Ji! Imaynanpitaq riwistankuta chupanchikwan suticharqaku?
(Wawqillay, suti churaypiqa ñuqanchiktapas llalliruwanchikmi. Pisillatapas manam
musyakurqanchikchu).
–Manayá, wawqi… Manayá musyakurqanchikchu. Ñuqanchikpi aswan
iñinankupaq saminchaykusun llamkayninkuta runasiminchik sumaqlla yupaychasqa
kananpaq.
–Tapunakurqanchiktaqmi «Ima suyutaq kay Perú suyuqa? imañataq
runakunapa sisihina ruwayninkupas, umankumanta kaynaña imakunata
8 / PUSAQ
Atuqpa Chupan Riwista
lluqsichiypas? upayanapaqhina wañuy kawsay rimaykunapa chawpinpi, llapantin
suyukunapa ayllunisqankupi chinkasqahina kawsakuyqa, imataq?» nispanchikmi
tapunakurqanchik, machasqahinalla uma muyuwan puriyninchikpi, anaqpacha
tuqpiqhina wasikunata qawa–qawarista, chay wasi ruwaykunapi
llamkapakuspanchik. Chayna purisqanchikpim runa wawqinchikkunataqa
riqsirqanchik, aqupampakunapi, urquchakunapa qichqankunapi
wasichakusqankutapas. Chay ayllukunapa sunqunmantam lluqsimun Atuqpa
Chupan Riwistaqa. Kunanpachakunapi imapaqtaq allin runasimillapi qillqaykuy?
Imapaqtaq ñawpa simillanchikpi hamutaykunaqa? Kay tapukuykunachá
wiraquchakunapa, mistikunapa siminpi, wakin wawqinchikkunapa siminpipas.
Ñuqanchikqa kutichisunchik: umanchikmanta ima hayka allin
paqarichimusqanchikkqa llapanchikpam. Runasimipi rimaypas, hamutaypas
allinmi, llapa imakunamanta qillqayqa aswan allinmi. Runasimiqa sisihina
runakunapa siminraqmi, chaymi mana qullunanpaq rimana, qillqana, riwistakunata
maytukunatapas paqarichispa mastarichina llapantin pachapi suyukunapi.
Hanaymanta Atuq, wawqinchikkunaqa llamkayta atinqakum… Atinqakun!
–Chaynam kanqa wawqiy, chaynam kanqa! Ñuqanchikqa yachanchikñam.
Pacha tikraymi musuqmanta qallarin!
Perú, aya marqay killa, iskay waranqa chunka hukniyuq watapi.
ISQUN / 9
Atuqpa Chupan Riwista
“Tunpallata kambiyachmanchik ichaqa ama yunpaytachu”
Arquimedes Tacas Chaupínwan rimasqanchik
Yuly Tacas Salcedopa ruwasqan
Kay qallariq riwistanchikpim,
rimaniku Santiago de
Lucanamarca distrito, provincia
Huanca Sancos, departamento
Ayacucho runawan, paypa
sutinqa Arquímedes Tacas
Chaupínmi. Payqa achka
watatañam arpachanta tukakun,
chaymanta kay kimsa qayna
watakunapim hatun atipanakuy
navideño “de músicos y bailarines” sutiyuqpi primer pwistupi lluqsimurqa.
Lima llaqtamanqa chayamurqa warmalla kachkaspanraq, chay sasachakuy
waranqa isqun pachak pusaq chunka kimsayuq watakunapi. Payqa sullka
wawqinkunata aparikamuspa kay hatun llaqtaman ripukamurqa. Manañam
allinñachu kawsanankupaq llaqtankuqa karqa. Chayraykum, kay Lima llaqtapi
imakunapipas llamkaspa kawsakurqa, chaynalla arpatapas tukakurqa, ichaqa mana
chaytallachu yachan guitarra, violintapas tukarqam, chaymantaqa arpachawan
allinta tinkurquspan manaña saqinakunkuchu, chaynaspallanmi kawsakullan.
Mana pipas yachachirqachu arpa tukayta, kikillanmi huk arpistakunata qawa-
qawaspa yacharqa, chaynam nin: “Taksaymantaraq arpa tukayta yacharqani, wakin
musikukunata qawaspa kikillaymi yacharqani. Manam pipas yachachiwarqachu.
Ñuqaqa yacharqani tukaytaqa secundaria nisqan tukuruspayña”. Kayta ruwaspa
payqa yunpaytam kusikun chay llapa runamasinkunata tusuchispa takirichispa
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011 - 12, pp. 13 - 15
Cortesía: Centro Social Asunción de Erpa.
Atuqpa Chupan Riwista
anchatam paytaqa kuyanku takikuynintahina. Kaytapas musiyanmi huk runapa
llaqtanman rispanpas. Chaymi huklawkunapi kustumbrinta mastarichin mana pipas
qunqananpaq.
Chaymanta willawanku llaqtanpi chay ñawpa fiyestakuna imayna
kasqanmanta: “Punta fiestakunaqa karqa lliw, lliw participaq uchuy hatun runakuna;
pachahinallanwanmi tusuqkunapas tusukurqaku mana riki karqachu chay
wachakakuna, vistimintakuna, unifurmikunapas, chayta qawarqani Navidad1
tusuqta warmallaraq kachkaspay, hinaptinpas manayá qullqillapaqchu chay
tusuqkuna tusurqachu”. Kayta nispan, payqa niwanchik imayna kunanqa hukman
tikrakun kustumbrinku: “Kunan punchawqa manañam runamasiykunaqa
ñawpahinallachu pinsanku, huk runakuna hamusqanraykum „sectas
evangelistaskuna‟ fe nisqanninchikqa asllaña, hinaspanmi ñawpa tradicionkunaqa
chinkachkanñam hukmanmi kunan watakunapi rikurimuchkan”
Chaykunan llaqtanpi rikurichkan, ichaqa wakin runamasinkunaqa huklaw
llaqtamanta apamunku hukman kustumbrikunata, chayta pay nisqanpihina ruwanku
“qunqaspataq icha mana yachaspankutaq chay kustumbrikunata musuq ruwana
nispanku, apamunku”. Kayta Arquimedes Tacas achka watamantaña llaqtanta
kutispa qawarqa, chaymanta nin: “ñuqapa allinmi tunpallata cambiyanmanchik
ichaqa mana yunpaytachu, custumbrinchiktaqa rispitananchik „estilunchikqa
hukllam‟ mana achkachu”. Chaypitaq chay wakin runamasinkunapa
rikchayninkunapi allinllam apamusqan ichaqa manataq llapayninpaqqa chaynachu.
Chaymanta paypas niwanchik imayna chay: “„encargadukunapas‟ manañam
ñawpahinallachu fiyestata ruwanku, hukmantaña”, hinaspanmi hamutan
“paykunaqa mana kwintata qunkuchu utaq yachaytukuspa huk custumbrikunata
ruwachkanku kustumbrinchikmi nispanku”.
Chaytam rimaynin tukunanpaq niwanchik: “Chaynállach kambio, modernidad
chayarun runakunapa llaqtaman. Kunanqa ímach kay watakunapi kanqa”
14 / CHUNKA TAWAYUQ
1 Kay tusuytaqa huk llaqtakunapi Wayliyawanmi sutichanku, ichaqa provincia Huanca Sancuspiqa
tawantin distritunpi Navidad tusuywanmi sutichanku. Kay tusuytaqa watan watan ruwanku 25 diciembre
killapin utaqmi Bajada de reyespipas enero killa qallaykuqta niñucha Jesusta muchaspanku. Kay
fiyestapi iskay utaq tawa kumparsakuna plazapi tupaykunku, chaypim musikukuna, tusuqkunapas
tukuy punchaw atipanakunku.
Yuly Tacas Salcedo
Payqa kay hatun llaqtaman
chayamuspan arpachanta, kustum-
brinkunata apakamurqa, chaylla
kunan punchawkunaqa wakin
runamasinkunawan “Navidadtapas
kaypim musuqmanta kawsarirqa-
niku llapam ayllu masiykuwan”.
Ñawpa pachakunapi, kay
kustumbriqa mana karqachu
chaymanta paykunaqa paypa
nisqanpihina “institusiyunta furmaruniku chayta ruwaniku kay Lima llaqtapi
llaqtayniykupi ruwasqanhinatam”. Chay Federación Distrital de Instituciones de
Lucamarca, FEDIL nisqanpi distrito de Lucanamarca llapa anexunpiwan sapa wata
kimsa dumingo punchaw enero killapim huñunakuspanku kustumbrinmanhina kay
hatun llaqtapi ruwanku. Kayta ruwaspa paykunaqa kustumbrinta mana chinkachiyta
munankuchu, astawan wawankunapa sunqu rurunpi mastarikunanta munanku.
CHUNKA PICHQAYUQ / 15
Cortesía de Wilfredo Tacas Chaupín
Pisi rimayllapi:
Kaypim rikusun imayna Piruwpi qichwasimi kunan kasqanta, sapa
departamentonkunapi qichwa-rimaqkunap hayka kasqanta chaykunapi
achkayasqanta pisiyasqanta ima, imayna Estado liykunata paqarichispa
qichwasimiman sayapakusqanta, iskuylakunapi kulihyukunapi qichwasimi
yachachinanpaq kamachimusqanta.
Aysaqnin rimaykuna:
Qichwarimay, runasimi, Piruw, ley
Piruwmi wakin qichwa-rimaq llaqtakunamantaqa achka qichwa-rimaqniyuq.
Kunanqa qichwasimiqa pallqa ñanmanchus-hinam chayachkan: kawsariymanchus
icha chinkapuymanchus purichkan? Hukmantaqa mana ñawpaq kay rimayqa
kunanhina yupaychasqachu karqan: kunanqa radiopi, liwrupi, internetpi,
peliculakunapipas uyarichikuchkan; hinaspa qipaman rikunanchikpihina kikin
Estadom leykunata paqarichispa qichwasimiman sayapakun, wakin iskuylakunapi
* El habla quechua en el Perú actual
1 Institut National des Langues et Civilisations Orientales (París, Francia). Zenobio Ortizpa Lydia Cornejopa yanapasqanmi qichwasimiman tikrani. Carmen Gonzáleztam usparani, aradisini cuadrokuna rurasqanmanta.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 19 - 26
KUNAN PIRUWPI QICHWA RIMAY*
César Itier1
qichwasimimanta liyiyta qillqayta yachachillantaqmi. Hukmantataqmi hatun, huchuy
llaqtakunapi tiyaq qichwa-rimaqkunaqa kastillanuta yachaspa manaña qipa wiñay
warmakunaman qichwasimita rimapunñachu. Kaypim willarisqayki imayna Piruwpi
qichwasimi kunan kasqanta, qichwa-rimaqkunap hayka kasqanta, imayna leykuna
kasqanta ima.
1. Haykam maypim qichwa-rimaqkuna kan?
Pasaq censokunam kayhinata qichwasimipi ñawi kichaqkunata yuparqan:
Manachus-hina chayqa allin yupasqaraqchu:
1. wakin runakuna censo ruraqpa ñawpaqninpi pakakuspa « yo no hablo
quechua » niptin;
2. censo ruraqkuna karupi kaq huchuy istansyakunaman mana chayayta
atiptin;
3. iskaynin simipi ñawi kichaqkuna mana qichwa-rimaqkuna ukupi
yupasqa kaptin.
Chaymi riki qichwa-rimaqkunaqa qanchis utaq pusaq millonesman
chayanman. Paykunamantaqa tawa millon kuraqraqchá Piruw llaqtapi kanman.
Hatun llaqtakunaman ripuq runakunaqa pisillatam qipa wiñay
warmakunaman qichwa rimayninta saqin. Wakin kampukunapipas kaqllataqmi
runakuna manaña wawan qichwasimi yachananta munanñachu. Chaymi qichwa-
rimaqkunaqa kastillanu-rimaqkunawan tupanachisqaqa Piruwpi pisillam kapun.
1940 watap censonmanhina Piruw runakunamantaqa yaqa kuskanninmi
qichwasimipi ñawi kichaqkuna karqan. 1993 watap censonmanhinataqmi pichqa
Atuqpa Chupan Riwista
20 / ISKAY CHUNKA
Perú 3 730 000
Ecuador 500 000
Bolivia 2 100 000
Argentina 300 000
Colombia 20 000
Llapanmi 6 650 000
watayuq pichqa kuraq watayuqkunamantaqa pachakmanta chunka suqtayuq suqta
-partiyuqnin (16,6%) « qichwasimipim ñawita kicharini » nispa nirqan.
KAYHINAM PASAQ CENSOKUNAMANHINA PIRUWPI QICHWASIMI RIMAQKUNA
2007 watap censonmanhinaqa kay departamentokunam achka qichwa
rimaqniyuq: Apurimaq, Wankawillka, Ayakuchu, Qusqu, Punu, Anqash, Wanuku.
Wakin 18 departamentopipas qichwasimitaqa rimallankutaqmi manaña qichwa-
rimaq achka kachkaptin.
2007 WATAP CENSONMANHINA
KAY DEPARTAMENTOKUNAM ACHKA QICHWA-RIMAQNIYUQ
César Itier
ISKAY CHUNKA HUKNIYUQ / 21
1940 1993 2007
llapan
pirwanukuna
7 023
111
22 639
443
28 220
764
qichwa
rimaqkuna
3 300
862
3 750
442
3 728
136
47% 16,6% 13,2%
pachakmanta hayka kasqan: yupaynin:
QICHWA KASTILLANU QICHWA KASTILLANU
Apurimaq 71,5% 28,1% Qusqu 545 393 485 609
Wankawillka 64,6% 35,1% Lima 479 347 7 205 669
Ayakuchu 63,9% 35,7% Punu 441 174 387 580
Qusqu 52,0% 46,3% Ayakuchu 347 413 194 094
Punu 38,5% 33,8% Anqash 303 081 653 159
Anqash 31,6% 68,1% Wankawillka 259 251 140 862
Wanuku 28,9% 70,6% Apurimaq 255 692 100 489
Lima 6,2% 93,2% Wanuku 194 833 475 958
Rikusqanchikpihinaqa pichqa pachak waranqahinam qichwa rimayniyuqkuna
Lima departamentopi tiyan. Paykunamantaqa pachakmanta isqunchunka
pichqayuqninmi Lima Metropolitanapi tiyan (INEI 2008). Chayqa chaychika Lima
departamentopi qichwasimi rimaqkunam Qusqu departamentopi runakunaman
aypachkanña. Tukuy Piruw llaqtakunamantapas Lima llaqtam kunanqa achka
qichwa-rimaqniyuq. Chay qichwa-rimaqkunaqa pisillatam qipa wiñay
warmakunaman qichwa rimayninta saqin. 2007 watapi pachak pirwanumanta isqun
kimsa-partiyuqninmi (9,3%) llaqtapi tiyaspa qichwasimita yacharqan, kimsachunka
qanchisniyuq pichqa-partiyuqnintaqmi ayllupi tiyaspa yacharqan (37,5%). Qusqu
llaqtapipas qichwasimiqa kastillanuwan kuchunchachikunmi: 1993 watap
censonmanhina pichqa watayuqmanta chunka tawayuq watayuqkama warmakunap
pachakninmanta chunka hukniyuq isqun-partiyuqninmi (11,9%) « qichwasimipim
ñawita kicharini » nispa nirqan (INEI 1994). Chay qichwa-rimaq warmakunaqa
kampumanta hamuqkunachá riki. Qusqu llaqtapi tiyaqkunaqa manachus-hina
chaypi nasiq wawankunaman qichwasimita saqinchu. Chayqa hatun llaqtakunaman
hamuqkuna achka kaptinmi 1993 watamanta 2007 watakama qichwasimipi ñawi
kichaqkunaqa llapan pirwanukunap chunka kimsayuq iskay-partiyuqllanman
chayan (13,2%).
1993 watamanta 2007 watakamaqa qichwasimipi ñawi kichaqkuna ichaqa
achkayanmi yaqa pachak waranqa runamanhina, ayllu runa achka wawayuq kaptin.
Chayqa qichwa-rimaqkunaqa kunanhinachá qipa watakuna kanqa, may
lawkunapiqa ichapas achkayanqa.
Andrés Chirinospa rikuchiwasqanchikpihina2 (1998: 455), runap wakcha
kayninmi qichwasimita kawsachintaq qintichintaq. Chakrallamanta uywallamanta
kawsakuqkunam qichwasimita kawsachichkan. Chaymi Piruwpa wakcha-wakcha
kaq chunka provinciankunapiqa pachak runamanta pusaqchunka kimsayuqnin
(83%) Piruwpa huknin ñawpa rimayninpi ñawinta kicharirqan. Runakuna hatun
llaqtakunaman hamuspa, rantiywan purispa, istudyaspa wakcha kaynin
tukukuchkaptintaq « qichwasimita amaña rimasaqñachu » nispa nin qichwasimiwan
Atuqpa Chupan Riwista
22 / ISKAY CHUNKA ISKAYNIYUQ
2 CHIRINOS, Andrés, « Las lenguas indígenas peruanas más allá del 2000 », Revista Andina, Año 16, N° 2, diciembre 1998, pp. 453 - 479.
mana imaman aypaspa. Chaymi qichwasimi qintiykukuchkan. Pitaq wakchakunap
simintari rimayta munanman?
Runakuna hatun llaqtakunaman ripuptinmi qichwasimipi ñawi kichaqkunaqa
1981 watamanta 2007 watakama kay departamentopitaq pisiyan chay
departamentopitaq achkayan. Kay cuadropi rikusqanchikpihina qichwa-
rimaqkunaqa 1981 watamanta 1993 watakama Limapi yapaykukupun. Yachanchik-
hinam chay watakunapiqa sipinakuy karqan, chaymi achka ayllu runakuna Lima
llaqtaman ripunku. Hinaspa kaytapas kay iskay cuadrokunapi rikullasuntaq:
Ayakuchumanta Wankawillkamanta hamuq runakunam Limapi tiyaq qichwa-
rimaqkunata achkayaykuchin: Ayakuchu departamentopi pachak
tiyaqkunamantaqa iskaychunka pichqayuqninmi (25%) chay sipinakuy timpupi
astakun. Chay sipinakuy timpu tukukuptin Ayakuchu Wankawillka
departamentokunapi qichwa-rimaqkuna achkayayta qallaykullantaq, chaypi qipaq
runakunap wawan nasiptin, ripuqkuna kutiptin. Limapitaqmi qichwa-rimaqkuna
pisiyayta qallarin ayllunman kutipuptin, Limapi qipaq runakuna warmankunaman
qichwa rimayninta mana saqiptin.
1981, 1993, 2007 WATAKUNAP CENSONKUNAMANHINA
ACHKA QICHWA-RIMAQNIYUQ DEPARTAMENTOKUNAPI
QICHWASIMIYUQKUNAP ACHKAYASQAN PISIYASQAN
César Itier
ISKAY CHUNKA KIMSAYUQ / 23
KAYPIPAS RIKUSUN
QICHWASIMIYUQKUNAP CHAY KIKIN ACHKAYASQANTA PISIYASQANTAPAS
2. Estadop imakuna qichwasimipaq rurasqan
1975 watapim qichwaqa Piruwpi oficial nisqa chaninchasqa rimayman tukun,
kastillanuwan qichwasimiwan kuskalla purinanpaq. Chay watakunapiqa Piruw
llaqtallapim America Latinapi chayhina leyta rikurichirqanku ñawpa rimayninta
hanaqman lluqsichinanpaq. Chay leywanqa qichwasimi aswan yupaychasqa karqan,
kunankamapas rikurin chay leypa qichwasimi sayarichisqan. 1979 watap, 1992
watap constitucionninkunaqa manam qichwasimita Piruwpa chaninchasqa
siminpaqchu riqsikurqan. Aswanmi kunan constitucionqa 1992 watapi
paqarichisqaqa nin:
« Leypa nisqanmanhina » nispaqa « departamentokunam leyta paqarichispa
ñawpa siminkunata chaninchanman » ninmi. Chaymi wakin region gobiernokunaqa
ordenanza regional nisqata ruran ñawpa rimayninta chaninchananpaq. 2007 disimri
killap 30 punchawninpim Qusqu llaqtap gobiernon ordenanzata paqarichispa nin
« qichwasiminchiktaqa regionninchikpa hinantin iskuylakunapi colegiokunapi
Atuqpa Chupan Riwista
24 / ISKAY CHUNKA TAWAYUQ
universidadkunapipas yachachichunku » nispa, « pi autoridadpas funcionariopas
qichwasimitaqa yachananpunim pisillatapas » nispa. Hinallataqmi 2008 marsu
killap 19 punchawninpi Ayakuchu llaqtap gobiernon kastillanusimita qichwasimita
ashaninkasimita ima chaninchasqa siminkunapaq riqsikupun, primer grado de
primaria nisqamanta quinto de secundaria nisqakama tukuy iskuylakunapi
qichwata utaq ashaninkata yachachinanpaq kamachispa. Apurimaq llaqtataqmi
2007 hulyu killap 26 punchawninpi kamachin ima gobierno regionalpa
paqarichisqan qillqakunapas kastillanupi qichwasimipiwan ima rikurinanpaq:
publicidad nisqapi, tukuy impresokunapi cartelkunapi letrerokunapi medios de
comunicación nisqapipas.
1997 watamantapachaqa qichwa-rimaq aymara-rimaq llaqtakunapi chay
simikuna yachayqa allinmi poder judicial nisqapi puesto qusunaykipaq. 2001
watamantataqmi jueces de paz nisqakunaqa chay simikunata yachanan chay
llaqtakunapi llamkananpaq. Hinallataqmi medicina derecho carrerakunapipas
qichwasimita istudyana, ichaqa universidadkunaqa pisillatam yachachin.
1975 watapi Piruw qichwasimita chaninchasqa siminpaq riqsikuptinqa
« sapa qichwa rimaykunapaq qillqayta rurallasuntaq » nispa nirqan. Chaymi
Alfabeto Básico Quechua nisqata rurarqan 1975 watapi leywan paqarichispa.
1976 watapitaqmi Ministerio de Educación gramaticakunata diccionariokunata
rurachispa tukuy iskuylakunaman aypun. Chayqa pichqa qichwa rimaypim karqan:
qusqu-qulla simipi, chanka simipi, wanka simipi, waylas simipi, kashamarka simipi
ima. 1985 watapim Piruw gobiernoqa qichwasimipaq alfabeto nisqata
chanincharqan 1975 watapi rurasqantahina, kimsa vocalniyuqtañataq.
Kunankamapas manaraqmi estandar nisqa simi kanchu televisionpaq
piryudikukunapaqpas, hinallataqmi chay sapa pichqa rimay nisqaypaqpas.
Chayqa qichwasimi yachaqkunap qillqaqkunap makinpiña.
1975 watamantapacha Piruwpa ñawpa rimayninkunapaq Estadop
rurasqankunaqa pisilla kachkaspa waranqa-waranqa kampupi iskuylapim
iskaysimipi yachachiyta puririchin, achka mayistrukunatam iskaysimipi
yachachirqan, achka-achkatam qichwasimipi liwrukunata paqarichin Ministerio de
Educacionpa rurasqanta ONG nisqakunap rurasqantapas. Wakin
universidadkunapipas iskaysimipim yachachiqkunata yachachin. Chayqa
César Itier
ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ / 25
kaykunam: Universidad Santiago Antúnez de Mayolo (Waras llaqta), Universidad
Nacional de Educación (Lima llaqta), Universidad Nacional del Altiplano (Punu
llaqta). Qichwasimi mana qiparikunantam educacion bilingue nisqaqa munan,
qipa wiñaykunaman qichwata saqiyta munan; pirwanukunap sumaqlla
riqsinakunanta yupaychanakunanta, qipa watakunapi mana chiqninakuspa allin
kawsayta tarinantapas munallantaqmi.
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
INSTITUTO NACIONAL DE ESTADÍSTICA E INFORMÁTICA, Censos
Nacionales de Población y Vivienda, 1981, 1993 y 2007. En: http://
www.inei.gob.pe/.
CHIRINOS, Andrés, Perumanta hatun kamachina. Constitución política del Perú,
1993. Traducción de Andrés Chirinos Rivera. Lima, Fondo Editorial del
Congreso, 1993.
CHIRINOS, Andrés, “Las lenguas indígenas peruanas más allá del 2000”. En:
Revista Andina, Año 16, N° 2, diciembre 1998, pp. 453 - 479.
Atuqpa Chupan Riwista
26 / ISKAY CHUNKA SUQTAYUQ
Pisi rimayllapi:
Kunanqa Paraguaymi Sud Americapi anchata kallpancharikuchkan ñawpa
siminkuna huqarinanpaq. Paraguaypiqa guarani sutiyuq ñawpa simintam yaqa
llapallan runa riman. Kaypim rikusun imayna kay guaranisimip Paraguaypi
ñawpaqmanta kunankama kawsasqanta, waytarinanpaq Estadop leykuna
paqarichisqanta, chay leykuna chanintapuni huntachinanpaq ima sasa
puriykunawanpas tupasqanta.
Aysaqnin rimaykuna:
Guarani, Paraguay, ley
Kunanqa Paraguayllam Sud Americapi anchata kallpancharikuchkan ñawpa
siminkuna huqarinanpaq. Hinaspapas Paraguayllapim yaqa llapallan runa riman
ñawpa siminta: pachakmanta isqunchunkanmi (90%) guaranisimita riman. Guarani
-rimaqkunaqa qanchis millonman chayan2. 2010 watapim Paraguay nasyunqa
rimayninkunamanta leyta paqarichin, Ley sobre lenguas sutiyuqta. Chay leyqa
kastillanutawan guaranitawanmi Estadop tukuy puriyninpipas kuska kananpaq
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 27 - 32
Kunan Paraguaypi guarani rimay*
Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier1
* El habla guaraní en el Paraguay de hoy
1 Zenobio Ortizpa Lydia Cornejopa yanapasqanmi qichwasimiman tikrayku. Sophie Baillonwan Joséphine Castaingwan INALCOpi (Institut National des Langues et Civilisations Orientales - París, Francia) qichwata istudyarqan. César Itier, Lydia Cornejo, Zenobio Ortiz INALCOpi qichwasimita yachachin.
2 Argentinap noroeste provinciankunapim 100 000 guarani-rimaqkuna kan, Buenos Aires llaqtapi 200 000 rimaqkuna tiyan, Sao Paolo llaqtapitaq 100 000 rimaqkuna tiyan.
churan. Kaypim willarisqaykichik imayna kay guaranisimip Paraguaypi
ñawpaqmanta kunankama kawsasqanta, Estadop leykuna paqarichisqanta, chay
leykuna chanintapuni huntachinanpaq ima sasa puriykunawanpas tupasqanta.
1. Guaranisimip ñawpaq kawsaynin
Guaranisimiqa achka simiwan kuskam aylluchasqa. Chay simikunaqa tupi-guarani
sutiyuq ayllum. Tupi-guarani simikunataqa manam Paraguayllapichu runakuna
riman: Argentina, Brasil, Guayana Francesa, Peru, Bolivia llaqtakunapipas
rimallantaq. XVI siglopi ispañulkuna Americaman chayamuptinqa Bolivia
yunkakunamanta Brasilpa lamarqucha patankamam Paraguaypipas
guaranisimitaqa runakuna rimarqan. Ispañulkuna pisilla kaspam llaqtayuq
warmikunawan kasarakuspa chay llaqtayuqkunawan ayllunchakurqan. Chaymi
mestizo runa rikuripun, kastillanuwan chaqrusqa guarani rimayniyuq. Chay rimayqa
guarani criollo sutinchasqam. Wakin runakunataqmi ispañulkunawan mana
chaqrunakurqanchu. Jesuitakunap hatarichisqan llaqtakunapi reduccion sutiyuqpi
tiyarqan. XVII siglopim jesuitakunaqa guaranisimita qillqanapaq hukllacharqan,
hinaptinmi guaranisimimanta qillqakuyqa guarani runakunamanpas mastarikurqan.
1768 watapi jesuitakuna qarquchikuptinmi reduccionkunapi rimasqa guaraniwan
guarani criollo nisqawan huñunaykukun, chaymi Jopará sutiyuq kunan rimasqa
guaranisimiqa XVIII siglo tukuyta rikurirqan.
XIX, XX siglokunapitaqmi guaranisimiqa Paraguay llaqtayuqkunap kikin
unanchayninman tukurqan, Argentina, Brasil, Uruguay 1868-1870 watapi
awqamuptinku, hinaspa 1932-1935 watapi Paraguay Boliviawan awqanakuptin ima.
Guaranisimipim chay awqanakuypi paraguayokunaqa qillqata apachiq, hinaspapas
guaranipim awqanakuyman riq runakunap takiynin kaq. Hinantin ejercitopas yaqa
guaranisimillatam rimaq, soldadokuna guarani-rimaq kampu runakunalla kaptin.
General Stroessner dictadorqa –1954 - 1989 watakunapim kamachikun–
unanchaytahinam guaranisimita hapipakurqan, manataqmi imatapas rurarqanchu
chay simi kallpachananpaqqa. Chaymi una-unay mana guaranisimipi achkatachu
qillqarqanku. Chay watakunapiqa guaranisimipi literaturapas manam ancha
karqanchu.
Atuqpa Chupan Riwista
28 / ISKAY CHUNKA PUSAQNIYUQ
2. Guaranisimip kunan kawsaynin
Kunanqa pachak paraguayomanta tawachunkanmi (40%) guaranisimillata riman.
Pachak paraguayomanta qanchisllanmi (7%) kastillanullata rimaspa mana
guaranisimita yachanchu.
Paraguayokunamantaqa kuskanninmi chay iskaynin simita riman,
wakintaqmi wak Paraguaypa ñawpa siminkunata riman. Achka kampu runam
guaranita riman: kampupiqa pachak runamanta qanchischunka tawayuqninmi
(74%) sapa punchaw guaranisimillata riman, iskaychunka kimsayuqninmi (23%)
iskaynin simita riman. Hatun llaqtakunapipas guaranisimita rimallankutaqmi:
Asuncion llaqtapi pachak tiyaqkunamanta tawachunka hukniyuqnin (41%) wasinpi
kastillanullata rimaptinpas chay kikin llaqtapi tawachunka isqunniyuqninmi (49%)
iskaynin simimanta wasinpi riman.
Kastillanusimim medios de comunicación nisqapi guaranisimita llallin:
piryudikukunaqa kastillanusimipim; yaqa religionmanta qillqasqakunallam
guaranisimipiqa. Televisionpipas maynillanpim guaranisimipiqa willakun. Aswanmi
achka llaqta radiokuna guaranisimipi uyarichikun, yaqa llapanqa comunidad
religiosakunap rikurichisqanmi. 2006 watapim paqarirqan guaranisimipi
piryudikuqa, Ára sutiyuq. XIX siglomantapacha mana guaranisimipi piryudikuqa
karqanchu. Kunanqa sapa killam publicakuchkan, qipamanqa sapa simana sapa
punchawchá publicakunqa.
Estadop oficinankunapipas kastillanupim riman, kastillanullapitaqmi qillqan.
Estadop kumun empleadonkunawan ichaqa guaranisimipim runakuna riman,
qillqanapaqtaqmi kastillanullapi. Tribunalkunapipas hinallataqmi guaranisimita
rimanman, huwis ichaqa kastillanullapipunim chaninchan, sintinsyan.
3. Estadop leykuna paqarichisqan
1989 watapi democracia kutiykamusqanmantapacham Estado paraguayoqa nin:
« guaranitaq hispanotaq kasun, chayraykum llapan warmakunapas guaranisimita
Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier
ISKAY CHUNKA ISQUNNIYUQ / 29
kastillanusimitawan iskuylapi yachanan. » Kunan Paraguayqa iskaynin
paqariynintam yupaychan: kastillanusimiwanmi huk nasyunkunawan kuska puririn,
guaranisimiwantaqmi Paraguayo kasqanta rikuchin. Chaymi 1992 constitucionqa
nin « guaraniwan kastillanupiwan Paraguaypa oficial nisqa chaninchasqa simin »
nispa, « Warmakunatapas iskuylaman riyta qallariptinqa chay iskay simimanta ñawi
kichasqan simipipuni yachachina » nispa, « Huknin simitaqa segunda lengua
nisqatahinam yachachinan » nispa. Chaymi iskuylakunapi colegiokunapi
universidadkunapipas chay iskaynin simitaqa yachachinapuni. Estadoqa 2020
wataman chayaspa sipaswaynakuna iskaynin simi rimanantapuni munan.
Ministerio de Educacionmi kamachimusqanpa imayna purisqanta qawan:
mayistrukunam warmakunap musuq yuyayman tikrakusqanta rikun. Guarani-
rimaqkunaqa iskuyla awlapipas manañam upallallañachu kapun, aswan
rimarinñam. Kawsayninta rimayninta yupaychallankutaqmi, manañam « guaraniqa
ñawsa kampu runap simillanmi » nispa ninkuchu. Kastillanu-rimaqkunataqmi
guaranisimi gramaticayuqllataq kasqanta yachapun. Kaytapas riparan:
guaranisimipiqa ñawpa kawsayta rimaspa kunan kawsayninchikta
rimallachwantaqmi. Asuncion llaqtapi qullqiyuq kastillanu-rimaq sipaswaynakuna
ukupi tapukuy karqan. Chay tapukuyqa qawachirqan chay sipaswaynakunap
guaranisimi allin ñawiwanña rikusqanta, « kaymi siminchik, kaymi kawsayninchik »
nispa yupaychasqanta.
Achka kampu iskuylakunapas llaqta iskuylakunapas manam huntasqatachu
leypa kamachisqanta ruran, aswanmi guaraniqa warmakunap kastillanu
yachananpaqlla yanapachkan. 2008 watapiqa Paraguaypa 20 000
iskuylanmantaqa pusaqllanmi guaranisimipipuni yachachirqan, 10 000 iskuylapipas
yachachina kachkaptin.
2010 watapi paqarichisqa Ley sobre las lenguas nisqaqa nin
« administracionpi, justiciapi, medios de comunicación nisqapi llamkaykunapipas
guaranisimipi uyarichikuwaq » nispa. Chaymi Paraguayokunaqa chay hinantinpi
chay iskaynin simimanta mayqin kaqpipas rimananpaq qillqananpaq dirichuyuq,
mayqin kaq simipipas pi funcionariowanpas rimananpaq dirichuyuqllataq.
Kunanmantaqa manañam guarani-rimaqtaqa pipas kuchunchanqañachu,
qawarparinqañachu. Leykunaqa reglamentokunapas guaranisimipiwan
Atuqpa Chupan Riwista
30 / KIMSA CHUNKA
kastillanupiwanmi qillqasqa kanqa. Chay Ley sobre las lenguas nisqaqa nillantaqmi
« iskuylapi colegiopi universidadpipas iskaynin simipim yachachinqa, estatalpipas
privadopipas. »
Tukunapaq
Paraguaypi Estadoqa guarani-rimaqkunap millakuywan qawachikusqanta
qhisachachikusqanta pisiyachinñam, educacion allin purichiytapas qallarinñam.
Sasawanmi chay leykunata huntachin qullqi pisiptin. Paraguayokunaqa llapa
kallpankutam churananku guarani-simiman sayapakuq leykunap allintapuni
huntakunanpaqqa. Guaranisimita qillqanapaq hukllachanaraqmi kachkan. Chayqa
Paraguaypa linguistankunap makinpiña.
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
CORVALÁN, Grazziella.Las políticas lingüísticas del Paraguay: rol del Estado.
Asunción, CONEC, 2006.
MELIÀ, Bartomeu. “Las lenguas indígenas en el Paraguay. Una visión desde el
Censo 2002”. En: On the Margins of Nations: Endangered Languages
and Linguistic Rights, FEL Conférence, 1 - 3 octobre 2004, Bath, F.E.L.,
pp.77 - 87.
PIC-GILLARD, Christine. “L‟enseignement en langue identitaire en Catalogne
espagnole et au Paraguay”. En: Expressions, revue de recherches
disciplinaires et pédagogiques, n°25, junio 2005.
………… “La transformación de un país plurilingüe en un país bilingüe. Un caso
ejemplar: El Paraguay”. En: Políticas lingüísticas y Educación, Revista
Paraguaya de sociología, año 37, nº 109, setiembre/diciembre 2000,
pp.155 - 187
Sophie Baillon, Joséphine Castaing, César Itier
KIMSA CHUNKA HUKNIYUQ / 31
LECLERC, Jacques. « Paraguay », in: L'aménagement linguistique dans le monde,
Québec, TLFQ, Université Laval, 23/01/2011. En: http://
www.tlfq.ulaval.ca/axl/amsudant/paraguay.htm.
Atuqpa Chupan Riwista
32 / KIMSA CHUNKA ISKAYNIYUQ
Pisi rimayllapi:
José María Arguedaspa huk kaqnin willakuyninta liyiykuspaymi tapukurqani: Ima
raykutaq ñawpa awilunchikkunaqa runamasinchikkunapa qullusqanmanta
willakuykunata awaykurqaku? nispay. Araranqaymanta [El hijo lagarto] willakuypim,
qawanchik imaynam mistikunapa warmi-qarintin mana wachakuyta, mana
churiyayta atispanku ancha ñakarisqankuta. Chili wakachamanta [El torito de la piel
brillante] kwintupiñataqmi warmi-qarintin runachakuna chiqan wawatahina, sinchi
wayllukuyllawan, waka wawachata uywakunku. Ayllunchikpi runa qulluchiqkunata
“chaki ñuñu”, “chaki runtu” nispam sutichanchik, chaymi Gregorio Condori
Mamanillapas tistimuniyunpi manaña churiyayta atispan ñakariykurqa mana
ruruyuq aransacha mallkiwan tinkuchikuspa. Chaymantam hamutaykusunchik
Arguedaspa willakuykuna huñusqanta ayllunchikkunapa iñiyninwan tinkuykachispa.
Aysaqnin rimaykuna:
Willanakuy, qulluqrunakuna, José María Arguedas.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 33 - 53
José María Arguedaspa iskay willakuyninpi runakuna
qullusqanmanta ayllukunapa iñiyninkumantawan*
Pablo A. Landeo Muñoz
UNMSM
* La infertilidad humana en dos cuentos de la tradición oral andina. Recopilados por José María Arguedas, y el punto de vista de los runakuna.
Kuniraya Wiraquchahina ñawpa willkakunapaqpas yumayqa umapa mana
qasiyayninmi karqa. Ritos y Tradiciones de Huarochirí1 qillqasqa maytum
Kunirayamanta niwanchik: payqa munarqa Kawillakatam, kay sipas willkañataqmi
qarikunata mana munarqachu, hinaspam wischupakurqa makin llapa
mañakuqkunata. Chayna kaptinsi Kuniraya Wiraquchaqa, willka kayninwan
pisquchaman tikrakuspa lukma sachapa rurunpi yumayninta churasqa. Kawillakaqa
kusisqallas chay lukmataqa mikurqusqa, hinaspansi wiksayuq rikurimusqa.
Waruchirikunapa yuyayninkupiqa warmi-qarintinmi wakakunapas willkakunapas
churiyuqkuna, wawayuqkuna, chaynalla runakunapas llapankumanta
miranankupaq. “Una manera de perdurar es tener hijos, puede ser una prole divina,
semi-divina o humana, pero en su biografía tiene importancia ser miembro de una
familia divina, o procrearla, incluso con seres humanos. Viracocha no escapa de
esta sed de descendencia” ninmi Luis Millonispas2. Gregorio Kunturipa
willakuyninpipas rurusapa kayqa utaq ancha wachaq warmi kayqa
Pachamamanchikhina kayllam3. Chaychiki mana wachakuq warmikunapaqqa,
mana churiyay atiq qarikunapaqpas kaypachapi tiyakuyqa ancha llakikuylla,
muspayllapihina tuta punchaw tiyay. Chayna kawsayninkupichiki ama
qullunankupaq qarikunaqa imaymanata ruwaspanku utaq taytachakunatapas
mañakuspanku, warminkuta wiksayachiyta munanku.
Hamutasqanchikmantaqa llaqtanchikkunapi willakuykunapas kanmi, mana
allin rimakuykunapas. Mana achka churiyuqkuna wawayuqkuna ayllukunataqa
“qulluqkuna” ninkum. Warmikunatapas “mulahina mana wachaq” nispa usuchinku,
uywasapakuna, chakrasapakuna kaptinkupas. Paykunamantam rimaykusun.
1. Diksiyunariyukunapi qulluchiymanta.
Llamkayninchikta qallarinanchikpaq ñawpa diksiyunariyukunata qawaykusunchik
runa qulluchiymanta simikunata riqsinanchikpaq utaq yuyarinanchikpaq. Fray
Atuqpa Chupan Riwista
34 / KIMSA CHUNKA TAWAYUQ
1 Taylor, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de comienzos del Siglo XVII. Lima: Instituto de Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.
2 Millones, Luis. Perú indígena. Poder y religión en los Andes centrales. Lima: Fondo Editorial del Congreso del Perú, 2008.
3 Valderrama, Ricardo y Escalante, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo: Municipalidad del Qosqo, 1992, p.57.
Domingo de Santo Thomaspa Lexicon o Vocabulario de la lengua general del
Perv4 ([1560] 2006) liwrunpiqa tarinchik kay simikunata:
churinac [churinaq]. [f128v], el que no tiene hijo [f128v]5
collochini [qulluchini]. [f16v, 45v, 125r] asolar lo poblado [f16v125r], destrozar
gente de guerra [f45v, 125r], purunyachini [f16v]6
collochisca[qulluchisqa]. [f16v, 125v] asolada cosa [f125v], purum llacqa [f16v,
125v]7
come [qumi]. [f58v, 72v, 74v, 77v, 125v], estéril [f58v], hembra estéril [f125v],
machorra [f77v], mañera [f74r], mujer que no pare [f74r] que no pare [f58v,
125v]8
guarme [warmi]. qumi warmi [qumi warmi] / 0 – mujer machorra [f77v, 125v]9
Simikuna akllasqanchikqa kimsankumantam rimanku runakuna
qullusqankumanta. Qulluchiypiqa runakunapas llaqtakunapas chinkarqunkum. Kay
chinkayqa hawkanakuykunawanpas kanmanmi, utaqmi unquykunawanpas,
muchuy pachakunawanpas. Churinaq simiwanqa (“el que no tiene hijos” / mana
churiyuy/) warmi-qarintinmi sutichasqa kanchik. Mana churiyuq rikurichwanchik
sichus churinchikkuna irqichankumanta wañukuptinku, warmikunapas wiksawuq
kaspanku sullurachiptinku. Kimsankumantaqa qumi simillam mana wachaq
warmikunata, mana churiyaq qarikunata qulluq runakuna niwanchik. Churinaqwan
qumi warmiqa qunqasqa simikunañachushinam, qulluqñataqmi kunanpachakama
rimasqa. Kay simiwanmi riqsinchik mana churiyay atiqkunata, mana wachakuy
riqsiq warmikunata. Domingo de Santo Thomaspa nisqanpihinapas kay
warmikunataqa machorra ninchiktaqmi. Machorrapaq kastillasimipi diksiyunariyuqa
Pablo A. Landeo Muñoz
KIMSA CHUNKA PICHQAYUQ / 35
4 Santo Thomás, fray Domingo de 1560. Lexicón o Vocabulario de la lengua general del Perv. Edición y comentarios de Jan Szemiñski. Lima: Ediciones el Santo Oficio-Codice Ediciones S.A.C., 2006.
5 Ibídem, p.120.
6 Ibídem, p. 476.
7 Ibídem.
8 Ibídem, p. 477.
9 Ibídem, p. 631.
ninmi: “el término estéril se aplica sólo a animales”10. Kunanpachapiqa
kawallutapas mulatapas uywa ninchikmi, mulaqa mana wachaq uywam, chaymi
mana wachaq warmitaqa mula ninchiktaq. “En Qoñamuro (Parroquia de Urcos,
dep. del Cuzco) se considera que las mujeres que no tienen hijos solamente
aparentan ser seres humanos, pero en realidad son mula saqras y cuando mueren,
sus almas van a habitar en las cañadas, cuevas y otros sitios oscuros de este
mundo, con cuernos en la cabeza”, ninmi Marcin Mróz wiraquchapas11
. González
Holguinñataqmi12
diksiyunariyunpi kay simikunata churan:
Ccollocun. Consumirse acabarse linage pueblo, o cosa durable13.
Mittay çanay ccollun. Acabarse la descendencia, o quedar sin heredero.
Mittan huançananhuan ccolluk runa. El hombre en quien se acaba su
descendencia14.
A cabarse el linage, o familia. Ccullutamun ccullun çapinttin, otucun chincan
çapintin huan cessar cossas durables. Cclluk runa, o mittan, o el remate en
quien se acaba, o consume vn linaje15.
Estéril muger o hembra. Ccomi, o mana huachak16.
González Holguinpa qillqasqanqa Domingo de Santo Thomaspa
qillqasqanhinallam. Kastillasimipi churasqallanmi yanapaykuwanchik: Acabarse el
linage, ofamiliapaqmi runasimiman tikraspan tinkuchin: otucun chincan çapintin
huan [tukun, chinkan sapintinmanta]. Utukun ninchik ismu sarakunata utaq ima
utusqa mikuykunata. Kayna mikuykunaqa tarpuptinchikpas manam wiñanchu
Atuqpa Chupan Riwista
36 / KIMSA CHUNKA SUQTAYUQ
10 Clave, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid, 2003.
11 Mróz, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia: Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992.p. 38.
12 González Holguín, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. 3
a re-impresión. Lima:
Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.
13 Ibídem, p. 66.
14 Ibídem.
15 Ibídem, p. 382.
16 Ibídem, p. 519.
(pitaqsi utu sarata tarpunman?). Tukunñataqmi imapas mana kaptinña, runapas
wañuptin, ayllunchikkuna yumayninmanta chinkaptim. Qipamantaña paqarichisqa
diksiyunariyukunaqa ñawpaqmantaraq churasqa simikunallatam kutipanku.
2. Willkakunata, taytachakunata runakuna miranpaq muchay.
Ñawpa pachamantaraq kunan pachakama runakuna mirayninpaq willkakuna
muchayqa kanmi. Ispañakuna kay suyukunaman chayamusqankumantaqa
nisqanchikpihina iñispa tiyakuykunataqa sapintinmanta chutay chutarqaku,
chaytam extirpación de idolatrías nispa sutichanchik. Nisqanchikmantaqa Procesos
y Visitas de Idolatrías17
qillqasqa maytupi, Cajatambo llaqtapaq tarinchik:
daua [al ydolo llamado llibiac Rupay] plumas del paxaro asto tacto y Curi
callanca y cuyees coca y chicha y le quemauan ceuo y le dixo el dicho Alfonso
[al Obispo doctor don Fernando de Auendaño] questas ofrendas eran las que
los antiguos haçian al dicho ydolo porque los yndios se multiplicaseny no
ubiesse enfermedades ny muertes18
Ñawpa willkakuna muchayqa paykunapa kallpanwan sapichakuymi,
unquykunatapas wañuytapas atipaymi, paqarinaykitapas takyachiymi. Chaymi
ninraq: “y [el dios Guari] tienen (sic.) colcas y ofrendas de plata y sacrificios de
llamas dos veces al año por carguay mita y el pocoy mita para tener chacras y que
los yndios se aumentasen y no muriesen”19
. Runakuna mirayninpaq apukuna,
paqarinakuna, willkakuna muchayqa kunan pachapipas kanraqmi. Paykuna
puramantaqa pachamamanchikmi aswan allin yupaychasqa, muchasqa.
Hampiqkunawan yanapachikuspa warmi utaq qari maskakuypas kantaqmi,
chaytam “runa pagapu” ninku Sarhuapi. “Obviamente, las consultas sobre asuntos
Pablo A. Landeo Muñoz
KIMSA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 37
17 Duviols, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos, 2003.
18 Ibídem, p.264. (Ñuqapa siqisqay).
19 Ibídem, p.297. (Ñuqapa siqisqay).
amorosos caen en esta última categoría” ninmi Luis Millonispas Amor brujo20
liwrunpi. Waruchirí willkakunapa kuyanakuyninta kunan runakunapa
kuyanakuyninwan tinkuchispanmi Yanantin liwrunpi José Yánez21
nin: “En las
comunidades andinas actuales, si un hombre se queda soltero es considerado
como un eterno niño que no ha madurado. La mujer soltera, y que no puede tener
hijo, está en peor predicamento aún”22. Sapan qariqa, mana aylluchakuqqa,
wawahinas. Churiyaykuspanraqmi runayan, manachaypaqa mana runam utaqmi
pisi runallaraq, mana qispisqaraq. Nisqanchiktaqa takyachichwanmi: runa kayqa
churiyay yachaqmi, mirayninchikpaq yanapaymi, qullunanchik llallipaymi.
Sapayninkupi tiyaq warmikunañataqmi, mana wachakuqkunañataqmi aswan
huchapakuqkunahina. Iñiyninchikpiqa pachamamahinam, rurusapa mallkiku-
nahinan allin wachakuq warmikunaqa, chaymi paykunataqa wachakuylla
warmiyachinku. Arguedaspas23
ninmi:
Cuando el wayna se lleva a su prometida se dice que se lleva el «cimiento» de
su casa, la imagen y el símbolo vivo de la madre tierra, mama pacha, porque la
mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la tierra, su
representante genuina y verdadera. «Es la madre tierra», dice el padre al
entregar su hija en poder del wayna24.
Warmi mañakuypipas parlanakuy allin kaptinqa warmipa taytan “qhachun
t‟inka” /“tìnka de la nuera”/ nisqankuwan Pacha Mamamanchikta lisinsiyallata
warmi lluqsinanpaq mañakun: “-Qampa lisinsiallaykimanta. Kay birhin waway
hurk‟aqniyki; qampa lisinsiaykimanta lluqsinqa huk qariman sirbisiuchimuy” nispa/
“Con tu licencia, esta mi huahua virgen que te elabora chicha, con tu licencia se va
a salir a un marido, haz que pase su servicio”/ nispam willakun Lusiku Ankalli
Atuqpa Chupan Riwista
38 / KIMSA CHUNKA PUSAQNIYUQ
20 Millones, Luis [y] Pratt, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989, p.62.
21 Yanez, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.
22 Ibídem, p.138.
23 Arguedas, José María. Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.
24 Ibídem, p.99.
Ñuqanchik Runakuna25
qillqasqa maytupi. Warmitaqa Pachamamawanmi
tinkuchinchik payhina rurusapa, wawasapa kananpaq, allinta wachakuspa runa
qulluyta llallipananpaq. Sichus warmi kayniykipi mana takiyachinkichu qaripa
muhunta hinaptinqa hampiqkunatapas maskanam, kayniykiwan wiksayuq kaypas
tinkunanpaq, aymara huk paninchikpa nisqanpihina:
Tú también debes saber que hay vientres que no son buenos, como la tierra
que no está bien criada, bien cuidada, así también no agarra la semilla, pierde
una vez, otra vez y no puedes tener hijos… Para eso hay que curar, a veces la
madre -matriz- está débil, hay que alimentar26.
Manam warmikunallachu ñakarinku wachakuyta mana riqsispankuqa,
qarikunapa ñakariyninpas chaynallam churiyayta mana atispanku, chaymi
Gregoryu Kunturi Mamanipas acharanqay mallkiwan tinkuchikurqa. Kay runaqa
Tomás sutichasqa churiyuqmi karqa. Tomasituqa irqi kaynillanpiraq unquywan
wañukurqa. Chaymantam Gregoryuqa ima haykata ruwaspanpas churiyayta mana
atirqañachu:
Uspha aransach‟a niwaqku: khaynatam ninku mana wawayoqkunata. Kay
aransach‟a mallkeqa huch‟uy k‟aspi puru sach‟allan. Mana k‟allmayoq, mana
raphiyoq barranco otaq cuesta ranrakunapi wiñan […]. Chaynan yawarniy
negasqa kashan mana wawayoq kanapaq” / “Me decían uspha aransach’a:
pues así dicen a los que no tienen hijos. Este árbol aransach‟a, es árbol
pequeño, puro palo, sin hojas y sin ramas, que crece sólo en los roquedales de
las cuestas o barrancos […]. Así mi sangre está negada para tener hijos27.
Pablo A. Landeo Muñoz
KIMSA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 39
25 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992, p.145.
26 Jiménez Sardón, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia: Plural editores, 2003, p.50.
27 Valderrama, Ricardo [y] Escalante. Op. Cit., 1992, p.65.
Warmikunallatachuqaya tinkuchinchik mulawan, mana wachakuqkuna
kaptinku, qarikunatapas mana churiyay atiptinkuqa mana ruruyuq
mallkikunawanpas tinkuchinchikmi. Ñam nirqaniña, “chaki ñuñu” utaq “chaki runtu”
nispa paykunata sutichasqanchikta, chaymi paykunaqa mana chinkanankupaq
wakakuna muchaq riqku, hampiqkunawan yanapachikuq28
, waqankikunapas
maskaq. Waqankiqa qarikunapas warmikunapas yananninkuwan tinkunankupaqmi.
“Un pastor sedujo a una de las favoritas de Sinchi Roca mediante el uso de
huacanquis [waqanki], nombre genérico dado a los talismanes de amor. En este
caso se trataba de unas piedras pequeñas obtenidas por el pastor en una cueva,
incitado por el demonio”, ninmi Luis Millonispas29
. “[a] esas piedras procreadoras
les llaman pilpi-pilpi” yapaykunmi Adolfo Vienrichñataq30
, chaymantaqa
qatiykachinraq
tenemos otro lugar llamado Muruhuai […] a donde hai dos fuentes: la del
Señor i la Virgen: en la primera se lavan los hombres para tener esposas i en la
segunda las mujeres para conseguir marido. En este santuario hai31 un
crucificado aparecido en una piedra, al que se le ofrenda para tener
descendencia32
Urunquy abihakunamanta rimaspanmi José Carlos Vilcapomapas33
nin:
En el área andina, se refiere como [enfermedad] a la disfunción eréctil, a la
eyaculación temprana o a la infertilidad masculina. La falta de hijos se achaca a
Atuqpa Chupan Riwista
40 / TAWA CHUNKA
28 Qampiqkunawan yanapachikuspa warmipas qaripas tarinapaqqa, qawaykunam Luis Millonista (1989:59).
29 Millones, Luis [y] Pratt, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.p.52. Waqankikunawan warmipas qaripas tariymantaqa qaqaykusunchik Felipe Guamán Poma de Ayala (2005, I:203).
30 Vienrich, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3
a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma,
1999, p.32.
31 Kaynatan Adolfo Vienrich qillqarqa.
32 Vienrich, Adolfo. Op. Cit., p. 32 (Ñuqapa siqisqay).
33 Vilcapoma, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.
este mal. Se dice que la miel de la abeja cura la impotencia […] En algunos
lugares de abundancia de panales a los que consumen se les dice las
melliceras, sugiriendo que gracias a su consumo pueden producir muchos
mellizos34.
Mana wawayuq kaspa llakikuykunaqa manam ayllullanchikkunapichu.
Vilcapomapa nisqanpihinapas “Mellicera” sutiyuq qucha kanmi, Chilcapi. „Chay
quchapi armakuptikiqa iska-iskaymantaraq wachakunki, churiyakunki‟, ninkum
Lima runakunapas. Kay raki tukunanchikpaqa takiyaykachisun nispanchik: qulluq
kayqa tiyasqanchikpi chinkariyta suyayllam. Pachamamapa ancha wachakuq
kayninta mana riqsiyllam, payhina kay mana atiyllam. Chayna kaspanchikqa
willkakunawanpas, pachamamawan, uywakunawan, mallkikunawanpas mana
tinkuymi, paykunawan mana yanapanakuspa tiyakuymi, mana kaqhina kaymi.
Runamasinchikkunapa yanapakuyninta mana kutichiy atiymi.
Nichwantaqmi, qulluq kayqa maqlla kaymi, yarqay runa kaymi, runamasiykita
mana mikuchiq yachaymi. Imallatapas chaskikuspa mana kutichiy atiymi. Kayna
rikukuykuspaykiraqmi taytachakunatapas, willkakunatapas, hampiqkunatapas
chayraq mañakullanki wiksayuq rikuriruspa wachakunaykipaq, churiyuq
kanaykipaq. Qatiqnin rakipiqa ayllunchikkunapi runa qulluy willakuykunamanta
pisillata rimaykusunchik.
3. Runa qulluymanta willakuykuna.
Liwrukunapi huqarisqaña willakuykunapiqa utaq manaraq huqarisqakunapipas
qullunchikmi waka uywakunaman saqrakunaman araranqaykunaman
umutukunamanpas tikrakusqa kaypachapi paqarumuptinchik. Kay willakuy-
kunapiqa warmi-qarintin mana wawayuqmi, mana churiyuqmi, machuyanankukama
tiyanku taytachakunata mañaykachakustin, hampiqkunawanpas hampichikustin,
chaynasqallankupim warmikunaqa qunqaymanta wiksayuq rikurirqunku,
chaymantaqa wachakusqankupas manas ñuqanchikhinachu.
Pablo A. Landeo Muñoz
TAWA CHUNKA HUKNIYUQ / 41
34 Vilcapoma, José Carlos. Op. Cit., p. 112.
“Ararankaymanta” “Chili wakachamanta” kwintukunamanqa qatiykachich-
wanmi tayta Alejo Maque Capirapa willakuyninta35
. Rakraq wawa sutichasqam huk
wawaqa, paytas paya warmiña wachakusqa, warmipa qusanpas machuñas kasqa.
Warmi qarintinsi llapa imayniyuq kaspanku, ñawpamantaraq munarqaku
wawasapakuna kayta. Chay wawaqa paqarimusqan punchawmantas llapa
imatapas yunpa yunpay mikuyta qallarisqa, wallpachakunata uwihachakunatapas
chaymantaqa turukunatapas sapa punchawlla rakraykurqa. Chaysi pusaq
watachallayuqraq kachkaspan taytankunapa mikuyninta, uywankunatapas lliw
tukururqa.
Huk willakuytañataqmi “Saqra wawamanta” nispa sutichasunchik. Kay
willakuypim warmi qarintin biyahirukuna tutayarqunku ñan purisqankupi.
Paykunaqa kuskalla tiyachkaspankupas mana wawayuqsi kasqaku. Chaysi
chunniq ñan patanpi waqakuchkaq wawachata tarikurqaku. Hinaptinsi kusisqalla
huqarispanku apakurqaku. Wawaqa waqakunsi mana imawanpas upallaspan.
Warmiñataqsi Icha kaywan upallachiyman nispa ñuñuyta qallarin. Manaraq
wachakuq warmipa ñuñunmantaqa manam imapas lluqsimunchu riki, chaysi
wawaqa warmipa ñuñunta lliw kachuparurqa qunqayllamanta kirunkuna
chikankarayta wiñarquptin. Kay wawaqa saqra diyablus kasqa.
Johnny Payneñataqmi36
“Chunta” nisqan kwintunpi willawanchik sipaswan
maqta kasarakusqankumanta. Sipaspa awilansi wañukun, chaymantas payachaqa
kundinakun hinaspas kaypachaman kutimun warmi willkan maskaq. Chaymantas
ayakuna pampananchik kanchaman pusan kikin payachapa ayanta mikunankupaq.
Waynaqa layqawan yanapachikuspa “yewaman”, “kawalluman” warminta tikrachin.
Chaymanta “arrieruman venderapusqa, chay yewata”.
Ñuqallaypas uyarirqanim, taytaypa siminpi “Usunmanta”37
willakuyta. Usunqa
machuchapa payachapa wawansi. Kay Usunqa umutu runachallas karqa, chaysi
Atuqpa Chupan Riwista
42 / TAWA CHUNKA ISKAYNIYUQ
35 Chirinos Rivera, Andrés [y] Maque Capira, Alejo. Eros Andino. Edición bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1996, p. 170.
36 Payne, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999, p. 108.
37 Kay willakuyqa hukkunawanpas Wankawillka anaqpacha llaqtapa willakuynin / Relatos de
Huancavelica, Ciudad próxima al cielo nisqan liwruchaypim uñusqa kachakan paqarichimunaypaqña.
maki palmachallapipas puriykachaq. Payqa umutulla kaspanpas chikankaray
turutas wañuchirqa taytankunapa kulis wirtan tukusqanmanta.
Suqta kwintukuna riqsisqanchikqa uywachasqakunalla, saqrachasqakunalla
wawakunamantam rimanku chaymi umallanchikpi kaqkuna38
nisqanchikta
yuyarichiwanchik. Paykunaqa ñuqanchikwan kuskam tiyanku, imaymana
kawsakusqachikta qawastin, allin sunquyuqkunata, wakchakunata yanapastin;
huchasapakunata, yarqay runakunata ñakarichistin. Qatiq rakipi, qawaykusunchik
“Araranqaymanta” “Chili wakachamanta”, kay willakuykuna ima
niwasqanchikmantawan.
WAWAKUNA LLAPANMANTA QAWAYKUNAPAQ
Pablo A. Landeo Muñoz
TAWA CHUNKA KIMSAYUQ / 43
38 Umallanchikkpi kaqkunamanta allin yachananchikpaq qawaykusun Pablo A. Landeo Muñoz, Categorías Andinas para una aproximación al willakuy / Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino).Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima 2010. Kay tesiswanmi qaynawatalla Literaturapi magíster nisqanta hayparqani.
Kwintukuna
Warmikuna
Qarikuna
Wawakuna
Ararank‟aymanta -Puquyninpiña
Wachakun, kapaq.
-Puquyninpiña churiyakun, kapaq.
Uyallan runapa uyanhina, imatapas munan runahina
Chili Wakachamanta
Mana wachakuq
Payacha
Mana churiyaq
Machucha
Turuchata kuyayllawan wawatahina uywanku.
Rakraq wawanta Payakayninpiña wachakun /Qapaq.
Machukayninpiña churiyakun /Qapaq
Yunpay mikuq, taytanpa imantapas usyachin.
Waqaq
Wawamanta
Kallpayninpi mana
Wachakuq
Kallpayninpi
mana churiyaq
Runaman tikrakusqa
saqra diyawlu
Chunta Mana wachakuq,
yegwaman tikrakun
Churiyanchiki
Allimantaña Manam wawaqa kanchu.
Usun
Payakayninpiña
umutuchallata
wachakun
Machukayninpiña
umutuchallata
churiyan
Umutulla kaspanpas
wakin wawakunahinam.
Kaykunamanqa kuskachanam “nina mulamanta” utaq “mula saqramanta”
willakuykunata. Nina mulaqa tayta kurakunawan huchallikuq warmikunam.
Yawarninchikkuna taqwinakusqanmanta rimaspanmi Saturnino Huillca tinkuchin
mistikunata mulakunawan. Paypa hamutasqanmantam, Mrózñataq takyachin
kaynata:
Ahora bien, los mistis son “mulas” porque su padre era español y su madre era
inca. Indudablemente, estas “mulas” pueden multiplicarse entre sí y dar vida a
nuevas “mulas”. También, si un hombre misti tiene hijos en una unión
exogámica con una mujer que pertenece a los runa, la descendencia
pertenece a la clase de los mistis. La mujer en cuestión deja de parir a los
runa, o sea, desde el punto de vista de los runa se vuelve estéril, mula saqra.
En particular, lo mismo se refiere a los mujeres de los curas39.
Saturnino Huillcapa nisqan chayna kaptinqa llapa Perú suyupi
tiyaqkunachushinam mula kanchik. Kunanpachakama yawarninchikqa kutirispa
kutirispa taqwikusqam. Runa runakunaqa manañam kanchikchu.
4. Arguedaspa kwintunkunapi runa qulluy.
Kaypi hamutananchikpaqa Arguedaspa kasarakuymanta qillqasqanta
yuyariykusunchik: “[la mujer es] la imagen y el símbolo de la madre tierra, mama
pacha, porque la mujer por su fecundidad, dice el indio que es la imagen de la
tierra, su representante genuina y verdadera”40
. Tayta urqum pachamamapa
yanan, kaymantam: pachamamaqa warmi, tayta urquñataq: qari.
Nisqanchikmantam llapa warmikunaqa pachamamahina ancha wachakuqkuna.
Mana sinchi wachakuq kayqa pachamamata mana riqsiymi; mana payhina kaymi,
qaripa muhunta wañuchiymi, runakunata qulluchiymi. Chaynallataqmi runakunaqa
Atuqpa Chupan Riwista
44 / TAWA CHUNKA TAWAYUQ
39 Mróz, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios Latinoamericanos, 1992, p. 39.
40 Arguedas, José María (1989). Op. Cit., p.99 (Ñuqapa siqisqay).
qullunman pachamanchik mana imaymana rurunkunata quwaptinchik,
tarpuykunata mana qispichiptin, quchakunata chakichiptin. Mana muhuyuq qari
kaypas manam tayta urquhina kaychu. Nisqanchikta qawarispalla kunanqa
hamutaykusunchik Arguedaspa kwintunkunamanta.
4.1. Ararank’aymanta / El hijo lagarto.
Kay willakuyqa huñusqacham paqarimurqa “Cuentos religioso-mágicos quechuas
de Lucanamarca” nispa sutichasqa huk willakuykunawan kuska41
Arguedasqa
chay riwistapi riqsichiwanchik Lucanamarcata, chaymanta rimaykun don Luis
Gilberto Perezmanta, pay kwintukuna willakuq kasqanmanta. Qipamantañam
Arguedasqa “Ararank‟ay” willakuymanta nirqa “todos los personajes principales
del cuento son mistis, es decir, individuos pertenecientes al separado y dominante
mundo de los criollos dominantes42
nispa43
Ñuqallanchikqa pisillatañam
qatiykachisun Arguedaspa nisqanmanqa. Paypunim allinta qawaykachiwanchik kay
kwintu llapa ima nisqanmantapas. Yuly Tacasmi llamkanaykupaq
huñunakusqaykuman chayamurqa huk punchaw, liwrukuna aptakusqa. Huk kaqnin
liwrum kasqa Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de
nuestro pueblo44
chaypim tarirqani ararankaymanta huk kaq willakuyta:
Santiago de Lucanamarca
En los primeros tiempos de existencia de Lucanamarca, había una tribu que
habitaba en el lugar del Calvario. Esta tribu se llamaba Markapata y también
vivían otras tribus en Huarcaya y se llamaban Auquimarkas. En la tribu de
Pablo A. Landeo Muñoz
TAWA CHUNKA PICHQAYUQ / 45
41 Arguedas, José María. Cuentos religioso- mágicos quechuas de Lucanamarca. En: Folklore americano. Lima, año VIII- IX, Nº 8 - 9, 1960, pp. 142 - 216.
42 Arguedas, José María. Cantos y cuentos quechuas /**I. Lima, Municipalidad de Lima Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986, p.89.
43 Qawaykusunchik Marcín Mrózpa hamutaynintapas (1992:40).
44 Falconí, Carola; Jiménez, Edilberto; Alfaro, Giovanni. Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca, Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de la Violencia Política. Distrito de Santiago de Lucanamarca, Ayacucho, 2007.
markapata vivía una familia que tenía una hija no tan bonita y esta chica
siempre bajaba al río de Calcamayo cerca al puente de Aquylla, para bañarse
y lavar su ropa. Pero eso en este río vivía un lagarto (ararankay) macho que se
había enamorado de la chica. El „ararankay‟ se convertía en hombre para
hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río, aparecía el
„ararankay‟ convertido en varón. Entonces se acercaba a la chica y la
enamoraba pero ella no aceptaba, entonces el „ararankay‟ que estaba muy
enamorado no la dejaba. La chica no aceptaba el amor de este hombre pero
una vez le había dicho que si quería estar con ella tenía que ir donde sus
padres a pedir su mano a Markapata. Entonces el „ararankay‟ tenía que subir al
pueblo y siempre descansaba a mitad del camino al pueblo al lado de una
piedra grande. Esta piedra sigue allí, por el jirón Cusco. Pero como el lagarto
era valiente, siempre peleaba con la tribu de la chica y se defendía. Dicen que
había hecho que la tribu de Markapata gane varias peleas con otras tribus,
hasta que en una de las peleas el lagarto murió45
.
Kay kwintuqa tinkunchuqaya Arguedaspa willakuy huqarisqanwan. Kay
kwintupi ararankayqa karqañam, manam warmipa wachakusqanchu nitaqmi
warmikunawan kasarakunchu paykunata mikunanpaq. Aswanmi allin araranay
hinaspam sipaspa Markapata ayllunman sayan. Kay ayllupa awqankunawan
maqanakuypim wañunpas. Yuly Tacasqa taytankunawanpas
Lluqanamarkamantam, chaymi kwintumanta rimaptiyku niwarqa “Kaynallatam
taytaypas awilaypas willakunku ararankaymantaqa”46
. Arguedaspa willakuyninpiqa
puqusqa warmiñam ararankaytaqa wachakun. Ararankay allinta
kallpachakuruptinqa tayta-mamanku, llapa imayuq kaspanku, kasarachiptinpas
yaqa llapam warmichankunatam mikururqa. Kay iskay willakuykunata
riqsisykuspaymi tapukuni imanasqataq mana tinkunkuchu?, utaqchu
ararankaykunamantaqa iskay willakuykukuna kan?, nispa.
Willakuy qawasqanchikpi Calcamayumanta ararankayqa “se convertía en
hombre para hablarle a la chica siempre y cada vez que ella iba al río”, willakuqpa
siminpi ararankayqa waynamanmi tikrakun sipas yaku apananpaq sapa
Atuqpa Chupan Riwista
46 / TAWA CHUNKA SUQTAYUQ
45 Falconí, Carola; Jiménez, Edilberto; Alfaro, Giovanni. (comp.), Op. Cit., p. 28.
46 Kay wata (2011), sitiembre killapi paywan rimasqaypi.
uraykamuptin, chaymi uywakunamantawan sipaskunamanta willakuykunahina /
“cuentos de animales enamorados”, ninchikmi kastillasimipi. Kayna kwintukunapiqa
atuqpas kunturpas ukukupas allqupas sipaskunapaqa allin sumaq
waynakunahinam47
. Nisqanchikhina mana kaptinqa allillamanta icha atiruchwan
musuq hamutaykunata, chaykamaqa llamkayninchikta kayllapi saqiykusunchik.
4.2. Chili wakachamanta / El torito de la piel brillante.
Kay kwintutaqa riqsirqani kastillasimillapiraqmi48
, qipatañam tariykurqani
runasimipipas kastillasimipas paqarichisqata49
. Chili wakachapiqa huk ayllum
warmi qari kallpallankupi kachkaspanku mana wawayuq, wakacha
uywakusqankuñataqmi qunqayllamanta mana turuta riqsichkaspan chichu
rikurirqun, chaymantam wakaqa chili wakachata wacharqun. Kay chili wakacham
hanayman urayman, runa wawahina, qari runata qatiykachan. Runachañataqmi
warmintin chili wakachataqa uywanku irqichatahina, aswan ancha kuyakuyllawan.
Wakacha saqra turuwan apachikuptinpas, paykunaqa waqaspanku maman waka
musuqmanta wachakunanta suyanku. Kayna suyasqanpim warmiqa wachakunchu,
maman wakapas wachakunñachu. Chaynasqallanpim warmiqa payayarqun,
qaripas machuyarqun. “Animismo” ninchikmi kastillasimipi, ñuqanchik runakuna
pachamamawan, pay hawanpi llapa kaqkunawan kuskalla tiyakuptinchik;
mallkikunawanpas, uywakunawanpas, hukllayllasqahina kaptinchik. Nisqaymantam
Sofía Venturoli50
nin:
“Desde época prehispánica la presencia de la especie animal se delínea bajo
un aspecto dualístico en el cual el ser animal se evidencia como
Pablo A. Landeo Muñoz
TAWA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 47
47 Qawaykusunchik César Itierpa llamkayninta (El hijo del oso, 2007).
48 Arguedas, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima, Ediciones Peisa. 1974, p.137.
49 Lira, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990, p. 22.
50 Venturoli, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/SofiaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la_simbologia_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash. (Hapisqa 24 octubre killapi, 2011 watapi)
complementario al ser humano: la asociación entre hombre y animal, algunos
en específico, constituyen una de las parejas clásicas del dualismo andino,
hombre y animal son considerados como partes opuestas que forman una
unidad.”51
Chili wakachapi mana wawayuqkunaqa ñuqanchikhina runakunam, chaymi
wakachata wawachakuspanku sumaqllata uywakunku, kuyakuynillankuta chiqa
wawamanhina quspanku. Uywaqa kaypim runachasqahina rikurimun
(humanización de la naturaleza) imaynam pachamamanchiktapas
runachasqanchikhina. Kay kwintupi wakacha uywakuq runakunaqa
ñakarinkuchuqaya mana wawayuq kasqankuwan. “Araranka‟ay” kwintupiñataqmi
warmi qaripas wawayuq kayta munanku chakrankutapas, uywankutapas payman
saqinankupaq. Chili wakachapa duyñunkuqa kuyakuyninkuta, ayllukuyninkuta
manam qulluchinkuchu. Kaymantam Venturoliqa qatiykachinraq:
“El concepto dualístico, considerado como momento de complementariedad
entre el ser humano y el ser animal, implica la noción de reciprocidad. El
mismo término reciprocidad debe ser explicado y cada vez entendido, en base
al contexto en la cual se está utilizando”52.
Reciprocidadqa runamasinchikkunawan, pachamamawan, uywakuna-
wanpas, qunakuymi, paykunawan yanapanakuymi. Manam chaskikuyllachu.
Contextoñataqmi hanay ayllukunapipas, uray ayllukunapipas llapa ima kayninwan
tiyakuy. Chiripas yarqaypas kusikuypas tiyakuyninchikman watasqa kaspanmi
contexto. Chili wakachamanta willakuyqa sallqa llaqtakunapa willakuyninmi.
Imanasqam kaynata ninchik? Kwintupi iskay kimsa siqikunata qawaykusunchik:
“Wakachaqa t‟uturata llach‟ushaqtinsi quchamanta saqra (encanto)
lluqsimusqa, machu yana waka rikcha‟yninta hap‟ispa. / Cuando [el torito]
Atuqpa Chupan Riwista
48 / TAWA CHUNKA PUSAQNIYUQ
51 Venturoli, Sofía. Op. Cit., p. 73.
52 Ibídem.
estaba arrancando la totora, salió un toro negro, viejo y alto, del fondo del agua
[lago]. Estaba encantado, era el Demonio que tomaba esa figura”53.
Tuturaqa hanay llaqta quchakunallapim aswan allinta wiñan. Uray
aqullaqtakunapiqa, quñisqalla kaptinku, manam allintachu wiñay. Quchakunapas
inkantuyuq chunniq urqukunallapi kaspankum. Chili wakacha yana wakawan
imayna maqanakusqankuta qawananpaq runachaqa siqan “urqu pataman”.
Chaymantas, thallaykuspalla qhawan, ichhu qhipachallanmanta” / “El dueño subió
el cerro y llegó a la cumbre. Allí se tendió; oculto en la paja”54
, ichupas chiri
urqukunallapin suma-sumaqta wiñan. Kay kwintupi willakuqpa siminqa manan pisi-
pisillatapas chakrakuna yapuymanta rimanchu, ima hallmaykunamantapas. Qichwa
llaqtakunapi wakakunaqa chakra yapuykunaman watasqam. Nisqanchikmantaqa
takyachisunchik: chili wakachamanta willakuyqa sallqa runakuna wawqichikkunapa
willakuyninmi, nispa. Kaykama rimasqanchikqa iskay umayuqhinam.
Nirqanchikmi: warmikunaqa pachamamahinam, chaymi payhina
wachakuspanku mana runakunata qulluchinkuchu, kay hamutayqa uray
ayllukunapi tiyaqkunapaqmi. Chili wakachapi warmiqa manam imayna wachakuy
kasqanta riqsinchu, chaymantaqa manam pachamamahina kaqllachu, mana
wachakuspanqa runatapas qulluchiqhinam. Allinta qawaykuptinchiqa manayá
chaynachu: paykunaqa warmi-qarintinmi llapa kuyakuyninkuta, wayllukuyninkuta
quykurqaku wakachaman, uywañataqmi wayllukuykunata “chaskikuspa” pisi
ayllupa sunqunta qasiyachin. Kaypiqa kan reciprocidad nisqanchik.
Warmi-qaripa tiyakuyninkuqa runamasinchikkunapa iñiyninkupihina
tiyakuyllam. Imanasqataq mana wachakuspa mana churiyaspa tiyakuyqa allin?
Kaypi chuyachaykusun. Warmikunapaq pachamamahina kayqa chakrakunaman
watasqa ayllukunallapaqmi. Pachamamanchik muhukunata, mallkikunata mana
rururichiptinqa runakunapas, uywakunapas, mallkikunapas qullunmanmi. Qichwa
ayllukunapaq chakrakuna yapuyqa, llapa tarpuykuna hallmayqa, aswan
chaninchasqa llamkaymi, chaymi wawasapakuna kaypas allinsu, llamkaykunapi
yanapakunankupaq, llumchuykunapa, masakunapa makinkupas aswan munasqa.
Pablo A. Landeo Muñoz
TAWA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 49
53 Lira, Jorge. Op. Cit., p. 22.
54 Ibídem, p. 24.
Hanay llaqtakunapiñataqmi chiripas, wayrakunapas, lastakunapas ancha kaptin
chakrakunapi llamkayqa pisilla chaninchasqa, chaymi sallqarunakunaqa uywakuna
sunquyuq. Paykunaqa kuyan aswan allinta llamankunata, uwihankunata,
wakachankunata, kawalluchankunatapas. Kay uywakunam paykunapa mikuynin,
aytukuynin. Chaymi paykunaqa uywakuna allin michiq. Hanay ayllukunapi
pachamamaqa manataqmi qunqasqachu, manachaypaqa qiwakunapas,
ichukunapas manachiki wiñanmanchu. Qawasqanchikpihina “Chili wakachamanta”
kwintupi runakunaqa manam sapinmantachu qullunku. Paykunapiqa
runamasinchikkunapaq, uywakunapaqpas sunqunkupi sinchiyasqa wayllukuymi
kan. Ancha allin sunquyuq runakunapiqa mana churiyuq, mana wawayuq
kaptinkupas qullunchikchuqaya.
5. Tukunapaq
Runa qulluymanta rimayqa llapantinpachapi mana hawka tiyayllam.
Wakiqninchikqa llakikuyllawan sapa punchaw tapukunchik: “Pimantaq saqillasaq
quri-qullqiykunata, llapa imaykunatapas?, imaynanpitaq yawarllayta
qulluchiyman?”, nispanchik. Ayllunchikkunapa willakuyninkunapihina
runamasinchikkunapas kantaqmi chakrasapakuna, uywasapakuna, mana
chullallapas churiq. Chaymi ima haykatapas ruwaspanku taytachakunata
mañakunku, hampiqkunawanpas hampichikunku warmi kaspankuqa
wachakunankupaq, qari kaspankuqa churiyanankupaq. Hamutayninchikpiqa
qawamurqanchikmi pachamamanchikwan warmikuna hukllayllasqahina
kasqankuta. Payhina mana sinchi ruruyuq kayqa, qaripa muhun chinkachiyqa, runa
qulluchiymi. Pachamamawan warmi tinkuchiyqa allpa llamkaq qichwa
ayllukunallapaqmi. Sallqakunapi runamasinchikkunapa sapa punchaw
llamkayninkuqa uywakuna michiymi, chaymi pachamamataqa pisillata muchanku.
Chayna nispanchikmi takyachimurqanchik “Chili wakachamanta” kwintuta
qawaykuspanchik. Nirqanchiktaqmi, runa qulluyqa mana allin
sunquyuqkunallapaqmi, apunchikkunawan, pachamamawan, huywakunawan,
mallkikunawanpas mana hukllayllasqahina tiyakuqkunapaqmi.
Atuqpa Chupan Riwista
50 / PICHQA CHUNKA
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
ARGUEDAS, José María. “Cuentos religiosos – mágicos quechuas de
Lucanamarca”. En: Folklore Americano. Lima, año VIII, N 8 y 9. 1960-
61, pp. 142 - 216
------------ Cantos y cuentos quechuas / 1. Lima, Municipalidad de Lima
Metropolitana, Secretaría de educación y Cultura. Munilibros 12. 1986.
------------ Indios, mestizos y señores. Lima, Editorial Horizonte, 1989.
ARGUEDAS, José María; et al. Ollantay y cantos y narraciones quechuas. Lima,
Ediciones Peisa. 1974.
CHIRINOS RIVERA, Andrés [y] MAQUE CAPIRA, Alejo. Eros Andino. Edición
bilingüe. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de
las Casas, 1996.
CLAVE, Diccionario de uso del español actual. 6ta. Edición. Ediciones SM, Madrid,
2003.
DUVIOLS, Pierre. Procesos de Idolatrías. Cajatambo, siglo XVII. Lima, Pontificia
Universidad Católica del Perú, Instituto Francés de Estudios Andinos,
2003.
FALCONÍ, Carola; JIMÉNEZ, Edilberto; ALFARO, Giovanni (comp.).
Lluqanamarka: llaqtanchikpa yuyariynin / Lucanamarca: memorias de
nuestro pueblo. Municipalidad Distrital de Santiago de Lucanamarca,
Comisión de Derechos Humanos, Asociación de Familiares Víctimas de
la Violencia Política, Distrito de Santiago de Lucanamarca, 2007.
GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de
Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar
de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos
Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima,
Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.
Pablo A. Landeo Muñoz
PICHQA CHUNKA HUKNIYUQ / 51
GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición
y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima, Fondo de Cultura
Económica, 2005.
ITIER, César. El Hijo del Oso. La literatura oral quechua de la región del Cuzco.
Lima, Instituto Francés de Estudios Andinos, Instituto de Estudios
Peruanos, Universidad católica del Perú, Universidad Nacional Mayor de
San Marcos, 2007.
JIMÉNEZ SARDÓN, Greta. Rituales de la vida en la cosmovisión andina. Bolivia,
Plural editores, 2003.
LANDEO MUÑOZ, Pablo A. Categorías Andinas para una aproximación al
willakuy / umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino).
Tesis para optar el grado de magíster en Literatura Peruana y
Latinoamericana. Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos,
2010.
LIRA, Jorge. Cuentos del alto Urubamba. Cusco, Centro de Estudios Regionales
Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1990.
MILLONES, Luis [y] PRATT, Mary. Amor brujo. Imagen y cultura del amor en los
Andes. Lima, Instituto de Estudios Peruanos, 1989.
MRÓZ, Marcin. Los Runa y los Wiracuča. La ideología social andina en la tradición
oral quechua. Varsovia. Universidad de Varsovia, Centro de Estudios
Latinoamericanos, 1992.
PAYNE, Johnny. Cuentos Cusqueños. Cusco, Centro de Estudios Regionales
Andinos “Bartolomé de las Casas”, 1999.
SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua
General del Perv, (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras
Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951.
TAYLOR, Gerald. Ritos y Tradiciones de Huarochirí, Manuscrito quechua de
comienzos del Siglo XVII. (Versión paleográfica, interpretación
fonológica y traducción al castellano de G. Taylor y estudio biográfico
sobre Francisco de Ávila por Antonio Acosta). Lima: Instituto de
Atuqpa Chupan Riwista
52 / PICHQA CHUNKA ISKAYNIYUQ
Estudios Peruanos, Instituto Francés de Estudios Andinos, 1987.
VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani,
autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1992.
--------------- Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los
quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco,
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.
VENTUROLI, Sofía. “Animales de la fertilidad, análisis de la simboligía vinculada a
los animales en la sierra de Ancash”. En: http://unibo.academia.edu/
SofiaVenturoli/Papers/335245/Animales_de_la_Fertilidad_analisis_de_la
_simbologia_vinculada_a_los_animales_en_la_sierra_de_Ancash.
(Hapisqa 24 octubre killapi, 2011 watapi)
VIENRICH, Adolfo. 1905. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas /
[Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3a edición de Pedro
Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma, 1999.
VILCAPOMA, José Carlos. De bestiarios a la mitología andina. Insectos en
metáfora cultural. Lima, Asamblea Nacional de Rectores, 2010.
YANEZ, José. Yanantin: La filosofía dialógica intercultural del Manuscrito de
Huarochiri. Quito, Ediciones Abya-Yala, 2002.
Pablo A. Landeo Muñoz
PICHQA CHUNKA KIMSAYUQ / 53
Pisi rimayllapi:
Kay qillqapi ñuqanchikqa hamutaykusunchik Inocencio Mamanipa iskay
harawinmanta “Teofanoq kutimunqa”, “Yachayniyoq hatun mayistruyman”
nisqankunamanta. Chayrayku qawasunchik Boletín Titikakapi uyaychasqanmanta.
Kayta ruwaspa ñuqanchikqa tapurikusunchik imapunim runakunaqa wañuyta
qawanku?, kaymantam nisunchik, ayllu runakunapaqa wañuyqa manam tukuypaq
chinkaychu, ichaqa musuq kawsaymi, chayrayku kunanqa qawasun imarayku
chaykunata ninku. Kayta ñuqanchik ruwachkanchik, yachachikkuna, yachaqkuna
lituraturapim mana qunqanankupaq. Imanasqam? Inocencio Mamanipa
harawinkunata pipas yuyanchu, mana ancha chaninchasqachu runasimipi
aymarasimipi qillqasqa kasqanmanta.
Aysaqnin rimaykuna:
Literatura peruana, poyesiya vanguardista, Inocencio Mamani.
Waranqa isqun pachak iskay chunka watakunapim Punu llaqtapi runasimipi
harawikuna paqariqtaqa "musuq poyesiya" nispa suticharqaku. Inocencio Mamanin
huk kaqnin qillqakuq karqa, paymi "Grupu Urqupatawan" uyaycharqa harawikunata.
Chay llapa qillqakunaqa kunankamapas mana huñusqaraqmi.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 55 - 61
Wañuyqa musuq kawsaymi:
Inocencio Mamanipa iskay harawinpi*
Yuly Tacas Salcedo
UNMSM
* La muerte es una nueva forma de vida: En dos poemas de Inocencio Mamani.
Chayraykum, Inocencio Mamanipa iskay harawinta akllaykurqanchik,
riqsiykuspanchikñataq tapurikunchik:Imanispataq runasimipi qillqarqa?, kayta
yachayta munaspanchik Mauro Mamanipa liwrunta qawaranchik, kaypim payqa
kaynahinatam nin: Manan yanqachu runasimipiqa qillqarqa, kay qillqapi musuq
harawikuy paqarichiyta munarqa, kaypiqa rikurintaqmi pachamamapa runawan
musiyaynakuynin, chayraykun tukuy musiyaykunata paqarichin1.
Chay pachakunapiqa Vanguardismo nisqanmi paqarimuspa mastari-
kuchkarqa. Hinaspanmi wiraquchakuna ancha liwrukunata qillqarqaku. Chayna
kachkaptinmi karu urqukunapi, harawiq runakunaqa huk musuq poyesiyata
runasimipi paqarichirqaku. Kay qillqakunapim runamasinkunamanta,
pachamamamanta, mayta runakuna wañuspa risqankumantapas rikurichimurqaku.
Kay runasimipi harawikunaqa mana chaninchasqam karqa. Chaymi
wiraquchakunaqa "manan litiraturachu" nirqaku, hinaspankum qunqayman
churarqaku mana runasimita riqsispanku2. Chaytapuniraykum, Inocencio
Mamanipa harawinkunata mana pipas musiyasqa kunankamapas kan.
Ñuqanchikqa chay harawikuna hatarichiyta munanchik, mastarikunanpaq ancha
llaqtanchikkunapi, chayta ruwaspa “la reivindicación del hombre y de la cultura del
ande”3 ruwasunchik Boletin Titikakapi harawiqkuna munasqankuhina.
Kunanqa iskay harawikuna4 akllasqanchikmanta hamutayta qallarisun,
chaymanta tapurikusun “harawi rimaqqa” imaynam runamasinkunapa wañuyninta
qawan.
1. Wañuymanta Teofanoq kutimunqa harawipi.
Kay harawiqa paqarirqa waranqa isqun pachak iskay chunka pusaqniyuq watapim.
Kaypim qawasun ima llapa ayllurunakuna muyuriyninta, hamutasqankutapas
musiyanku. Harawiqninchikqa runasimipi qillqarqa ancha runakunapa
Atuqpa Chupan Riwista
56 / PICHQA CHUNKA SUQTAYUQ
1 Mamani, Mauro. Poéticas andinas. 1era. Edición. Lima: Pájaro de juego de ediciones, 2009, p. 73. (Ñuqanchikpa runasimiman tikrasqanchik).
2 Qawariykuy. Vienrich, Adolfo. Azucenas quechuas/fábulas quechuas. 3era. Ed. Lima: Ediciones Lux, 1919, pp. 23-24.
3 Vich, Cynthia. Indigenismo de vanguardia en el Perú. Lima: Fondo editorial de la PUCP, 2000, p. 17.
4 Kay qillqapi, iskay harawikunata akllasqanchikta chanka runasiminchikman tikraykunchik.
yachayninkunata yuqllachayta munaspan. Chayraykum kay uñuyqa ancha
chaninchasqa, yachanapaqpuni chay watakunapi kay watakunapipas runakuna
yachasqankunata qawananchikpaq.
Qayariq rakipi, harawi rimaqqa kanchariy intita runakunapa wawankuwan
takiyachin, chayraykum nin: “Rupay hina miquykun llantukunata / […] / paymi karqa
runakunaq yawarninqa”5. Kaymanta rikunchik imayna Teofanuqa llapa ayllukunapa
achiqyayhina, kanchariyhina kawsankunapi karqa.
Chayrayku Teofanuqa ayllu runakunapi mana tukuypaq chinkanchu
Imanasqa? Runapa wawankuqa lliw ñawpaq willakuykunata, yachaykunata,
kawsaykunatapas purichinankum mana pipas qunqananpaq. Hinaptinmi runapa
musiyayninpi wawankuqa ancha chaninchasqaraykum mana tukuypaq
chinkanchu; ichaqa musuq kawsayman hamunku. Chaysi “Teófanu” wañuptinqa
llapa runakunaqa “suyanku musuq runa hamunqaña”6 nispanku. Chaytam kay
yuyaypiqa sutillan qawanchik imatam runakunaqa ñawpaq runamasinkunamanta
kawsayninpi uñunchanku.
Tukuq rakipiñataq, „harawi rimaq‟ kusikuspa niwanchik: “іTeofanoq
kutimunqaña!/ […] musuq runa qamunqaña/ kusisamin qawaykunqa/”7. Kayta nispa
harawi rimaqqa musiyan wañuyta runamasihina. Chaynallan Gerardo Fernandezqa
qillqanpi kaytahina nin: wañuyqa yuyaychan huk tumpalla samariywanmi, mana
tukuypaq chinkaqchu8. Kaytapas Josef Estermanpas liwrunpi hamutanmi,
kaypiñantaqmi payqa „anima‟ nispa sutichan („alma‟ wiraquchakuna
sutichasqankuta)9. Kay animakunaqa mana chinkanmi, chayraykum kawsayman
uku pachapi yachaspapas kutimunqakupuni. Imanasqam? Estermanpa
yachayninpi hanak, kay, uku pachakunaqa mana quqmanchu utaq
karunchakuntaqchu ichaqa kuskayllam, huk kawsayllam kanku. Maymantataq
kawsayman kutimunku? Kaytapas yachachiq Estermanqa qillqanmi, payqa chay
Yuly Tacas Salcedo
PICHQA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 57
5 Mamani, Inocencio. “Teofanoj Qutimunka”. En: Boletín Titikaka, 1928, N° 19, p. 2.
6 Mamani, Inocencio. Op. Cit., 1928, N° 19, p. 2.
7 Ibídem.
8 Fernández Suarez, Gerardo. “Almas y difuntos: ritos mortuorios entre los aymara lacustres del Titicaca”. En: http//www. Cielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=s0717-73562001000200005& ing=es&nrm=iso (Hapisqa 15 agosto killapi, 2011 watapi).
9 Estermann, Josef. Filosofía andina. Estudio intercultural de la sabiduría autóctona andina. 1era. Ed. Ecuador: Ediciones Abya- Yala, 1998, p. 215.
animakuna lluqsimunanta chakanam suticham. Chay chakanakunaqa kanmam
mayukuna, qaqakuna, machaykuna, rumikuna, urqukunapas.
Chayraykum ukupachaqa mana wañuypachallachu sichus pakarina hinan
runakunapa musiyayninkupi. Kaymanta ayllurunakunapim wañuyqa “pasaje - vida”
hinallatam musiyanku. Hinaspanmi kay harawipi, wañuyqa mana tukuypaq
chinkaqchu ichaqa huk musuq kawsaqmi rikurimun.
2. Wañuyqa kawsayhina Yachayniyoj hatun mayestruyman harawipi.
Kay harawiqa José Carlos Mariateguipa qillqasqan karqa, paqarimurqa waranqa
isqun pachak kimsa chunka watapi. Kaypim harawiqninchikqa Puno
llaqtakunamanta musiyayninkunata rikuchin. Kay qillqaqa harawi - prosa nisqanmi.
Kunanqa ñuqanchik kimsapi rakiykusun allin yachananchikpa. Qayariq rakinpim
nin: “Chawpi qochamanña / walsata tanqaykusqayku / lluqsimun hatun quchaq
sunqunmanta/ […] / Tutura chawpimanta aywinkun schokha/”10
, chaypim „harawi -
rimaq‟ ununchan pachamamamanta, Puno llaqtapa muyriyninmanta, chayrayku
kay simikuna rikurimun “qochamanña, walsata, tutura, schokha”. Chaykunata
rikuchispa, harawi rimaqqa Puno pachamamata runakunapa musiyayninkunawan
takiyachin, chayraykum niykamun: “Wawansi chawpi tuta qullurkunapas./
Rikurwanku waqanku kati kati purinku”11. Hinaspanmi rikunchik imayna
llakikusqankunata, llapa urqukuna, quyllurkuna, schokhakunapas,
waqakusqankunata. Harawiq rimaqqa kayta ruwaspa imakuna pachamamapim
kasqanta takiyachin runapa musiyankunatahina; chayrayku runakuna llakikuptinku
llapa pachamamapi kaqkunaqa waqayllasinku.
Chaymantaqa kay harawipi runakuna rikusqanchikpihina manam
sapallankuchu, imanasqa? Llapa Pachamamapi kaqkunaqa kawsayniyuqmi,
chayraykum runakunata ñawpaqpachamantaraq kuskancharqaku.
Atuqpa Chupan Riwista
58 / PICHQA CHUNKA PUSAQNIYUQ
10 Mamani, Inocencio. “Yachayniyojj jatun maestruyman”. En: Boletín Titikaka, 1930, N° 34, p. 4.
11 Mamani, Inocencio. Op. Cit., 1930, N° 34, p. 4.
Harawiqninchikqa rikurichin Antiplanupa rikchariyninkunata, chaypim „harawi
-rimaq‟ llakiwan takiykun yachachiqninrayku. Inocencio Mamaniqa huk rimayninpi
rikuchiyta munarqa “revelar la belleza de los panoramas nacionales, el colorido del
paisaje, de la región, de Aquí, de Puno”12. Mamaniqa manam kaytallachu munarqa,
aswanmi runa pachamamawan imayna hukllanyasqa kasqanta
qawaykachiwanchik.
Chawpi rakipiqa, „harawi- rimaq‟ qawachiwanchik imayna runakuna
ruwasqankuta runamasinkuna wañukuptinku, chaylla nin: “Runamasiykuna
wawqipaykuna/ Yana pachata churaykukuspan,/ Allqukuna hina awllaspa
puriykachasunchis/ Mayistrunchispaq uyanta llipipyaychisunchis/ Inti kanchayta
hina”13. Chayta nispa, harawiqninchikqa rikuchin “un fuerte anclaje con lo real.
[donde] no hay un intento de modernidad simbólica; sino, desde sus condiciones
reales y naturales, realizan un práctica textual”14
, Kay ruwasqanpi harawiq rimaqqa
rimapayan llaqtamasinkunata, José Carlos Mariateguipa yachayninkuna
llipipiyananpaq mastarikunapaq ancha pachakunapi. Hinaspa „harawi-rimaq‟ nin:
“Qanmi kancharqanki Tawantinsuyoq sutimpi / Yachayniykiri tukuy pachantimpin
mastarikun / Wañusqaykitaq mippuchupan”15
, kay uchuy kallpipim niwanchik
imayna mana yachachikqa chinkanqachu, ichaqa kawsanqam paypa
yachayninkuna mastarikusqanrayku llapa pachakunapi mana pipas qunqananpaq.
Tukuq rakipiñataqmi, „harawi - rimaq‟ hamutaykun yachachik musuq
kawsakuyninmanta. Kayta nispan harawiqninchikqa qawachin imanasqa
yachachikqa wañuptin, llapa yachayninpi kawsanqa mana chinkanqachu, kaytam
nin harawi rimaqqa: “ruraskaykiri huk musuq hinan miranqa”, kaypim qawanchik
imanasqam yachayniykuna mastarikunqa llapa pachapi, chaymanta niykamun:
“sutiykitaqmi mana qunqay kanqa”. Kayta nispanmi, harawi rimaqqa kay sumaq
harawipi niykamun imanasqam yachachikta mana llapa runakuna qunqanqakuchu
ichaqa kawsanqa ayllu sunqunpi kuskachakuspanku llapa runamasinkunawan.
Chayraykum harawiqninchikqa kay sumaq harawipi hamutaykun imayna
Yuly Tacas Salcedo
PICHQA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 59
12 Aramayo, Omar. “Inocencio Mamani, su vida, su obra”. En: Tarea, 1980, N° 3, p. 42.
13 Ibídem.
14 Mamani, Mauro. Op. Cit., p. 66.
15 Ibídem.
yachachik wañuptinqa mana chinkanqachu ichaqa musuq kawsaymanmi tikranqa,
imanasqa? Payqa mana chinkanqachu llapa runapa sunqunpi sutinqa
yachayninkunawan mastarikusqankurayku.
3. Tukunanchikpaq.
Kay iskay harawikunapi ñuqanchik qawanchik imayna runasinchikkuna wañuyta
rikurqanku. Chayraykum Teofano Kutimunqa harawipi wañuyqa musuq
kawsaqhina, mana tukuypaq chinkaqchu, hinaspanmi runakunapa wawankuqa
chinkaptin kutimunqapuni ñawparunakunapa ancha yachayninkunata
willanakunankupaq. Ichaqa Yachayniyoq hatun mayistruyman harawipi
harawiqninchikqa José Carlos Mariategui wawqimanta llakikun.
Qawasqanchikpihina José Carlospa sutinqa yachayninkunawan mana tukuypaq
chinkanqachu aswanmi llapantin pachapi mastarikunqa. Chayraykun kay iskay
harawikunaqa ancha chaninchasqam, kaypim ñuqanchikqa imayna
wañuykasqanta qawanchik. Qawanchiktaqmi imayna wañuy runa pachaman
kawsayman tikrakuspa kutimusqanta.
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
ARAMAYO, Omar. “Inocencio Mamani, su vida, su obra”. En: Tarea, 1980, N° 3,
pp. 41 - 44.
ESTERMANN, Josef. Filosofía andina. Estudio intercultural de la sabiduría
autóctona andina. 1era. Ed. Ecuador: Ediciones Abya - Yala, 1998.
FERNÁNDEZ SUAREZ, Gerardo. “Almas y difuntos: ritos mortuorios entre los
aymara lacustres del Titicaca”. En: http//www. Cielo.cl/scielo.php?
script=sci_arttext&pid=s0717-73562001000200005&ing=es&nrm=iso
(Hapisqa 15 agosto killapi, 2011 watapi).
Atuqpa Chupan Riwista
60 / SUQTA CHUNKA
MAMANI MACEDO, Mauro. Poéticas andinas. 1era. Ed. Lima: Pájaro de fuego
ediciones, 2009.
MAMANI, Inocencio. “Teofanoj Qutimunqa”[Teofanoq Kutimunqa]. En: Boletín
Titikaka, 1928, N° 19, p.2.
…………“Yachayniyojj jatun maestruyman”[Yachayniyoq hatun mayistruyman]. En:
Boletín Titikaka, 1930, N° 34, p.4.
VIENRICH, Adolfo. Azucenas quechuas/fábulas quechuas. 3era. Ed. Lima:
Ediciones Lux, 1919.
Yuly Tacas Salcedo
SUQTA CHUNKA HUKNIYUQ / 61
Pisi rimayllapi:
Kay hamutaypi ayllu simita yuyariykusun, hinaspa llaqtawan tinkusqanta mana
tinkusqantapas qawaykusunchik. Kay raykum ñawpa diksiyunariyukunata,
krunistakunatapas, runakunapa tistimuniyunkunatapas qawaykusunchik. Aylluqa
manam riki llaqtahinallachu. Wakiqninchikqa kay iskay simikunata
taqruparunchikmi. Kay hamutaypi chuyanchaykusun ayllu simi mana pantapasqa
kananpaq.
Aysaqnin rimaykuna:
Literatura peruana, testimonio, Chawpi, ayllu, 2011
1. Qallarinapaq
Kay qipa watakunapi ñuqanchik runakunaqa Limahina llaqtakunaman
astakamuspanchik allinpas mana allinpas kawsakuchkanckik. Chaymantam
wakiqninchikqa imapas ayllunchikpi kasqanmanta yuyachkanchikraq, huk
kaqninchikkunañataqmi ayllunchiktapas runasiminchiktapas lliwña qunqarunchik.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 63 - 70
Ayllum chawpihina iskay tistimuniyukunapi*
Edwin Chillcce Canales
UNFV / UNMSM
* El ayllu como chawpi en dos testimonios.
Chayraykum ayllunchikpa simintapas pisillataña rimanchik. Kayna kaspanqa
yuyayninchikpas chinkarunqapunin, chaymi ñuqanchikqa runasimipi qillqayta
qallarisun ayllunchikpa yachaynin mastarikunanpaq.
Kunanqa hamutaykusun qallariyllapi nisqanchikmanta chawpiwan
tinkuykachispa. Chaypaqa tapunakusunchik, imataq chawpi? Maypitaq kachkan?
Ayllukunapichu? Hatun llaqtakunapichu? Icha iskayninkupichu?
Huk runam: 'Hatun llaqtapi sumaqta kawsakuchkani, mana llaqtaytaqa
yuyanichu' nispa nisqa. Hukñataq: 'Llaqtallay!, imaynaya kachkan; mana payman
chayaykuspaqa unqusqahinam kani' nispa nisqa. Iskayninkumantam
qawasqanchikpihina ayllunkutaqa llaqtachanku. Iskayninkutaqmi, ayllunkuta
llaqtawan pantaparunku; llaqtaqa manam runakunapaqchu1, ayllukunañataqmi
ñuqanchikhina runakunapaq sunqu rurunchikpi kachkan, hinaspa pachaman
watawanchik.
Chaymi, chawpimanta yachananchikpaq Diego Gonzalespa Domingo de
Santo Tomaspa ñawpaq diksiyunariyukunata qawariykusunchik. Chaymantaqa:
Gregorio Kunturi Mamanipa, Victoriano Tarapaki Astupapas kawsakuyninkumanta
hamutaykusun. Paykunaqa achka sumaq willakuytam yachanku ayllunkumantapas
Limahina hatun llaqtakunapi tiyasqankunamantapas.
2. Ñawpaq diksiyunariyukunapi chawpimanta
Domingo de Santo Tomasqa Lexicon o vocabulario de la lengua General del Perú
(1951) diksiyunariyunpi chawpimanta kaynata qillqaykun: “Chaupi rucana. Dedo de
en medio / Chaupicac. Mediano, entre grande y chico / Chaupicasca. De
mediado”2. Qawarisunchik, hukñiqiqa chawpi rukanamantam riman manam
Atuqpa Chupan Riwista
64 / SUQTA CHUNKA TAWAYUQ
1 Gerard Taylor nirqa “No es sorprendente que, como consecuencia de la política colonial de las reducciones y la concentración de poblaciones de origen étnico diverso en unidades nuevas -los pueblos coloniales-, la palabra llacta (/llaqta/) o su equivalente en el quechua I y aymara: marca (/marka/) haya perdido su sentido precolombino de determinado territorio identificado con un huaca local (el antepasado) y la comunidad que protege (sus descendientes) para limitarse al solo aspecto material del término (el establecimiento geográfico: pueblo, ciudad, país) (XXVII)”
2 Santo Thomas, Domingo de. Lexicon o vocabulario de la lengua General del Perú (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951, p.255.
ñuqanchikpa hamutasqanchikpihinachu. Puchuq ñiqikunapipas chaynallatam
qatichin. Chaymi, kay diksiyunariyuqa mana yanapawanchikchu. Santo Thomasqa
manam hamutanchu pachapa chawpinmanta (Tawantinsuyupa chawpinmanta
utaq chawpi punchawmanta, chawpi tutamanta). Kunanqa qawarikusunchik
Gonzales Holguinpa Vocabulario de la lengua General de todo el Perú llamada
lengua Quichua o del Inca (1952) diksiyunariyunta. Paypas pisillatam
“chawpimanta” churan. kay diksiyunariyunta rurarqa llapa runakunata iglisyaman
watananpaq manam imayna haykayna ñawpa runakunapa kawsakuyninkuta
yachachiwananchikpaqchu, hinaspam chawpimanta churan:
Chaupi. Mitad, o el medio de cosas o lugares o tiempo, o obra.
Chaupi chascca. Cosa gastada hasta la mitad o mediada o medio hacer.
Chaupi chascca. Cosa que está en medio de otros3.
Ñuqanchik runakunapaqa lugares o tiempuqa pachapi hukllayllasqam:
ñawpa runakuna imayna tiyasqankumanta rimayqa ñawpa pachamanta rimaymi.
Pachataqmi kunanmanta utaq hamuq pachamanta rimaypas. Ñawpa
suyukunamanta utaq kunan suyukunamanta rimaypas hanaqpachamanta,
kaypachamanta, ukupachamanta rimaypas pachamriki. Qawasqanchikpihina
pachaqa manam lugarkunapa nitaq tiempukunapa chawpillanchu. Pachaqa
kimsachasqam, sapankumanta chawpiyuq, chaypim willkakunapas, apukunapas,
ñuqanchikkuna llapa ima kawsaqkunawan kaqkunawan kuskachasqalla tiyanchik.
Holguinqa kayna pacha kasqanmanta manam rimanchu. Payqa rimaykun huk karu
llaqtakunapa yachayninwan, runakuna sutichaylla llamkayninpi. Holguinpas Santo
Tomashina runapa sunqururunta manam riqsinchu.
Qusqu llaqtaqa Tawantinsuyupa chawpinmi karqa. Kaypim inkakunapas
tiyarqa, paymantam kamachikurqaku, kunam Lima karqa, chaymin aswanta
yupaycharqaku. Nisqanchikpihina krunistakunapas qillqarqaku, ispañakunawan
Edwin Chillcce Canales
SUQTA CHUNKA PICHQAYUQ / 65
3 González Holguín, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de Todo el Perú Llamada
Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3
a re-impresión. Lima, Universidad
Nacional Mayor de San Marcos. 1989, pp. 99 -100.
tawantinsuyo tikrakusqanmantapas. Chay pachapi qapaq Inka Titu Kusi Yupankipa
Instrucción al Licenciado don Lope García de Castro [1570]4 (1992) qillasqa
mayutunpi chawpimanta nirqa:
Esto haziamos puestos en el Cuzco que es el centro y cabeza de toda la tierra,
y por estar en el medio se nombraban mis antepasados, puesto que allí por ser
su cepa, señores del tauantinsuyo, quiere decir señores de las cuatro partes
del mundo5.
“Centro” /chawpi/, “cabeza” /uma/, “cuatro partes del mundo” /
Tawantinsuyu/, kay simikunaqa Qusqupi sapichasqam. Titu Kusipaqpas Qusquqa
tawantinsuyu pachapa chawpinmi, chaymi kay llaqtaqa inkakunahina qapaqchasqa
karqa. Inka Garcilasuñataqmi qillqarqa Comentarios reales de los Incas ([1608]
1976) librumpi Manko kapaqmanta rimaspan chawpimantapas utaq Qusqumanta
nirqa:
Al primer hermano llaman Manco Cápac y a su mujer Mama Ocllo. Dicen que
éste fundó la ciudad y que la llamó Cuzco, que en la lengua particular de los
Incas quiere decir ombligo, y que sujeto aquellas naciones y les enseñó a ser
hombres, y que de éste descienden todos los Incas6.
Inca Garcilasuqa willanakuymanta Qusqum puputi sapichasqa7, chaymi
Qusquqa chawpihina ñawpa runakunapaq karqa. Tawantinsuyupa mana allinpaq
tikrakuyninta qawaspa Waman Pumañataq Nueva Coronica y Buen Gobierno
(1993) “mundo al revés”8 nirqa. Kaywanqa niwarqanchik chawpi qulluchiy,
chiqichiy, pakikuy kay simikunam chaypi tukusqanmanta utaq chinkasqanmanta
Atuqpa Chupan Riwista
66 / SUQTA CHUNKA SUQTAYUQ
4 Regalado de hurtado, Liliana. Instrucción al Licenciado don Lope García de Castro [1570]. Fondo Editorial de UPCP, 1992 (Kay Krunikataqa Hurtadom paqarichimurqa).
5 Ibídem, p. 19. (ñuqanchik siqisqayku).
6 Inca Garcilaso de la Vega. Comentarios reales de los incas. Tomo I (Prologo, edición y cronología de Aurelio Miro Quesada). Venezuela: Biblioteca Ayacucho, 1976.p. 43. (ñuqanchik siqisqayku).
7 Kay simitaqa qawaykusunchik Voces del Ande. Ensayo sobre onomástica andina, qillqasqa maytuta (Cerron Palomino 2008.pp. 259-290).
8 Guamán Poma de Ayala, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición y prólogo de Franklin Pease), 1
a reimpresión. Lima: Fondo de Cultura Económica, 2005.p. 908.
niwanchik, Qusqu llaqta kumuykachay qallarisqanta. Chaymantaqa tapukunchik
maypitaq musuq chawpinchik? Ispañapichu? Limapichu? Kunanqa chiqa
taripaykusunchik ayllumantawan chawpimanta Gregorio Kunturipa, Victoriano
Tarapakipapas kawsayninkupi ayllumantawan.
3. Ayllunmanta Kunturipa kawsayninpi
Kunturiqa willawanchik imayna kawsakusqanmanta, ayllukunapi hatun llaqtakunapi
llamkasqanmanta runamasikunamanta hamutasqantapas. Paypa kawsayninqa llaki
llakillam karqa Acopia ayllunpi paqarimusqanmanta, chaymi irqichanmanta
“wakcha kani” nirqa. Paytaqa madrinanmi uywakurqa qariyanankama, chaymantas
madrinam nirqa: “[…] hallpayoqña [sic9] kanki, tullutakyasqa, chayqa llank‟aqmi
rinayki […], chayqa manan maki ñeqeypi hap‟iyta atiykimanñachu”10
.
Kunturiqa llaqtan llaqtan purirqa mana pitapas riqsispan, hinaspam ayllunta
llaki llakikuspa yuyarirqa. Chaymantaqa ima ayllu paqarimusqanpi yachayta
munarqa. Purisqanpi huk punchaw Tyun Luyswan tinkurqa hinaspa payta
tapukurqa ayllunmanta. Tyunqa kutichirqa nispa: “chay vidaman mamay
wikch‟uwasqan llaqtaqa Layon”11. Chayraykum Gregorio Kunturiqa Layo ayllun
maskaq ripurqa. Qawasqanchikpihina payqa ayllunta manan riqsinchu. Kayna
runakunataqa wakcha nispa sutichanchik. Chaymantaqa madrinanpa ayllunmanta
rakikurqa hinaspa Qusqu llaqtaman chayarurqa, chaypi mana allin mikusqa mana
allin puñusqa llamkarqa. Kayna hatun llaqtakunapiqa ayllukunapas mana
kallpachasqam, ichaqa imapas qullqillapaqmi llamkaypas manam
ayllunchikkunapihinachu. Chayraykum Kunturiqa ayllunmanta rimarqa:
Yanapaspa llank‟aysinayki kaq familiarniykita, paisano amigokunata huk
punchawmanta hasta semanakunakama; chaymantan paykunapas
llank‟aysiqniyki hamullaqkutaq nisitaqtiyki, chaypaqtaqmi willayamunalla kaq
Edwin Chillcce Canales
SUQTA CHUNKA QANCHISNIYUQ / 67
9 En el texto figura “hallpayoqña”, la corrección es “kallpayuqña”.
10 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Gregorio Condori Mamani, autobiografía. Qosqo,
Municipalidad del Qosqo, 1977.p.18.
11 Ibídem, p 22.
[…] Yanapaqniykitaqmi hamoqku. Chaymantataq mana hayk’aqpas pagota
qolqepichu kaq: ni yanapasqasuykimantapas. Chaymi ayni karan. Chay
Qosqoman hamusqaymanta pacha pisita rikuni aynita12.
Qusqupi aynipi llamkaytaqa qullqim qulluchirqa. Chaymi Kunturiqa wakcha
kayninpi tyaspan aynipi llamkayta maskarqa, chayna maskaspanpas manam pipa
yanapakuynintapas tarirqachu.
4. Tarapaki Astupa tiyasqanmanta hamutay
Kunanqa qawariykusunchik Ñuqanchik runakuna. Testimonio de los quechuas del
siglo XX13
qillqasqa maytuta. Kay Liwrupi Victoriano Tarapakipa, Lwisiku Ankallipa
tistimunyunkuna kachkan. Hamutayninchikpaqa Tarapakillapa siminta
qatiykusunchik. Apurimaqmantam kay runaqa, tawa chunka pichqa watayuqña,
payqa runasimillapim riman. Uywachankunata michikuchkaspanpas runakunapa
uywankunatam tutallanpi suwakum. Kayna tyaq runakunatam abigeo ninchik.payqa
chunka tawayuqnin kachkaspanmi yunkaman tyunwan ripurqa. Ripunan
punchawqa ayllunkuna kacharparirqa, kayna nispan: “mana chayawaqchu
yunkataqa, killapi chayana trinpi rispa […] Uchum wiñan, algudun wiñan,
algudunpa llaqtankama ñuqaqa rikuni. Kawsaywanmi kutimunki wañuywanqa
manañam kutimunkichu”14
nispa rimanku.
Tarapakiqa chakillawanmi Qusqukama ripurqa, chaymantaqa Santa
Teresakama trinwan rirqa, Maranuraman karruwan chayaspa tukun biyahayta.
Tyunwan kuskallam llamkanku mana saqinakuspa, chayna llamkapakuspankum
quñukurunku phrutakunata, algodón millwakunata, uywakunatapas.Tarapakiqa
chaymanta Apumarka ayllunman kutimun. Chayarquptinqa taytan Waqakurqa
paymanta hapipakuykuspa, chaynaram ayllunkunapas. Iskay killallamantam
Atuqpa Chupan Riwista
68 / SUQTA CHUNKA PUSAQNIYUQ
12 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen, Op. Cit., p. 36.
13 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.
14 Valderrama, Ricardo [y] Escalante, Carmen. Op. Cit., p. 20.
Tarapakiqa unqurun. Manam pipas yacharqachu ima unquywan ñakarisqanta,
chaymi ayllunkupiqa tapukurqaku ima unquytaq kay unquyqa nispanku. Unquqtaqa
mana pipas hampiyta atirqachu. Chaymantañam kuka qawaqta pusamunku. Payqa
nirqa:
Phaltamanta mamanpa pachan, Santiyagun, chaymi chayta rurachkan.
Alkansuta chraychik, huk biranta ruraychik, Santygunta ruraychik, q‟alata
ruraychik mamanpaqmi kasqa. Chay kasupin unqusqa,- nisqa.15
Tarapakipa mamanqa Apukunata kaymanta churinqa unqurun. Ñuqanchikqa
ayllunchikpa apunkunawanqa allinñan kawsakunchik. Paykunaqa
kallpanchawanchikmi, riqsinkum imayna tiyasqanchikta sunqunchiktapas qawanku,
chaymi Tarapakipa mamanhina paykunata qunqaptinchikqa unquypas wañuypas
chayawanchik; uywanchikkunapas qullurun. “Apukunaqa ayllukunawan
hukllayllasqam”, nirqanchikmi. Aylluqa sunqururunchikpitaqmi, hinaspa
ayllunchikman watasqakanchik.
5. Tukunanchikpaq
Ayllu simiqa chawpi simiwan parischasqam, hinaspam runapa sunqu rurunpi
sapichakun. Chaymi runakunaqa may llaqtaman mitmaptinkupas paykunawan
purinku. Chayna purisqankupi sichus runamasinchikkuna huñunakuyta
qallariptinkuqa ayllunchikkunapa yachayninpas ñawpa apukunapi iñiyninkupas
imayna haykayna tiyakuyninkupas kawsariyta qallarin, musuq chawpipas llanllarin.
Edwin Chillcce Canales
SUQTA CHUNKA ISQUNNIYUQ / 69
15 Ibídem, p. 23.
KAY QILLQASQAKUNAMANTA YACHAPAKUSQA
CERON PALOMINO. Voces del Ande. Ensayo sobre Onomástica andina. Lima:
Fondo Editorial de la PUCP, 2008.
GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego. 1608: Vocabulario de la Lengua General de
Todo el Perú Llamada Lengua Qquichua o del Inca. Edición facsimilar
de la versión de 1952. (Incluye addenda, presentación de Ramiro Matos
Mendieta y Prólogo de Raúl Porras Barrenechea), 3a re-impresión. Lima,
Universidad Nacional Mayor de San Marcos. 1989.
GUAMÁN POMA DE AYALA, Felipe. Nueva Corónica y Buen Gobierno I, (edición
y prólogo de Franklin Pease), 1a reimpresión. Lima: Fondo de Cultura
Económica, 2005.
INCA TITO CUSI YUPANQUI. Instrucción al licenciado Don Lope García de Castro
(1570). Estudio preliminar de Liliana Regalado de Hurtado. Lima:
Pontificia Universidad Católica del Perú, Fondo Editorial, 1992.
INCA GARCILASO DE LA VEGA. Comentarios reales de los incas. Tomo I
(Prologo, edición y cronología de Aurelio Miro Quesada). Venezuela:
Biblioteca Ayacucho, 1976.
SANTO THOMÁS, fray Domingo de. 1560: Lexicón o Vocabulario de la Lengua
General del Perv, (edición facsimilar con prólogo de Raúl Porras
Barrenechea). Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1951.
TAYLOR, Gerald. Ritos y tradiciones de Huarochirí. 2 edición revisada. Lima:
Instituto Frances de Estudios Andinos, Banco Central de Reservas del
Perú y Universidad Particular Ricardo Palma, 1999.
VALDERRAMA, Ricardo [y] ESCALANTE, Carmen. Gregorio Condori Mamani,
autobiografía. Qosqo, Municipalidad del Qosqo, 1977.
------------Nosotros los Humanos - Ñuqanchik Runakuna. Testimonio de los
quechuas del siglo XX. Edición bilingüe quechua y castellano. Cusco,
Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolomé de las Casas, 1992.
Atuqpa Chupan Riwista
70 / QANCHIS CHUNKA
Tantarchay kichkachay morado sisascha,
Amaya tipallawaychu qala chakichaypi
Pobrella kaspaymi wakchalla kaspaymi,
Qala chakichantin purikamuchkani
Habaspas sisayuq mollepas ruruyuq,
Chaychus mana ñuqa chullayuqchu kayman
Chaychus mana ñuqa yanayuqchu kayman
Tantarchay kichkachay ama kichkawaychu,
Kichkapallawaspa yuyarichiwanki
Kuyasqay chullayta yuyarichiwanki
Mayu patachapi verde retamita
Chullasapi kaspa waqachiwachkanki
Achkarama kaspa llakichiwachkanki
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 73 - 74
Takikuna uqarisqa
Tantarchay kichkachay
Uqariq: Sylvia Falcón
Inti lluqsimun waqanallaypaq
Killa lluqsimun llakinallaypaq
Ñuqa kani sapan urpi mana mamayuq
Ñuqa kani sapan urpi mana taytayuq
Urqun urqun purimuni waqakullastin
Wayqun wayqun purikuni llakikullastin.
Wakchallayta wakallayta chinkachispa
Parallata chikchillata manchakuspa.
Kokakintu klarullata willaykullaway
Huraymanchu wichaymanchu pasarqurqa.
Kompadrillay komadrillay asuykamuway,
Tumarisun, upyarisun kusirikusun.
Atuqpa Chupan Riwista
Inti lluqsimun*
74 / QANCHIS CHUNKA
* Huancavelica ayllukunapa ñaupa takikuna uqarisqa.
Kay willakuytaqa allintam riqsinchik. Adolfo Vienrichraqmi2 Tarma ayllukunapi
ñawpamantaraq huqarirqa. Wawqinchik Gonzalo Espinoñataqmi3 dokturadupaq
tesisninpi kay willakuymanta aswan allinta hamutaykurqa.
Pobrilla wakchallaqa Carmen Arizaca Rodaspa huqarisqanmi. Paymi
sekundariya estudiyayta tukuykuchkaspanña mamanpa siminpi, grawadurawan
willakuyta huqarirqa, iskaywaranqa suqta watapi. Willakuqninchikpa sutinqa Ana
María Rodas Tuerosmi. Payqa Tanquihua anexupim paqarimurqa, San Antonio de
Cachi distritupi, Andahuaylas prowinsiyapi, Apurimaq suyupi. Payqa kimsa chunka
kimsa watayuqmi. Miski simillanwan imakunamanta willakuykunatapas, sumaq
takichakunatapas yachan. Runasimita kastillasimita, liyiyta qillqaytapas yachan.
Kunanqa San Juan de Miraflorispi musuqmanta sapichakuspa tiyan.
Ñuqam pisillata allichaykuni sumaqllata liliykunapaq. Qawasqanchikpihina
kay willakuypiqa kastilla simikunapas rikurimunmi. Willakuqninchikqa,
ayllunchikkunapihinam, hawanchaykun willakuyninpi. Willakuypi rimaqkuna
nisqanchikta paykunapapuni siminwan tinkuykachini komillaskuna ukupi
rimasqankuta churaykuspa. Kaychakunallatam allichaykuni.
“Pobrilla wakchalla” willakuy: Les voya, les voya, kunan… grabar un cuento
de quichua, que se llama Pobrilla wakchalla, de los hermanos, ya.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 75 - 79
Pobrilla wakchalla1
Pablo A. Landeo (grawaduramanta qillqaman churaq)
1 Kasitpi huqarisqa. Kayna llamkaykunata ruwachirqani Carmen Arizaca Rodasta (llapan huk warmakunatapas) 7041 - Virgen de la Merced- koligiyupi yachachiq kaspay. Umaraymi [uktubri] killa qallariq punchawpi, iskaywaranqa suqta watayuqpi uqarisqa.
2 VIENRICH, Adolfo. [Tarmap Pacha Huaray] Azucenas Quechuas / [Tarmapap Pachahuarainin] Fábulas Quechuas. 3
a edición de Pedro Díaz Ortiz. Lima, ediciones Lux, Universidad Ricardo Palma,
([1905] 1999), ([1906] 1999).
3 ESPINO RELUCÉ, Gonzalo. Etnopoética Quechua, Textos y Tradición Oral Quechua, tesis de doctorado, Lima. Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 2007.
Huksi kasqa hermano rico, huk hermanunñataqsi kasqa pobrilla. Chay
pobrilla kaqpa (hermanunpa)4 señoran kasqa wiksayuq. Hinaptinsi huknin
hermanunpañataq vacan bastante kasqa, lichen, quison. Hinaptinsi nin -como se
llama- señuran, chay pobrilla kaqpa “Hermanuykimanta corre suyruchanta
mañarakamunki” nispan. “Ya, mañarakumusaqyá, apamuyá baldichaykita.”
Hinaptinsi baldichantin pasan suyru mañakuq hermanunman, hinaptinsi hermanun
rikurun wuakna pampachata hamuchkaqta, hinaspansi nin “Wak qillamaqta
hamuchkasqa, yau, allquman suyruyqita qaray. Apuray, quillamaqta suyruman
hamuchkan, lechiman hamuchkan, allqoman taqtaykuy” nispan, hinaptinsi chay
apukaqpa warminqa vivoman taqtaykun -naman, como se llama- artisanman,
allqokunaman qaraykun suyrutaqa, hinaptinsi hermanunqa chayaramun.
“Hermano, suyruchaykita regalaykuway, señoraymi munarun suyruchata.
Regalaykuway suyruchaykita” nispan. “Ah, ñaqamataqayá hamuwaq kara, ñam
allqumanmi taqtaykun suyrutaqa” nispan. Hinaptinsi “ahora kunanqa siñorayqa
malchiki karunqa, atrasoyuqmiriki, mejoryá suyruchata quitarusaq allqumamta,
hinaspa aparusaq” nispa, hinaptinsi allqota maqa-maqarispa, suyruchataqa
wisirukun, hinaspansi apakun wasinman, hinaspansi, siñoranmanqa chayarachin.
“Kay suyruchata apamuchkayki”, nispan. “Gracias” nispan [chaskikun].
“Hamkachata hamkarapuway, mam kaynallaqa vidanchikqa allin
kanmanchu. Viajitayá rirusaq, ñuqapas chayna chay animaltayá rantirukuchwan.
Animalniyuq kaspa manan qukunchu facillaqa, quisontapas suyruntapas
munapayasun haykapikamataq? Hamkarapuway, kunan kunan tutam pasakusaq.”,
nispan. Hinaptinsi siñorallaqa hamkata hamkaykun, hinaspansi dispacharakun
qarintaqa. Hinaptinsi siñorllaqa pasan, chunniq urqutata pasan, hinaspansi
descansaron, tutayarachikun chunniq urqupi, iskay urkupa chawpinpi. Hinaspansi
chaypi siñorllaqa descansaron, puñuykun chaypi. Chay chunniq urqupa chawpinpi
puñuykun.
Hinaptinsi chawpituta horata qayanakun urqu taytakunaqa “wakchallachu
pobrillachu hamun” nispan. Hinaptinsi nin huknin urqu “pobrillam” nispan contestan.
Hinaptinsi niykun “purutuwan, chuwitawan, carbuntawan quykuy, chay siñorman.”
Atuqpa Chupan Riwista
76 / QANCHIS CHUNKA SUQTAYUQ
4 “hermanunpa”, pampachaykuna kay simita.
nispan. “Chay carbunpaqmi ruwanqa huk wasita, purutupaqmi ruwanqa kanchata,
atisqanta ruwanqa” nin. “Chay chuwipaqñataqmi ruwanqa atisqanta corralta
ruwanqa” nin. Hinaptinsi kutikun chayllamanta chay wakcha runachaqa, chay
purututa, chuwita quykuptin, carbunta quykuptin kutikun.
Hinaptinsi atisqanta ruwarukun corralta, atisqanta ruwarukun kanchata,
atisqanta ruwarukun wasichata. [Hinaspansi chay]5 [Huk kaqnin urquqa] nin
[nisqataqsi pubrillata] “Kanchapa ukunmanmi churanki purutata, wasipa
ukunmanmi churanki carbunta” [nispan, hinaptinsi]6, “corralmanñataqmi churanki
chuwita” nispa, inaptinsi chaynata ruwarun runachaqa, hinaptinsi medianochita
rikcharikuptinqa ovejas kanchapi waqaykuchkan, llullu chitakunapas
waqaykuchkan; wasipiñataqsi, wasinmanñataqsi lluqsirakamuchkan qullqi
hukniraq; chay corral chuwicha churasqanpiñataqsi vaca uk niraq kakuchkasqa,
waqaykuchkan torukuna, uñakuna, bastante. Chay pobrillamantaqa apu
rikurirparin, chay urqu tayta regalaykamuptin.
Hinaptinsi paqarintinta hermanunqa pasan “Qilla maqta, maymamtan chay
animalta suwarakamunki? Yanqataq problemaman churawankiman, imaynampin
qam kay noche a la mañana rikurinki kayna millonario, vacasapa, ovejasapa,
qollqisapa?, ima problematapas ruwaruwankimanñataq, manam problemata
munanichu.” “Manam ñuqaqa ima problemata ruwasaykichu. Ñuqamanqa tayta
diosmi regalaykuwan”, nispan kusisqa runachaqa, hinaptinsi hermanunqa
wasinman kutirun.
Hinaptinsi hermanunqa wasinta kutirun warminwan parlanakun. “Ñuqapas
chaynaq risaq, hamkaykapuway, viajiman ñuqapas risaq”, nispa, ambicioso
kaymantaña, chay señorllaqa señoranwan hamkachin hinaspan paypas chayna
pasan. Chaynas tutayarachikun, chayna chunniq orqupi. Hinaptinsi, medianochita
qayanakunku tayta orqukunaqa “pobrillachu, wakchallachu hamun?” nispan.
Hinaptinsi tayta urquqa “apullam” nispan. “Ah, chaymanqa quykuy waqratawan
chupatawan, quykuy”, nispan nin. Hinaptinsi [huk kaqnin urquqa] nin “sabes que,
kutirispayki corralta ruwarukunku chaypa ukunpi puñunki, hinaspayki sikikiman
chupata, umaykiman waqrata churaykukunki, ya”, nispan.
Pablo A. Landeo Muñoz
QANCHIS CHUNKA QANCHISNIYUQ / 77
5 “Hinaspansi chay”, pampachaykuna kay simita.
6 “nispan, hinaptinsi”, pampachaykuna kay simitapas.
Hinaspansi chaywan ambicioso runaqa kutirimun. Hinaspansi corralta
ruwarukun hinaspansi sikinman chupa, umanman waqra churaykun, hinaspansi
puñuykun tuta. Hinaptinsi toro, romano toro rikurirparin chay kancha o corral
ukupi, chullalla, chay runamanta convertiparikun toro, romano toro, hinaspan chay
toro mana mikuq, wiqillan sutuchkan, sapapunchaw wiqillan sutuchkan, hinaptinsi
chay señoraqa nin “Imataq kay qanra toro, maymantataq hamurun”, nispa: Mana,
esposon kasqanta yachancho; sin embargo, esposontaq chayqa kutirqamun,
hinaspan chay corralta ruwaruspan achikyaron toro.
Hinaptinsi huk ganadero chayaramun. Chay ganaderoqa kasqa mana
ligítimo ganaderocho, kasqa diablo. Hinaptinsi chay ganaderoqa nin señorata.
“Señora, wak toroykita venderoway”, ninspan. “Achachaw taytay, manam
vendiykimancho ñuqaqa turuytaqa, manam ñuqapachu. Pipaya wak toro?,
hamuruntaq hinaspantaq uk tuta achikyaron; wakna wak toro, mikunpaschu,
wiqillan sutuchkan.”, nispan. “Ay, venderowaya señora, hinata venderoway,
señora, pagasqayki precionta, venderoway.”, nispan. “Doyñonpaschu problemata
ruwawanman, pipaya wak toro. Manam ñoqaqa pipa kasqanta yachanichu.”,
nispan. Hinaptinsi “Hinata señora vendiruway, qampapunim toroqa, vindiruway
señora. Vindiruway”, “Hinatapas vendirosaqya”, hinaspa venderparin chay
ganaderomanqa, chay ganadero mana ganaderochu, diablo.
Hinaptin kasqa chay siñorapaqa vaca qoñuqninkuna, toro quñuqninkuna.
Cornitachawan jovenqa huñusqa, empleadun huñusqa cornetachawan, huñusqa
siempre, sapa tarde. Hinaspa chay [señorapa] empleaduntaqa nin, “joven
ganarukuway wak urquchakama kay torota orquraysiway, qatiraysiway, sapallayqa
atisaqchu”, nispan, “Manam. Vacaymi cuydanay”, “hinata joven, pagasqayki allinta,
pagasayki tanto[ta]7 Allinta roygan, roygan; hinaptin jovencitoqa, nispansi nin “Ya,
hakuchik, apaysisayki chay toruykita.” “Ya, pero, chay waqrachaykita
tocaykapuway, cornitachaykita tocaycapuway puririchinanchikkpaq.” Hinatinsi, “Ya,
tocaykusaqyá”, hinaptinsi chay cornitachanqa waqayta qallarin “Ñam
supaywasiman puririnchikña”, nispan chaynachata waqarparin cornitachanqa.
Hinaptinsi, “hoy joven, imaynampi chaynata cornitayki waqan?” “Señor, manam
chaynataqa cornitachayqa waqarqachu. Imaynampitaq chaynata waqarun
Atuqpa Chupan Riwista
78 / QANCHIS CHUNKA PUSAQNIYUQ
7 “Tantuta pagasqayki”
cornitachyqa?”, nispan nin.oa,ukupi,anta convertiparunukupiinman chupa,
humaman naspayki sikikiman chupata churarukunki humaykiman waqrata
churarukunki hi “Ya vámonos”, nispan nin, “hakuchik” nispan, hinaptinsi pasanku.
Chay orquchaman chayarunku. “Joven, cornitachaykita tocaykapuy” nispan,
“ya, tocaykusaq” nispan hinaptinsi cornitachaqa waqan “Ñam supaywasiman
yaykuykuchkanchikña”, nispan, chaynachata waqarparin cornitachaqa.
¿Imaynampin chaynata cornitayki waqan joven?, nispan, “señor, manam
chaynataqa nuncapas waqarqachu cornitayqa, imaynampis chaynata waqachkan?
Algo rarom kaypi pasachkan” nispan nin. “Joven, wak urquchakamalla
compañaykuway. Chaymantaqa kutikamunkiñam, manañam mástaqa
nisqaykiñachu.”, nispan. “Manan, kaykamallam niwarqanki. Manam, kutikusaqmi.”
“Manam, joven, pagasqaykim. Munasqayki preciotam pagasqayki. Hakuchik,
hinata ayudaruway wak urquchakama.” nispa; “ya pues, bueno”, nispa pasan.
Chay urquchaman chayarun, hinaptinsi “Kutiykunaykipaq, joven tocaykapuway
cornitachata” nispa, hinaptinsi cornitachanqa waqaykun “Ñan supaywasiman
yaykuykunchikña” nispan. Hinaptinsi, qawarikuptinqa infiernupa punkunpi, huk
sacha, hatun lloqe sayachkasqa. Chayman chay waqretiruchaqa hapiparparikun, y
chayman chay diabluqa turuntin pasaykarparin.
Hinaptin, ukumantaña chay toro rimarirparun “Qanchis killapi chayaspayki,
warmiyta kasaray” nispan. Hinaptinsi qanchis killapi chayaspan warminta casaran.
Pablo A. Landeo Muñoz
QANCHIS CHUNKA ISQUNNIYUQ / 79
Tumpa chiri wayrata
musyaspa
asirikuq uyachaykita
yuyarini,
misk‟i ch‟uya yakuta
upyaspa
hap‟ikuyki.
Lliwmi kawsan
kay tiqsi muyu pachapi.
Chayqa
¿Imataq sapay-kayqa?
qamwan kaymi
ñuqawanpas kaysi
nisqanku-hina.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 83 - 88
Gloria Cáceres Vargas
Huk-kaq taki
Mana imayuq qala p‟unchawkuna
ripusqaykimanta rimawan.
Sunquy tiyachiyta maskani
sapa makipi, sapa uyapi
saqiwasqaykimanta.
P‟unchawta yupani
ch‟akisqa mallkipa rapinhinata.
hukkunam asipayawan
hukkunataq niwan
chaypiraqsi kachkanki
suyawastin!
¡Yuyaypa k‟anchaqnin!
Atuqpa Chupan Riwista
Iskay-kaq taki
84 / PUSAQ CHUNKA TAWAYUQ
Urqupa kallpankuna
ñuqawan kaptinpas
tapupakuni ¿pim kani?
K‟anchaq p‟unchawpi maskakuni
llantuyta qawarikuspa k‟atatani
upallalla qawarayani miski intita
wawakunapa, wakchakunapa
sachakunapa mayupa
lliw tiqsi muyupa kuyaq intin.
Sunkanpi musquyniy k‟añakun
uchpanwan maytukusaq
kay quchayasqa allpapi
tuta chayanankama tususaq
pim kasqayta mana yachaspa.
¿Pitaq kani?
Atuqpa sunqu rurun
Kimsa-kaq taki
PUSAQ CHUNKA PICHQAYUQ / 85
Pichinkupa takinta
mana uyarispa
rikchariyta chiqnini.
Ñawiyki mana k‟anchaptin,
chilliku mana takiptin
¿imapaqmi kawsayman?
Manam apachita
ñanniykipi kaymanchu,
manam imaypas chusaqpi
ñuqapa kawaqchu.
Kuyakuq miski asnayki
hap‟iwaptinpas
manam imaypas qampa kasaqchu.
Atuqpa Chupan Riwista
Tawa-kaq taki
86 / PUSAQ CHUNKA SUQTAYUQ
Mayuqa karupi
qasilla tukuq,
karunchasqa sunquykihina
qamta maskaptiy.
Ichaqa chay hina-niraq
uchuk maqanakuyllam,
munakusqaykipi
munakusqaywan
Manañam llakipayanichu
mana kasuwaptiykiqa.
Chayqa artikuyllam
aysawanaykipaq.
Atuqpa sunqu rurun
Pichqa-kaq taki
PUSAQ CHUNKA QANCHISNIYUQ / 87
Tutapa ñawinmi
suwakuwarqa
huk llaqtakunaman,
maypi musqukuna
runa tukuspa
mana sunquyuq
manch‟achikuqllam kanku.
Maskamuykim
pakakuq rusas waytapi
kichkallanmi
kuyayniyta
huchkun.
Atuqpa Chupan Riwista
Suqta-kaq taki
88 / PUSAQ CHUNKA PUSAQNIYUQ
Javier Heraud Lima llaqtapi 1942 watapim paqarirqa. Payqa warmalla kasparaq “El
río” sutichasqa harawinta 1960 watapi rikurichirqa, ancha chaninchasqam chay
watakunamantaraq kunan watakunapipas, chayraykum kay harawinqa ancha
riqsisqam. Chaymantaqa chay watakunallapim “harawiq guerrillero” nisqan
rikurimuptin Madre de Dios mayupi 1963 watakunapi wañuyta tarikurqa.
1
Mayum kani
Kimray rumikunanta
Uraykuchkani
Takyaq rumikunanta
Uraykuchkani,
Wayraq qellqasqan
Ñanninta.
Parawan llantuchasqa
Kinrayniykunapi
Sachakuna sayarichkan.
Mayum kani.
Sapa kuti astawan
Piñasqa
Astawan piñaykusqa
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 89– 96
Mayum Kani / El río
Javier Heraud
(Fredy Roncallapa runasimiman1978 watapitiqrasqan1)
1 Kayqa qillqaqa paqarirqataq : Runa 3. Revista del INC, 1978 watakunapim.
Lloqllakamuni,
Qaynapas kunampas
Chakakuna arkunkunapi
Kanchayta kutichichkaptin
Uraykuni.
2
Mayum kani,
Mayu,
Tutamantapi chuya mayu.
Wakin timpuqa
Llamputaq
Allinllataq. Allin
wiñachiq waykukunantan
sumaqllata
puririni,
waranqa waranqa kuti
uywakunata
sumaq runakunata
yakuyta upyachini.
Punchawnimpitaq
Warmakuna ñoqaman
Qamunku,
Tutampiñataq
Katataq waynakuna
Ñawinkuta
Javier Heraud
90 / ISQUN CHUNKA
Ñawiyki samarichinku,
Alma kaq yakuykunapa
Llantusqa chuyaynimpi
Rikrankuta tuñichistin.
3
Mayun kani.
Wakin timpu
Ñataq piñataq
Sinchitaq kani.
Nitaq kawsaymanta
Nitaq wañuymanta
Ayqekunichu.
Manchay paqchakunanta
Uraykuni,
Piñaywan cheqniywan
Lloqllakuni.
Ñutu ñutunankama
Astawan astawan
Rumikunata takani.
Uywakuna ayqekun,
Ayqespa ayqekunku
Pampakunaman poqchiykuptiy,
Qatakunapi
Ñutu rumikunata
tarpuykuptiy,
Mayum Kani / El río
ISQUN CHUNKA HUKNIYUQ / 91
Wasikunata qorakunatapas
Poqchiykuptiy,
Sonqonkunawan punkukunata
Sonqonkunawan werpukunatapas
Poqchiptiy.
4
Hinaspammi astawanraq
Lloqllakuni.
Chaymi sunqukunaman
Chayayta atini,
Chaymi yawarninkumanta
Hapiyta atini,
chaymi ukunkunata
qawayta atni.
Fiñakuyniytaq
Hawkayakun,
Ñataq sacha kayman
Tiqrakuni,
Ñataq sacha hina
Kaqlla kani,
Ñataq rumi hina
Mana kichkayoq rosas hina
Upallakuni.
Javier Heraud
92 / ISQUN CHUNKA ISKAYNIYUQ
5
Mayun kani.
Kusikuypa mana tukuq
Mayu. Ñam kay
Kaykunapi puyukunata
Musiachkani,
Ñam wayrata
Uyaypi musiachkani;
Orqokunanta mayukunanta
Qocha pampakunanta
Puriyniytaq
Mana tukukuq tiqrakun.
6
mayu patakunanta pureq mayum kani,
sachataq chakisqa rumitaq
mayu patakunta pureq mayum kani,
punkutaq kichasqa sonqutaq
qorakunanta pureq mayum kani,
waytataq rutusqa rosastaq
kallikunanta pureq mayum kani
kay pachataq chapusqa hanaq pachataq
oroqokunanta pureq mayum kani,
ranrataq kañisqa kachitaq
wasikunanta pureq mayum kani,
Mayum Kani / El río
ISQUN CHUNKA KIMSAYUQ / 93
mesataq warkusqa tiyanataq
runakunapa ukuninta pureq mayun kani,
sacha frutas
rosas rumi
mesa sonqo
kutichisqa punku
kutichisqa sonqo.
7
Chawpi punchawpaq
Qaru warmikunapaqpas
Takiq mayuun kani,
Pantiwnninkupa
Qayllampi takiq,
Willka yakukunaman
Uyan tikrachiq
8
Tutayasqa mayum kani.
Ñan uku uku waykunanta
Uraykuchkani,
Qonqasqa
Mana reqsina
Uchuy llaqtakunanta,
Bitrinankupi achkallaña
Runakunayoq llaqtakunanta
Javier Heraud
94 / ISQUN CHUNKA TAWAYUQ
Uraykuchkaniña.
Mayum kani.
Ñam pampakunanta
Puririchkani,
Urpitu huntallaña
Kinraynikunapi
Sachakuna kachkan.
Sachakunaqa
Mayuwan takin
Mayukunañataq makiykunawan
Takiylla takin.
9
Lamar qochakunaman
Chayanay timpuqa
Kanqañam,
Chaymi
Chuya yakuykunata
Putka yakunkunawan
Chapunay kanqa,
Kanchariq takiyta
Tutamantapi
Punchaw punchaw
Upallachinay kanqa,
Lamar qochapi ñawiykunata
Mayum Kani / El río
ISQUN CHUNKA PICHQAYUQ / 95
Chuyachinay kanqa.
Chayanqam chay punchaw.
Hinaspan
Hatunkaray qochakunapiqa
Manañam poqoq chakraykunata
Rikusaqchu,
Qomer sachaykunata
Manaña rikusaqchu,
Ichpa wayrayta,
Chuyaq hanaq pachayta,
Putka qochayta,
Intiyta
Puyukunatapas ni
Imatapas rikusaqchu:
Hatunkaray anqas
Hanaq pachallatam.
Hinaspam
Lliw tukuy imapas
Yaku pampaman tikranqa;
Chaypim takiypas harawiypas
Uraykuq uchuy mayullam kanqa
Llipipiq musuq wakuykunapi
Tasnusqa musuq yakuykunaypi
Tinkunampaq uraykuq
Qatun mayukuna.
Javier Heraud
96 / ISQUN CHUNKA SUQTAYUQ
UTARI quchamanta
Intipa kanchariynin
Kusikuspa hatarimuchkanñam
Umanchikpi mastarikunanpaq
TRANKA ñankunapi
Musuq wayrakunahina
Kuyakuyniy aywirikuspa
kuyurimuchkanñam.
KARACHA urqukunapi
Manchay, manchay illapa
Llipipiyastin rumiman aypachkam
Runamasiykunatapas sipispa
Ayqikuchkanñam.
YANAMA qawayninpim
Llapa musquyniykum
Chirimanta wañunña
Mana pipas musiyasqa.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 97– 99
SAUJINA
Kuyakusqay allpallay
Kunan watatapuni, turichay
Ancha rapranchikta uqarispa
Llaqtanchikta ripukusun.
Kunan killatam, turichay
Mana chakinchikta samarispa
Utqaylla pasasun.
Kunan punchawllam, turichay
Chinkaq kallpanchikkunata quñurispa
Llaqtanchikman chayananchik
Kunanchallam, turichay
Ñawi wiqinchikta pichanakuspa
Sunqu rurun llaqtanchikta
Mana qawayta atisunchu.
Atuqpa Chupan Riwista
Mana piniyuq
98 / ISQUN CHUNKA PUSAQNIYUQ
Sacha kichkapi
Qasa patapi
Suyachkaraykim
Imakunata musiyaspay
Hatarimurqani
Wayrata uyarispay
Ripukurqani
Yana llampu
Ranra ñampi
Wayrahina taqrachakuqpi
Ripuyta munayman
Qanman utqay utqay chayanaypaq
Hanan urqumanta
Yawar chakichaywan
Laqakuspay hamuchkaraniñam
Ñawiyki qawanayrayku
Makiyki qapinayrayku
Atuqpa Sunqu rurun
Ranra ñanpi
ISQUN CHUNKA ISQUNNIYUQ / 99
rrupay jina miqjuyqun llanttuqunata
pakariyninmanta pacha
paymi qarqan runaqunaj yawarnenka
ÑAWIN CHCHIRMIYQUNANPAJJCHARI
¡teofanoj qutimunkaña!
(¡aqu! ¡aqu! ¡tata! ¡tatata!)
musoj runa jamunqaña
(¡mama! ¡mama! ¡atha! ¡atha! )
cusi samin kqawayqunka
tariqunkatajj manaskanta
yuyarenkatajj wakaskanta
qusiquspatajj wakanka
ttisqo ttisqo liso majjta
¡tatan qusichejj jamunqaña!
sumajta takiriquspa
mamantataj sonkochayqunka
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 101 – 106
INOCENCIO MAMANI
Teofanoj Qutimunka1
(a José G. Cosio)
1 Kay harawiqa rikurimurqa : Boletín Titikaka, 1928, n.- 19, p. 2.
rupayhina miquykun llantukunata
pakariyninmanta pacha
paymi karqan runakunaq yawarninqa
ÑAWIN CHIRMIYKUNANPAQCHAS
¡teofanoq kutimunqaña!
(¡aku! ¡aku! ¡tata! ¡tatata!)
musuq runa hamunqaña
(¡mama! ¡mama! ¡ata! ¡ata! )
kusisamin qawaykunqa
tarikunqataq munasqanta
yuyarinqataq waqasqanta
kusikuspataq waqanqa
tiqsu tiqsu lisu maqta
¡taytan kusichiq hamunqaña!
sumaqta takirukuspa
mamantataq sunquchaykunqa
Atuqpa Chupan Riwista
Teofanoq kutimunqa2
(a José G. Cosio)
102 / PACHAK ISKAYNIYUQ
2 Kay harawitaqa chanka runasimiman Yuly Tacas riwistanchikpa allichasqa.
Chaupi kochamnña walsata tankayquskiarkayqo
llojjsimun jatun kochajj sonkonmamanta
wakkanaj wakaynin ñokayqu turipajj.
Ñaopajjnejjta astawan kahwariyqu
tuta ppampan chimpa orkoqunatapas.
Ttutura chaupimanta aywirkon schkha
waw...4 chaupi tuta kollorqunapas.
Ripurkoanqu wakanqu kati kati purinqu.
Q.. ppunchayri yupa chiri kaynan kasa wayra
muyun jinantin sacchaqunatapas tusuchispa.
Altupi rikjurin ojj yana anqa sapa
kahwajjtin yanayan astawaan tutayan ñankunapipas
yachaynijojj jatun maestrojj chinkasqanmanta
tuquy wakasunchis. Runa masiyquna wuake panaykuna
yana ppachata churayququspan,
allkoquna jina aullaspa puriyqachasunchis
Maestronchispajj uyanta llipfipichissunchis Inti kkanchayta jina.
Atuqpa Sunqu rurun
Yachaynyojj jatun maestruyman3
PACHAK KIMSAYNIYUQ / 103
3 Kayqa paqarirqa: Boletín Titikaka, 1930, n° 34, p. 4. (Kay harawipa rakinkunaqa Yuly Tacas ruwasqanmi)
4 Kaynata churaniku edición faksimilarpi mana allinta qawakuptin.
Ari wañun José Qarlos Mariategi- payta yuyariyqu wakayqu
kanmi kkancharkanki Tawantin Suyojj sutimpi
yachayniykiri tuquy pachantimpin masttariqun wañuykaykitajj mippuchupan.
Kanrayqu Orko- pata yana ppachapi.
Ruraskaykiri ojj mujjo jinan miranka
sutiykitajjmi mana kunkay qanka
tukuy sutiykiri rejjsepajj sonkompi kellkaskanqanka,
ñokatajj tuta ppunchay sutiykita wakaychasajj sonkoypi.
Atuqpa Chupan Riwista
104 / PACHAK TAWAYUQ
Chawpi quchamanña walsata tanqaykusqayku
lluqsimun hatun quchaq sunqunmanta
waqanaq waqaynin ñuqayku wawqipaq.
Ñawpaqniqta astawan qawariyku
tuta pampam chimpa urqukunatapas.
Tutura chawpimanta aywinkun schukha
wawansi chawpi tuta quyllurkunapas.
Rikurquwanku waqanku kati kati purinku
Kay punchayri yupa chiri kaynan qasa wayra
muyun hinantin sachakunatapas tusuchispa.
Altupi rikurin huk yana anqa sapa
qawaptin yanayan astawan tutayan ñankunapipas
yachayniyuq hatun mayistruyman chinkasqanmanta
tukuy waqasunchis. Runamasiykuna wawqipaykuna
yana pachata churaykukuspan,
allqukuna hina awllaspa puriykachasunchis
mayistrunchispaq uyanta llipipyaychisunchis Inti kanchayta hina.
Atuqpa Sunqu rurun
Yachayniyuq hatun mayistruyman5
PACHAK PICHQAYUQ / 105
5 Kay harawitaqa chanka runasimiman Yuly Tacas riwistanchikpa allichasqa.
Arí, wañun José Karlos Mariategui – payta yuyariyku wakayku
qanmi kancharqanki Tawantin Suyuq sutimpi
yachayniykiri tukuy pachantimpin mastarikun wañusqaykitaq mippuchupan.
Qanrayku urqu-pata yana pachapi.
Rurasqaykiri huk musuq hinan miranqa
sutiykitaqmi mana qunqay kanqa
tukuy sutiyki riqsiqpaq sunqumpi qillqasqan kanqa,
ñuqataq tutapunchay sutiykita waqaychasaq sunquypi.
Atuqpa Chupan Riwista
106 / PACHAK SUQTAYUQ
Huaraqo llaqtaqa uchuychallam. Chaypi awlitaypa wasin kara. Achka killam warma
kaspay paywan tiyarani, vacacionispi. Huaraqo chimpampi Huarquisa kachkan,
chaypim milagroso taytacha kachkan, agostopi fiestayoq. Uq kuti Huarkisapa
ladumpi supayta qaqaparusqa, cuchillo kuchusqan hina. Hinaspa awlitay nin
“mamacha Marias chay llaqtanta pasachkaptin mana pipas mikuchirqachu, chaysi
qaqa qaqaparun” nispa.
Chaymi un tuta ñan Chalhuankapiña kachkaptiy Chuquingamanta puente
colganteta chimpanay karqa. Manaraq chimpayta qallarichkatiy un payacha
rikuramun, chakata chimpaykachiwaq nispa. Tumpata mancharini. Chimpachinitaq.
Makin chirillaña kachkara. Chikachallata riman.
Chalhuancaman chayaykuptiyku maypiraq payaqa. Maynintaraq chinkarun,
ikutaylla. Manan rikuranichu. Chayta yuyarispa kunankama llumpayta manchakuni.
Icha chay payachaqa kinkin wañuychu karqa. Icha payqa kikin mamacha
karqa llaqtan llaqan mikunata maskakustin.
Ima llaqtakunapiraq astawan qaqarun mamakucha purichakuchkaptin.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, p. 107
Puriq payachamanta
Fredy Roncalla
Huancavelica llaqtapim kay harawi ruwaqqa
paqarirqa, waranqa isqun pachak pichka chunka
isqunniyuq [1959] watapi. Payqa mayistriyata
Literatura Peruana y Latinoamericanapi Universidad
Nacional Mayor de San Marcospi hurqunanpaq
ruwarqa “Categorías andinas para una aproximación
al willakuy/ Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo andino). Kayta
ruwaspa “Primer puesto en el IV Concurso Nacional de Tesis de Posgrado, de
Maestría y Doctorado (2010)” ganakurqa. Kunan punchawkunapiqa Lengua y
Literaturatam yachachin.
Kay liwruqa kunan watapim paqarimun. Hinaspanmi liyista tukuspa
qawanchik imayna „harawi-rimaq‟ kay harawikunapi musiyayninta
rikchayninkunatapas kimsa rakikunapi rikuchiwanchik.
Chaynaspa harawiqninchikqa, qallariq rakipi "Homenaje a Padre en tres
imágenes breves" sutichasqam taytanpa musiyayninkunata niykamun,
chaymantapas imayna chay musiyayninkuna kawsayninpi ñuturisqantapas
rikurichinmi. Kaymanta „harawi-rimaq‟ rimayta munaspa José Mariawan
taytanchikkunata Egipto llaqtamanta kutimusqanta taytanpa llaqtanman
kutimuyninwan tupachiykun.
Hinaspanmi, harawiqninchikqa umanman taytanpa kawsayninkunata
kutichimun. Kaymanta rimawanchik imayna taytaqa makihina harawipi rikurimun,
ancha kaypankunawan llaqtanta saqispa runapa hatun llaqtanman llapa
musquyninkunata apakuspan chayarqa. Chayraykum „harawi-rimaq‟ paqariq
llaqtanta umallanpi qawananpaq taytanta uyaychaykun.
Chawpi rakiñataqmi “Los hijos de Babel” sutichasqa. Kaypim „harawi-rimaq‟
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 111 - 112
LANDEO, Pablo. Los hijos de Babel. 1era. Ed.
Lima: Pakarina Ediciones, 2011.
rikuchiwanchik imayna runamasinchikkuna rikukunku chay runapa hatun
llaqtakunapi. Chaymanta supay pachatahina kay llaqtata rikurichin. Kaypim
harawiqninchikqa pachatikrayhina kawsakun muyuriyninta qawaykachaspa,
chayraykum Rimaq mayuta (Río Rímac), chakata, trinista, Estación de
Desamparadostapas qawaykuspa takiykum.
Hinaspa hatun llaqtapa animanta supay pachapi yachaspahina rikurichin.
Chaypim harawiqninchik ñawparunamasinkunaman willakuyninta yuyayrin,
chaymanta mana chinki allquchan kaptin llakikum imanasqa? Runapa pachapiqa
chay allquchakuna maqtasuta michakun supaywan mana duwiñunta
mikunanpaqrayku. Kayta yuyaspa llaqtanmanta llakikun ichaqa manam wakcha
runahina payqa musiyakum aswanmi chay runapa llaqtankunapi musuqmanta
hatarichin kawsayninta ichaqa paqarimusqan llaqtanta mana qunqaspa.
Chayraykum sunqu rurunpi mana llakillachu kan ichaqa kusikuykunapas
rikurimunku.
Tukuq rakipiñataqmi, “El almuerzo desnudo” sutichasqa. Kaypim
hukllanchan llaqtakunata huk hatun pachallapihina. „Harawi-rimaqqa‟ chawpi supay
pachapihina puririykun, kaymanta qawanchik imayna chay runapa wirpunqa
chaskin llapa huk runa llaqtanpi yachakusqanta, chaymanta chay manchay hatun
llaptapi llakikun mana chinki allquchan kaptinraykun.
Kay harawikunataqa liyinapunim, ancha chaninchasqa kaninrayku. Kaypim
imayna huk runapa llaqtanpi runamasinchikkunapa musiyayninta, musuqmanta
ruwasqa kawsayninkunatapas rikurichimun ichaqa chay runa llaqtanpi mana
qunqankuchu paqariq llaqtankuta, ñawpa willakuykunatapas umallankupim
yachakun. (Yuly Tacas)
Atuqpa simin
112 / PACHAK CHUNKA ISKAYNIYUQ
Uña warma kayninchikmanta runasimi
rimaqkunapaqqa, chaymanta kastillasimipi liyiytapas
qillqaytapas yachaqkunapaqqa, ayllunchikkunapa
takikuyninkunata yuyaqkunapaqqa sinchi kusikuyllam
Escritura Quechua en el Perú1 qillqasqa maytupa,
suyunchikpi paqarimusqanta. Imanasqataq ñuqanchik allin ñawiyuqkuna, pisi pisilla
ñawiyuqkunapas kusikullanchik chaymanta rimaykusunchik.
Tawantinsuyu pachaman ispañakuna manaraq chayamuchkaptinku
runasiminchikqa qillqakunawan mana takyachisqam karqa. Paykunam qillqayuq
siminta apamustin chayamurqaku, hinaspam qillqaq siminkuwan runasiminchikta
takyachirqaku. Chay pachakunamantam pisi pisillamantapas runasimipi qillqayqa
qallarirqa. Imaynanpitaq, pikunataq chay pachamanta kunan pachakama runasimipi
qillqayta wiñachirqaku, ima qillqasqa maytukunataq aswan allin karqa
runasiminchik mastarikunanpaq? Chay punimantam Julio Noriega wawqinchik
liwrunpa kimsa rakinpi hamutaykun.
Qallariq rakipi riman imayna alfabitu latinuman runasiminchik watasqankuta.
Kay wataqkunataqa ibangilisadur, katekista, duktriniru sutikunawanmi riqsinchik,
chaymi lexikun utaq wukabulariyu nisqanchik maytukunapi imaymana simikunata
qillqasqapi churarqaku. Manam riki Tawantinsuyupa yuyayninkunata, ñawpa
runankunapa imaymana kawsakuyninkunata, willkakunapi, pachamamapi iñispanku
muchayninkunata utaq imaymana willakuyninkunata, takikuyninkunata
yuyarinapaqchu kay runasimipi qillqakunaqa paqarimurqa.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 113 - 115
NORIEGA BERNUY, Julio E. Escritura
Quechua en el Perú. Lima, Universidad
Nacional Mayor de San Marcos, Facultad de
Letras y Ciencias Humanas; Pakarina
Ediciones, 2011.
1 Qillqaqpa nisqanpihina Escritura Quechua en el Perú liwruqa ñawpapiraqmi paqarimurqa Buscando una tradición poética quechua en el Perú (1995) sutinwan, Universidad de Miami nisqanpi.
Aswanmi karqa llapa nisqanchikkuna sapinmanta chutaspa
qulluchinankupaq, llapa “indiyukuna” Taytachapa Sutinman watasqa kanankupaq,
Tawantinsuyupachapi llapa imapas qunqasqa kananpaq. Runasiminchikqa qillqata
riqsirquspanpas manayá kastillasimihina aswan allin yupaychasqachu karqa.
Noriegaqa kaypim hamutaykun Fray Domingo de Santo Thomaspa
Lexikunninmanta, Diego González Holguinpa Wukabulariyunmanta. Kay
diksiyunaryukunamantam Noriegaqa nin: “Son, en el caso de los vocabularios, el
registro experimental, intuitivo, de las voces quechuas recopiladas empíricamente
y adaptadas -previa depuración- en forma muy imperfecta a la escritura” (:39).
Chaymantaqa Konsiliyukuna nisqanchikmantapas qatiykachin: “Celosos y
temerosos de la persistencia de algún rastro de la memoria indígena en la
evangelización, ordenaron la extirpación y destrucción total de los quipus dentro
del territorio andino. Con similar empeño, vehemencia y determinación,
fomentaron la destrucción selectiva de ciertas manifestaciones artísticas
indígenas.” (:39-40) Tayta Diyuspi iñiy qallariyqa ñawpa runakunapa ancha
llakikuyllanmi, waqayllanmi karqa, chinkasqapachapihina tiyayllam. Kay rakipitaqmi
tarinchik qichwasimikunata kastillasimiman imayna tikraykuna kasqanmanta,
simipura allin mana allin tinkuchisqa kasqamanta, imayna runasimipi kamachiq
liwrukunamantapas qillqanapaq.
Chawpi rakiqa riman runasimipi willakuykuna, harawikuna utaq litiratura
qichwa nisqanchik paqarimusqanmanta. Manam ñuqanchikpunichu
litiraturanchikmantaq qillqarqanchikchu, ninmi Noriegaqa. Istrangirukunam, aswan
allin runasimi riqsiyninkuwan, paqarichimurqaku: “La literatura quechua en el
ambiente académico es un eco que renace con el impacto que causaron en el
Perú los trabajos de prestigiosos quechuistas extranjeros como Tschudi, Markham
y Middendorf.” (:63) “Pirwanistakuna” ninchikmi paykunata, suyunchikkunapi
purillaspanku qawasqankumanta liwrukunapi, riwistakunapi paqarichisqankumanta.
Noriegaqa yapaykunraqmi nisqanchikmanta: “Su mérito consiste en haber
difundido restos de una literatura incaica silenciada, raros manuscritos y canciones
recopiladas de la época de sus viajes, textos que en el olvido formaban ya un
corpus evidente e innegable.” (:63) Kay llamkaykunapiqa manaraqmi
“indiyukunapuniraqchu” rimanku. Mana simiyuqchu ñuqapa kani utaqchu upa
Atuqpa simin
114 / PACHAK CHUNKA TAWAYUQ
wawallaraq sutiypi rimanaykipaq? nichwanmi kunanpachapiqa sichus
manariqsisqanchik runakuna sutinchikpi rimayta munaptinqa. Taytachapa simin
mastarichiqkunam; harawiqkunam, yachaysapa mistikunallaraqmi runakunapa
sutinpi rimaspa qichwa simipi qillqarqaku, qipatañam “indiyukunaqa”, paykunapa
churinkunapas ñawinkuta allinta kichariykuspanku, Limahina hatun llaqtakunaman
mitmaykamuspanku ayllunkunamanta rimayta qallariykunku, takikunatapas,
harawikunatapas llakillapaq simillankupi awayta qallarinku, chay harawinkunapi
huk kaqkunaqa pachakutiymantapas, pachatikraymantapas rimankum.
Escritura Quechua en el Perú liwrupi chiqa taripayqa chayan waranqa
isqunpachak isqunchunka iskayniyuq watakamallam. Chaymi tukuq rakiyninpi
riman nisqanchik pachakama harawikuna qillqasqamanta. Qallarin ñawpa
qillqaqninchikkunamanta, kronista sutichasqakunamanta, chaypachakunamanta
kunanpachakama qawaykachiwanchik hatun llaqtakunapi mitmaq runakuna
musuqmanta imayna sapichakusqankumanta, allin umayniyuq kasqankumanta,
ichaqa ayllunkupi apu wamaninkunata mana qunqaspa takinkuta, llakikuyninkuta,
yuya yuyarisparaq. Imayman kunan pachakamapuni harawikuna kasqanmantaqa
manam rimanñachu. Kunan watakunapiqa allin harawiqkunam riki
lluqsiykamuchkanku, liwrukunapas paqariykamuchkan. Ichayá Julio Noriega
wayqinchikqa chaykunamantapas hamutaykunmanraq lirpupihina llapantinmanta
qawarikuykuspanchik hukllayllasqanhina llamkaykunanchikpaq. Chaynananta
suyaykuspanchik saminchaykusun kay qillqasqa maytuta. Wawqinchik Juliyoñataq
apunchikkunapa kallpanwan kallpanchakuspa musuq hamutaykunata
paqarichimuchun. (Pablo Landeo)
Atuqpa simin
PACHAK CHUNKA PICHQAYUQ / 115
May pachapipas takikunaqa runakunawan
hukllayllasqam. Ñawpa suyunchikpa
takikuyninkunaqa manam tiyaykuspa
uyarinapaqchu karqa. Takinchikkunaqa
kunanpachakamapas llamkaysiwanchikmi.
Tarpuykunata, kawsaykuna hallmayta, mallkikunapa rurun pallayta, uywanchikkuna
michiytapas yanapawanchikmi. Takinchikkunaqa apukunata, pachamamanchikta
riqsipakuytaqmi. Rawraq ñankunapi purikuyninchiktapas utqayllachiqmi. Chayna
kaspanpas ispañakuna chayamusqan pachakunamanta takinchikkunaqa wañuy-
kawsay qatiykachasqa karqa; chaymi extirpación de idolatrías nisqanchikwan
ñawpa takinchikkunataqa sapinmanta qulluchiyta munarqaku. “Indiyukunaqa
takinkunawanmi supaykunata, hintilkunata wakakunatapas muchanku.”, nispam
ibangilisadurkunaqa runakunapa sunqunpi takikunata chutaykacharqaku.
Ispañakunaqa ñawsa kayninkuwan manayá riqsirqakuchu takinchikkunapa ima
llamkaykunapipas kallpanta.
Kunan pachakamaqa imaymanata ñakaristinpas yawarninchikta
ispañakunapa yawarninyan tinkuykachispa kawsakuyta yachanchikñam.
Chayninpipas ayllunchikkunapa yuyayninpi kanraqmi pisi pisillapas ñawpa
takichakuna. Kanmi harawi takinchikkuna, qachwa takinchikkuna, uywakunapaq
takinchikkunapas. Takinchikkunata sapapunchaw takiykuptinchikqa, tusuykuptin-
chikqa manayá ima supaypas qulluchinqañachu.
Killa lluqsimunpi chunka kimsayuq takikuna uyariyqa pachamamanchikpa
takikuyninta uyariykuymi, ayllunchikkunata yuyariymi, musuqmanta paqarispa
yupinchikkunata huqariymi. Kay diskopim yuyayninchik panchirin ñawpa
siminchikwan yupaychasqa. Sylvia Falcónqa pitaq?, imanasqataq takikuyninqa
pachamamapa sunqunmantahina lluqsimun?, nispachá payta mana riqsiqkunaqa
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 117 - 119
FALCÓN, Sylvia. Killa lluqsimun /
Cuando sale la luna. Disko
kompaktu (CD) Lima, 2007.
tapukunku. Payqa Universidad San Marcospim umachakurqa antropologiapi,
chaymi tayta-mamanpaq diskopi riqsipakuypipas nin: “a mis padres, sortilegio
mágico de mi cultura, cuyo amor inexhausto habrá de platear por siempre el andar
incansable de mi voz, río adentro, hacia el corazón perpetuo de la madre tierra.”
Qawasqanchikpihina, Sylviaqa yachanmi mayman takikuynin risqanta, chaymi
ayllukunapa yuyayninta mana qunqanchu, aswan yupaychaykuspa llanllarichin
llapantin pachapaq. Pachamamapa mana puchukaq sunqunman takikunawan
chayayqa tradición nisqanchikwan tinkuchispa rimaymi. Falcónpa takikuyninpiqa
tinkuntaqmi ñawpa kaywan kunanpachapi musuqkay. Rimasqanchikmantam
Octavio Paz nin: “Lo viejo de milenios también puede acceder a la modernidad:
basta con que se presente como negación de la tradición y que nos proponga otra.
Ungido por los mismos poderes polémicos que lo nuevo, lo antiquísimo no es un
pasado: es un comienzo. La pasión contradictoria lo resucita, lo anima y lo
convierte en nuestro contemporáneo.”1 Killa lluqsimunpi takikuna huñusqaqa
kaynam. Mawkayasqahina ñawpa yuyaykunam pukiyukunapi chuyay chuyay
yakuhina musuqyachisqa puqtimun. Apuwamanikunapa, llapantin mayukunapa
kallpanwan kallpanchakun tawantin pachaman chayananpaq.
Tayta Inti, mama Killa, apu Qarwarasu, apu Salqantay, apu Pariaqaqa,
Qurpuna llaqta, Chuqlluqucha yaku, Apurimaq mayu, chiwanway waytachakuna,
kunturkuna, kukulikuna, Saramama, Aqsumama, hancha muchasqa Pachamama,
tayta Arguedas, ñuqallayhina mitmaq runamasiykuna, qamkunaraykum Killa
lluqsimun diskoqa. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna)
Atuqpa simin
118 / PACHAK CHUNKA PUSAQNIYUQ
1 Octavio Paz. Los hijos del limo / Vuelta. Editorial Oveja negra, Colombia, 1985.
Runasiminchik llanllarichiypiqa, ayllunchikkunapa
yuyaynin takiachiypiqa, hancha yupaychasqanchik
Qusqupipas Apurimaqpipas kachkanikum, tutatapas
punchawyachispaykum llamkaykuchkaniku.
Nisqaypihinayá Qusqupi qaninpa killakunapiraq
paqarimun Noqanchis / lliwpaq revistanchis. Kay
riwistam runasimillapi riqsiykachiwanchik llapa qusqurana wawqinchikunapa
llamkayninta, imayna haykayna tiyakuyninkuta. Kachkanmi “Tapukuyta
Umalliqman”, chaypim Luis Florez García, Qusqu Umalliqta Noqanchispa
tapukuqnin tapuykarin runasiminchikmanta, imakunapi Alcalde llamkasqanmanta.
Tapukuyta pisillatapas kaypi liyiykusun:
Imanaqtinmi runasiminchista rimananchis?
Noqanchis rayku. Hamawt‟anchis yachachisqan hina, wawanchiskuna rayku.
Allinta qhawakuspa reqsikunanchispaq, kawsananchispaq, tiyananchispaq,
purinanchispaq, atún llaqtanchis kananpaq teqsimuyuntinpi, runasiminchista
rimananchis.
Perú suyunchispi Estadonchis: Imatam ruwanan runa simi, huk
rimaykunapas mana chinkananpaq?
Perú suyunchispi kashanña Academia Mayor de la Lengua Quechua, manayá
Academiallachu tanqapakunan, huk kallpallawanmi Estado lliw umalliqkunantin
(presidente, ministrokuna, congresistakuna, alcaldekuna ima) noqanchispiwan
khuska astawan ruwananchis kay Programa de Gobierno Ley hina
chaninchakunanpaq, hunt‟akunanpaq1.
Atuqpa Chupan Riwista
Wata 1, Yupay 1. Lima, 2011-12, pp. 119 - 121
Noqanchis: lliwpaq revistanchis. Perú
(Cusco), mayo 2011/ Likaykuy. Andahuaylas,
Año 1 – N° 02, Julio 2011.
1 Marco A., Vega Cuba; “Luis Flores García. Tapukuyta Umalliqman”, Nuqanchispi. Cusco, Perú. Mayo, 2011. pp. 2-3.
Noqanchispi qusquruna wawqinchikkunaqa (irqichantinkuna,
sipasnintinkuna, waynantinkuna, payachantinkuna, machuchantinkunapas, miski
asiriyllankuwanmi ritratukunapipas kachkanku. “Achalawya!”, nispa
munapakunapqahina.
Awanqaypi, tayta Arguedasmanta hatun
rimanakuypiñataqmi, ayamarqay killa tukuyllapi
Likaykuy -Primer Periódico Bilingüe- sutiyuqta
riqsirqani. Kay piriyudikuqa Antawaylaspi
paqarimuqmi. Runasimipi qillqakunaqa kastillasi-
miman tikrachisqan. Kanmi runasiminchik
llanllarinanpaq qillqakuna, tapukuykuna, sapa
punchaw kawsakuyninchikmanta qillqakunapas,
willakuykunapas, miski mikunakuna ruwana-
paqpas, watuchiykunapas, warawikunapas.
Hamutayta churaykusaq qawaykunanchikpaq:
Ñuqanchikpam Qichwaqa. ¡Astawan Llanllarichisun!2 hamutayta,
churaykusaq:
Perú suyunchikpi ñawpamanta pacha qapaq yachayninchikkuna kasqanta
lliwmi yachanchik, qawa kawsaykunawan sarusqa, chiqnisqa kachakaspa,
sunchik ukupim pak pakyan, ñawpa ayllunchikkunapa kawsaynin
saqiwasqanchik.
Chay ñawpa kikinchikpa qapaq kawsaykunapa hukaqninmi qichwa simi
rimaykuna, inkakunapa ñaqwapaqnin kawsaq runakuna chaynataq inkakunapas
allin allinta riqsirqaku. Inkakunawanmi aswanqa hatunman kallpanchasqa
karqa, paykunataqmi sallqakunawan, apukunawan, pachamamapa hawanpi
tukuy ima kawsaq ayllukunawan rimaykanakuspa allin llamkaykunata
qispichirqaku. Hinaspapas, achka allpapi tiyaq ayllukunatam paykunaqa
kawsayninman iñichirqaku hinallataqmi lliw runakunapaq qichwa simi rimayta
mastarirqaku.
Atuqpa simin
120 / PACHAK ISKAY CHUNKA
2 Cleofé, Prado Huamán; “Ñuqanchikpam Qichwaqa ¡Aswan Llanllarichisun!”. En: Likaykuy. Año 1 – No 02, Andahuaylas, Julio 2011.
Españakunapa chayamusqanmanta pacha, huk kawsaykunam iñichisqa,
chullalla simita lliwman mastarispa hinallataq ñawpa kawsaykunata, ñawpa
rimaykunataq chinkachispa kachkaptinkupas, qichwa simi rimayqa allpayuq
ayllukunapa sunqunmantam paqarimun miski rimayninwan, llampu
rimayninwan, mana pinqarikuspa allin qispichisqa rimaykunawan. Chaymi
ichaqa mana qipanchaspa allinta kallpanchaspa mastarinanchik kikinchikpa kaq
yachaykunata manataq saruchikuspa nitaq hukpa kaqninman qapipakuspa.
¡Junio killapi iskay chunka kimsayuq punchawpi, Kawsachun Wiñaypaq Qichwa
Siminchik!
Kaymi Cleofé Prado Huamán paninchikpa simin. Kaymi warmikunapa simin.
Kunan punchawkunapiqa warmipas qaripas allintañan ñawinchikta
kichaparqunchik. Manañan manchakunchikchu nitaq pinqakunchikchu
ayllunchikkunapa siminwan rimayta.
Atuqpa Chupan Riwistamanta wakiqnin atuqmasinchikkunapaq hancha
kuyakuyllanchik, riqsipakuyninchikpas. (Atuqpa Chupan ruwaqkuna)
¡Kanqayá hatun punchaw llapanchikmanta huñunakuspanchik rimanakunapaq!
Paniykuna, wawqiykuna, chaypachakama.
Atuqpa simin
PACHAK ISKAY CHUNKA HUKNIYUQ / 121
Sophie Baillon
Sophie Baillonqa Francia llaqtamantam. Survival Internationalpi responsable de la
comunicaciónmantam Paris llaqtapi llamkapakun. Survival International nisqaqa
tiqsimuyuntinpi comunidades indígenaskunamanmi sayapakun (www.survival.es).
Hinaspapas Sophie Baillonqa Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones
Orientalespim (INALCO) tawa wataña runasimita istudyachkan.
Gloria Cáceres
Gloria Felicia Cáceres Vargasqa Colta, Ayacucho llaqtamantam. Payqa isqun
chunka watakunamantaraq runasimita Universidad Nacional de Educación
Enrique Guzmán y Valle [La cantuta riqsisqapi] yachachirqa, chaymanta Instituto
Nacional de Lenguas y Civilizaciones Orientalespin (INALCO, París - Francia)
runasimita yachachirqataq. Hinaspanmi liwrunkunata Munakuwaptiykiqa (Si tú me
quisieras), Wiñay Suyasqayki huk Willaykunapas (Te esperaré siempre y otros
relatos), etc., paqarichirqa. Kay watapiñataq José María Arguedaspa
kuwintunkuna: Warma kuyay y otros relatos runa simiman tikrarqamun.
Joséphine Castaing
Joséphine Castaingqa Francia llaqtamantam. Ingeniero electronicomantam Paris
llaqtapi llamkapakun. Hinaspapas Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones
Orientalespim (INALCO) runasimita tawa wataña istudyachkan.
QILLQAQKUNAMANTA
Edwin Chillcce
Edwin Chillcce Canalesqa Huancapi, Ayacucho llaqtapim paqarimurqa. Literatura
yachananpaq Universidad Nacional Federico Villarrealman yaykurqa. Hinaspanmi
riwista de crítica literaria Nudos y Laberintos sutiyuqpi co-director karqa. Kunan
punchawkunapiqa Secretario General del Ayllu tutapi qillqaqkunapa kanmi,
chaymantapas mayestriyata Literatura Peruna y Latinoamericana en la UNMSM
yachaywasipi yachachkan.
Sylvia Falcón
Ayacucho Huancavelicapa wawan, allín allintam takin llapan llaqtayuqkunapata
takinkunata, aswan achkata Ayacucho llaqtamanta. Urqurunñam disku Killa
Lluqsimun sutiyuqta, kaypiqa Hatun guitarrista Daniel Kirwayo tucan llapan
takikunapi. Kaykunata antropología yachayninwan, llapan costumbrita, Paucar del
Sara Sarapa takinkunata, tusuyninkunata, llapa imayna kay ayllupi
kawsakuykunata maskan aswan riqsinanchikpaq. Payqa wawakunata runasimi
rimayta yachachintaqmi, kay siminchik mana qunqasqa kananpaq.
César Itier
César Itierqa Francia llaqtamantam. Instituto Nacional de Lenguas y Civilizaciones
Orientalespim (INALCO, París - Francia) runasimita yachachin. Maskapaspa
qillqasqan rikurichisqankunaqa runasimipi chaskisqanchik simikunamanta
qillqaymanta, runasimipi ñawpaqmanta kunankama kawsasqanmanta imam
willakun.
Pablo Landeo
Pablo Andrés Landeo Muñozqa Huancavelicapi 1959 watapim paqarirqa. Payqa
yachachiq, harawiq, kwintu ruwaqmi. Hinaspanmi kunan watapi Los hijos de babel
sutiyuq harawinta paqarichimun. Qayna watapim Categorías andinas para una
aproximación al willakuy/ Umallanchikpi kaqkuna (Seres imaginarios del mundo
QILLQAQKUNAMANTA
124 / PACHAK ISKAY CHUNKA TAWAYUQ
andino). Sutiyuq tesista Post Grado de Letras de la UNMSM yachanapi ruwaspa
“Primer puesto en el IV Concurso Nacional de Tesis de Posgrado, de Maestría y
Doctorado (2010)” ganakurqa. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan
Riwistanchikpa qullananmi.
Fredy Roncalla
Fredy Amílcar Roncallaqa Chalhuanca, Apurimac llaqtapim 1953 watapi
paqarimurqa. Payqa qillqaspa artesaniyata ruwaspapas achka wataña Nueva York
llaqtapi yachakun. Liwrun Qillqasqan Canto de pájaro (1984) y Escritos mitimaes:
hacia una poética andina postmoderna (1998) sutiyuq liwrunkunatam paqarichirqa.
Kunan watakunapiqa blog Hawansuyo nisqantam kamachin chaymantapas ancha
liwrukunatapas ruwachkanmi paqarichinanpaq
Yuly Tacas (Saujina)
Yuly Tacas Salcedoqa Limapi paqarirqa Ayacucho taytankunamanta. Runasimita
uyarirqa uchuy warma kasparaq. Chaymanta Literaturata yachananpaq
Universidad Nacional Mayor de San Marcusman yaykuykum, chaypim runasimipi
qillqaytapas ancha munaspan yacharqa, chaynallataqmi qayna watatakunapi Ayllu
tutapi qillqaqkuna sutiyuq gruputa paqarichistin “Coloquio de Literatura: regiones
del sur” llapanku ruwarqaku. Kunan punchawkunapiqa Atuqpa Chupan
Riwistapim qillqakunata tupachin.
QILLQAQKUNAMANTA
PACHAK ISKAY CHUNKA PICHQAYUQ / 125
Kay riwistaqa paqarimurqa ayamarqay
[noviembre] killapin, 2011 watapi Imprenta El
Andahuaylinopi Av. Los Héroes 633 - Zn “K”
San Juan de Miraflores / Pichqa pachak
riwistakuna paqarimun.