Download pdf - Bilig_27.sayi

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

1/220

Eski Merv evresine Kltr Felsefesi

Asndan Bir Bak

Dr. Gmurat SOLTANMURADOV*

zet: Tarih ierisinde "Mauru", "Margu", "Margiana", "Margi-

ana Aleksandriyas", "Margaba", "Man" gibi isimlerle anlm

olan Merv, eitli din inanlar bir arada bulunduran coraf blge

olarak tannmtr. Burada ateperest, Budist, Hristyan ve Maniciinanlar geni lde tutunmutur.

Trklerin de klliyatl bir miktarda hayat srdrd Merv, ana

damgasn vurmu bilgeleri ve ktphaneleri ile n kazanmtr.

Badat'n kltr merkezi hline dnmesinde etkili olmutur. Bu

coraf blgede "yeermi ve iek am bilgi" 12. yy.'daki evi

ri faaliyeti ile Bat'ya intikal etmi ve modern bilimin douunda

dolayl, ama faal bir rol oynamtr.

Anahtar Kelimeler: Kltr, Hikmet, Bilim, Felsefe, Dil.

Giri

Bugnk Trkmenistan'n topraklar ierisinde yer alan Merv ehri, tarih

te en gelimi kltr merkezlerinin biri olarak tannmaktadu". Onun tarihi

hakknda birok bilimsel aratrmalar yaplm olsa bile, bugn tam olarak bilinmediini sylemek mmkn deildir. Gnmzde Merv'i n kuru

luunun 2500. yl kutlama hazrlklarnn srdrlmesine ramen, bu ta

rih hal tartlmaktadr (Bayramshedov 1995).

Merv, eitli tarih devirlerde, Ahamenitlerin, Selevkitlerin, Arakitlerin,

Sasanilerin, Heftalitlerin, Araplarn, Tahinlerin, Samnlerin, Seluklula

rn, Harezmahlarn, Moollarn, Timurlerin, egemenlii alnda bulun

mutur. 16.-18. yzyllarda kendi devletlerini kuramadklar iin Trk-

* Agabat/TRKMENISTAN

bilig Gz / 2003 say 27: 01-17Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

2/220

bilig, Gz / 2003, say 27

menler komu derebeylik devletleri ierisinde paralanm durumda hayatsrdrmtr (Atammmedov 1978). Trkmenistan'daki teki ehirler gi

bi, Merv de komu derebeylik devletleri ierisine girmitir. 1884 ylndaMerv blgesi Rusya'ya katlmtr. Merv, arlk Rusya'snn yklmasyla yerine kurulan SSCB'ye girmi, Trkmenistan Cumhuriye'nin iinde

bir il olarak yer almtr. Gnmzde Merv, Saparmrat Trkmenba'nnbakanlnda, 27.10.1991 tarihinde bamszln, 12.12.1995 tarihindetarafszln elde etmi Trkmenistan devletinin bir ilidir ve Man olarakadlandrlmaktadr.

DNYA KLTR TARHNDE MERV'N YER

Merv hakknda en eski bilgiler in, ran ve Arap kaynaklarna dayanmaktadr. Ayrca, Strabon'un ve Ptolomaios'un "Corafya" kitaplarnda daeski Merv'den sz edilmektedir. Ama, bu kaynaklarda konuya daha oktarih ve coraf adan baklmaktadr.

Merv zerine yaplan son aratrmalar ise genellikle tarih, arkeoloji, sanattarihi, mimarlk tarihi, ok az sayda da olsa, kltr tarihi ynnde younlamtr. Halbuki, eski Merv ve onun medeniyeti felsefe konusu olarakele alnp kltr felsefesi asndan incelenmi deildir.

Medeniyet kavram konumuzun ana kavramn tekil ettiinden, ilk nce,medeniyetin ne olduunu belirtehm. Acaba medeniyet nedir? Kltr nedir? Medeniyet ve kltr ayn eyler midir? Yoksa farkl eyler midir?

Genel olarak ele aldmzda medeniyet, insann kaltmyla getirmeyip,doaya sonradan katt rnlerin tmne verilen addr. Bu, medeniyetinalnda herhangi bir gizli ideoloji bulundurmayan, herkes tarafndan kabuledilen tanmdr. Medeniyet de madd ve manev olarak ikiye ayrlmaktadr. Madd medeniyet, insann madd alandaki baarlardr. Manev medeniyet ise, insann manev faaliyetleridir. Yani kltrdr. Kltrn bilim,felsefe ve teknolojinin etkisi alnda kalan kesimi ise, entellektel kltr

dr. Demek ki felsefe, yani, bilgelik sevgisi, kltrn entellektel kesimiierisinde yer almaktadr. O halde felsefe nedir?

Gnmzde felsefenin yzlerce diyebileceimiz tanm yaplm olmas-

2

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

3/220

Soltanmuradov, Eski Merv evresine Kltr Felsefesi Asndan Bir Bak

na ramen, onun herkes tarafndan kabul edilmi tanm bulunmamaktadr. Ama genel olarak onun varlk, bilgi ve deer zerine sistemli ve btncl bilgi elde etme abas olduu bihnmektedir. O hlde kltr felsefesi nedir? Kltr felsefesi de kltr zerine yaplm felsefedir.

19. yzyl sonuna kadar baz batl bilginler Horoasan'n (Merv de bu blge ierisinde yer alr) ve Mvernnehr'in Seluklular ile Trkletiiniileri srmektedirler. Bu hatah bir grtr. nk, bunu kabul etmek Ortaa slm dnyasna eski Trklerin katklarn ortadan kaldrmaktadr.Bu blgeden km ve Ortaa slm dnyas kltrne kalburst katk

da bulunmu Farab, Beyrun, Harezm, bn Sina gibi Trk bilginleri, baka bir millete ml etmektir. Halbuki, Horasan ve Mvernnehr'de Seluklulardan nceki alarda da klliyetli miktarda Trk nfusu bulunmutur. Bunlar Arap istilsndan nce buralarda bulunduu gibi, Arap istilsndan sonra da burada yaamaya devam etmilerdir (Fiye Richard veSayl 1946).

Merv, tarihin eitli devirlerinde, eitli isimler ile anlmtr. Avesta ve

Ahemenit ta yaztlarnda "Mauru", Behistn yazsnda "Margu", skender'in istilsndan sonra "Margiana" yahut "Margiana Aleksandriyas",Parfiya devleti zamannda "Margaba", Ortaa corafyaclarnn almalarnda "Mauru", Arap istils devrinde ise daha ok "Merv" ismi kullanlmtr (Soltanmuradov 1997).

Ortaa yazarlar Merv'i "arlar'n kalbi", "Horasan'daki tm ehirlerinanas", "Dnya'nn dayanmakta olduu ehir" olarak tarif etmilerdir.

Gerekten de, eski Merv Medeniyeti a'n teki medeniyetler ile mukayese edebilen kimseyi byle bir hkm vermeye zorlamaktadr.

Dnyann en zengin lkelerinden biri saylan Merv, eitli dini inanlarbir arada bulunduran coraf blge olarak da tannmaktadr. Burada Ateperest, Budist, Hristiyan ve Manici inanlar, geni lde, tutunmutur.Ateperestlik dini esasen Parfiya ve Ssn'ler devleti zamannda bykitibar kazanmtr. Ayrca, Parfiya Devleti devrinde, hkmdarn devlet

ileri yannda yksek ruhban grevini de stlenmi olduu da bilinmektedir. Tarih kaynaklarda ateperest dininin vatan olarak ran'a iaret edilmektedir. Halbuki son arkeolojik aratrmalar, bunun Margiana olabilece-

3

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

4/220


ine dair hkm vermeye imkn salamtr. Prof. V. . Sarianidi Mar-gu'ta bulunmu Zerdt heykeline dayanarak, bu blgenin ateperestliinvatan kabul edilebilecei tezini ileri srmtr. Bugn byle bir hkmndoru olduu tam olarak ispat edilememi olsa bile, onun tamamen yanl olduu da sylenemez. nk tarih ierisinde btn kltrlerin kaynat bu Horoasan blgesi ehrinde her tr yeni inancn yahut grnvcde gelmesi iin elverili artlar mevcuttur.

Gnmzde "Erk Kale", "Kfir Kale", "Sultan Kale", "ehriyr Kale","skender Kale", "Saym Kale" gibi eski ve "Abdullah Han", "Bayramah

Han" gibi yeni Merv kalelerine bakldnda, o, ister istemez insani mucizeler ile dolu tarihin derinliklerine gtrmektedir; ona ilham vermektedir.A. Ahmedov'a gre, nl Trkmen mutasavvf ve airi Magmguh da:

"Seyir edelim bu cihanCihanda neler grnr

skender Cemit kurduranByk binalar grnr."

gibi msralarn, her halde, eski Merv kalelerinden ilham alarak yazm olmaldr. Gerekten de bu dev boyutlu an ziyaret edip de hayran kalmamak imknszdr. Fransz arkeologu Profesr Paul Bernard, bu dev boyutlu kaleler karsnda dehete dm olanlardan biridir. Kalenin stne kp etrafn gzlemleyen Profesr Paul Bernard slk alarak "muazzam"demekten kendini alamamtr. Tarihin eitli alarnda hkm srmdevletlere, ehir merkezi hizmetini veren bu kalelere felsefi bir bak ile

ynelindiinde, bu, insan zihninde, ann medeniyetini yanstan armlar uyandrmaktadr; insan o an medeniyetinin derinliine gtr-mekt; Bat ve Dou medeniyetinden stdne bir ekilde yararlanarak ya

plm sentezler ile kar karya brakmaktadr.

Biz, tarihin eitli devirlerinde mevcudiyetini srdrm kltr merkezlerinin, rnein: Mezopotamya, Yunanistan, skenderiye vs.nin parlak an yaamasnda, kltr merkezi haline dnmesinde, bir takm

siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel artlarn etkili olduunun bilincindeyiz. Ayn durum Merv iin de geerlidir. Merv'in kltr merkezihaline dnmesinde, zellikle, "Byk pek Yolu"etkili olmutur. Bu

4

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

5/220


yolun Merv zerinden gemesi, Bat kltrnn ve dier komu halklarn kltrlerinin Merv'de tannmasna imkn salamtr. Ayrca, sekizinci yz ylda, Yunan ve Hint dillerinde yazlan bilim, felsefe ve tpkitaplarnn Arapa'ya kazandrlmas da buna salam bir zemin hazrlamtr.

Devletler arasnda, kltrn sk bir temas halinde bulunmas, kltrn,zellikle onun entellektel kesiminin gelimesinde mhim rol oynamtr.nsanlk tarihinin entellektel alandaki her bir katk, kendinden ncekikltr birikiminin sonucu olarak ortaya kmaktadr. Antik an en gelimi uygarl olan Eski Yunan kltrnde Msr, Mezopotamya, zellikle, Smer kltr kkne dayanarak yeermi bir kltr olduu bilinmektedir. Bu konuda birtakm aratrmalar yaplmtr.

Smerliler M. . 4000-3500 yllarnda Dicle ve Frat nehrinin Basra Krfezine yakn tarafnda yaam ve yazy icat etmi olan halkr. Tarih, yaz ile balar; o halde Smerliler, tarihin balangcnda yer almakta ve dnya kltrne tapnak, iir, destan, yk, atasz, kanun, okul, matematik,astronomi, ticaret, mzik, resim, heykel vs. kltr yce deerlerini katmakta muvaffak olmaktadrlar (Kramer 1990)

Gnmzde Smer-Trk halklar akrabalndan da sz edilmektedir. S-merli dihnin Trke ile akrabalna ilk kez Fritz Hommel dikkat ekmitir. O, Trke ile Smerli dilinde mterek olan 350 kadar kelime tespitetmeye muvaffak olmutur. ekoslovak bilim adam, Vedalar ncesi hiyeroglif yazs uzman B. Hrozny bu konudaki yz yllk arkeolojik ara

trmalar sonulandran birer kltr aklama modeli bile gelitirmitir.Ona gre insanlk kltr, Tibet-Altay-Hazar geninden kp dnyayayaylmtr. Altaylar'dan kopup gelen Smerliler Hazar denizinin kuzeyinden veya gneyinden geip Mezopotamya'ya ulamtr. Onlarn Mezopotamya'da yakm olduu kltr ateinin klar M. 1000'de in'e,M.. 2000'de Grit'e, M. . 3000'de Msr'a ve Hind'e yaylmtr. S-merlilerin dili Trk dili ile akrabadr. Smerlilerin dili ile Trklerin dilin

de mterek olan ve vurgulanmaya deer olan kelime "Dingir" kelimesidir.

"Tarih Smer'de Balar" adl nl eserin yazar S. N. Kramer de: Trk

5

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

6/220


dili ile Smerli dili arasndaki akrabala "mmkn deildir" diyemeyizifadesini kullanmtr.

B. Landsberger, K. Balkan, E. Esin, S. P. Tolstov, T. A. Trofimova, V.Hatipolu, O. N. Tuna, A. Sayl, M. T. Kyel gibi bilginlerin de, kendialmalarnda Smer-Trk halklar arasndaki benzerliklere dikkat ektii bilinmektedir.

Varsaymlar, bilimsel aratrma binasnn iskeleleri olduu hlde, varsaymlar ngrmekten biraz ekinen bir ksm dilciler ve tarihiler, Trk di

lini ve Tarihini, Orhun antlar ( M. S. 8 yy) ile balatmak istemilerdir.Chicago niversitesinden M. Springling'e, Amerika'da, lisansst retiminde, Orhun antlarn incelerken, rencilerinin Bilge Tonyukuk'unyaz hakknda sormu olduklar u soru manidardr: "Bu dzeyde bir ya

pta, bu sanatsal incelie, bylesine ak ve gzel ifade biimine baka bireserde rastlam mydnz?" dendiinde bilgin dilci, "Hayr rastlamadm"eklinde cevap vermitir. Byle bir stn seviyeye ulaan dilin bu durumagelmesi iin, yzyllarca ilenmi olmas uzman dilciler tarafndan tasdik

edilmitir. Gerekten de Orhun Antlarndaki "Bilge Kaan'n:" TrkOuz Beyleri milleti stte gk basmasa, altta yer delinmese Trk milletiilini, treni kim bozabilecekti?" (Ergin 1995) biimindeki derin felsef dncenin bilinli bir biimde kavranlarak dile getirilmesi iin, uzun birtarih sre gemesinin zarureti aka ortadadr.

Dil sorunu yzylmz felsefesinin en nde gelen sorunudur. Dil, bir kltr tama aracdr. Kltr tama arac olarak dil birdir. Ama tadklar

anlama gre diller farkldr. Dile yklenen anlam, uygarlk ortamna vekltr evresine baldr. Yani, dil, bulunduu uygarlk ortam ve kltrevresinde ne tr anlamlar ve kltr deerleri varsa, ite onu tamaktadr;ona gre anlam kazanmaktadr. Gerekten de dil, bir milletin medeniyetderecesini gsteren en iyi aratr. Dil bir milletin manev gcnn eseridir. Onun ruhunun d grndr. Dil felsefesinin kurucusu nl Almandil bilimcisi Wilhelm von Humboldt bu gerei: "Dil bir milletin ruhu, ruhu da dilidir" (Akarsu 1995) diye aklamtr. Demek ki, bir milletin kl

tr onun dilinde yaamakta ve nesilden nesile, ancak dil aracl ile ak-tarlabilmektedir. Dilin ifade gc de o milletin kltr seviyesi ile orantldr. Bu durumun bilincinde olan baz Batl aratrclar yksek kltrn

6

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

7/220


ancak bkml dille yaratlabilecei fikrini ileri srmlerdir. Ayrca, kk Sanskrit, gvdesi Eski Yunan ve Ltin dili, dallar ise modern Avrupadilleri, yan dal da Pehlev ve Fars dili olan bir kltr aac modelini de

benimsemilerdir. Onlara gre kltr ve uygarlk yce deerleri, bu aacn kknde, gvdesinde ve dallarnda aranmaldr. O halde eklemeli vetek heceli dillerin durumu ne olacaktr? Bu durum karsnda Profesr N.S. Kramer'in hayat boyunca ortaya koymu olduu rn, yapm olduukatk, isterse, bir "Tevrat arkeolojisi yapmak" olsun, eklemeli dili (Trkhalklarnn konutuu dil grubu) olan Smer* li kltr, ite bu aacn k

knde yerletirmek olmutur (Kyel 1987).Trk dilinin menei, literatrde din bir coku ve duygu ierisinde de olsa, Adem ile Havva'nn Cennet'ten kovuluundan daha eskilere gtrlm olduu grlmektedir. Bu duyguyu duymu, bu cokuyla comuAlattin, Gayb'dir. Gayb Yunus Emre'nin izinden yrm olan Kaygu-suz Abdal'dr. Ona gre Tanr, Adem'in cennetten kmasn emretmi:Y Cebrail! Git Ademe syle! Cennetten ksn."demitir. Ama Adem

cennette kalmak umuduyla biraz oyalanmr. Bu sefer Tanr, "Ya Cebrail! Git, Adem'e 'Trk' dilince syle, durmasn Cennet'i en ksa zamanda terketsin" demi. Demek ki Kaygusuza gre Tanr, ilk insann,Adem'in Trke konutuunu, Trkeden anladn bilmektedir. BuradaTrk dilinin eskilii, neredeyse yaratla kadar geri gtrlmek istenmitir. Dilin meneini aratran bilginler, dilin Tanr ba olduu hususundaki grn varlndan haberdardrlar. Ama, Kaygusuz, bu dncenint kklerine inmitir. Balanan dilin Trke olduu grn ileri sr

mtr." (Kyel 1991a).

Atalarmzn, en eski alarda Sibirya'da, Yenisey ve rti rmaklar arasnda yaad ileri srlmektedir. Kaynaklara gre, M. . 2000-1200 yllarna ait Afanasyeva ve Andronova kltr bu eski Trkler tarafndanmeydana getirilmitir (Esin 1978). Bu kltrn Anau kltr ile benzerlii zerinde durulmutur. Trkmenistan'da Agabat'n yanndaki Anau harabelerinde yaplan arkeolojik kazlarda, burada M. . 4500, dier bir tah

mine gre M.. 9000 yllarnda yaam olan bir medeniyet meydana karlmtr. Buras, o devirlerdeki n Asya'da (Smer ve Sus), Gney Asya'da (Hindistan'da Sind nehri havzasnda Mahenjo-Daro ve Harappa ha-

7

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

8/220


rabelerinde), Uzak Dou'da (in'de Yong Shao'da ve Manuri'de), eserleri kefolunan medeniyetler arasnda bir vasta yahut onlarn bir balang merkezi olmutur (Togan 1970). Anau'un merkez olduu fikrini Pum-

pelli ve Toung Dekien ileri srmtr. Anau'da Trkmen el ilerinde grlen zinetlerle, mterek hatlara malik seramikler, aas krmz yukars beyaz ve zerinde beyaz izgiler olan Afanasyeva ve Andronova kltrne benzer mlek ve vazolar bulunmutur. Ord. Prof. Dr. Zeki VelidiToan Anau medeniyetini yaatan kavmin milliyetini tayin etmekte elimizde ak bir delilin olmad grndedir. Ama o, ayn zamanda, bu

medeniyeti yaatan kavmin Arler olmad kanaatindedir de. nk, Arkavimlerin Gney ve Orta Asya'ya gelii ancak, M. . 2000-1500 yllarna rastlamaktadr (Toan 1970). Hindistan'daki Mohenjo-Daro harabelerinde Orta Asya Trkleri tipinde heykelciklerin bulunmas, bilginlerindikkatini ekmitir. Cordenchilde'e gre, Anau-Mohenjo-Daro ve Suskltr arasnda temas Sisan yoluyla vak olmutur. n Asya (Smer,Sus), Gney Asya (Mohenjo-Daro ve Harappa), Uzak Dou (in'de Yang

Shao ve Manurya'da) medeniyetlerine merkez hizmeti grm, Afanasyeva ve Andronova medeniyetlerine benzerlik gsteren Anau medeniyetinin kendisine hemen hemen komu saylabilecek mesafede olan Merv'ide etkilemi olduu dnlebilir. nk, Merv'deki, Gney Trkmenistan'daki ve Mezopotamya'daki (Nippur) M. . 1000-M. S. 400 yzyla aitanak mlekler zerinde bulunan yazlardaki benzerlik (Liviis 1990)Abiverd-Merv karayolunun mevcudiyeti (Babayev 1990) Merv-Nusayekonomik ibirlii ile ilgili bilgiler (Masson 1991) byle bir hkmn ile

ri srlmesini tevik etmektedir.

Bylesine derin kltr gelenei, bilgi birikimine ve elverili kltrel temas artlarna sahip olan bir milletin, Merv gibi son derece stn bir kltr merkezi oluturmas olgusu doal karlanmaldr. M. S. 148 yllarnda, in'de, Buddist metinleri ince'ye aktaran okulu kurmu olan Parfi-ya 'h An-i-gao'nn (V. M. Masson 1990), Mani metinlerini Parfiya dilineevirmi Mar Ammo'nn, Vezir Anervan Fin, Hekim Burzoe'nin, m

zisyen ve arkc Barbad'n, Batlamyus'un Almajesti'ni Arapa'ya eviren Musev bilgini Sehl bn Rabbn et-Tabar'nin, dnya kltrne bilim,felsefe ve dinin idealde (Limes) ayn olduu gr, siyaset bilimi gibi

8

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

9/220


yeni teoriler getiren Frb'nin hocas Yuhanna bn Haylan'n hocasnnMerv'li olmas, Atina'dan kovulan felsefenin, Hellenistik devirde, en son,skenderiye'den Antakya'ya ulam, Antakya'da ise baka ehirlerdengelmi olanlara deil de ounlukla Merv'lilere gemi olmas, bu blgede hayat srdrm toplumda salam bir temele dayal entellektel kltr

birikimin mevcudiyetini gstermektedir.

Merv'li Bilgelerin Dnya Kltrne Etkisi ve Katks

IX-XII yy'da Merv en parlak an yaamtr. Harun Reid'in lmnden (M. S. 813) sonra kardeini ldrerek tahta gelen Memun Merv'i Hi-lfet'in bakenti yapmtr. O, devrinin nde gelen bilginlerini bir arayagetirerek, onlarn bilimsel almalarn desteklemitir. ran, in, Hint, eski Yunan kitaplar ile ssl zengin ktphanelerin olumasnda katkda

bulunmutur.

Merv, Yahya Eb Mansur, Habe el Hsib, Harezm, Frb, mer Havyam gibi anda n salm bilim adamlar ve filozoflarn yetimesinde

byk rol oynamtr. Beyrn de bn Irak'n ktphanesi vastas ileMerv'in entellektel rnnden yararlanmtr.

M. S. 818 tarihinde, tarihinde, halifeliin bakentinin Badat'a tanmasile Merv ve Belh'teki bilginler Badat'in kltr merkezi haline dnmesinde etkili olmutur. Hatta Harezm Badat'da, Harun Reit zamanndakurulan "Beytl Hikme"nin bakanln stlenmitir.

Yahya Eb Mansur ve Habe el Hsib eski Yunan (knun), Hind (Sind-hint ve Erkend) ve Fars (Zc-i ah) astronomi kitaplarndaki uyumsuzluu, Me'mun'un istei zere, Batlamyus'un Almajest'ine ve yeni gzlemlere dayanarak tashih etmilerdir. Yahya Eb Mansur ldkten sonra Ha

be el Hsib "el-Dmk" adl maruf Zc'ini hazrlamtr. Ayrca, Habeel Hsib trigonometriye tanjant ve kotanjant dncelerini getiren bilginolarak da tannmaktadr.

Harezm "El Cebr v'el Mukabele" adl eseri ile bilim lemine sistemli birbiimde ilenmi yeni zm metodlu cebri (algebra) kazandrmtr. 12.yy'da bu eser, "Algebra" ad alnda Ltince'ye evrilmi ve cebir, Ba'da

9

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

10/220


ilk kez bu kitap vastas ile renilmitir. Ge Ortaalarda Hint ve Arapsaylar ile yaplm "algorism=algoritma" ad ile anlan hesap yntemi deBa dnyasnda bu kitap vastas ile "algoritma" ad ile tannmtr. Anlam "zel Hesaplama Yolu" dur. Harezm cebir alanndaki stnlnada Abdlhamit bn Trk ile paylamtr. Ayrca Harezm merHayvan'in da bu alan ile ilgili almalarn derinden etkilemitir.

Harezm astronomi ile ilgili iki Zc hazrlamtr. Bunlardan biri Fergntekisi ise Beyrn tarafndan eletirilmitir. Onun Fergn tarafndaneletirilmi Zc'i 700 yl sonra Adelard tarafndan Latinceye kazandrl

mtr. Ord. Prof. Dr. A. Sayh'nn hocas ve tez danman, Bilim tarihinin akademik disiplin olarak dnyada ilk kurucusu Profesr G. Sarton,"Bilim Tarihine Giri" adl kitabnda IX yy.'in birinci yarsn Harezm'yeatfetmitir.

Frb felsefe, mantk, geometri, fizik, siyaset, mzik alanndaki almalar ile "Muallim-i Sn"adna hak kazanmtr. Ayrca, mzik teorisyeniolarak da tannmaktadr. Frb'nin "Mziin Byk Kitab" adli eseri

Fransz bilgini D. Erlanger 1930-1939 yllarnda yaynlad "AraplarnMzii" adl 6 ciltlik kitabnn iki cildini oluturmutur. Muallim-i S-n'nin felsefe, bilim, sanat ve dinin, idealde bir olduu gr Ba dnyasn derinden etkilemitir. 13.yy'da Aquinas'l Thomas bu grten yararlanarak Aristoteles felsefesi ile hristiyan teolojisi arasnda terkip yapmtr. Bu terkip Katolik kilisesi tarafndan resmen kabul edilmitir.

Frb'nin manev rencisi bn Sina'dan da sz etmek yerinde olsa ge

rektir. bn Sina'nn almalar mantk, metafizik, fizik ve p zerine younlamtr. bn Sn Aristoteles'in "Metafizik" Kitabn Frb'nin bukitaba yazd muhtasar okuduktan sonra anladn syler. "Dnnme"(Bilimler kitab) bn Sina'nn en nemli felsef eseridir. Kitap mantk, metafizik ve fizik blmlerden olumaktadr. bn Sina "Ruh hakknda" adh

l kitab felsefenin etik problemleri ile ilgilidir. O "Bilimler" kitabndamziin tanm, mzii anlamakta matematik ve fiziin rol, sz ve m

tab 500-600 yl Avrupa niversitelerinde okul kitab olarak kullanlm-r. "El Knun'ft-Tb"n birinci cildi A. . DTCF Bilim tarihi blm

10

zik ilikileri gibi problemlere deinmitir. Onun "el-Knnft Tp" adl ki

eserini manzum ekilde yazmtr. Onun "Etik ilmi hakknda anlama" ad

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

11/220


anabilim dal bakan Prof. Dr. E. Khya tarafndan Trke'ye kazandrlm ve Atatrk Kltr Merkezi tarafndan yaynlanmtr (1995).

tellektel rnnden yararlanmtr. Beyrn (973-1048) matematik, astronomi, jeodezi, corafya ve tarih ile ilgilenmitir. O "Astronomininanahtar", "Kronoloji", "Mesd'un Kanunu", "Yldzlar Hakknda lim","Hindistan Tarihi" gibi eserleri kaleme almtr. Ayrca, Ptolemeus'un"Corafya", Ebu Abdullah Ceyhn'nin "Yollarn ve Devletlerin Kitab"

yada yaplm ilk yer kresi maketidir. Avrupa'da yer kresi maketi, "YerElmas ad ile 1492 ylnda Nurnberg'li Martin Behaym tarafndan yaplmtr. Beyrn, mer Hayyam, Nasreddin-i Ts, Ulug Bey gibi bilginlerin manev hocasdr. Prof. Georg Sarton, "Bilim Tarihine Giri" adleserinde 11 .yy'n birinci yarsn Beyrn'ye atfetmitir.

mer Hayyam (d. 1048), stn bir felsef, matematik ve astronomi bilgi

Ksaca zah", "Zenginlikler Hazinesi", "Varlk ve Borluluk", "Aritme-

bi kitaplarn ilim lemine kazandrmtr. mer Hayyam'n cebir ile ilgili almalarndan, Avrupa'da, yaklak 700 yl sonra 1742 C. A. Mer-

O bu gnk kullandmz takvimden 1 dakika dakik takvimin kurucusudur. mer Hayyam, ir olarak da iir aleminde tannmaktadr. Onun iirleri ksadan manl ok derin felsef dnceler iermitir. iirleri Avru

pa edebiyatn derinden etkilemitir. ngiliz alimi Firtzgeralde 1859 ylnda onun 100' akn iirini bir arada bulunduran "mer Hayyam Rubaileri" adl eserini yaynlamtr. Kitap 19.yy. sonuna kadar 25 kez yeniden

baslmtr. Fransz bilgini M. Nikola ise, 1867 ylnda mer Hayyam'n464 iirinden oluan kitab yaynlamaya muvaffak olmutur.

nl mutezile yazar Chz'n "Fez'il el-Etrk"nda, Trkler hakknda,"Eer (Trklerin) memleketlerinde peygamberler ve filozoflar yaaypda,bunlarn fikirleri kalplerinden gese, kulaklarna arpsa idi, sana Bas-rahlarn edebiyatn, Yunanllarn felsefesini, inlilerin sanatn unuttururlard" (Kyel, 1991b) biiminde deerlendirmede bulunmasnda da b-

11

eserlerine dayanarak 995 ylnda temsil yer kresini yapmtr. Bu, dn

Beyrni'de bn Irak'n ktphanesi yardmyla da olsa, eski Merv'in en-

sine sahip dnrdr. mer Hayyam "klides Kitabna Tefsir", "Fiziin

tikdeki Zorluklar", "El Cebr v'el Mukbele'nin zmnde spat" vs. gi

man'n Diferensiyel hesaplamalar hakkndaki kitabnda sz edilmektedir.

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

12/220


yk ihtimalle bu tr faaliyetler etkili olmu olmaldr.

Seluklu torunlar olarak, Sultan Sencer'in trbesi ile ilgili bilgiler bizimiin daha da ilgi ekicidir. Trbe, kk airi Aleddin Enver'in nerisi ileyaptrlr. Trbenin mimar Muhammet ibn Atsz'dr. Trbe "Ahiret Evi"diye de adlandrlr. Trbe, Trk mimarlk sanatnn esiz rneklerindendir. Trbenin yapmnda kullanlan yntem, Ba Avrupa'snda ancak 300yl sonra, bilinli olarak kavranlm ve uygulama alanna konulabilmi-tir. Yani, Sultan Sencer'in trbesinin yapmnda kullanlan yntem, 300yl sonra Rnesans mimar Flippo Brunellesko tarafndan "Santa Maria"

kulesinin yapmnda kullanlmtr.

MERV KTPHANELER

yksek seviyeden kltr deerinin mevcudiyeti ile mmkn olmaktadr.

Kitap halkn kutsal dncesini antsallaran bir aratr. Modern felsefe

nin kurucularndan F. Bacon (1561-1626) hakl olarak kitab: "Zaman dalgasnda seyreden ve kymetli ykn deerini kaybetmeden kuaktan kuaa aktaran gemi"ye benzetmitir (Yazberdiyev 1995). Hkmdarlarn,kitabn byle bir ilevinin farknda olmas onlarn kitap biriktirmeye, ktphane kurmaya yneli faaliyetlerini kamlamtr. Bylece, kitabadknlk, hkmdarlar arasnda bir gelenek haline dnmtr. rnein eski Romal yazar Avel Gelley'den (2.yy) rendiklerimize gre, ranah Kserkes, Atina'y igal ettiinde birtakm kitaplar da Pers lkesine

gtrmtr. Ama sonra, skender'in ordu komutan Selevks Nikotor(M. . 338-281), bu kitaplarn Atina'ya geri gtrlmesini salamtr.Atina'dan getirilmi kitaplar, Pers'lerin Atina'y istilsndan (M. O. 480)

hkmdarnn sarayn sslemitir.

Merv sz konusu olduunda da hemen onun ok zengin ktphanesi aklagelmektedir. "Badat tarihi" adl kitabn yazar 9.yy. bilgini Ahmet ibn

Thir'in aratrmalarndan rendiklerimize gre son Ssn ah III Yez-digirt (632-651) Araplardan kap Merv'e geldiinde, Pehlev elyazmala-rnn da Merv'e gtrlmesini emretmitir. A. Mes'e gre bu kitaplar, n-

12

Bilimdeki ve mimarlk sanatndaki bu tr baarlar ancak ktphane gibi

I Selevk'in tahta gemesi (M. . 312) arasndaki 168 yl ierisinde Pers

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

13/220


l ortaa Merv Ktphanesi'nin kurulmasna temel tekil etmitir. V. V.Barthold ise bu elyazmalarnn Abbas halifesi Me'mun'un hkmdarldevrinde (M. S. 813-833) bulunduunu, fakat, Mool istilsndan dahance mi, yoksa Mool istilasyla m yok edildii hususunun belirsiz olduu grn savunmutur. Ayrca, Harezm'deki ktphanenin Araplar tarafndan yakld hakknda Beyrn sarih bilgiler vermektedir. Ktphaneleri tahrip etmek olgusu da tarihte sk sk karlalan bir olaydr. nk, az nce iaret etmi olduumuz gibi, ktphane halkn tarih ve kltr

bilincini birarada tutan arivdir. Bu arivin ele geirilerek tahrip edilmesi,

toplumun tarih ve kltr bilincini yok etmek, mill varlna son vermekiin en iyi arar. Merv ktphanesinin son gnlerini aydnlatmak asndan Yakut'un ifadeleri daha da ilgi ekicidir. Merv ktphanesi hakkndaArap seyyah Yakut yle bilgi vermektedir: "Ben Merv'den 1219 ylnda ayrldm, o devirde Merv en parlak an yaamaktayd... BenMerv'den ayrldmda orada on tane ok zengin ktphane bulunmaktayd. Ben camide bulunan iki ktphaneden bahsetmek istiyorum. Bunlardan birisi "Azziye" ktphanesidir. Bu, Sultan Sencer'in korumalarn

dan Azz-Al-Din Ebu' Bekir Atik Al-Zincn Reyhni'nin ismi ile ilgilidir. Bu ktphanede 12.000 cilt civarnda kitap bulunmaktadr. teki ktphanenin ismi "Kemaliye" dir. Bu Nizam al-Mlk al-Hasan bn shak'nyaptrd ktphanedir. Samani'nin ismini tamakta olan iki ktphane

Mlk"n ktphanesi de mevcut idi. "Hatniye Ktphanesinden" kitapalmakta kolayhk salanyor idi. Benim evimde o ktphaneden dn al

nan, kymeti 200 dinar aan kitaplarn iki yzden fazlas bulunmaktayd"(Soltanmuradov G. 1997). Ne yazk ki, bu ktphaneler de Mool ordular tarafndan yaklmtr.

1221 ylndaki Mool istilas Merv'in hayatn yaklak 200 sene geriyeitmitir. Moollar Merv'de 1.300.000 insan ldrmtr. oluk-ocukile birlikte 300-400 sanat uzman esir olarak gtrlmtr. Merv ehri tamamen yklmtr. ehir bir daha eski haddine ulaamamtr.

SonuSonu olarak Merv son derece gelimi kltr merkezi haline dnmesini byk lde eski Trklere borludur. Ama bu deerlendirme asla es-

13

daha vardr. Ayrca, "Amdiye" ve "meriye" kitaplklar, "Mecel

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

14/220


ki Yunan, Hint, in, ran ve Arap etkisini ortadan kaldrmak anlamnagelmemektedir. Merv'in kltr merkezi durumuna erimesini, phesiz ki

bu halklarn da pay vardr. Ama bu pay, eski Trklerinki kadar belirgin

bu gnk duruma erimelerinde byk lde, bu blgelerde kk salm,

ken, bu medeniyetten pay almas ve ona yaratc katkda bulunmasdr.

cnde ifadesini bulan hikmet kavram yatmaktadr. Hikmet, ksa ve z

l ifade ile, "herhangi bir konuda doru ve yakn bilgidir ve ona gre davrantr". Uygarlk kurmak, hikmet zerine, doru ve yakn bilgi zerineuradr; Hikmet'i, sevmek, onu elde etmeye abalamaktr.

Grld gibi atalarmzn toplumu hikmet peinde komu ve onun klavuzluunda yrm ve bylece uygarlk kurmaya hak kazanm birtoplumdur. Kanmca, herhangi bir toplum da ancak, hikmeti veya onun butr tezahrlerini mill seciyesinden kuvvet alarak, onlar bu seciyyede ya

atarak, ondan beslendii, onun klavuzluunda yrd ve hikmet paralarnn, rnlerinin, yaratclar arasnda yer ald lde, Merv gibi stn uygarlk kurmaya muvaffak olacaktr.

Kaynaklar

ATAMMMEDOV N. V. (1978), Trkmen Sovyet Ensiklopediyas, c.8,

Agabat.AKARSU Bedia (1955), "Wilhelm von Humboldt'ta Dil Kltr Balant

s", . . Mtb., stanbul 1955; Dil ve Kltr.

BAYRAMSHEDOV N. (1995), "Danalara Uy san...", Magarf Neir-ya, Agabat.

BABAYEV A. (1990), " K Voprosu o Srednevekovom Puti iz Abiverda vMerv". Merv o Drevney i Srednevekovoy story Vostoka, Ilm, A

gabat.

ERGN M. (1995), Orhun Abideleri, Boazii yaynlar, stanbul.

14

deildir. amzn en gelimi uygarl saylan Bat Avrupa devletleri,

yeermi ve iek am medeniyete borludurlar. Bat'yi "Bat" yapan et

Aslnda, uygarlk kurma faahyenin temelinde, Smerli, Nig. Si. Sa. Sz

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

15/220


ESN E. (1978). slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slmiyete Giri, Edebiyat Fakltesi Matbaas, satanbul.

FRYE, Richard N.; SAYILI A. (1946), "Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler", Belleten, c. 10, TTK Mtb, Ankara.

KRAMER S. N. (1990), "Tarih Smer'de Balar", TTK Mtb., Ankara.

KYEL M. T. (1991a), "Dil mi? Diller mi?" Trk Yurdu/Kasm, Ankara.

KYEL M. T. (1987), Tarih Smer'de Balar, Erdem, c.5, say 15, TTKMtb., Ankara.

KYEL M. T. (1991b), "Trklerde Felsefe Gelenei", Trk Yurdu, Ankara.

LVS V. A. (1990), "Merv v Drevnosi i Srednevekovye", Merv oDrevney i Srednevekovoy story Vostoka, Ilm, Agabat.

MASSON V. M. (1991), "Merv Margiana'nn Paytagt", Agabat.

SOLTANMURADOV G. (1997), "Gemiin Yanks"Bilge. Yayn Tantm, Tahlil, Eletiri Dergisi, say 12. Bahar, AKM Yayn, Ankara.

TOGAN, Zeki Veld (1970), Umm Trk Tarihine Giri, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul.

YAZBERDYEV A. (1997), "Knijnoye Delo Sredney Azii v DoislmskiyPeriod", Ilm Agabat 1995.

15

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

16/220

Culture

Abstract: Merv, wich was called in various w ay s throught history

luded different religious believes at the same time. in this regionZaroastrism, Buddhism, Christianity and Maniheism attaind exten-

sive support.

Merv, where Turkish people lived in considerable numbers, beca-

me famous with its philosophers and libraries that influenced their

age deeply. Merv, also played a significant role for Bahdad cultu-

sed to the West with the translation activities and had indirec but inactive role on the birth of the modern science.

Key Words: Culture, wisdom, science, philosophy, language.


View to Anticient Merv from Pont of Philosohpy of

Dr. Gmurat SOLTANMURADOV*

such as 'Mauru, Margush', 'Margiana', 'Alexandria of Margiana',

'Margaba' has been renovvned as a geographic region which inc-

ral center. The science which in this geographic region, had pas-

Agabat/TRKMENSTAN

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

17/220

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

18/220

18

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

19/220

Kaanlk ve Kamlk Kurumlar Arasndaki ekimenin

Trk Mitolojisine Yansmas Problematiinde YntemSorunlar

Do. Dr. zkul OBANOLU*

kimenin Trk mitolojisine yansmas problematii balamnda

mevcut yaklamlar irdelenmekte ve Trk mitolojisine ait metinle

rin daha iyi anlalabilmesi iin sosyal ve kltrel evrimci bir mo

nin oluumunda kadn egemen ve toplayclkla geinen sadece

kadnlarn kam (aman) olabildii yapdan, demirin eritilmesi ve

demircilerin kam olabilmesiyle balayp hayvanlarn evcilletiril

mesinden sonra erkek egemen bir yapya dnen topluluklarn

bozkra klar ve bozkr hayatnn kutsal kaan soylarnn idare

si altnda bir yaplan dayatmas sonucu kaanlk kurumu ile

kamlk kurumlar arasnda ortaya kan ve kaanlarca dikilen Orhun Yaztlarnda kamlktan szedilmeyii ile da vurulan eki

meleri gsteren Altay Trklerinden derlenmi mitolojik efsanele

rin ortaya kmasyla konuya yeniden dnlmekte daha nce ifa

de edilen grlerin tartlmas balamnda yntem sorunlar ele

alnmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Trk Mitolojisi, Geleneksel Trk Dini,

Trk Folkloru, Trk Mitolojisinde Yntem Sorunlar, Trk Efsaneleri.

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fak, Trk Halkbilimi Anabilim Dal /ANKARA


zet: Bu almada Kamlk ve Kaanlk kurumlar arasndaki e

delin gereklilii tartlmaktadr. Bu modele gre Trk mitolojisi

[email protected]
http://hacettepe.edu.tr/http://hacettepe.edu.tr/

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

20/220


Bu almann konusunu Kktrk andaki kaanlk ideolojisinin sahip

olduu g ve kudret nedeniyle kamhk konusunda yaztlarn muhtemelsuskunluu balamnda, geleneksel Trk dinindeki yaplanlarla ilikiliolarak Hunlarn son dneminden itibaren ortaya kan ve Kktrklerin or

kurumu ile kaanlk kurumu1 arasndaki atmalar ve bunlarn Trk mitolojisine yansmalar problematiinde yntem sorunlar oluturmaktadr.

Bu konuyu ele alanlar arasnda iki temel yaklam mevcuttur2. Bunlardanbirincisi L. N. Gumilv (1999) ve J.P.Roux'un (1998) temsil ettii anla

ytr. L. N. Gumilv, eski Trklerin dinlerine dair "Wey u" ve "Sui u"gibi in kroniklerinde yer alan metinlerin birbirleriyle tezat tekil edenaklamalarn kltrel etkileim ve sosyal tabakalama kavramlarna ba

Gumilv, devlet erknnn "dininin esasn halk dinine yabanc olan atalarklt"nn oluturduu grndedir. Geleneksel Trk dnya grnehas bir fenomen olduunu vurgulad "gne klt"nn, daha ziyade Si

birya'da grlen, amanist "gne klt" alglaylarndan farkh olduunu ileri srer. Sz konusu geleneksel Trk dinine has "gne klt"ne ve

buna bah "k-gk tanr"snn ruhuna tapnmayla ihkih olarak "atalarklt"nn ortaya ktn ve devlet erkannn bal bulunduu bu tr bir

atalar kltnn totemizmle balantl olmad ve amanizmle ilikili bulunmad (Gumilv 1999:115-29) kanaatindedir. Bir baka ifadeyle, Gumilv, (1994) geleneksel Trk din sistemini, kuzeyli kavimlerin Animizmi ile daha gneydeki, Orta Asya bozkrndaki Trk boylarnn Totemizminin karlamasnn bir sonucu olarak grmektedir.

Ayn konuyu ele alan J. P. Roux (1998) ise, geleneksel Trk din sisteminde "Halk dini" ile "Devlet dini"ni birbirinden ayrmakta ve Tanr anlay

minde tanr'nn tekletiini, ancak imparatorluun paralanmas halindeTek Tanr'nn da dalarak ok Tanrcln ortaya ktn dnmekte-

20

birbirlerine kolay kolay karma"malarna (Gumilv 1999: 117) balar.me"lerine ve bu tr farkl inanlarn "eitli ekillerini muhafaza ederek

l olarak ele alr. Devlet erknnn ve halkn ayr ayr ibadet edilerini Ai-

taya k srecinde de etkili olan yerel ve erk sahibi kamlar veya kamlk

na ordasna bal olanlarn mensup olduu eski Altay dini ve halk iinekaran baz farkl kabilelerin "kendi din inanlarn beraberlerinde getir-

nn devletin ekline bal olarak azalp oaldn; imparatorluk dne

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

21/220

Problematiinde Yntem Sorunlar

trklerde iki eit din mevcuttur. Bunlardan biri mill, ailev veya kabile-v diyebileceimiz popler "halk" dinidir. Dieri devleti, imparatorlukdini veya daha doru bir ifadeyle kaanlk dindir ve "Gk Tanr" fikri

ekseninde olumaktadr. Roux'a gre, bu iki dini anlay arasnda sreklibir ekime mevcuttur. Bu nedenle de bir lde kabile dinlerine sayglolan kaanlar yeri geldiinde kamlarla mcadeleden de geri durmamlardr. En yksek din otoriteyi temsil eden kaanlk kurumu ile kamlar ve

ya kamlk kurumu arasndaki bu ekime nedeniyle Orhun Yaztlar kamlardan ve kamlk kurumundan hi bahsetmez.

Roux'a (1998) gre, Trk topluluklarnda kabile Totemizmi ve amaniz-min, sz konusu iki kurum arasndaki ztlamaya ramen halkn arasndavarln srdrm ve zaman zaman samanlardan kabile reisliini ele geirenler olmutur. O iktidar mcadelesine dayanan bu yapnn uzun zamanhatta Moollar dneminde de devam ettii kanaatindedir. Nitekim, Roux,iki kurum arasndaki mcadelenin Cengiz Han dneminde su yzne ktn ve bu nedenle de Cengiz Hann, byk aman "Beki"nin otoritesine son vermesini rnekleyerek fikrini desteklemektedir. Bu balamda,Roux (1998), Orhun Yaztlarnn kamlar konusundaki suskunluunu, ka

bile dininin veya kamln (amanizmin) varl ve srekliliinin derilisaymakta; imparatorluk dalnca onlarn yeni bir canlana getiklerinindnmektedir.

Bu konudaki ikinci temel yaklam ise, Trk dinler tarihi almalarndaarlkl olarak savunulan anlaytr. Bu anlay, yeni bir anlay ve yo-rumlay modeli gehtirmekten ziyade belirli modellere gre ileri srlengrleri tenkit etmek zerine kuruludur. Hakl olarak, geleneksel Trkdininin, gerek kendi orijinal yaps ve i dinamii, gerekse ilikili olduuteki din ve kltrel sistemlerle balantlar erevesinde d dinamii

bakmndan, son derece kkl ve fakat ayn zamanda da karmak bir sistem oluturduu gereinden yola karak onu basitletirerek yalnzca bir

nazariye veya modelden hareketle anlamann gl bu tr bir davrann temelini oluturmaktadr. Yukarda ana fikirlerini aktardmz konuda da Gumilv ile Roux arasnda bir yol takip etmektedirler. Esas olarak,

21

dir. Dahas, Gktrkleri amanlkla da ilgili grmektedir. Ona gre Gk-

obanolu, Kaanlk ve Kamlk Kurumlar Arasndaki ekimenin Trk Mitolojisine Yansmas

zerinde younlam bir yaplantr. Buna karlk halk dini amanizm

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

22/220


"geleneksel Trk dinini, Gk Tanr merkezli ve onun etrafnda ekillen

mi orijinal bir sistem" (Gnay 1998: 126) eklinde kabul etmektedirler.

Ancak bu sistemi oluturan paralarla ilgili deerlendirmeler zerinde ya

fazlaca allmamtr ya da mevcut deerlendirmeler bir ok bakmdan

ok ak deildir. Konumuzu oluturan, Orhun Yaztlarnda "kamlardan"

ve "kamlk"tan bahsedilmeyii ve daha da nemlisi zellikle Roux'un ile

larn arasndaki atma noktasnda, 'Trk topluluklarnda aman-Kaan

da suskundur." (Gnay 1998: 124) denilerek bir bakma geitirmekte veileri srlen fikirler zerine "sistemin karmakl" nedeniyle gidilme

mektedir.

Ancak, son zamanlarda yaplan yaynlarda yer alan baz Altay efsanele

sndaki ekimeleri yansttn dndmz izler mevcuttur. Sz ko

nusu Altay efsanelerinden birisine gre,

"Eskiden Altay'da Kaldan-eren Kaann zamanndakaann buyruuyla yz yetmi kam yaklm. Toolok-

Kam o zaman yanmam. Yz yan am tonjoon bo

yundan olan kamn ban yass taa koyarak klla

kesmiler. Kam lse de, ba tata durmam, hareket

edip, tekrar yerine yapm. Boynunu ka defa kes-

milerse de, hibir ey deimemi.

Toolok'n ba iki omzuna tekrar yaptnda ihtiyarbir kadn yle demi: 'Siz delikanllar... O insann ba

n ayrmak istiyorsanz, o insann bana bir kadnn

kirli elbiselerini geirip kesin. Onun ba o zaman ay

rlr. ' Askerler bu kadnn Toolok'un ei olduunu bi

lememiler. O da Toolok gibi yz yan at halde

lmemi bir kadnm... Bu lmeyen kadn: Kk o

cuk gibi beikte sallanp, tereya ve st emiyormu,

iki yana sarkm, iki gz kapanm, eceli gelmemi... lmemi kadn. Bu kadnn kirli elbiselerinin ka

mn bana geirmiler. Ban kesmiler. O zaman

22

ztlamas konusunda bir bilgimiz yoktur. Kitabeler amanizm konusun

ri srd "kaanlk" ve "kamlk" kurumlarnn temsil ettii din anlay

rinde, Roux'un ileri srd kaanlk kurumu ile kamlk kurumlar ara

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

23/220


Toolok'un ba yerinden ayrlm. Askerle Moolis

tan'a gitmiler. Askerler giderken, Toolok-Kam'n ba

lanp, onlar takip ederek Moolistan'a gelmi. O To

olok'un ba iin bir yl iinde iki defa sayg treni ya

plyor. Yaplmazsa her gn Moollarn yz at, insan

larndan yz lyormu." (Elin 2001: 556-559).

Esasen dikkat edilirse efsanede, Toolok-Kam adl bir kamn kaan emriy

le 170 kamn yakld bir olayda yanmay ve ona ait bir kltn ortaya

k anlatlmaktadr.

Fakat, burada nemli olan tarihi bir kiilik olup olmadna dair bilgimiz

olmayan Altayl Kaldan-eren Kaann zamannda kaann buyruuyla

yz yetmi kamn yaklm olmas ve kaanlk kurumuyla kamlk kurumu

arasnda karlkl atma ortamnn efsanelerdeki varl ve bunun bug

ne kadar yukarda zetlediimiz tartmada gzden kam olmasdr. Bu

tr olaylarn sklna dair bir baka iz tam olmas ve yukardaki ola

yn bir istisnay ifade etmeyii asndan deerlendirilebilecek olan birbaka Altay efsanesi de,

"Bu hikyeyi ben Mundus boyundan Sagadin Arkak

adl kiiden duydum. O ihtiyard, bu yaknlarda ld.

Bu hikye onun atalar hakknda.

Eskiden Munduslarn kam varm. Bir defasnda d

manlar kamlar bir yere toplam. Yakacaz demiler.Kamlarn iinde her trl kam varm. Gl kam var,

ok gl (kam var), en gl kam var, orta gl kam

var, bo kam var, iyice bo kam varm. Baka baka

trl kamlar. O kamlarn hepsini toplayarak, on be

kam bir vadiye toplayp hepsini yalanlar. Yakarken

(dmanlar yakarken) bir de bakmlar ki, evden iki

kaz uuyor. Kara kaz ta ge kadar ykselmi, boz kaz

arkasndan uup km. O boz kaz uarken dmannaskerlerinden biri onu vurmu. O kaz dnp ahlayp,

inleyerek yere derken insan sesiyle barm: "Kal-

23


onlarn peinden barp, ararak, tef gibi yuvar

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

24/220


tas Day! Dmanlar ldr, beni vurduklar iin l

dr! Days Kaltas yle barm: "Seni koruyamad

m iin beni affet yeenim! Bylece o boz kaz yere

derken gen kz oluvermi. Gen kamn ad Al-

gsndeki kargy kararak kendini atee atm.

Ate tamamen yandktan sonra dmanlar gelip bak

mlar ki, orada ta duruyor. Byk kzl benekli, yu

Burada byle bir ta yoktu deil mi? "Dmanlarndan birisi tan etrafnda yryp, onu teptiinde, To-

dolarn kam Crgm ortaya km. Dmanlar

onu klla ldrmek zereyken, o kam at sinei olup

umu. Bylece on be kamn gerek gl olan ikisi

belli olmu. Onlar Crgm Kam'la Kaltas Kam.

Kam olan gen kz yaasaym gl kam olurmu. O

ihtiyar byle anlatmt." (Elin 2001: 559-61)

eklindedir. Bu efsane de ta kesilme motifi dahil Kaltas-Kam ve Crg

m Kam hakkndaki bir menkbedir. Bu menkbede bizi konumuz itiba

riyle asl ilgilendiren kamlara saldran dmanlarn "asker" olmalar nede

niyle devleti temsil eden gler olmalardr. Devleti temsil eden glerin

kamlara kar yrtt bir baka toplu katliamn izleriyle bu efsanede de

karlamaktayz.

O halde kaanlk kurumuyla kamlk kurumu arasnda var olduu grlenve Orhun Yaztlarna da kamlkla ilgili bir ibarenin yansmayyla eskili

aratrmalarna gre kltrn doas gerei mahiyeti ve zellii ne olursa

olsun herhangi bir dinin bir topluluk iinde yaanmas durumunda onun

resmi, kitab veya ana temsilcileri ve izleyicileri itibariyle her halkarda

"resmi/yksek" ve "halkdini" (folk religion) eklinde ikili bir tabakalamaya urayacadr. Bu ikili tabakalama din tarihilerinin ve sosyal ta

24

tn'm. O gen l,kz dmann eline dmemek iin

varlak ta. Sonra yle demiler: "Bu ne biim ta ?

geebiliriz. Hereyden nce halkbiliminin kadrosunda yer alan "halkdini"

i hakknda bir fikir edinilebilen bu yaplann halkbilimsel aklamasna

aratrmalarnn temel kabuln zikretmek yararl olacaktr. Halkbilimi

rihilerinin, normatif yaklaml ilahiyatlardan dn alarak lkemizde

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

25/220


son zamanlarda pek yaygn olarak kullandklar "ortodoks" ve "hetere-

doks" snflamalarndan farkl bir kltrel taksonomik zelliktir

3

. Bir baka ifadeyle, "heteredoks" ve "ortodoks" nitelendirmelerine dayal tasnifler iinde yer alan dini yaplar iin de geerlidir. Heteredoks olarak nitelendirilen bir dini yapnn da kendi yaay ortamnda "resmi" ve halkdi-

dier sosyal bilimlerin yaklak iki yzyldr devam eden aratrmalarnnortaya koyduu bir sonutur.

"Halk Kltr" ve "Yksek Kltr" tabakalamasyla ilgili kavramsalla-

trma ksaca u ekilde zetlenebilir. Kltr, nesiller boyunca birinden dierine aktarlan uygulama, deneyim, bilgi, grg, duygu birikimleri ve

bunlara ait bilgi elerinden oluur, eklinde tanmlanabilir. Ancak kaynaklar ve mahiyeti bakmndan nesiller boyunca aktarlan yaant ve bilgi eleri arasnda baz farkllklar vardr. Sz konusu farkllklardan dolay da, btn kltrlerde, "yksek kltr" ve "halk kltr" ad verileniki katmanl bir tabakalama olumaktadr.

Bilgi kayna ve mahiyetinden kaynaklanan bu farkllklar iki temel kategoriye ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi bilimsel yntemin kullanlmasyla elde edilen bilgidir. Bir bilginin bilimsel olmasnn ltyntemsel olmasdr. Bilimsel bilgi ayn zamanda objektif, eletiriye ak,sistemli ve tutarl bilgidir. Herhangi bir kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaantlarn oluturduu kltrel tabakaya "Yksek kltr" ad verilir. Yksek kltre ayrca, "kitab kltr", "resmi kltr" gibi adlar da verilir.

kinci tr bilgi kategorisi ise, "halkbilimi" veya "gndelik bilgi" adlaryla bilinen bilgi eididir. Bu bilgi eidi, gnlk yaamn snrlar iindegelien ve geerli olan, ksmen bilimsel doruluu olan bir bilgidir. Gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgi, duyum ve algya dayanan, deneme-ya-

l bir insann, yamurun yamas ile romatizma ars arasndaki neden-

sonu ilikisini bilmeden yamurun yaacan sylemesi ampirik bir bilgidir. Ayn ekilde yaz mevsiminde ince ve ak giysiler giyilmesi, ilkelinsann suyun kaldrma kuvvetini bilmeden sal ve gemi yapmasyla, n

25


ni" tabakalamalar ierdii halkbiliminin ve antropoloji, sosyoloji gibi

nlma ile elde edilen, bilen (suje)-bilinen (obje) ilikisinin sezgi yoluylaoluan sezgiselve ampirik(deneyimsel) bir bilgidir. rnein romatizma

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

26/220


yarglar ve batl inanlar gndelik bilgiye rnek olarak verilebilir. Zaman

la eskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayak gelitirilmi eski teknolojilerde poplerleip yaygnlaarak gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dnebilir. te, bir kltrde bu tr bilginin ve ona dayak yaantlarn oluturduu tabakaya "halk kltr" ad verilir. Halkbiliminin aratrma alann da "halk kltr" oluturur.

Bu balamda, geleneksel Trk dinindeki yaplan veya kaanlk kurumu

din gibi grmek kanaatimizce yanltr. Daha nce bir baka akmamz-da (obanolu 2001) ele aldmz vehile bu konu, geleneksel Trk dini

bir ou tesadfn evki veya rastlantsal kazalarla bir araya getirilmiolan malzemeyi sistematik bir biimde ele almamaktan dolay bir yntemmeselesi olarak karmza kmaktadr.

Her eyden nce, Trk dini ve mitolojisi ile ilgik almalara mutlaka yazk kaynak veya ampirik delillerle yaklama zorunluluu hisseden tarih

mektedir. Nitekim, E. H. Carr'n 'Tarihinin zihninde gemiin yeniden

sreci olgular semeyi ve yorumlamay gerektirir." (Carr 1976: 22) eklindeki ifadesi de bu konuyu dile getirmektedir. Dahas, yazk tank ihtiyac bata olmak zere konuyu ele alanlarn Trk mitolojisi ve dini ile il

Bir baka ifadeyle, bugne kadar yaplan akmalarn byk bir ounluunda, Trk tarihinin, Orta Asya'da en erken, M.. 4. yzyllarda balad kabul edilmitir; hal byle olunca, ta dneminden, M..4. yzylakadar, Orta Asya tarihsiz braklmaktadr. Oysa, D.Sch. Besserat, (1987),

mitir. Ayn ekilde, V. A. Rano ise, (1993), Orta Asya yerleik kltrmerkezlerinin eski ta (paleotik) dneminden itibaren var olduklarn ay-

4

26

olmadndan, olaylarn anlatl ile yetinilemez. Aksine yeniden-kurma

ile kamlk kurumu arasndaki din temsilin farklln birbirinden ayr iki

ve mitolojisi hakkndaki farkl zamanlarda ve farkl gayelerle derlenmi

ilerin yaklam, yeniden kurma ve yorumlamaya yeterli arlk vereme

kuruluu ampirik tanklara baldr. Fakat olay sadece ampirik bir sre

gili almalara Hunlardan balayarak Gktrkler dneminde younlamaalkanlklar da kanaatimizce bir baka yntem eksikliidir.

rntl ekilde ortaya koymu ve tarihi 850 binlerde balatmtr.

Orta Asya'da Cilal Ta dneminde, yerleik kltrlerin varln kaydet

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

27/220


Aka grlyor ki, Trk mitolojisinin ve dolaysyla geleneksel Trk di

ninin asl teekkl zaman, paleotik dnemden Hunlara kadar olan dnemdir. Bylesine eski bir yerleim merkezi olduu arkeolojik verilerle kant

torluk kurarak kan bir toplumun paleotik ve neolotik devirlerdeki oluumu gz ard edilmektedir. Bu konudaki arkeolojik buluntularn yansraTrk mitolojisinin verdii delillerde sz konusu dnemi aydnlatacak mahiyettedir.

Ancak Trk mitolojisine ait materyalin tarihi dnemlerde eklenen yeni

unsurlar tamas bir yana tarih ncesine ait malzemelerin de deiik dnemlere ve farkl hayat tarzlarna ait olanlarn bir arada bulundurduu ve

bunun da yukarda aktardmz grlerde yer alan tenakuzlar ortaya karan anokranizmlere yol at dikkat ekmektedir. Mevcut verilerdenhareketle Trk mitolojisini ortaya karan sosyo-kltrel toplumsal yap-lan; Toplayc-Avc, Toplayc-Bahvan, Avc-oban ve oban-Tarm-c dnemlerinden gemitir. Bir baka ifadeyle, Ta devrinin anaerkil karakterli bahe tarm ve yerleiklik yaantsnn ortaya kmasndan sonraTun devrinde ataerkillie boy veya klan dzenine yneli olmu ve bunu demir ayla birlikte ataerkil askeri bir demokrasi ve gerevli hayattarznn tesisi izlemitir.5

Trklerin anayurdu olan, Orta Asya'da, S. V. Kiselev ve S. S. ernikovile dier bilim adamlar tarafndan yaplan arkeolojik aratrmalar M..ki binden daha nceki zamanlara ulaan, Trk kltrnn tecelli zeminlerinden olan, Minusinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700) ile zellikle ayn blgedeki Adronovo kltrnn (M.. 1700-1200) ortaya kt bilinmektedir.

Ancak, bu kltrel odaklarn oluumundan da nceki yapnn EmelEsin'in (1985:1), A.D. Gra'tan aktard "evrenin dousu hakkndaaratrmalar unu gstermektedir: Aslen ana etrafnda teekkl eden kk apta ekinci toplumlar6, Milattan nce ikinci bin yln sonunda, hayattarzlarn deitirmilerdi. Geimlerini obanlk ve av ile salamaa ba

lamlard." eklindeki bilgilerin gsterdii gibi "anaerkil" ve kk bahelerde apalarla yaplan bahvanla veya "kk apta tarm"a dayal

bir yapya sahiptir7. Bu yaplar ve onlarn aksettirdii ekonomiye bal

27


lanm bu blgeden tarih sahnesine birdenbire cihanlumul bir impara

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

28/220


olarak, kltr ve toplumsal rgtlenme farkllklarnn sonucunda ortaya

kan deney fark ve tek kelimeyle tarih fark kmaktadr. "Ancak, gebe avclarla yerleik tarmclar arasnda, bize farkhhklardan nihayetsiz derecede daha nemli olarak gzken u benzerlik srmektedir: bu toplumcinslerinin her ikisi de kutsallatrlm bir evren iinde yaamakta, hayvan dnyas kadar, bitki dnyasnda da tezahr eden kozmik bir kutsalla katlmaktadr." (Eliade 1991: XV).8 Sz konusu kozmik kutsallk henz tabiatn ileyi mekanizmasn aklc bir biimde kavrayamam insann belki de ilk kavrama temrinlerinden birisi olarak kabul edilebilecek

olan bireylerin mensup olduklar klann toplu veya kollektif kimlii etrafnda "kendi"ni idraki ve buna bal olarak d dnyay bir baka btneklindeki alglay halidir. D dnyaya kar "biz" teekkl etmitir ve

bireyler "biz" ve topyekn d dnyay temsil eden "onlar" arasndaki d-alist bir alglay yaamaktadrlar. "Onlar" olarak alglanan d dnyadaki gerek ve gerekst herey de kutsalla sahiptir ve kendi iinde "iyi"ve "kt" olarak alt gruplara ayrlmaktadr.

Balangcnda uygarlatrc kahraman olarak kadn kamlarn yer ald vegece-gndz kartl iinde "rya" olgusunun son derece nemli bir roloynad bu oluum zemini iinde anaerkil yapnn ataerkile dnmesi vetoplayclktan, maaralara yakn orman iindeki adacklarda iptidai "bahe" veya "apa" tarmna geen ve avclkla desteklenen toplum yapsnn,hayvanlar evcilletiren avclarn hayvancla ve avc-obanla gemeleri Trk kltr ekolojisi ve mitolojisi iin son derece nemli bir kltreldnemeci oluturur. Ancak hemen ekleyelim ve tekrar vurgulayalm ki,

bu bir anda gerekleen bir kopu ve ani bir oludan ziyade, kendi iindesreklilikler tayan ve bunlar zerinde katlanarak geliip dnen bir ev-rilitir. Trk kozmolojisiyle ilgili tarihsel dneme ait yukarda verdiimiztespitler hi phesiz tarih ncesi ve Ta devri dnemini btn blgeleriyle birebir yanstmamaktadr.

Ta devri ve daha sonraki erken dnemle ilgili olarak, daha nce de, ifade ettiimiz gibi, toplayc doann ortasnda pasif bir rol oynamaktadr.

Toplayclktan iptidai bahe tarmna dayal bitki yetitiricilie gei veatele birlikte maaralara yerlemenin ve kanda bir topluluk olarak ortaya kan iblmnn yaratt gven duygusuna ve greceli aktiflie

28

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

29/220


ramen kadn etkinlii ve erk kullanmnn dnya grn oluturmada

larn oluturmutur.

Toplaycdan, ilkel bahe tarmna geite ve bitkileri evcilletirmede,onlar doa karsnda greceli olarak aktif hale getiren ve gl klan teknik ve aletlerdir. Bu balamda en gl teknoloji kaynaklar olan ta, ateve demiri kutsamaya gtrr. Yukarda da iaret edildii gibi maaralarstma, ay bata olmak zere yabani hayvanlara kar korumada atee

bal ocak ve onun etrafnda ekillenen kanda ailenin ve anaerkil yapnnTrk mitolojisindeki izlerini grmek kolaydr9.

Kadn egemenliinden erkek egemenliine gei srecinde meydana gelen deiimlerse, genel olarak orman klt, zamanla eski nemini kaybetmi; "orman tanrlar" "kt ruh"lara dnmtr. Zamanla, avclk vetoplaycln nemini kaybetmesi, avcln obanla ek bir geim yoluna ve giderek sadece idman-spor'a dnmesi; geimin geni bozkrlarnobanlyla ve sava-iiyle sonralar da tarmla salanr olmas, orman

kltnn erimesine yol am (Hassan 1986:110) olmas eklinde belirlenebilir.

Bu deiim ve dnm srecinde daha nce de iaret ettiimiz gibi anaerkil toplumda birincil konumda "yaratc tanra" olarak bulunan"Umay", "Gk Tanr" karsnda ikincil konuma derken, anaerkilliing kaynaklarndan olan "ate"in ie koulup tretildii meturulijik demirve benzeri madenlerin ilenmesiyle erkek egemenliini pekitiren "de

mir" ve "demirci" kltlerini ortaya karmtr. Demircilere atfedilen si-hirlilik veya olaanst gce sahip olma da, o gne kadar kadnlarn teke

salam olmaldr.

blgelerin anaerkil kanda soy topluluklarnn kadn kamlaryla zdeleen10 ve onlar, ataerkil avc-oban kanda boy topluluklarnda yaayan ve

douran kadnlarn dman olarak gsteren bir dnmn sonucu olmaldr. Bir baka ifadeyle, kadnn bu kt kadn ruhlara kar gszlnn veya erkekten korkan bu kadn ruhlara kar erkek stnlnn me-

29


ve erkei ikincil planda tutmadan kaynaklanan bu yapdaki gerilim unsur

linde olan, "kam"ln erkekler tarafndan da yaplabilir hale gelmesini

Albast bu balamda, avc-oban toplum yaplanmasna direnen ormanii

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

30/220


nemlisinin oluturulmasndan baka bir ey deildir. Nitekim, Abdlka-dir nan'n (1986: 170) verdii bilgiye gre, "albast"nn zellikle demircilerden ve ocakllardan korkmas ve demirci ustalarnn ve ocakllarn birmendil veya klah "albast"y korkutmak iin kfi gelmesi ki, banda ocuk bile olsa bir erkein beklemesi durumunda emin olunan, yahut bakve benzeri bir demir parasyla korumay salayan lousalk ritlerinin altnda da bu deiim ve dnmm uzantlarn grmek mmkndr11. Bu

bir anlamda daha nce de iaret edildii gibi, kadn egemenliinin balan

gc olan ve kadn olaanst bir konuma getiren "doum" ve "dourma"konusunda bile, erkek kontroln geleneksel toplumsal yaplar dnldnde gnmzde dahi "mutlak" hale getiren bir dnce zemininin ortaya kmasdr. Trk mitolojisini ve ona ait metinleri sz konusu yapsal

ri, kolayca ve doru bir biimde okuyarak, izah edip anlamak mmkndeildir.

Bu balamda, da klt ise, toplayclk ve ilkel bahe tarm dneminde oluan anaerkillik karsnda toplayc-avclkla geinen erkeklerin,maara da ekillenen "ana oca" ve "kadn kamp"na kar, "ata oca"ve "erkekler kamp"n12 tesis ettikleri alternatif mekan olarak km olmaldr. Kadnlarn "bitki kltne" kar burada bir yandan "hayvan klt" oluurken dier yandan da "da klt" etrafnda ekillenen erkekderneinin "atalar kltn" ve "alplk derneinin" ilk teekkl zemininioluturmutur. Trk mitolojisinde Kuzey Sibirya ve Altay blgelerinde

yakn zamanlara kadar yaayan "ku ata" (gel 1989: 37-39) kam elbiselerinin ve zellikle kartalla ilgili kltn, maaralar evresinde ilkel

bahe tarm ve toplayclkla geinen kadn kamplarnn nce "aa-

lerin ilk ba kaldrlanm da vurumu olarak tekevvn zemininin dakltyle birlikte balad ve bunun da kular zellikle avclkta kullanlan avc kular evcilletirip kullanmaa balama etkinliine bal ol

duu sylenilebilir.Bir baka ifadeyle, paleotik ve neolitik dnemlerin kadn hakimiyetinidevam ettiren ve hatta "ate-ocak" kltyle pekitiren yaln "ate" tek-

30

dnm anlamadan onun neden olduu tematik deiim ve dnmle

ruiyet zeminin felsef kkenlerinden birisinin belki dnemi itibariyle en

ana" ve daha sonra da "ay-ata/ana" kltne karlk bir anlamda erkek

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

31/220


in de katk ve kark olduu "demire" bal kutsamannsa erkek etkinlii olarak ar basan avclk kltrel geliim izgisinin ortaya kard ve onun da, hayvansal kaynaklarn kontrol altna alnmas demekolan "obanhk"la, buna dayal "gerevlilik" yaantsnn bozkra ksafhasnn n hazrl mahiyetinde olduu rahatlkla ve aka grle

bilir.

Usuz bucaksz ormanlar iinde acmasz bir doayla kar karya olanavc duadan da nce pratik nedenlerle byye ihtiya duyar. Ancak bu

alan onun uzan zamanlar boyunca varlk gsteremedii son derece glolan kadna tabi olduu bir alandr. Bu yaplantan kta da bir ldeyine kadn taklit ettiini sylemek mmkndr. Kendi geliim izgisi

lie ynelmise, erkek de hayvan avclndan onlar evcilletirerek yetitiriciliine, "obanla" ynelmitir. Bir baka ifadeyle, avclk, doadaolan toplayp devirme ve zamanla evcilletirme pratiinin bitkisel kkenlilerin yan sra hayvansal olan da kapsamas srecinden baka bir eydeildir. Cilal ta devrinin sonlarna doru balayan hayvan evcilletirmeleri ve hayvanlarn ynnden, stnden, etinden ve kemiinden yararlanma yollarn renip eitli teknikler gelitirmesi uzun bir zaman diliminde gelimi olmaldr. Dahas, hayvanlarn bakm, yk tamada, binek olarak ve hatta ift srmede kullanlmas da yine bu srete renilenve gelitirilen teknikler (Gryaznov 1969: 67) arasndadr.

Ayn ekilde, kadnlarn "atei" kltr unsuru haline getirmeleri veya evcilletirip maaralar onun sayesinde "ana oca"na evirmesine karlk,atete bakr ve demiri ileyerek yaplan silahlar vastasyla vahi hayvanlara karlk kazanlan bir baka kalc zafer de, "demirci"nin ahsndakutsanm ve erkeklerde "kam" olabilme hakkn elde etmi oluyordu. Erkeklerin kam olmaa balamalaryla birlikte daha nceki "ay-ata"13 ve"ku-ata" cbbelerinin yansra "geyik-ata" cbbeleri ve buna bal kltnolutuunu dnyoruz. Bu fikrimizi destekleyen unsurlar arasnda "ge

yik-ata" kltne bal kam cbbelerinde ve bilhassa balklarnda demirinyoun olarak kullanlmas ve ok daha sonralar tarih sahnesine kldnda ve slm dininin kabul edilmesinden sonra bile "geyik-ata" klt-

31


nolojisine karlk daha sonraki dnemlerde oluan ve bir anlamda ate

iinde nasl kadn bitki toplayclktan onlar evcilletirip bitki yetitirici

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

32/220


nn izlerinin de dier kltlerle birlikte Trk kltr ekolojisinde devam et

mesidir.Bu balamda, R. Grousset'in (1999) O. Lattimore'den aktard "Sibiryaormanlarnn ren geyiinin yerine bozkr atnn gelmesi veya gemesi durumu ki, Pazrk mezarlarnda kurban atlarn 'ren geyii' eklinde tebdiledilmesi (Tannu Tuva, Sibirya Altay, M.. 100 yllar) orman avclndan hayvan yetitirici gebelie gemekte olan bir aireti gzler nnesermektedir." (Lattimore 1938: 8) eklindeki tespit de, kadn egemen(anaerkil) yapdan erkek egemen (ataerkil) yapya ve yerleiklikten ge

belie, ormandan bozkra k eklindeki oluumu son derece arpc bir

Bu deiim ve dnmn yaanmasnda sz konusu olan kltlerle ilgilievrensel davranlarn da, "Atee sz geirebilmesi" ve zellikle madenler zerindeki sihirli gleri yznden, demirciler her yerde korkulan veekinilen bycler olarak tannmlardr." (Eliade 1999: 514) tespitindegrld gibi demircileri srad veya olaanst zelliklere sahip in

sanlar konumuna ykseltmitir. Trk mitolojisindeki durumun da farklolmad grlmektedir. Nitekim Yakutlar arasnda yaplan bir almasonucu ortaya kan, demircilik ura nem bakmndan samanlk meslekve grevinden hemen sonra gelir, eklindeki tespit son derece anlamldr.Bu durumun muhtemelen bir baka nedeni de, Trk kltr ekolojisindeson derece geni kullanm alanna ve gelenek evresine sahip olarak yaamakta olan "kurun dkme" ile ilgili kadn derneinin veya ocann kkenlerinin, erkeklerin bakr ve demiri eritmeyi baarmalarndan ok daha

nce, kadn kamlar tarafndan bir by ve fal yntemi olarak ortaya km olmas ihtimalini dndrmektedir14. Bu ilk rnekten hareket edenerkeklerin zaman iinde demir ve demirci kltnn oluumunu gerekletirdiklerini dnyoruz.

Konuyu bu balamda ele aldmzda, bir Yakut atasz "Demirciler veamanlar ayn yuvadan kar" (Us da oyun bir uyalah) der. Bir bakas da'amann karsnn saygya, demircininki ise taplmaya lyk olduunu"

syler. Demircilerde de hastalklar iyiletirme, hatta gelecei bilme gcvardr. ... Demirciler de kt ruhlarn srekli tehdidi altnda ve dmanruhlar uzaklatrmak iin srekli olarak almak, atele oynamak, grl-

32

biimde ortaya koyar mahiyettedir.

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

33/220


t yapmak zorundadrlar." (Eliade 1999: 511-512) eklindeki tespitler, de

mircilikle, erkeklerin anaerkil yap ve onun idare ve idamecisi kadn kam

edecekleri srecin nasl baladn ortaya koyar niteliktedir15.

Esasen her iki sre de birbirinden z itibariyle ayrlmaz ve byk lde e zamanl olarak gelitii dnlebilir. Ancak bata fiziki ve ruhsalolanlar olmak zere eitli nedenlerle avcln dominanth ki byk lde erkek faaliyeti biiminde gelitii dnlebilir. Bununla birliktekanda toplumsal yapnn mevzubahis ettiimiz anaerkil karakterinin bas

ks altnda olan erkein kendisini ifade edebilmek bata olmak zere avcl ayn zamanda bir hrriyet ortam olarak da dnmek mmkndr.Abdlkadir nan bata olmak zere kaynaklarn naklettii ve "orman kl-t"yle ilgili en nemli hususlardan birisi olan, orman ruhuna her avcnnkurban sunabilmesi de bu balamda deerlendirilebihr. Orman'da kam'naraclna ihtiya yoktur. Bu bir cephesiyle, "orman klt en eski devrin,

1986: 111) olarak dnlebilir. Ancak dier yandan da, erkeklerin kanz kurban sunabilmelerine bile imkan salayan ve bitki yetitirici yapya

gisinin balang noktas olarak da yorumlanabilir.

Nitekim yakn yzyllarda derlenmi olmakla beraber konuyu aydnlatcipular bulunan bir belge saylabilecek olan, A. nan'n naklettii (1986:63) or Trkleriyle ilgili bir rnek kanaatimizce son derece anlamldr.Son zamanlara kadar avclkla geinen or Trkleri, orman ruhlarna ok

nem verirler. Bu ruhlar, avclar avdan dnnceye kadar obada oyun, akalama, elence yaplmasn istemezler; ancak ilgintir ki, bakalarnnakalamalarndan hazzetmemekle beraber, kendilerine hikayeler, masallar anlatlmasnda pek holanrlar. "Hele mstehcen hikayeler pek holarna gider." Bundan tr, avclar yanlarnda bir usta hikayeci bulundururlar. Bu hikayeci avdan avclar kadar hisse alr.

Bu uygulamann or Trklerinden baka Kuzey Altay Trkleri ve Hakas-

lar arasnda da, kaylar (destanclar) ava gtrmek ve orada kaynndua edip destan sylemesi ve bu yolla avn daha bereketli olaca inancyla gnmzde de devam etmekte olduu grlmektedir. Kaynn destan

33


lar karsnda, erkeklerin nce eitlii ve daha sonra da stnl elde

iblmnn amanlar dahi yaratmad dnemin kalnts" (Hassan

hakim olan kadn kamlarn, kamhk yapma (kamlama) tekelinin krl iz

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

34/220


okumas ve duasn duyan da iyesinin (tayga eezi) bundan memmun ka

laca ve av hayvanlarn avclarn olduu yere sreceine (Ergun1998:26) gnmzde de inanlmaktadr.

Bu ilemlerdeki destancnn (kay) stlendii ritelistik ilevler bir yandan erken dnemin kadn kamlarndan erkek kamlarn ortaya k srecinde oynad rol gstermesi dier yandan da gnmz destanclarnndahi, kamhkla olan iliki ve ilintilerini aa vurmas bakmndan son derece nemli olduunu dnyoruz. Bu sre ayn zamanda bize, erkekkltr kahramanlarnn veya uygarlatrc kahramanlarn -ki Dede Korkut

bunlarn en tipik ve byk olandr- (brayev 2000; Nisanbayev 2000)Trk mitolojisinde ortaya k zeminin ip ularn da vermektedir16.

Trk kltrnn henz bir cenin halindeki bu erken dneminde avclarnhayvanlar evcilletirmee balamasyla toplum yapsnda meydana gelendeiikliin mitlere ve onlara kaynaklk eden dnya grn etkilememesi dnlemez. Avclarn, kular ve kpekle balayan evcilletirmeleri, bu nedenle olsa gerek Trk mitolojisinde ve komu Mool mitolojisin

de olduka geni ve etkili ku ve kpek kltlerinin olumasna neden olmutur17.

Kpei takip eden evcilletirmeler iinde yer alan kei ve koyun gibi kkba hayvanlar ve nihayet atn evcilletirilmesiyle yeni oluum neredeyse tamamlanr ve ormandan bozkra ynelinir. retim aralarndameydana gelen bu deime kadnn egemenliine son veren veya dahadoru bir ifadeyle erkein nce eitliini daha sonra da meydana gelen

baka toplumsal deimeler neticesinde stnln veya egemenliinitesis edecei bir sreci de balatr. Bu sreci hzlandran katalizr unsurlarn banda demir ile sembolize ettiimiz metarulijik keiflerin zel biryeri olmaldr. Bu keifler bir yandan onlara kendilerine korumalar iindaha mkemmel silahlar yapmalarn salarken dier yandan da, kadnegemenlii dneminin adeta sembol olan maaralara da baml olmaktan kurtaryordu.

Bu dnemde nce yeraltnda ina edilen evler ortaya kar ve daha sonraki dnemlerde toprak stne yaplan toprak ve aa ktklerinden inaedilen ve hayvan besleme nedeniyle genilii 200 metrekare kadar olabi-

34

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

35/220


len evler takip eder. Besin stoku bakmndan da bahe tarmna dayal bit

ki reticiliine nazaran daha geni imkanlara sahip olan hayvanclk die

revli kltr iinde de uygun yerlerde iptidai bahe tarm yakn zamanlara kadar sregelmesi dnlrse bunun hibir zaman ciddi bir kayp olarak toplumsal yapya yansmad grlr. Bu husus da sz konusu deiimin gereklemesini kolaylatran unsurlardan birisi olarak dnlebi-lirse de yerleiklerle gebeler arasnda balayan yer-yurt ekimelerinedayal mcadeleler, ata soyuna bal boy btnlnde rgtlenmeye ba

layan silahl gebelerin zaferiyle (Gryaznov 1969) son bulur. Bir bakaifadeyle, demirle bir yandan silahlanan dier yandan zrhlanan ve son derece dayankl ara ve gerece kavuan "kutsal" olduuna inanlan bir kaann nderliinde soy esasna gre rgtlenip ortaya kan evcillemiata, deveye ve kkba hayvan srlerine sahip topluluk veya "dev-lef'lerin ormanda barnabilmeleri yapsal olarak gittike glemitir ve

bozkrn usuz bucaksz otlaklar pek ok aratrmacnn da ittifak ettiigibi dnyann hayvanclk yapmak iin en ideal blgesidir ve srnn pe

inde gebilen mkemmel "y" veya "adr" biimindeki gerevlerdenmteekkil gen ehir hatta devlet, bozkr tipi devletle birlikte Hunlar

bata olmak zere Trkler tarih sahnesine kacaklar sreci bu artlar altnda balatm olmaldrlar18.

l tarmn gelimesine ynelik bir tespitini yapan J. Campbell'e (1992:149)gre geliip yaylmas, "ok daha yetersiz beslenen avc toplayc kltr

batya yaylarak, . 2500 civarnda Asya'da Pasifik kysna, Avrupa veAfrika'da Atlantik kysna ulam" olarak kabul edilmektedir. Ancak,

baka bir tartma konusu olmakla birlikte, pekala bu konuda da ok mer

bu oluum ve yaylmn Orta Asya veya Gney Sibirya merkezli bir yaratmayla da rtmesi mmkndr. Orta Asya'y da etkileyen son buzul dneminden sonra meydana gelen bu gelimeler esnasnda Kuzey'den G

ney'e ynelen glerin veya ormandan bozkra yneliin altnda avc-top-

35


rine tercih edilir. te yandan, hayvancln bozkr tipi retim veya ge-

Bitki yetitiricihinden hayvancla gei oluumunun, Ortadou kaynak

lerin yerini alan hayvanclk ve tarmclk, geni alanlar halinde dou ve

kezli bir yaratma (polygenesis) sz konusu olabilir ve Orta Dou kaynakl

layc-bitki yetitiricilikten, avc-obanla gei yer almaktadr.

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

36/220


Toplumsal yapy bitki yetitiricilikten hayvancla doru deitiren av

clarn da bu sre iinde say, zihniyet veya dnya gr bakmndandeimesi kanlmazdr. J. Campbell'in (1992: 259) tespitlerine gre,"Paleotik avc dnyasnda gruplar grece kk -krk elli kiiden pek faz

ha byk, farkllam, sistematik olarak rgtlenmi ky ve ehirlerinki-ne gre ok daha azd." Dahas, grubun karlar drtlerin bastrlmasndan ok onu desteklemesindeydi. Bu balamda, Orta Asya'da Altay da

vancla geen avc-obanlarn toplumsal yaps iinde artk bir yandazor avclk maceralar dier yandan beslenme ve dllenme kaynaklarndaartan dzenliliin getirdii nfus artnn yansra yeterli otlak iin bozkra ynelen ailelerin kanda soy esasndan daha da genileyen bir biimde soy/slale birlikleri eklinde rgtlenen boy esasna gre yeniden dzenlenmitir. Bu da beraberinde "kut bulma"yla, kutsanan "kutsal ka-an"lar ortaya karm ve kaanlar dorudan iletime getikleri gkteki

ya balanmlardr. Zaman iinde ve bozkrda teekkl eden Gk Tanr'yaulaan kutsal geit "tken orman" (tken Y) ve da ise kimin kontrolnde ise ancak o, Gk Tanr'yla olan iletiim geidini elinde tutmasdolaysyla muzaffer olabiliyordu.19

Yukarda iaret edilen, demirin kullanlmas ve kutsanmasyla meydanagelen gelimeler iinde, erkek kamlarn ortaya knn da bir lde kutsal demircilik mesleiyle ilikilidir. Toplumsal iblmnde kadnlarn

yan sra erkek kamlarn ortaya kmas ve bunun inan sistemi iindemeruiyet zeminine sahip olmasnn bir aklamas bu olabilir. te yandan, bitki merkezli ve "toprak ana" anlayna sahip "aalar kutsayan"ve hatta "aa ana"lar olan anaerkil yapnn yannda daha nce iaretedildii gibi hayvan merkezli "hayvan ata" kltlerinin ortaya k da"ku, ay" ve "geyik" bata olmak zere yine bu dnemin rnleri olarakgrlmelidir. Bu dii olan yer unsuruna kar eril olan gk unsurunun yceltilmesi srecidir ve hayvanlar da byk lde yer meneli deil gk

kkenli olarak dnlm gibidir. Nitekim daha nce ksmen de olsa deindiimiz gibi Trk kozmolojisindeki hayvan ad tayan yldzlar tpk

36

la deil"diler ve dolaysyla da "toplumsal bask olarak, daha sonraki da

lar ve Baykal gl civarlarndaki ormanlarda toplayc-avclktan hay

"Gk Tanr"nn yeryzndeki temsilcileri olarak kabul edilip alglanma

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

37/220


bitki adn tayan yldzlar gibi bu deiim ve dnmlerin bir sonucu

olarak ortaya kmlardr. Dahas, yukarda iaret edildii gibi, uzun zamandan beri Trk mitolojisindeki baz olgular aklamada kullanlan,"totem" veya "ongun" gibi dnce kalplar ve bunlarn davurumlarn

konusu deiim nedeniyle yaanan ekimelerin sonucunda eitlenmelere uramtr. Baz kaynaklarda bir bitki adyla yer alan bir yldzn bakakaynaklarda hayvan adn tamakta oluu szn ettiimiz deiimi sonderece net bir biimde aklar mahiyettedir.20 Bitki ve aa kltnden hay

van kltlerine doru ynelen ve ekillenen hayvan kltlerinin ortaya k hayat tarz ve yaanan fiziki evrenin ormandan bozkra dnmesi srecinde de kanlmaz bir biimde yeniden ekillenmitir.

Bunlarn banda da, daha nceki dnemde yaadklar ormanda ve bilhassa maara ve bahelere verdii zararlar itibariyle kutsanan ve kltleen ormann en gl ve yrtc hayvan "ay"nn yerini, bozkra ynelen ve yeni bir yaplanla bozkr hayat sahas olarak seen avc-oban kltrnde

ata" veya "ana" yahut kken miti olmadan, yol gsteren ve klavuz kabuledilen kutsal mitolojik kimliine brnr. te yandan, anaerkil yapdanataerkil yapya dnen toplumsal hayat iinde "ana oca"nn21, "ataoca-

dir22. Bu balamda, avc-obanha geenlerin oluturduklar ve gittikegenileyen bu yzden de ortaya kan otlak kavgalar ve snr atmalarnn zorunlu kld soy esasna bal boy btnlemelerinin idarecisi sta

ts yahut kaanlk zellikle erken dnemlerinde anaerkil yapnn henztamamen gcn ve nemini yitirmedii bir dneminde ana soyunu sradan bir kadna balamak yerine olaanst ve kozmik bir biimde yeni toteme bozkurt'a balayarak izah etmek zorundayd. Bu zorlamalar da beraberinde, "bozkurt-ana" yahut yaygn olarak bilinen adyla "asena" veya"kurtarc" yahut "douran" dii bozkurt-ana mitlerinin oluup bozkurtkltnn kaanlarn geldii hanedann kutsalln, yani otoritenin meruiyetinin kaynan oluturmulardr23.

Bu balamda, Trk mitolojisindeki bozkurttan remeyle ilgili mitler gzden geirildiinde24, soyu nedeniyle Aina (Asena) oullarnn dierlerine

37


oluturan anlatlar da kken bakmndan yine bu dnemin eseridir ve sz

bozkrn "bozkurt'u kutsanr ve zaman iinde de yaratltaki "hayvan

" etrafnda toplan srecinin birden bire gerekletii dnlmemeli

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

38/220


olan stnl dolaysyla tarih boyunca grld gibi tipik ecerecilik

hatta ecerenin temel ilevi

25

olan hanedan yceltme ile karlamaktayz.Kaanlk dneminde kaan soyunun diisinin gizlenmesi26 veya daha doru bir ifadeyle kozmik bir bozkurtla rtlmesi ve yceltilmesi kanaatimizce, ataerkil yapya geiin bir gstergesi olmann da tesinde, yeni sosyalve kltrel yaplansn bir gerei olarak teekkl etmi olmaldr.

Bu balamda, B. gel'in "Kurt-ata" cppesinin bulunmay ve "Kurt-ata"ya sahip kamlarn Kuzey Sibirya'da pek soylu saylmamalarn "kurt-ata" inancnn ok eskiliine balamakta (1989: 37) ve bunun zamanla si-

hnmi olabileceini dnmektedir. Kanaatimizce, gerek bunun tam ter

mandan bozkra ktan sonra olumutur ve oban-avclk dnemininzellikleri gerei kaanlarn yannda ikincil hatta ok daha gerilerde kalankamlarn bu tr bir klt yeterince gehtirememi hatta gelimemesi iindman bile olduklarn dnyoruz. nk bu klt dorudan doruyakaanlarn eceresine hasredilmi ve yukarda ifade edildii gibi "Asenahanedan"na dnmtr. Kaanlar kan ve soy ynn tekellerine aldklar "kurt-ata/ana" kltnn kamlara gemesine scak bakmadklar gibikaanlar karsnda gerek anlamda ruhani liderliklerini dahi kaybederektoplumsal tabakalama da fiziki tabiphklerinin yansra psiko-sosyal vekltrel tabiplii ieren ikincil bir konuma drlmlerdir27. Zaman iinde meydana gelen kltr deimeleri gerei bu konumlar da meydana gelecek "otac" ve "ozan" gibi uzmanlamalarla iyice sarslacaktr. Bu nedenlerle olsa gerek kamlar da aralarndan "kurt ata/ana" inancyla ortaya

kanlar hakl olarak pek iyi bilmi olmalar gereken ve tadklar szl gelenekten hareketle "soylu saymamaa" ve onlar kmsemee devam ettiklerini dnyoruz. Ayrca, bu dnemde kaanlar tarafndan meydana

taya kan "kurt bal" tu ve bayrak kltlerinin de sz konusu "kurtata/ana" kltn gehtirememenin ve buna ait cppeler meydana getirememe balamnda kar ilev durumunda olduu kanaatindeyiz.

l yaplansn bozkrda belli bir sistematik zerinde hayvanclk yapmann,kendilerini, hayvanlarn ve otlaklarn korumaya dayal bir dayatmann ve-

38

sidir. "Kurt-ata" veya "Bozkurt'tan yaratl yahut kken mitleri ancak or

Avc-obanln ortaya kyla ve yukarda iaret edilen boy esasna daya

getirilen bir soyutlamayla ulusun simgesi veya ortak st totemi olarak or

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

39/220


ya zorunluluun sonucu olarak ortaya k aktr. Ancak bu balamda en

nemli husus, tre esasl olarak boylarn barna ve birleikliine dayanan"devlef'in ortaya kdr. Tarihte, birden bire cihanluml bir imparatorluk olarak ortaya kan Hunlarn28, bizim basite indirgeyerek birka izgiy

plan bu ekilde bir yapya sahip olmaldr. Trk mitolojisi de hi phesizbyle bir paleolitik, neolitik ile sonu demire varan metalurjik gemiin vetarihsel dnemlerde yer alan yaplanlarn rn olarak grlmehdir.

Sonu olarak, Trk mitolojisinin balangcnda yer alan anaerkil ve aa

tan yaratlma esasl kken mitinin ve zamanla bitkileri evcilletirerek ilkel bahe tarmna dnen, ate vastasyla maaralarda "ana ocan" teekkl ettiren "ay ata kltne" sahip yapnn en st dzey soyutlamas yaratc tanra Umay'da sonlandn; bu yapya alternatif olarak gelienataerkil yapnn, hayvanlar evcilletirerek ve demiri kefedip ileyerekortaya kan demircilerin, kamlaabilmesi neticesi oluan, "da kl-t"nden balayan "ata ocann" oluup kutsan ve zamanla "atalarkl-t"nn oluumu, sava oban avclara dnen ve bozkra kmasyla

boy birlikleri ve kaanlk kurumunun ve ideolojisinin en st dzey soyutlamas olan "Gk Tanr"y hakim kldn dnyoruz.

Ancak, hi phesiz balangcndan itibaren bu yaplarn oluup gelimesisrecinin her aamasnda urad sonsuz sayda varyantlamalar; hemenher zaman bir sonraki aamaya geerken toplumun bir ksmnn buna itirazlar ve daha nceden kabul edilende srarlar ve corafi olarak ortaya kan farkllklar neticesinde muhafaza edilen ve buna bal olarak farkl ge

liim izgilerinin var olmasn salad aktr. Dahas bu yaplarn her birinin kendi iinde urad "resmi" ve "halk dini" tabakalamalar konuyudaha da karmak bir hale getirmitir. Bu nedenle Trk mitolojisi ve geleneksel dinine ait farkl zamanl ve ezamanl metinlerde bir ksm Trklerin neredeyse "haniflie" yakn lde bir "Gk Tanr" inancna sahip ikendier bir ksm Trk topluluunun totemist veya animist uygulamalar iinde olduunun grlmesi sz konusu ok merkezli inan geliim izgilerinin ve szl kltrn doasnn gerei olduu unutulmamaldr.

Bu tr ezamanl geliim izgisine ait olmayan topluluklarn ele geenbulgularndan hareketle farkl dinlerden bahsetmenin de yukarda ana hat-

39


le ana hatlarn zetlediimiz yz binlerce yllk gemilerinde yatan arka

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

40/220


larn izmee altmz sosyokltrel ve fiziki evreye bal tekaml

izgilerini btncl bir biimde anlamamz zorlatraca ve bizi Trk

uygarln daha bir iyi anlaya ve yorumlaya gtrmeyecei gzden

uzak tutulmamaldr.

Aklamalar

1 Gktrkler anda kaanlk kurumu ve ideolojisi iin bkz. (Yldrm 1991;

1992).

2 Aslnda bir de, bu konularda hi bir fikri olmayp Trk mitolojisine ait olarakortaya kan metinleri tematik olarak bir araya getirip bunun ne denli iinden

klmaz bir bilgi yuma (!) olduunu zikredip duranlar vardr. Ele aldmz

konuyla da ilgili bir fikirleri olmad iin zerlerinde durmadmz bu gru

bun sadece durular dikkat ekicidir. Saylar itibariyle ounluu oluturan

bu grubun en tipik olanlarndan biri iin bkz. (Cichocki 1985).

"kk gelenek" kavramsallatrmalar dorultusunda evrensel dinlere dair de

erlendirmelerin yer ald tartmalar iin bkz. slmiyet (Asad 1986) Muse

vlik ve Hristiyanlkla karlatrmak olarak (Gellner 1981). Konunun genel

bir deerlendirmesi ve daha fazla bibliyografya iinse (Lukens-Bull 2003) ba

klabilir.

4 V. A. Rano (1993) ve Besserat (1987) aktaran (Tarcan 1998: 22).

5 Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. (Gryaznov 1969).

6 Bu topluluklarn bir blgede birka aileden oluan kk topluluklar olduuyaplan mezarlk kazlarndan anlalmtr. Sonraki dnemlerde hayvanchk-

tan tekrar topraa yerleen topluluklarnda yine on-onbe haneden oluan ky

le kurduu grlr. Daha fazla bilgi iin bkz. ( Gryazkov 1969: 48, 67).

7 Anaerkillik konusuyla bitki yetitiricilii arasndaki evrensel ilikiye dikkati

eken bir aratrmac bu hususu, "Anaerkillik ad altnda bilinen toplumsal ol

gu, gda maddesi niteliindeki bitkilerin kadn tarafndan kefedilmesine ba

lanmaktadr." (Eliade 1991:123) eklinde ifade etmektedir.8 Eliade'nin iaret ettii sz konusu kltrel seviye anlamndaki "tarih farkll-

"n u tespitler son derece ak bir biimde ortaya koyar; "Ormanlk yerler-

40

3 Bu terimlerin bir baka adan benzeri olan Redfeld'in (1956) "byk" ve

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

41/220


deki yalnzlklarnn ve baka ilenecek topraklarn varolduu kavramnn yer

lemesine engel olduu kapal topluluklar olan kara ve gl avcl ile yetinen

XII. asr Crcet'leri, Cengiz Han'a kadar "orman Moollar" gibi Bay kal ve

Amur civarndaki ormanlk blgeye akl kalan Trk-Mool airetlerinin ip

tidai kalmas bulunduklar evrenin dna kamamalarndan ileri gelmekte

yan srnn peindeki adam durumundaki bozkr Trk-Moollar iin durum

byle olmamtr." (Grausset 1999: 15).

9 Orman, aa, maara, ta, da ve demir kltlerine dair rnekler iin bkz.

(gel 1989; 1995).

10 Heredot'un mehur Amazonlar benzer bir dnemi yaamakta olan skit top

luluklarnn hikyesine dayanm olmaldr.

11 Albast inancnn ve bununla ilgili benzer veya ayn pratiklerin Trk dnya

sndaki yaygnl konusunda A. nan'in "Krgz-Kazaklar demirden kt

ruhlarn katklarna inanrlard. Lousa kadnlara musallat olduuna inan

lan kt ruh "al kars", yahut "albast"nn elikten korktuuna dair Anado

lu kylerinde bir inan bulunduu Dr. kr Elin tarafndan tespit edilmitir. Kazaklarn inancna gre al ruhu demirciden korkarm, lousann yann

da bir erkein demirciyi temsil ederek ekile bir demire vurduunu bu sa

trlar yazan, kazaklarn Argn ve Tungay-Kpak boylarnda mahede et

mitir. Bakurtlar lnn gsne bak, makas, eki gibi bir ey korlar."

(nan 1989: 231) eklindeki tespitleri son derece dikkat ekicidir.

12 Sz konusu "kadn" veya "erkek" kamplarn tek cinsiyetten teekkl etmi

topluluklardan ziyade iki cinsiyetten birinin ve ona ait deerlerle kinat telkkilerinin hakimiyeti eklinde ve esas itibariyle kadn-erkek kark yap

lar olarak dnyoruz.

13 Trk mitolojisinde yer alan ay kltne dair motiflerde "erkek" olularnn

dominantl nedeniyle maaralar ate vastasyla ele geiren ve yurt edinen

kadn egemen yapnn buralara hakimiyetini merulatrc bir unsur olarak

"ay totem" ve "ay ata" kltn ilk olarak teekkl ettirdii ve dahas bunu

remeyle ilikilendirerek erkek unsurunu tamamen devre d veya kincilkonumda brakan aklamalarla destekledii dnlebilir. Aada ele al

nacak olan erkek egemen ve bozkrda kaanla yry srecinde ortaya -

41


dir. Fakat hayvanclkla megul olmalarndan mecburen gebe olan ve ot ara

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

42/220


kan "kurt ata" krtndeki "diilik" dominantlryla ortaya kan kontrast biz

ce sz konusu toplumsal dnm niteliini gstermesi bakmndan son de

rece anlamldr. Trk mitolojisinde "ay" ve "kurt" motifleriyle ilgili mater

yal iin bkz. (gel 1989; 1995).

14 Trk kadn folklorunda son derece nemli yere sahip olan "ocaklar" ve

"ocakllk hali"nin Feminist Folklor Kuramna gre incelenmemi olmas

bu konulardaki cinse zel ve belki de gizli bilgilerden habersiz olmamz

kanaatimize gre byk bir eksikliktir.

15 Trklerin tarih sahnesine Altay'n efsanevi demircileri olarak kmas dabu balamda son derece anlamldr.

16 Benzer bir yaplan izgisinde daha sonraki dnemlerde kaanlar veya han

larla ozanlar arasndaki ilikinin paralellii epik destancln dou ve ekil-

leniini aydnlatmas bakmndan dikkat ekicidir. Bu konuda daha fazla bil

gi iin bkz. (obanolu 2001b).

17 Bu konuda bkz. (Tryjarski 1979).

18 Hi phesiz btn bu olaylarda birden bire olmam belki de defalarca ormandan bozkra kp geri dnmeyi ieren ve bu srete adm adm ekille

nen uzun bir evrim izgisi sz konusudur. Dahas belki de Ergenekon Des

tan bu dnemin bir yansmasdr.

19 Bu balamda, Gktrkler dneminde "Tanr ve Kaanlk ilikisi" sebebiyle

"Kutlu Geit" kabul edilen tken'in (Yldrm 1992: 354) Gk Tanr inan

c dneminde otoritenin kayna olma balamnda Trk kaanlarnn haki

miyetlerini tesisteki rol ve fonksiyonu aktr. tken'i veya dier bir ifadeyle, Gk Tanr'ya giden yolu, gn kapsn elinde tutan, bir anlamda

Gk Tanr'yla mnasebet kurmay da tekeline alm oluyordu. Bu ayn za

manda "kut bulmu" olmann ve hakimiyetin kaynann Gk tanr tarafn

dan tasdikiyle de e anlaml olmalyd. Nitekim, bu balamda tken'in

nemi Gktrk Bengtalarnda "Devlet kurulacak, ba ehir kurulacak yer"

olarak aka vurgulanmtr. tken'in Gk Tanr'ya alan "gk kaps"

olarak tarih boyunca "bir siyas din odak" eklindeki dn, S. Divitio-

lu'nun, L.W. Moses'dan yapt, "Herhangi bir budun bakan btn gcn toplayarak Moolistan Yaylalarn denetlemek isterse, tken'i denetle-

42

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

43/220


melidir. Hl bilemediimiz sebeplerden tr, tarih alardan beri Orhun

undan hi kuku duyulmaz. Kkenleri Asya olan Hunlardan, Moollara

kadar ardk gelen imparatorluklarn istisnasz hepsi Orhun'da merkezle-

mitir." (Divitiolu 1987: 214) eklindeki ifadede yer alan "bilinmeyen se

bepleri" izah edecek bir aklamann niha sonucu deilse de en azndan ba

langcdr.

20 Konuyla ilgili kaynaka ve daha fazla bilgi iin bkz. (obanolu 1997a).

21 Bu balamda da Anadolu'da son derece yaygn olan ve ancak "anadan kzageebilen" dolaysyla da erkei dlayan kadn ocaklar zerlerinde aratr

malar younlarsa bize syleyecek pek ok ey olan ilgin bir fenomen ola

rak karmza kmaktadr.

22 Kadnlarn sosyal olarak kabul edilmi son hakimiyet unsurlarn da kaybe

dileri srecinde yaanan u olay bize gre son derece anlamaldr. M.S. 336

ylnda Hun Kaan Cheu-hon'un kadnlardan kurulu bir birlie sahip olma

s dolaysyla balarna gelenleri yle yorumlar: "Gk, uygunsuz hareketle

re gcendi. Byk kuraklk lkeyi mahvetti." (Schmidt 1964: 82).

23 Klavuz Bozkurt mitinin kltrel sreklilii iin bkz. (obanolu 1997b).

24 Bozkurttan reme efsaneleri iin bkz. (gel 1989: 22-28).

25 ecereciliin veya "Sanraclk" Trkistan'da Sovyet sistemine ramen ev

lenmeyle ilgili ak ilevleri nedeniyle gnmzde de son derece yaygn bir

sosyo-kltrel kurumdur.

26 Osmanl Devleti'nde de belli bir dnemden sonra Trk soylu kzlarla evlen

memenin aa yukar ayn esaslara dayanmas meydana gelen din ve mede

niyet deimelerine ramen zihniyetteki sreklilii gstermesi bakmndan

son derece dikkat ekicidir.

27 Bu tr bir tabakalama bir bakma Trk kltr tarihini olduka erken dnemin

de yaanm bir eit kltre zel "aydnlanma" veya "rasyonelleme" abas

olarak da okunabilir. Nitekim ok daha sonraki dnemlerde Tonyukuk'un Bu

dizm'in kabul ve ehirlemeye getirdii felsef eletirileri de kaanlk kurumuyla devrine gre rasyonel dnce arasndaki ilikiyi gsteren ve bir ok

benzerlerinin yaanm olabileceini hatra getiren gzel bir rnektir.

43


yle bir siyas ve din odak olmutur ki, onu ele geiren budunun merulu

7/30/2019 Bilig_27.sayi.

44/220


28 Muhtemelen kaanlk kurumunu sarsmak isteyen kamlarn meydana getirdi

i veya halk dininde kendiliinden teekkl eden bir olay ve kaann onu yo

rumlayp ynlendiriine dair aklayc olduunu dndmz, M.S.343

ylnda, efsanev bir rivayet olarak, Pinlig ehrinin Kuzey-batsnda tatan bir

kaplan heykelinin harekete geerek, ardnda 1000 kurttan ve tilkiden oluan

bir alay olduu halde ehrin Gney-dousuna gelmekte olduu duyulunca,

Hun Devletinin kaan Sou-hou yle haykrr: "Bu ta kaplan benim! Ku-

zey-batdan Gne-douya hareketi ise, Tanr 'nn emri ile benim Gney-do-

uya kacam gsteriyor. Herkes milis kuvvetlerini versin. Gk'e itaat

iin, gelecek yl birliklerimi kendim kumanda edeceim." (Schmidt1964:82) eklindeki ifadeler de kaanlarn halk dini ve kamlarla mcadele

veya yorumlama yntemlerine bir rnek olarak yorumlanabilir.

Kaynaklar

Arat, R. Rahmeti (1987), "Ouz Kaan Destan", Makaleler I, (ed. O.F.

Sertkaya) C I, Ankara: TKAE Yaynlar, s. 605-72.

Asad, Talal (1989), The Idea of an Antropology of islam, Washington D.C.:

Georgetown University Center for Contemporary Arab Studies.

Carr, E. H. (1979), What is History?, London: Pelican.

Champbell, Joseph (1992), (ev. K. Emirolu) lkel Mitoloji: Tanrnn

Maskeleri, Ankara: mge Kitabevi.

Champbell, Joseph (1994), (ev. K. Emirolu) Yaratc Mitoloji. Ankara:

mge Kitabevi.

Cichocki, Dariusz (1985), "Trk Mitolojisinde Kurt Ana Sembolne Da

ir." Trk Dnyas Aratrmalar, S.37, s. 117-130.

obanolu, zkul (1997a). "Trk Kozmolojisinde Deime ve Srekli

lik Dinamikler