krm Hsnov
V XDMT
MQAVLLR:
MLK MCLLNN
KOMMENTARYASI
kinci nr
Bak - 2013
2
Kitab Azrbaycan Hquqnaslar Konfederasiyas trfindn hyata
keiriln Azrbaycanda hquq drsliklrinin nrin dstk layihsi
rivsind ap olunur.
deya mllifi v layihnin rbri: Azrbaycan Hquqnaslar
Konfederasiyasnn sdri, millt vkili li Hseynli
Ryi: lham hmdov
Hquq elmlri namizdi,
Bak Dvlt Universitetinin
Mlki hquq kafedrasnn dosenti,
1 sayl Bak nzibati-qtisadi Mhkmsinin hakimi
krm Hsnov. v xidmt mqavillri: Mlki Mcllnin
kommentariyas. kinci nr. Bak, Adventa MMC - 2013, 418 sh.
Bu kitab Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsinin i v xidmt
mqavillrin dair doqquz fslinin trafl rhini verir. Kitab hm elmi, hm
d praktiki hmiyyt ksb edir. Kitab elmi tdqiqatlar, mllim v
tlblr, hakim v vkillr, hquqnaslar v sahibkarlq subyektlri, habel
mlki dvriyyd mvafiq mqavillri balayan v hquqla maraqlanan hr
hans xs n nzrd tutulub.
SBN: 978-9952-8225-3-3
Kitab Almaniyann Fredrix Ebert Fondu v Azrbaycan Hquqnaslar
Konfederasiyas trfindn nr olunmudur.
Mllif kitabn nrind gstrdiyi dsty gr Almaniyann Fredrix
Ebert Fonduna v Azrbaycan Hquqnaslar Konfederasiyasna
minntdarln bildirir.
.Hsnov, 2013.
3
MNDRCAT
Giri ............................................................................................................... 4
39-cu fsil. Podrat ...................................................................................... 13
40-c fsil. Taprq ..................................................................................... 82
41-ci fsil. Brokerlik ................................................................................. 126
42-ci fsil. Ticart nmayndsi (agent) ................................................ 140
43-c fsil. Kommersiya konsessiyas..................................................... 181
44-c fsil. Komissiya .............................................................................. 206
45-ci fsil. Saxlama ................................................................................... 245
1. Saxlama haqqnda mumi mddalar ................................................. 252
2. Anbarlarda saxlama ............................................................................ 283
3. Mehmanxanalarda v restoranlarda yalarn saxlanmas .................. 313
4. Konsiqnasiya anbarnda saxlama ........................................................ 323
46-c fsil. Dama .................................................................................... 331
1. Srniin danmas .............................................................................. 333
2. Yk danmas..................................................................................... 362
47-ci fsil. Turist xidmtlrinin gstrilmsi ......................................... 403
4
GR
Mnim hrtim 40 dyd qalib glmyimd deyil tkc Vaterloo
mlubiyytim onlarn hamsn glck nsillrin yaddandan silck. Lakin
he zaman lmyn, srlrd yaayan mnim Mlki Mcllm olacaq, bu
szlr Mqdds Yelena adasnda srgnd olan Napoleona mxsusdur.
Hqiqtn XIX srin vvlind Fransa imperatorunun rhbrliyi altnda qbul
olunmu v hququn sonrak qlobal inkiafna mhm tsir etmi briyytin
ilk Mlki Mcllsi ninki yaayr, hminin hquqi konstruksiyalar lakonik
v srrast dill ifad etmsi il bizi hl d valeh edir. Mhur yaz Stendal
etiraf edirdi ki, z dbi dilini tkmilldirmk n hr gn hmin Mcllni
oxuyur. Fransa Mlki Mcllsinin hrti v nfuzu el byk idi ki, htta
deyirdilr ki, hr bir fransz kndlisinin evind iki kitab var: Bibliya v Mlki
Mcll.
lk Mlki Mcllnin mhz Fransada qbul olunmas tsadfi deyil. O,
ninki franszlara, hminin briyyt xsi azadlq ideyalarn gtirn
Byk Fransa nqilabnn mntiqi nticsi idi. Tarixin mhz bu anndan dvlt
v hququn ali mqsdi kimi nsann, onun azadl, hquqlar v lyaqtinin
olmas fikri hkmran mvqey malik olmudur.
Mlki hququn indi d aktual mnbyi (mhz mnbyi, sadc tarixi
abidsi yox!) olan Roma hququndan mlum olduu kimi, insan azadl ilk
nvbd zl mnasibtlrd zn daha bariz nmayi etdirir. Dvlt bu
mnasibtlr qarmal deyil, onlar sasn dispozitiv normalarla tnziml-
mlidir. nki insan dvlt n deyil, dvlt insan ndr! Bu zl (mlki)
hququn ali prinsipidir v onun Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcl-
lsinin 6-c maddsind tsbit ediln digr prinsiplri bundan irli glir. Mhz
insan, xalq yox! Xalqn dvlt n deyil, dvltin xalq n olmas tezisi is
artq publik (ictimai) hququn ali prinsipidir.
nsann itiraks olduu hquqi mnasibtlrin byk ksriyyti mhz
mlki (zl) hquqi xarakter dayr. n sas is insan hr an hanssa mlki
hquq mnasibtinin (msln, mlkiyyt hququ il bal) subyekti qismin-
d x edir. Lakin mlki hquq subyektinin (hm fiziki, hm d hquqi
xsin) srbstliyinin n bariz nmunsi onun balad mqavillrdir. Mlki
hquq subyektlrinin brabrliyi v irad srbstliyi, habel, nhayt, mqa-
vil azadl Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsinin 6.1.1, 6.1.2 v
6.1.5-ci maddlrind tsbit edilmi mlki qanunvericiliyin balca prinsipl-
rindndir. Dvlt cmiyytin iqtisadi rifahnn artmasna xidmt edn bu prin-
siplrin realizasiyas n maksimal rait yaratmaldr. Dvltin bu sahd
5
ilk v n vacib addm yksk hquq texnikas sasnda sad dill yazlm,
sasn dispozitiv mddalardan ibart olan Mlki Mcllnin qbuludur.
Fransadan sonra hr bir lk mlki mclly malik olma zn borc
bilmidir. Bu sndin hmiyytini nzr alaraq onu htta qeyri-rsmi olaraq
qrurla lknin iqtisadi konstitusiyas adlandrmaa baladlar. lk dvrlrd
qbul ediln mlki mclllr Fransa tcrbsindn qaynaqlanrd: azadlq ruhu
v geni xalq ktllri n asan baa dln sad dil onlarn prioriteti idi.
Lakin XIX srin ikinci yarsnda iqtisadi mnasibtlr artq xeyli
mrkkblmidi v yksk qanunvericilik texnikasna syknn adekvat
hquqi tnzim zrurt yaranmd. Buna gr d XIX srin sonunda hquq
texnikas baxmndan xeyli mkmml olan Almaniya Mlki Qanunnamsi
qbul edildi. Dzdr, hmin sndin dili sad deyildi v geni xalq ktllri
b deyil, daha ox pekar hquqnaslar n nzrd tutulurdu. Bir
mddt sonra qbul ediln sver hdlik Qanunu is Fransa Mlki
Mcllsinin sad dili v Almaniya Mlki Qanunnamsinin yksk hquq
texnikasn sintez etmidir. Digr lklrin mlki mclllri mhz bu
qanunvericilik aktndan birini v ya bir nesini nmun kimi gtrmdr.
Htta Sovet ttifaqnn mlki qanunvericiliyi d Almaniya tcrbsin
saslanrd. Dzdr, yalnz planl dvlt iqtisadiyyatna syknn SSR-d
(tbii ki, onun trkib hisssi olan Azrbaycanda da) mlki qanunvericilik ox
yarmq xarakter dayrd: sasn vtndalar arasnda olan mit
mnasibtlrini v sosialist tkilatlar arasnda inzibati xarakterli normativ-
hquqi aktlardan irli gln bzi mnasibtlri tnzimlyirdi. Boleviklr
hakimiyyt gldiklri ilk dvrd mumiyytl mlki hququ lv etmk
istyirdilr, nki btn hquq mnasibtlrinin publik (ictimai) xarakter
alacan qt etmidilr. Tbii ki, bu niyyt bo xlya idi: zl mnasibtlr
insan tbitin xasdr, insann tbitini is yalnz Allah dyi bilr. Son
nticd mhz zl mnasibtlr dair mhdudiyytlr, insann srbstliyinin
boulmas SSR-nin squtuna gtirdi. Bellikl d, mstqillik qazanm
kemi ttifaq respublikalar bazar iqtisadiyyatnn prinsiplrin v masir
tlblr cavab vern mlki qanunvericilik qbul etmk ans qazand.
Mstqilliyinin ilk 8 ili rzind lkmiz Azrbaycan SSR-nin 1964-c il
11 sentyabr tarixli Mlki Mcllsin (Sovet Azrbaycannn son Mlki
Mcllsi) dzlilr etmkl kifaytlnirdi. Mlki Mcll hazrlamaq asan
msl deyil. Fransa Mlki Mcllsinin hazrlanmasna 10, Almaniya Mlki
Qanunnamsinin hazrlanmasna is 21 (!) il srf olunmudur. Bu mddtlr
rzind layihlr bir ne df drc edilmi v geni, htta qzn
mzakirlrdn (hr fsil, hr madd, hr bnd, hr cml, hr ifad, hr sz
trafnda!) kemidi. Fransada Napoleon xsn bu mzakirlrd itirak
edirdi. Mqayis n deyk ki, he bu lklrin konstitusiyalar da bu qdr
ilkin mzakirlr sbb olmamdr. Bu da aydndr: ax shbt adi vtnda
6
n blk d he maraql olmayan dvlt idariliyindn (sekilrdn v s.)
deyil, onun gndlik hyat v dolanmas n vacib olan sndin iqtisadi
konstitusiyann qbulundan gedir!
fsuslar olsun ki, mstqilliyimizin 8-ci ilind 28 dekabr 1999-cu ild
qbul edilmi v 1 sentyabr 2000-ci ild qvvy minmi Mlki Mcllmiz
slind ox qsa vaxt rzind hazrlanm, onun layihsi mzakir n
qabaqcadan drc edilmmi v ona dair hr hans ictimai diskussiyalar
aparlmamdr. Qbul olunmu Mcll yalnz 5 ay sonra 19 may 2000-ci
ild drc edilmidir. 1 iyun 2000-ci il tarixind Mcll artq qvvy
minmli idi. Lakin 26 may 2000-ci il tarixli Qanunla Mcllnin qvvy
minm tarixi 1 sentyabr 2000-ci ildk txir salnd.
Milli qanunvericilik sistemimizin n iri hcmli akt elementar tlblr
cavab vermirdi: sndd saysz-hesabsz mxtlif xarakterli (hquqi, qram-
matik, texniki v s.) qsurlar var idi, bzi fsillr htta iki yerd tkrarlanrd!
tn 13 il rzind Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsin xeyli
dzli edils d, onun haqqnda mumi tssrat yen d mnfi olaraq qalr.
vvla, onu deyk ki, Mlki Mcllmizin dili ox qsurludur.
Cmllrin byk hisssi sanki Azrbaycan dilind yazlmayb. El mcrrd
cml v ifadlr d var ki, onlarn he mnasn baa dmk olmur. Tbii
ki, hanssa adekvat hquq texnikasndan, sistemlikdn v terminologiya
uyunluundan danmaa bel dymz. Btn bu gstricilr gr mstqil
Azrbaycann Mlki Mcllsi Sovet Azrabycannn mlki mclllrindn
xeyli geriddir. Hmin sndlrl mqayisd stnlk mvcud Mcllnin
daha iri hcmi (tnzimlnn mnasibtlrin miqdar oxdur) v bazar
iqtisadiyyat prinsiplrin saslanmasdr. Lakin mumi prinisplr saslanan
oxsayl mntiqsiz v ziddiyytli hquqi normalar kim lazmdr? Yalnz
tccb douran mmmal mddalar nec ttbiq etmk olar?
Bellikl d, bizim Mcll n Almaniya Mlki Qanunnamsi kimi
yksk hquq texnikasna, n d Fransa Mlki Mcllsi kimi sad dil malik
deyil. Bir daha tkrarlayrq ki, Mlki Mcll hmiyytin gr
Konstitusiyadan sonra ikinci yeri, hcmin gr is mumiyytl birinci yeri
tutur. Lakin hquq texnikasnn sviyysi, qsur v shvlrin say baxmndan
Mlki Mcllmizin qanunvericilik sistemindki rolu ox aadr. lbtt,
burada mntiqi sual yaranr: Mlki Mcllmizin bu vziyytd olmasnn
sbbi ndir? slind, bu sual iki hissy blmk olar: 1) Mlki Mcll niy
bel pis hazrlanb? 2) tn 13 il rzind Mlki Mclly xeyli dzli
edilmyin baxmayaraq, onun sviyysi niy hiss edilck drcd
yaxlamayb (tqdim ediln kitab bunu tam tsdiq edir)?
Qeyd edildiyi kimi, Mlki Mcllnin hazrlanmas uzunmddtli v
ox tin prosesdir. nki mlki (zl) hquq slind hququn sasdr, tbii
hquqdur. Publik (ictimai) hquq sni hquqdur v yalnz cmiyytin siyasi
7
chtdn fal olan (sayca xalqn ox az hisssini tkil edn) qruplarn
mnasibtlrini tnzimlyir.
Mlki hquq mnasibti is ilk nvbd cmiyyt trfindn qbul
edilmlidir, onun nnlri v cari tlbatna cavab vermlidir. Burada
sniliy yol vermk olmaz. Demli, Mlki Mcllnin mlliflri mvafiq
cmiyytin tarixi, tkaml yolu v nnlrin yax bld olmaldrlar. Digr
trfdn is onlar hmin cmiyytin glck inkiaf istiqamtini d yax
tsvvr etmlidirlr. Konkret olaraq bizim halda cmiyytimizin drd amili
nzr alnmal idi: 1) Azrbaycan halisinin ksriyyti mslmandr v
uralt da olsa rit normalarnn bir qismi (msln, halal-haram
meyarlar) lkmizd yaayr; 2) Azrbaycan totalitar Sovet sistemindn
tzc yaxa qurtarb; 3) Azrbaycann 200 il yaxn Rusiyann trkibind
olmas bizd kontinental (roman-alman) hquq sistemini brqrar etmi v
hquqnaslarmzn thsili d mhz bu ynldr; 4) Azrbaycan hquqi
dvlt v dnya n aq olan srbst bazar iqtisadiyyat qurur.
Btn bunlar da bilmk slind azdr. Nec ki, dqiq elmlr sahsind
tbitin qanunlarn sistemldirmk tindir, cmiyytin d tbii qanunlarn
sistemldirmk asan i deyil. Bel demk mmkns, gr publik hquq
normalar deduktiv xarakter (istdiyin norman yaz v ttbiq et) dayrsa, zl
hquq normalar induktiv xarakter dayr. Mlki hquq normalarnn tsbiti
byk thlil v tdqiqatlar tlb edir. Baqa szl, Mlki Mcllni
hazrlamaq n drin elmi potensiala malik olmaq lazmdr.
Byk tssf hissi il qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycanda mlki
hquq elmi v mktbi hmi zif olub. Nec ki, gnclrimiz SSR dvrnd
hrbi xidmtd rahat yol (apaz, src, tikinti iisi v s.) axtarblar,
hqunaslarmz da hmi hquq-mhafiz orqanlarnda ilmk arzusu il
yalnz cinayt hququna stnlk veriblr.
Tbii, elmi sas olmayan qanunda qsur da ox olur. Bununla bel,
publik hquq sahsi zr bu o qdr d hiss olunmur, nki onun normalar (bir
daha tkrar edirik) mahiyytc sni xarakter dayr. Publik hquq normasnn
mllifin sasn ey tlb olunur: 1) dqiq siyasi niyyt; 2) salam mntiq;
3) hquq texnikas. Lakin mlki hquq normasnn mllifin drin v geni
elmi-praktiki bilik, habel analoji xarici qanunvericiliy bld olmaq lazmdr.
Biz hl indi d eramzdan vvl yaranm Roma mlki hququna qibt
edir, ondan bhrlnirik. Publik hquqda bel hal mahid olunmur. Publik
hquq normalar zaman v mkan baxmdan azmddtli v dardr. Hr bir
lknin z hquq sistemi, z hquq metodlar var. Lakin artq sbut olunub
ki, son nticd hr hans mlki hquq mnasibti bu v ya digr kild
(qanunla, presedentl, adtl) hr yerd oxar tnzimlnir (yalnz yerli nn-
lrdn irli gln ail v vrslik mnasibtlrin bu qayda nisbtn aiddir).
nki shbt tbii mnasibtlrdn gedir. nsanlar is hr yerd eynidir.
8
Xarici qanunvericiliyi bilmk onun mddalarn trcm edib mexaniki
olaraq milli qanunvericiliyimiz daxil etmk demk deyil. Burada bir ne
lknin ninki qanunvericiliyinin, hminin hquqi tcrbsinin drin thlili
tlb olunur. fsuslar olsun ki, bizd xarici qanunvericiliyin mddalar
sasn mexaniki olaraq milli qanunvericiliyimiz daxil edilir. n acnacaqls
is odur ki, qanun layihsini hazrlayan mmur ksr hallarda optimal xarici
tcrbni d axtarmr, sadc linin altna dn ilk xarici qanunu trcm
edir. Tbii ki, bir ox hallarda bu Rusiya qanunvericiliyi olur. Bu da
mmurlarmzn rus dilini nisbtn daha yax bilmsi il baldr. Mlki
Mcll d istisna deyil. Onun bir sra fsillri Rusiya Mlki Mcllsinin
hrfi trcmsidir. lbtt, Rusiyann hquq sistemi biz ox yaxndr v bu
baxmdan Rusiya tcrbsin mracit etmk lazmdr. Lakin vvla Rusiya
qanunvericiliyi d qsurlardan azad deyil. Digr trfdn is mumiyytl
yalnz bir lknin tcrbsindn yararlanmaq mqsduyun deyil.
Bununla bel, konkret olaraq bizim Mlki Mclld yalnz Rusiya
tcrbsi istifad edilmyib. Onun hazrlanmasnda Almaniya Mlki Qanun-
namsinin d mhm tsiri aq-aydn grsnir. Lakin bel nticdns, Rusi-
ya Mlki Mcllsini tam trcm edib qbul etmk daha yax olard. nki
Mlki Mcllnin bzi fsillri (sasn mumi hissd) Rusiyadan, bzilri
is (sasn Xsusi hissd) Almaniyadan gtrlb. Tbii ki, nticd Mlki
Mcll sistemsiz snd evrilib, nki bu zaman ninki terminologiyalar,
mumiyytl, oxar v htta eyni msllr yanama frqli alnb.
Almaniya Mlki Qanunnamsindn gtrln fsillrin bzn bir qdr
frqli olmas hiss olunur. Lakin bunun yalnz bir sbbi var: bizim Mlki
Mcllnin hazrlanmasnda alman mtxssislri itirak ediblr. Tbii ki,
onlar Almaniya qanunvericiliyini bir qdr frqli kild z tkliflri kimi
irli srblr. Nticd Almaniya Mlki Qanunnamsindn gtrln fsillr
yalnz kompozisiya baxmndan bir qdr frqlidir. Lakin mumi mna
eynidir. sas problem is odur ki, alman mtxssislrinin tkliflri hrfi
trcm edilrk Mlki Mclly daxil edilib. Nticd Mlki Mcllnin
bir sra mddas mnasz v mntiqsiz ifadlr toplusuna evrilib.
Deyilnlr Mlki Mcllnin hazrlanmasna aid idi. Yax bs niy 13
il rzind vziyyt sasn dyimyib? Ax lkd qbul ediln mhkm
qrarlarnda n ox istinad ediln qanun mhz Mlki Mclldir. Niy bu
problemi qaldran yoxdur?
Msl burasndadr ki, zdniraq mmurlarn li il lkd normativ-
hquqi aktlarn tnqidi siyasi mxalifliy brabr tutulur. Mntiq sad v
primitivdir: parlamentin qbul etdiyi v prezidentin tsdiq etdiyi qanun nec
qsurlu ola bilr ax?! slind lkmizin siyasi mxaliftini seki qanunveri-
ciliyindn baqa he n maraqlandrmr, o da yalnz seki illrind. Bilmirik
n sbbdn xalqn maraqlarna hqiqtn biganlik, yoxsa savadszla
9
gr bizd htta mxalift d deyir ki, qanunvericiliyimizin sviyysi ox
yaxdr, lakin icras (ttbiqi) pis vziyytddir. Bu mifdir! He bir normativ-
hquqi akt Allah klam deyil, buna gr d qsurdan azad deyil. Htta n
yksk hquq elmi potensialna malik olan lklrin qanunvericiliyind d
qsurlar var. Bizd is, qeyd etdiyimiz kimi, hquq elmi v hquq mktbi
yox drcsinddir! Buna gr d qanunvericiliyimizin qsuru da az deyil.
Lakin tbii ki, publik qanunvericilik aktlarnda qsur daha azdr, nki
onlarn mlliflri htta zif olsalar da, Azrbaycan Respublikasnn
Prezidentinin Administrasiyasnda v Milli Mclisin Aparatnda salam
mntiq malik olan savadl hquqnaslar onlarn shvlrini aradan qaldra
bilirlr. Mlki qanunvericilik zr is bu mmkn deyil. Sadc savadl
olmaq v salam mntiq malik olmaq burada kifayt etmir. He ks
universal hquqnas ola bilmz. Mlki qanunvericilik aktnn hazrlanmas
uzunmddtli v oxsayl mzakirlr tlb edir. Prezidentin Administra-
siyasnn v Milli Mclisin Aparatnn hquqnaslarnn is buna fiziki
imkan atmr. Nticd Mlki Mclly dair aidiyyat dvlt orqannn
hazrlad dzli layihsi il bal alternativ fikir olmur. Hmin orqanlarn
mmurlar da z savadszln rt-basdr etmk n qanunlarn tnqidin
siyasi don geyindirirlr. Sanki Milli Mclis v ya Prezident hmin na
mmura sviyysiz qanun layihsi hazrlama taprb. ksin, hquqi dvlt
quran lk rhbrliyi iqtisadi rifahda v investisiyalarda maraqldr. Bunun
n is tkmil mlki qanunvericilik tlb olunur.
Tbii ki, dvlt orqanlar Mlki Mclly dzli layihlrini srf
publik maraqlar rivsind hazrlayrlar. mumiyytl, Azrbaycanda hr
hans qanuna dzli bu mqsdl edilir. Hr hans qanun layihsinin yax
mnada yiysi var v bu da normal haldr. Mlki Mcllnin is bel
yiysi yoxdur v mhz buna gr d onun sviyysi aadr. tn 13 il
rzind Mlki Mclly ediln dzlilr d sasn mhz hr hans dvlt
orqannn maraqlarndan irli glmidir: msln, qiymtli kazlar zr
Azrbaycan Respublikasnn Qiymtli Kazlar zr Dvlt Komitsinin,
sorta mqavilsi zr Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyinin v
s. lbtt, onlarn dzlilrind d myyn qsurlar var, lakin mnasz v
mntiqsiz mddalar yoxdur. Onlarn qsurlu mddalar il mbahis etmk
olar, hquqi tnqidl x etmk olar, amma hr bir halda uza ikinci df
oxuyandan sonra mnasn baa dmk olar.
Mlki Mcllnin publik maraq olmayan mddalarna is he bir
dzli edilmir, nki maraql dvlt orqan yoxdur. Bu kitabda rhi veriln
9 fsil d sasn mhz bel mddalara aiddir. nki hmin fsillr sasn
srf zl xarakter dayan ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi
mqavillrin hsr olunur. Dzdr, onlarn tnzimind bzn yersiz
imperativ normalardan da istifad olunur. Bu da Mcllmizin qsurlarndan
10
biridir: onun trkibind he 300 dispozitiv hquq normas yoxdur. Sanki
Mlki Mcll zl deyil, publik hququn mnbyidir.
Mlum olduu kimi, mlki-hquqi mqavillr qrupa blnr: 1)
mlakn verilmsi bard mqavillr; 2) ilrin grlmsi bard
mqavillr; 3) xidmtlrin gstrilmsi bard mqavillr. Bellikl, bu
kitab son iki qrupa aiddir. lrin grlmsi il xidmtlrin gstrilmsinin
frqi ndn ibartdir? lrin grlmsi zr tqdim ediln ntic mtlq
olaraq maddi xarakterli olmal (maddi ntic), yni istniln yann
hazrlanmas v ya emal, yaxud ya zrind hr hans digr myin
grlmsini nzrd tutmaldr. ks halda, shbt idn deyil, xidmtdn
gedir. z nvbsind xidmtlrin gstrilmsi mqavillri zr ntic (ideal
ntic) ola da bilr, olmaya da bilr.
slind, ilrin grlmsin dair yalnz bir mqavil nv var podrat.
Buna gr d hmin mqavilnin i v ya gtrk i, yaxud ilrin
grlmsi adlandrlmas daha yax olard. Xidmtlrin gstrilmsin
gldikd is demk lazmdr ki, bu tip mqavilnin nv oxdur. Htta Mlki
Mcllnin znd d onlarn hamsn nzrd tutmaq qeyri-mmkndr. Bu
kitabda xidmtlrin gstrilmsi zr Mlki Mcll il tnzimlnn nisbtn
daha hmiyytli olan 8 mqavily dair rh verilir. Onlarn drd
(brokerlik, ticart nmayndliyi (agentliyi), kommersiya konsessiyas v
turist xidmtlrinin gstrilmsi) qanunvericiliyimizd ilk df tnzimlnir.
Onlarn beinin adnn frqli olmas yax olard: taprq vzin vkalt,
brokerlik vzin maklerlik, ticart nmayndsi (agent) vzin
kommersiya agentliyi, kommersiya konsessiyas vzin distribtorluq,
saxlama vzin mant. Hr bir mqavilnin z predmeti olsa da,
onlarn n tapr, ticart nmayndliyini (agentliyini) v komissiyan
vahid qrupa (zg ilrinin aparlmas meyar zr) aid etmk olar. Nzri
baxmdan onlarn d tmsililik mnasibtlrini tnzimlyir.
Kitabdak Mlki Mcllnin 9 fslinin hr bir maddsinin rhi bnd-
bnd verilmidir. Bu zaman oxucunun iini asanladrmaq n rh ediln
bndl bal olan Mlki Mcllnin digr madd v bndlrin dair qarlql
istinadlar verilmidir. lk df bu metoddan Alq-satq: Mlki Mcllnin
Kommentariyas kitabnda (Elin Qarabalov, krm Hsnov, Bak,
Aberon nriyyat, 2007) istifad edilmidir. Hr fslin vvlind giri
xarakterli geni thlil aparlr. Bu thlil srf nzri xarakter damr, mhm
praktiki hmiyyt d ksb edir. nki kitabdak mqavil nvlrinin htta
anlay v predmeti d birmnal deyil v burada bzi qarqlq mvcuddur.
Bndlrin rhi zaman biz mmkn qdr tfrratl olmaa alm, ninki
Mlki Mcllnin, mumiyytl qanunvericiliyin sistemli fenomen olmasn
rhbr tutmuuq. Buna gr d rh zaman hm Mlki Mcllnin digr
mddalarna, hm d baqa qanunvericilik aktlarna istinad verilir.
11
rh zaman digr lklrl mqayisd sasn biziml birg
kontinental (roman-alman) hquq sistemin aid olan Fransa, Almaniya,
sver v Rusiya qanunvericiliyindn v tcrbsindn istifad olunur (lakin
bu o demk deyil ki, rh zaman ingilis-amerikan hquq sistemin mracit
olunmur). Bu da tsadfi deyil: ilk lknin mlki qanunvericiliyi
mumbri hmiyyt malikdir. Rusiya tcrbsi is tarixi-hquqi ballq
kontekstind bizim n hmiyytlidir. n sas is bizim Mlki Mcllnin
hazrlanmas zaman da mhz bu lklrin qanunvericiliyindn istifad
olunub. Qeyd edildiyi kimi, Mcllmizin dili bir ox hallarda ar, bzn is
mumiyytl baa dln deyil. Bu baxmdan rh ediln bndd ifad
ediln fikirlrin mnas (qanunvericinin niyyti) bzn onun trcm edildiyi
xarici qanunvericilik aktndan (xsusi il bu Almaniya Mlki Qanunnamsin
aiddir) daha yax blli olur.
Bu kitaba ehtiyac varm? Ax Azrbaycanda yerli hquqi kitablara
maraq azdr. Gizli deyil ki, onlarn byk ksriyyti xarici (sasn rus)
dildn trcmdn baqa bir ey deyil v milli qanunvericiliyimiz az
aidiyyat var. Tbii ki, bu halda oxucu haql olaraq orijinal oxumaa stnlk
verir. Htta rh v ya kommentariya ad il yazlan kitablarn da
mtnindn adtn onlarn drslik v ya monoqrafiya olmas mlum olur.
Qanunvericiliyin hqiqi kommentariyas olan kitablarn ksriyyti is ox
qsa rhlrl kifaytlnir (ksr hallarda rh ediln mddan mllifin z
szlri il izah etmsi il). Halbuki, qanunvericiliyimiz xeyli mrkkblib.
Buna gr d tcrb n onun drin v trafl rhi gnn tlbidir. Baqa
szl, Azrbaycanda milli qanunvericiliy saslanan hquqi dbiyyat
sahsind tlb var, mhz adekvat tklif yoxdur! Bu kitabdak fsillrin
tcrb n hmiyyti is olduqca bykdr.
Bizim tcrbd ox zaman mqavillr sadc mqavil v ya uza
xidmt mqavilsi ya xidmtlrin gstrilmsi mqavilsi (htta ilrin
grlmsini nzrd tutsa da) adlanr. Bzn ona gr ki, mqavilni trtib
ednlr ninki bizim Mlki Mcllni, mumiyytl, mlki hquq
nzriyysini d zif bilirlr. Bzn is mqavilnin trtibatlar ingilis-
amerikan hquq sisteminin yanamasn yamslayrlar: uzun-uzad trafl
mqavillr trtib edrk sifarii (mtri, rhbrlik) qarsnda z
hmiyytlrini iirdirlr v mqavilnin tfsirini bd ayaqda mhkmnin
hdsin buraxrlar. Lakin slind onlar bununla canlarn qurtarmrlar. nki
mhkm hmin mqavillri hququn mumi prinsiplri v mqavilnin
mtni il yana Mlki Mcllnin konkret mddalar sasnda tfsir edir.
Mhkm hr hans mqavilnin modelini ilk nvbd Mlki Mclld
axtarr v nsrlrin (o cmldn qarq mqavily dair) uyun onun
mddalarn ttbiq edir. Buna gr d bizim Mlki Mcllnin mddalar
aktualdr v onlardan qamaq mmkn deyil. Qane etmirs,
12
tkmilldirilmsi mslsini qaldrmaq lazmdr. Baqalarnn yad hquqi
sistem rivsind hazrlad standart mqavillri sifariiy z mhsulu
kimi sryb ingilis-amerikan hquq sisteminin nfuzu arxasnda gizlnmk
is pekarszlqdr. z qanunvericiliyimizi bilmk v ttbiq etmk lazmdr!
Bu kitab lbtt ki, yalnz bir xsin mlahizlridir v n az buna gr
subyektivdir v bhsiz ki, qsur v shvlrdn azad deyil. Buna gr d
mllif [email protected] nvanna gndriln, yaxud baqa yolla, o
cmldn drc edilmkl bildiriln hr bir irad v tklif gr qabaqcadan z
drin minntdarln bildirir v bunu etmyinizi xahi edir. Unutmayn ki,
Sizin ryiniz hquqi dvlt quran Vtnimiz, btn xalqmza lazmdr. n
az ona gr ki, Mlki Mcll kimi hmiyytli snd gr xcalt
kmyk. Ax bizim he Napoleon kimi 40 qlbmiz d yoxdur. He
olmasa yax Mlki Mcllmiz olsun!
mailto:[email protected]
13
39-cu fsil. PODRAT
1. Mlum olduu kimi, mlki-hquqi mqavillr qrupa blnr: 1)
mlakn verilmsi bard mqavillr; 2) ilrin grlmsi bard mqavi-
llr; 3) xidmtlrin gstrilmsi bard mqavillr. Bu tsnifat Azrbaycan
Respublikasnn mcvud mlki qanunvericiliyind d z ksini tapmdr.
Bel ki, msln, Azrbaycan Respublikasnn Mlki Mcllsinin
(bundan sonra MM-nin) 402.1-ci maddsind (lkin mqavil) qeyd olunur
ki, ilkin mqavily gr trflr hmin mqavild nzrd tutulmu
rtlrl mlakn verilmsi, ilrin grlmsi v ya xidmtlrin gstrilmsi
bard glckd mqavil (sas mqavil) balama hdlrin gtrrlr.
Nzr alsaq ki, mahiyyt etibar il ilkin mqavil glckd balanacaq hr
hans mqavily aid ola bilr, btn mqavillrin qrupdan birin daxil
olmas tsdiqlnir. MM-nin digr maddlrind d bu yanamann ahidi
oluruq: 13 (Sahibkarlq faliyyti), 385 (hdlik anlay), 398.3
(Qiymt), 451 (hdliyin borclunun hesabna icras), 870.1 (Rentann
formas v miqdar), 1206 (Vsiyyt taprnn predmeti) v s.
Szgedn tsnifat yalnz mlki qanunvericilikd deyil, qanunvericili-
yin digr sahlrind d tsbit edilmidir: msln, Azrbaycan Respublika-
snn Vergi Mcllsi (13.2.16.3, 14, 159-c maddlr v s.), stehlaklarn
hquqlarnn mdafisi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu (1-ci
madd), Lotereyalar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu (2.0.2,
2.0.12 v 3.1-ci maddlr) v s.
Bununla bel, hr hans mqavilnin myyn qrupa aid edilmsi
problem doura bilr. Shbt yalnz qarq mqavildn (MM-nin 390.4-c
maddsi), yni mxtlif mqavillrin nsrlrini hat edn mqavildn
getmir. nki bu halda trflrin razlamasndan v ya qarq mqavilnin
mahiyytindn ayr hal irli glmirs, qarq mqavil zr trflrin mnasi-
btlrin qarq mqavild nsrlri olan mqavillr dair qaydalar
mvafiq hisslrd ttbiq edilir. Tbii ki, bir mqavil rivsind mxtlif
mahiyytli hquqi mnasibtlr mvcuddursa, hr birin aidiyyat hquq
normalarnn ttbiqi he bir problem yaratmr.
sas problem douran is konkret hquqi mnasibt hans mqa-
vily dair qaydalarn ttbiq edilmsinin myynldirilmsind tinliyin
yaranmasdr. Mlum olduu kimi, hr bir tsnifat, hr hans blg nisbidir.
Buna gr d tcrbd el mqavily rast glmk olar ki, onun sasnda
yaranan mnasibt eyni zamanda bir ne mqavilnin nsrlrin uyun ola
bilr. Msln, bzn podrat v alq-satq mqavillrini ayrmaq tin ola
bilr (bu msly biz hl toxunacaq).
14
Bununla bel, nzri baxmdan mlakn verilmsi bard mqavillr
qrupuna daxil olan mqavillri eynildirmk nisbtn asandr. nki MM-
nin 135.2-ci maddsind (ya hququnun obyektlri) mlki hquq
mnasibtlrinin obyekti kimi mlakn trifi verilmidir: istniln yalarn v
qeyri-maddi mlak nemtlrinin toplusu.
2. Daha ciddi problem is ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi
bard mqavillrin frqlndirilmsinddir. mlakn verilmsi bard m-
qavillrdn frqli olaraq, ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi ba-
rd mqavillrin predmeti mlak deyil, hr hans faliyytdir. Sad desk,
bu mqavillr zr borclu kreditora n is vermli deyil, onun n n is
etmlidir. Buna gr d mqavil predmeti olan bu faliyytin hans hallarda
i, hans hallarda is xidmt olmas problemin mzidir. Tbii ki, mitd v
blk d htta filoloji baxmdan bu terminlrin ciddi frqi yoxdur. grn
xidmt gstrir, xidmt gstrn is i grr. Lakin mslnin hquqi ts-
nifatla bal olmas v bu tsnifatn srf nzri deyil, hm d real praktiki h-
miyyt damas i v xidmt arasnda frqin myyn edilmsini zruri edir.
mlakdan frqli olaraq, i v xidmtin trifi MM-d verilmyib. Digr
normativ-hquqi aktlarda da onlarn birmnal anlaylar mvcud deyil. Bel
ki, msln, Dvlt satnalmalar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanununun 1-ci maddsind ilr dedikd binann, qurunun v ya obyektin
layihldirilmsi, tikintisi, yenidn qurulmas, sklmsi, tmiri, o cmldn
tikinti meydanasnn hazrlanmas, avadanln qurulmas, inaat,
quradrma, tamamlama v ya torpaq ilri, habel bunlarla laqdar qazma,
geodeziya, elmi-konstruktor, geoloji kfiyyat, peykdn kili, nr v ap
ilri, seysmik tdqiqat v satnalma mqavilsin sasn digr ilr,
xidmtlr dedikd is mallardan v ilrdn baqa hr hans digr satnalma
predmeti baa dlr. Grndy kimi, burada i v xidmti biri-birindn
frqlndirn meyar myyn edilmmidir. Buna gr d borclunun hr hans
hrktini i hesab etmk olar. Tsadfi deyil ki, el hmin maddd ilri
grn v xidmtlri gstrn eyni terminl (podrat) adlandrlr.
Bu fslin rhi zaman biz Azrbaycan Respublikasnn qanunveri-
ciliyind i v xidmtlr arasnda hquqi frqin myyn edilmmsi hallarn
bir daha vurulayacaq v bunun trtdiyi hquqi problemlr toxunacaq.
3. Qeyd etmk lazmdr ki, i v xidmtin frqi problemi xarici
lklrd d mvcuddur. Dzdr, ingilis-amerikan hquq sistemind bu
problem aktual deyil, nki presedent hququna syknn bu sistemd mlki
hquqi mnasibtlr, bir qayda olaraq, ox tfrratl mqavillrl (msln,
xsi kiray mqavilsi contract of work and labour, tikinti podrat
mqavilsi building contract, construction contract) tnzimlnir. Bu
lklrd mqavilnin rolu olduqca hmiyytlidir. Buna gr d onlarda
15
mvafiq tkilatlar (Birlmi Mqavil Tribunal Joint Contract Tribunal,
Tikinti mhndislri nstitutu Institute of Civil Engineers v s.) trfindn
hazrlanm nmunvi mqavillr xsusi nm verilir.
Bu hquq sistemi qrupuna daxil olan bzi lklrd is mqavillrin
ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsin blnmsi etiraf edils d,
bunun he bir hquqi nticsi nzr arpmr v qanunvericilikd hr iki nv
aid olan mqavillr eyni cr tnzimlnir. Msln, Kanadann Kvebek
yaltinin Mlki Mcllsinin beinci kitabnn ikinci hisssinin 8-ci fsli
Podrat v ya xidmtlr haqqnda mqavil adlanr v hr iki nv mqavilni
identik qaydada tnzimlyir.
Amma kontinental (roman-alman) hquq sistemi qrupuna daxil olan
lklrd bu msl aktualdr. V bunun da tarixi kklri var. Mlumdur ki,
kontinental hquq sistemi Roma hququnun nnlrin syknir. Roma
hququnun mqavillr sistemind kiray mqavilsi (locatio conductio)
xsusi yer tuturdu v nv blnrd: 1) locatio conductio rei (ya
kiraysi); 2) locatio conductio operis (i kiraysi) v 3) locatio conductio
operarum (xidmt kiraysi). Hr mqavil nvn birldirn amil nyin
is vzli qaydada tqdim edilmsi, frqlndirici amil is tqdim edilnin
mahiyyti idi. ya kiraysi mqavilsin gr hr hans danar v ya
danmaz ya, i kiraysi mqavilsin gr iqtisadi nticsin (opus)
tminat veriln hr hans mk, xidmt kiraysi mqavilsin gr is iqtisadi
nticsin tminat verilmyn hr hans mk tqdim edilmli idi.
Bellikl d, gr xidmt kiraysi mqavilsi zr sifarii tkc
tqdim ediln mkl kifaytlnirdi is, i kiraysi mqavilsi zr hm d
tqdim ediln myin nticsind maraql idi. Digr trfdn is xidmt
kiraysi mqavilsi bilavasit sifariinin rhbrliyi il icra edilirdi is, i
kiraysi mqavilsi ii trfindn srbst kild icra edilirdi v buna gr d
btn risklri z dayrd. Bellikl d xidmt kiraysi mqavilsi masir
mk mqavilsinin, i kiraysi mqavilsi is ada podrat mqavilsinin
tmlini tkil edirdi.
4. Bununla bel, hazrda mvcud olan digr mqavillrin i v ya xid-
mt mqavilsi olmas mslsi ayr-ayr lklrd frqli cr hll olunur.
Burada balca meyar i mqavilsi zr tqdim edilmli olan nticnin maddi,
yaxud qeyri-maddi xarakterli olmasndan asldr. gr tqdim ediln ntic
mtlq maddi olmaldrsa, onda podrat mqavilsindn baqa digr i
mqavilsin yer yoxdur v bellikl d btn digr mqavillr xidmt mqa-
vilsi hesab olunmaldr. Bel olduu tqdird, dilimiz yad olan rus mnli
podrat szn d he bir ehtiyac yoxdur v rh ediln fsil el birbaa
v ya Gtrk i, yaxud lrin grlmsi adlandrla bilr. ksin, gr
tqdim ediln ntic qeyri-maddi d ola bilrs, nticsin tminat veriln
16
btn digr mqavillr d i mqavilsi hesab olunmaldr. Bu halda nnni
pozmamaq namin podrat szn saxlamaq daha mqsduyundur.
Bu fslin rhi zaman biz bu msl zrind d xsusi olaraq
dayanacaq, nki htta podrat mqavilsinin z zr tqdim ediln
nticnin maddi, yaxud qeyri-maddi xarakterli olmas mslsi mbahislidir.
Bu is problemi daha da qlizldirir v haql sual dourur Podrat ndir?
lrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi mqavillrinin
frqlndirilmsi, o cmldn podrat mqavilsinin dqiq anlaynn myyn
edilmsi srf nzri problem deyil v bir ox hallarda mhm praktiki
hmiyyt dayr. Bel ki, msln, MM-nin 776-c maddsi (Bax hmin
maddnin rhin) podrat mqavilsi zr xsusi iddia mddtlri v onlarn
axm qaydasn myyn edir. Bunun konkret praktiki hmiyyti balanm
mqavily mumi iddia mddtlrinin (MM-nin 373.2-ci maddsin uyun),
yoxsa podrat mqavilsi n myyn ediln xsusi iddia mddtlrinin
ttbiqi mslsinin nec hll olunmasndan ibartdir.
Btvlkd ilrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi zr
mqavillrin frqlndirilmsi msuliyyt mslsi il d baldr v buna
gr ox vacibdir. Bel ki, msln, MM-nin 1099-cu maddsin sasn
hquqi v ya fiziki xs z iisinin trtdiyi mlki hquq pozuntusu (delikt)
n msuliyyt dayr v mk (qulluq, mnsb) vziflrinin icras zaman
iisinin vurduu zrrin vzini dmlidir. Burada ii dedikd mk
mqavilsi v mlki hquq mqavilsi zr i grn fiziki xs nzrd
tutulur v bellikl d xidmt gstrn xsin vurduu zrr toxunulmur. Bu
is zrr vuran trfin balanlan mqavilnin xidmt mqavilsi olmasnn
iddia edilmsind maraql edir.
Podrat mqavilsinin digr mqavillrdn dqiq frqlnidirlmsi
xarici elementli mlki hquqi mnasibtlr ttbiq olunmal hquq
normalarnn myynldirilmsi n d ox vacibdir. Beynlxalq xsusi
hquq haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 25.1.6-c
maddsin sasn podrat mqavilsi trflri arasnda hmin mqavily
ttbiq edilmli hquq bard razlq olmad halda, mqavily podratnn
tsis olunduu, yaad v ya sasn faliyyt gstrdiyi lknin hququ
ttbiq edilir. Hmin Qanunun 25.2.2-ci maddsin gr is tikinti podrat
mqavillrin bel faliyytin hyata keirildiyi v ya mqavil il nzrd
tutulan nticlrin yarand lknin hququ ttbiq edilir.
Gstrilnlrl brabr qeyd etmk lazmdr ki, ilr istehlak n
grldkd v ya xidmtlr istehlakya gstrildikd, yaranan hquqi
mnasibtlr eyni il stehlaklarn hquqlarnn mdafisi haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn Qanunu ttbiq edilir. Hmin Qanunun 1-ci
maddsin gr istehlak xsi tlbatn dmk mqsdi il mal, i v
xidmtlrdn istifad edn, onlar alan, sifari vern, yaxud almaq v ya
17
sifari vermk niyyti olan xsdir. Bununla yana Azrbaycan Respublikas
Nazirlr Kabinetinin 15 aprel 1998-ci il tarixli 80 sayl Qrar il tsdiq
edilmi Azrbaycan Respublikasnda ticart, mit v digr nv xidmt (i
grlmsi, xidmt gstrilmsi) Qaydalarnn tlblri d gzlnilmlidir.
5. rh ediln fsild Almaniya Mlki Qanunnamsinin (yeddinci fsil
Podrat mqavilsi v oxar mqavillr) tsiri hiss olunur. Bununla bel
btvlkd rh ediln fsil he bir xarici lknin mlki qanunvericiliyini
tkrarlamr. mumiyytl, bu, tqdirlayiqdir: milli qanunvericilik aktlarnn
hazrlanmas zaman xarici tcrb thlil edilmli v nticd mlliflr yerli
nn v rait uyun tkmil sndi ortaya qoymaldrlar. Amma tssfl
qeyd etmk lazmdr ki, rh olunan fsild tsbit edilmi xarici
qanunvericilik aktlarnn mddalar sasn Azrbaycan Respublikasnn
qanunvericiliyin uyun deyil, fslin mlliflrinin z mlahizsinin bhrsi
olan normalar is lav suallar yaradr. Btvlkd is fslin z sistemsiz
(maddlr mntiq ardcll il dzlmyib) v boluqlarla doludur.
Buna gr d mlliflr podrat mqavilsini tnzimlyn tkmil fsil
hazrlaya bilmirdilrs, btvlkd hr hans bir xarici dvltin mlki
qanunvericiliyini sas gtrsydilr, daha yax olard. Bu baxmdan tarixi-
hquqi nnlri nzr alaraq, Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsindn
(37-38-ci fsillr: Podrat v Elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v
texnoloji ilrin grlmsi) istifad mqsduyun idi.
Mlum olduu kimi, mvcud MM qvvy minndk qvvd
Azrbaycan SSR-nin 1964-c il 11 sentyabr tarixli Mlki Mcllsi idi. Hmin
Mclld podrata iki fsil hsr edilmidi: Podrat (31) v sasl tikintid
podrat (32). Mcvud MM-d sasl tikintid podrat tnzimlnms d,
Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun 1994-c il tarixli 228
sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat mqavillri haqqnda
Qaydalar hl d mvcuddur. Beynlxalq xsusi hquq haqqnda
Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 25.2.2-ci maddsind d tikinti
podrat mqavilsi xatrlanr. Tbii ki, podratn bu nv olduqca vacibdir v
xsusi hquqi tnzimi labddr. Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsinin
37-ci fslinin (Podrat) 3-c paraqraf (Tikinti podrat) btvlkd bu
msly hsr olunub. Buna gr d tikinti podratnn tnzimin ehtiyac
varsa, niy d biz n yaxn hquq sisteminin tcrbsindn istifad etmyk?
Yeri glmikn, Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsind podratn
digr nvlri d tnzimlnmidir v orada istifad olunan terminologiya
Azrbaycan Respublikasnn digr normativ-hquqi aktlarnda istifad olunur.
Msln, Kommersiya sirri haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanununun 15.1-ci maddsind elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v
texnoloji ilrin yerin yetirilmsi mqavillri xatrlanr. Qeyd edildiyi
18
kimi, Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsinin 37-ci fsli Podrat, 38-ci
fsli is mhz Elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilrin
grlmsi adlanr. Kommersiya sirri haqqnda Azrbaycan Respub-
likasnn Qanununun 15.2-ci maddsi is podrat mqavilsinin adn kir.
Nticd hmin Qanunun 15-ci maddsi nou-hauya dair hquqlarla bal
podrat mqavilsi v elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilrin
yerin yetirilmsi mqavillri n frqli hquqi rejim myynldirir,
halbuki Rusiya Federasiyasnn qanunvericiliyindn frqli olaraq, bizim
qanunvericilik hmin mqavillri biri-birindn ayrmr.
Bellikl, bzi normativ-hquqi aktlarmzn mlliflri terminolo-
giyalarn dqiqliyin varmadan Rusiya Federasiyasnn qanunvericiliyindn
istifad etmkdn kinmirlr. Nticd is qanunvericiliyimizd prakn-
dlik v ziddiyytlr yaranr.
Tbii ki, Rusiya Federasiyasnn qanunvericilind d oxlu problemlr
mvcuddur. Qanunvericiliyind problem olmayan lk yoxdur. Lakin
Rusiyada normativ-hquqi aktlar, bizdn frqli olaraq, elmi saslarla v uzun
mddt rzind hazrlanr. Qanunvericiliyin hazrlanmasna bu cr yanaan
lklrin hququ daha sistemli olur. Buna gr d milli normativ-hquqi
aktlarn hazrlanmas zaman hmin lklrin qanunvericilindn geni istifad
edilmli, sonradan is hmin aktlar yerli tcrbnin tlblrin uyun
tkmilldirilmlidir. Msln, MM-nin 51-53-c fsillri (Bank manti,
Bank hesab v Mlki dvriyynin itiraklar arasnda hesablamalar)
btvlkd Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsindn (44-46-c fsillr)
gtrlmd. Lakin hazrda hmin fsillr biz bir sra dzlilr etmiik v
nticd onlar htta Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsind olan
fsillrdn daha tkmildir.
Bellikl d, sistemsiz v sliqsiz kild hazrlanan rh ediln
fsild xeyli qsurlar mvcuddur. Hmin qsurlar geni rh edilckdir.
Yekunda onu da qeyd edk ki, rh ediln fsildn 761-ci madd
xarlmdr. Hmin maddnin mddas MM-nin 760-c maddsin (Bax
hmin maddnin rhin) daxil edilmidir.
Madd 752. Podrat mqavilsi
752.1. Podrat mqavilsin gr podrat mqavild nzrd
tutulan ii icra etmyi, sifarii is podratya razladrlm muzd
dmyi hdsin gtrr.
752.2. gr podratda hr hans mmulatn hazrlanmas nzrd
tutularsa v podrat onu znn ld etdiyi materiallardan hazrlayarsa,
hazrlanm mmulata mlkiyyti sifariiy verir. gr vz ediln ya
hazrlanmdrsa, alq-satq qaydalar ttbiq edilir.
19
752.3. Podratla bal smetann trtibi, gr razlamada ayr
qayda myynldirilmyibs, dnilmir.
1. rh ediln madd btvlkd podrat mqavilsinin anlayn
vermy chd ets d, bu chd uursuz alnm v nticd podrat
mqavilsinin nsrlri tam hat olunmamdr. Msln, podrat
mqavilsinin balanmas, mddti v digr msllr ninki rh ediln
maddd, mumiyytl, rh ediln fsild tsbit olunmamdr. Buna gr d
hmin msllr zrind ayrca dayanmaq zruridir.
2. Podrat mqavilsi hm ifahi, hm d yazl (sad v ya notarial)
formada balanla bilr. Bununla bel, mit podrat mqavillri istisna
olmaqla, podrat mqavillrinin ksriyyti yazl formada balanlr.
Sifarii dvlt qurumudursa, podrat mqavilsi yazl formada
balanmaldr. Hmin mqavilnin nmunsi Azrbaycan Respublikas
Nazirlr Kabinetinin 28 fevral 2003-c il tarixli 34 sayl Mallar (ilr v
xidmtlr) zr satnalma mqavilsinin nmunsinin tsdiq edilmsi
haqqnda Qrar il tsdiq edilmidir.
Tikinti ilrinin grlmsi il bal podrat mqavilsi d yazl
formada balanmaldr. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun
1994-c il tarixli 228 sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat
mqavillri haqqnda Qaydalarn 3.1-ci bndi hmin mqavily dair
konkret tlblr myyn edir: podrat mqavilsinin trkibi onun ayrlmaz
hisssi saylan lav sazilr, qomalar, cizgilr (ertyojlar), tsnifatlar,
smetalar, razlama protokollar, cdvllr v s. daxil olmaqla, btn snd v
materiallarn siyahsndan ibart olur. Mqavilnin mtnind sifariinin
tapr (ilrin siyahs, obyektin tsviri) mumi kild rh edilir v
mqavil qomalarnda aadak kimi xrdalanr:
1) sifarii v podratnn rekvizitlri v tam adlar;
2) mqavilnin dyri;
3) ilrin balanma v qurtarma mddti;
4) dm v hesablamann qayda v rtlri;
5) trflrin hdliklri;
6) ilrin grlmsi;
7) ilrin thvili v qbulu;
8) ilrin v materiallarn keyfiyytin nzart;
9) zmant v tminat;
10) gtrln hdliklrin yerin yetirilmsind trflrin msuliyyt
drcsi;
11) mqavilnin pozulmas rtlri v qaydalar;
12) baqa rtlr.
20
Qaydalara tikinti n podrat mqavilsinin nmunsi d lav
edilmidir.
3. Podrat mqavilsi, bir qayda olaraq, sifariinin tbbs il
balanr. Bu zaman sifarii dvlt qurumudursa, podrat mqavilsi Dvlt
satnalmalar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa uyun
balanmaldr (msln, tenderin keirilmsi v s.).
Tikinti ilrinin grlmsi n podrat mqavilsinin balanmas n
aparlan mqavilqaba ilr dair Azrbaycan Respublikas Nazirlr
Kabinetinin 7 iyun 1994-c il tarixli 228 sayl Qrar il tsdiq edilmi
sasl tikintid podrat mqavillri haqqnda Qaydalarn 2-ci bndi ox
srt imperativ normalar myyn etmidir. Bel ki, podrat olmaq iddiasnda
olanlar, btn potensial sifariilr z ixtisaslama sviyysi, maliyy,
istehsal v maddi imkanlar haqqnda mlumatlar gndrmlidirlr (htta
sifarii hmin mlumatlar tlb etms bel). Mlumatlarn trkibin
aadaklar daxil olmaldr:
1) tkilatn yaranma v inkiaf tarixinin qsa xlassi;
2) tkilatn yeri v strukturu;
3) iilrin say v onlarn ixtisas sviyylri;
4) tkilatn yerin yetirdiyi ilrin nv, hcmi v imkanlar;
5) tkilatn xsusil yax yerin yetirdiyi ilrin v xidmtlrin ad;
6) bu v ya digr tikinti faliyyti nvn gr lisenziyann olmas,
onun mddti v kim trfindn verilmsi;
7) son ild dvlt v digr sifariilr n tkilat trfindn
yerin yetirilmi sas obyektlrin siyahs;
8) maliyy vziyyti;
9) tkilat trfindn yaxn 2-3 ild yerin yetiril bilck ilrin
maksimum v minimum hcmlri (dyr ifadsind).
Bel mlumatlar sifariiy, ona mnasib olan podratlarn
seilmsin v glck podrat mqavillrinin balanmasna imkan verir.
Sifarii, obyektin (mssisnin, binann, qurunun v ya onlarn
nvblrinin) tikintisinin qiymtinin tyin olunmas metodlarndan asl
olaraq, sasl tikinti n podrat mqavilsinin tipini v onun balanmas
qaydalarn myyn edir.
Podrat seildikdn sonra, mqavil hazrlanan dvrd trflr ilkin
mqavil balaya bilrlr. lkin mqavil balandqdan sonra podrat z
istehsalat-tsrrfat faliyytinin planladrlmas, i proqramnn tkili,
layih-smeta sndlrinin sifarii texnoloji-tkilati layihlrin hazrlanmas
v s. ilri gr bilr, hminin mvafiq material v avadanlqlar sifari ed
bilr. lkin mqavily aadaklar daxil edilir:
21
1) sifariinin, podratnn v ehtimal olunan subpodrat tkilatlarn
adlar;
2) obyektin ad v onun haqqnda sas mlumatlar (iin hcmi,
qiymti, tikintinin tikilib baa glmsinin txmini mddti);
3) layih-smeta sndlrinin v podrat mqavilsinin balanmasna
lazm olan sndlrin trkibi, hcmi v tqdim edilmsi vaxt;
4) tikinti n ayrlan meydanann hazrl haqqnda mlumat v
meydanann azad olunmas rtlri;
5) tikintinin avadanlq, material v mmulatlarla tmin olunmas
qaydalar:
6) podrat mqavilsinin balanmasnn vaxt v qaydalar, ilkin
mqavilnin pozulmasnda trflrin msuliyyt drclri.
lkin mqavil podratya z partnyorlar il d bel mqavillr
balamasna imkan verir. Svdlmnin pozula bilcyi halda, ilkin
mqavild nzrd tutulmu mlki msuliyyt tdbirlri, trflrin
mnafelrini qorumaq v planladrmaq n tminat yaradr.
4. Podrat mqavilsi onun znd nzrd tutulan mddt rzind icra
edilmlidir. Podrat mqavilsind iin hm balanma, hm d bitm tarixlri
gstril bilr. Podrat mqavilsind iin grlmsi mddti nzrd
tutulmadqda, podrat i sassz lngimlr olmadan drhal balamaldr
(MM-nin 427.2-ci maddsin sasn). sver hdlik Qanununun 366-c
maddsinin 1-ci abzasna gr podratnn iin icrasna gec balamas v ya ii
lng icra etmsi sifariiy mqavily xitam vermk hququnu verir.
Tbii ki, podrat mqavilsinin mddtinin hmiyyti bzi hallarda
hlledici ola bilr. gr mqavil il myyn ediln tarixdn sonra sifarii
podratn nticsind maraql deyils, podratnn msuliyyti artr. Msln,
toy gnndn sonra drzi trfindn glin paltarnn thvil verilmsinin artq
he bir mnas yoxdur. Burada podratn nticsi ninki gstriln gnd, htta
gstriln saatda tqdim edilmlidir. Mlum olduu kimi, MM-nin 427.4-c
maddsin mvafiq olaraq alabatan mddtd icra edilmmi hdliyi, elc
d icra mddti tlbetm an il myynldirilmi hdliyi borclu
kreditorun icra tlbini irli srdy gndn yeddi gn mddtind icra
etmy borcludur, bu rtl ki, MM-dn, hdliyin rtlrindn, igzar
adtlrdn v ya hdliyin mahiyytindn icran baqa mddtd hyata
keirmk vzifsi irli glmsin.
Ehtimal olunur ki, podratn nticsi mqavil mddtinin sonunda
tqdim edilmlidir. Lakin mqavil il podratn nticsinin hiss-hiss tqdim
edilmsi v dnilmsi d nzrd tutula bilr. Fransa Mlki Mcllsind
(1791-ci madd) bu hal n mvafiq prezumpsiya da myyn olunub: gr
sifarii muzdu grlm i mtnasib dyirs, podratn nticsinin
22
dnilmi hisslri sifarii trfindn yoxlanlmdr. Almaniya Mlki
Qanunnamsind (641-ci maddnin 1-ci abzas) v sver hdlik
Qanununda (372-ci maddnin 2-ci abzas) is frqli prezumpsiya tsbit
olunub: mqavil il podratn nticsinin hiss-hiss thvil verilmsi v hr
bir hissnin qiymti myyn edilibs, sifarii hr bir hissni qbul edrkn
razladrlm muzdu dmlidir.
MM-nin 428.1-ci maddsin uyun olaraq gr sifarii podratn
nticsini almaqdan zrl sbb gr imtina etmzs, podrat hdliyi
vaxtndan vvl icra ed bilr. MM-nin 428.2-ci maddsin gr is hdliyin
trflrinin sahibkarlq faliyyti il mul olmas il bal hdliyin
vaxtndan vvl icrasna yalnz hdliyin vaxtndan vvl icrasnn
mmknly hdlik rtlrind nzrd tutulduqda v ya igzar dvriyy
adtlrindn v ya hdliyin mahiyytindn irli gldikd yol verilir.
Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun 1994-c il tarixli
228 sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat mqavillri
haqqnda Qaydalarn 3.4-c bndin sasn ilrin yerin yetirilm
mddtini trflr mqavild obyektin thvil verilmsinin tqvim tarixini v
ya obyektin tikilmy balanmasndan qurtarmasna qdr olan dvrn
mddtini gstrmkl, qarlql razlama sasnda myynldirirlr.
Mqavild gstriln ilkin ilrdn (msln, sifariinin beh krmsi,
inaat meydanasnn podratya thvil vermsi v s.) n gec balanann vaxt,
tikintinin balanmas vaxt saylr.
Podrat mqavilsind obyektin tikilmy balanmasndan baa
atmasna qdrki dvr dqiq gstrilir.
Trflrin razladrd tikinti ilrinin yerin yetirilm qrafikind
aralq mddtlr d nzrd tutulur. gr trflrdn biri qrafikd nzrd tu-
tulan ilr vaxtnda balamrsa v qrafik pozulursa, digr trfin mqavil-
dn imtina etmk v ona dyn zrrin dnilmsini tlb etmk hququ var.
Mqavild obyektin tikintisi mddtinin ya son hddi (msln,
obyektin inasnn mddti, balanc tarixindn tminatla istismara thvil
verilm tarixindk 24 aydan artq olmamaldr) v ya mqavild nzrd
tutulmu btn ilrin grlb baa atmasnn dqiq tarixi (msln, obyekt
tminatl istismara sentyabr aynn 1-d thvil verilmlidir) gstrilir.
Mqavild hr iki trfin razl il i snasnda ilrin grlmsi
qrafikind dyiiklik edilmsi lzumunun yaranmas rtlri d ks etdiril
bilr. lrin yerin yetirilm mddtlri gnl, on gnl, ayla v s. il
gstril bilr. Mqavild iin baa atmas vaxt, rtlri v ilrin qbulu
qaydalar gstrilir v mumi halda tikintinin faktiki olaraq baa atmas
tarixi v ya tamamlanm tikinti obyektinin istismara verilmsi n qbul
aktnn imzalanma tarixi obyektin baa atma vaxt hesab edilir. oxtrfli
podrat mqavilsind investisiya dvrlri v mrhllri zr itiraklar
23
trfindn yerin yetirilck ilrin v xidmtlrin balanmasnn v
qurtarmasnn mumi vaxtlar gstrilir.
hdliyin vaxtndan vvl yerin yetirilmsin gr podratya
sifarii trfindn vvlcdn razladrlm hvslndirici gzt v ya
mkafat nzrd tutula bilr.
752.1.
1. Podrat mqavilsinin trflri sifarii v podratdr. Sifarii v
podrat hm fiziki, hm d hquqi xslr ola bilr. Bu zaman podrat
mqavilsi il grln i lisenziyaladrlan faliyyt nvn aiddirs,
podrat mvafiq lisenziyaya v ya icazy (xsusi razla) malik olmaldr.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 2 sentyabr 2002-ci il tarixli 782 sayl
Frman il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikasnda bzi faliyyt
nvlrin xsusi razlq (lisenziya) verilmsi haqqnda Qaydalarnda
lisenziyaladrlan ilrin qti siyahs myyn edilmidir: msln, audit
ilri, da-mdn ilri, da v buruq qazmalarnn aparlmas, liftlrin
quradrlmas v tmiri, qaldrc qurularn, metallurgiya avadanlqlarnn,
tzyiq altnda ilyn qazanlarn, tutumlarn istehsal, quradrlmas v tmiri,
tikinti-quradrma ilri v s.
2. Podrat mqavilsin gr podrat mqavild nzrd tutulan ii
icra etmlidir. Tbii ki, yaranan ilk sual iin n olmasdr. Hans faliyyt
nv, n kimi mk nv podrat mqavilsi v mumiyytl mlki hquq
kontekstind i hesab edilir? Sifarii podratya nyin mqabilind
razladrlm muzdu dmyi hdsin gtrr? Sadc i grlmsi faktna
gr, yoxsa onun tqdim ediln nticsi mqabilind? gr muzd iin
nticsinin tqdim edilmsi mqabilind dnilirs, hmin ntic yalnz
maddi ola bilr, yoxsa qeyri-maddi ntic d ehtiva edilir? fsuslar olsun ki,
Almaniya Mlki Qanunnamsinin 631-ci maddsinin 1-ci bndini tkrarlayan,
lakin ndns hmin maddnin 2-ci bndin (hmin bnd gr podrat
mqavilsinin predmeti grln iin nticsidir) gz yuman rh ediln bnd
bu suallara cavab vermir. Podrat mqavilsinin tsbit ediln trifi amorf
xarakter dayr v onu digr mqavil nvlrindn frqlndirmy imkan
vermir. Buna gr d podrat mqavilsinin mahiyytini baa dmk n
hm bu fslin digr mddalarna, hm btvlkd MM-y, hm d xarici
lklrin tcrbsin mracit etmliyik.
3. MM-nin 762-766-c maddlrind (Bax hmin maddlrin rhin)
podratn nticsinin qsursuz olmasna gr podratnn msuliyyt dad
tsbit olunmudur. Eyni zamanda MM-nin 770-ci maddsind (Bax hmin
24
maddnin rhin) iin nticsinin sifarii trfindn qbul edilmsi nzrd
tutulur. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun 1994-c il tarixli
228 sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat mqavillri
haqqnda Qaydalarn 1.2-ci bndind d sifarii trfindn grlm iin th-
vil gtrlmsi nzrd tutulur. Buna gr d podrat mqavilsi zr podrat
yalnz ii icra etmli deyil, hm d hmin iin nticsini sifariiy tqdim
etmlidir.
Buna gr d rh ediln bndin aadak redaksiyada verilmsi
dzgn olard: Podrat mqavilsin gr podrat mqavild nzrd
tutulan ii icra etmyi v onun nticsini sifariiy tqdim etmyi, sifarii
is iin nticsini qbul etmyi v podratya razladrlm muzd dmyi
hdsin gtrr. Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsinin 702-ci
maddsinin 1-ci bndind mhz buna bnzr mdda tsbit edilmidir. sver
hdlik Qanununun 363-c maddsind d podrat trfindn iin
nticsinin tqdim edilmsi podrat mqavilsinin vacib nsr kimi gstrilir.
Fransa Mlki Mcllsind iin nticsinin sifariiy tqdim edilmsi
birbaa tsbit edilms d, podrat mqavilsin dair mddalarn sistemli
rhi bu nticy glmy tam sas verir.
4. Qeyd etdiyimiz kimi, rh ediln bnd Almaniya Mlki
Qanunnamsinin 631-ci maddsinin 1-ci bndini tkrarlayr. Lakin hmin
maddnin 2-ci bndin gr podrat mqavilsinin predmeti yann
hazrlanmas v ya dyidirilmsi (msln, tmiri), hminin iin grlmsi,
yaxud xidmtin gstrilmsi yolu il ld ediln hr hans digr nticdir.
Almaniyann mhkm tcrbsi bu yanaman qti prinsip kimi tsbit
etmidir. Bel ki, Almaniya Federal Mhkmsi 22 oktyabr 1981-ci il tarixli
qrar (BHGZ 82, 105) il bu prinsipi bh altna alan btn vvlki
qrarlarna zidd olaraq, nticy gr msuliyytin myyn edildiyi hr
hans mqavilni podrat kimi qiymtlndirmidir.
Bellikl, Almaniyada podrat trfindn iin nticsinin tqdim
edilmsi ninki vacib saylr, htta i v xidmt mqavillri arasnda frq
mhz bu meyara sasn aparlr. Sifarii maddi v ya qeyri-maddi
xarakterindn asl olmayaraq hr hans ntic mqabilind muzd dyirs,
nticy srf olunan mk i hesab edilir. Buna gr d Almaniyada, msln,
dama (Almaniya Mlki Qanunnamsind bu nv mqavil ayrca
gstrilmyib) v ya turist xidmtlrinin gstrilmsi (Almaniya Mlki
Qanunnamsinin 651a maddsinin 1-ci abzas) d i kimi qiymtlndirilir.
mumiyytl, bu meyara syknn mntiql mqavil nvlrinin
ksriyytini, htta banklar trfindn hyata keiriln pul krmlrini d,
ilrin grlmsin aid etmk olar.
25
5. Lakin, bildiyimiz kimi, mitd ksr mqavillrin mhz
xidmtlrin gstrilmsin aid edilmsi, htta xidmt sahsinin (sektorunun)
iqtisadiyyatn xsusi v iri blmlrindn biri kimi vurulanmasna sbb
olmudur. Bu kontekstd i v xidmt mqavillrinin frqi hr hans iqtisadi
nticnin sifariiy tqdim edilmsind deyil. Bli, ilrin grlmsi
mqavilsi zr sifariiy mtlq qaydada grln iin nticsi tqdim
edilmlidir. Xidmtlrin gstrilmsi mqavilsi zr iqtisadi nticnin
(ideal nticnin) sifariiy tqdim edilmsi vacib olmaya da bilr. Amma bu,
he d o demk deyil ki, xidmtltin gstrilmsi mqavilsind sifarii
trfindn muzdun yalnz tqdim ediln iqtisadi ntic mqabilind
dnilmsi rtlndiril bilmz. Bu baxmdan qdlrd tmsililikdn doan
xidmt xarakterli zg ilrini aparma mqavillrin (Bax MM-nin 40, 42 v
44-c fsillrinin rhin) nzr salmaq kifaytdir. Bel ki, msln, ticart
nmayndliyi (agentliyi) v komissiya mqavillri (Bax MM-nin 42 v 44-
c fsillrinin rhin) zr ticart agenti v komisyonu gstriln xidmtin
iqtisadi nticsin gr cavabdeh ola da bilr, olmaya da bilr. Tbii ki, tkc
bu meyar zr birinci halda onlarn i grmsini, ikinci halda is xidmt
gstrmsini sylmk glmli olard. Yalnz taprq mqavilsin (Bax
MM-nin 40-c fslinin rhin) gr vkalt alan gstriln xidmt zr
konkret nticnin ld olunmasna tminat vermir (Bax MM-nin 777.1-ci
maddsinin rhin). Digr xidmt mqavillri (msln, el komissiya v
ya ticart nmayndliyi (agentliyi) mqavillri) zr analoji mddann
olmamas bir daha tsdiqlyir ki, iqtisadi nticnin tqdim olunmas
meyarnn z i v xidmtin frqinin sasn tkil etmir.
Bzi xidmt mqavillri zr is ksin: xidmt gstrn sifariiy
mtlq iqtisadi nticni tqdim etmlidir. Msln, dama mqavilsi (Bax
46-c fslin rhin) xidmtlrin gstrilmsin aid olsa da, damaya gr
muzd, bir qayda olaraq, nticy gr dnilir. Bununla bel, mlumdur ki,
dama zaman daycnn tqdim etdiyi iqtisadi ntic maddi xarakter
damr. nki hmin ntic hr hans yann hazrlanmas v ya emal,
yaxud ya zrind hr hans digr myin ttbiq edilmsini nzrd tutmur
(bununla bel, msln, mebelin danmas onun hm d ylmas,
quradrlmas v yerldirilmsini d nzrd tutursa, bu, podrat
mqavilsidir v misal n Fransa Kassasiya mhkmsinin ticart ilri
zr palatasnn 20 yanvar 1998-ci il qrar hmin mnasibtlri mhz bu cr
qiymtlndirmidir). lrin grlmsi v xidmtlrin gstrilmsi
mqavillri arasndak frq d el mhz bundan ibartdir. lrin grlmsi
zr tqdim ediln ntic mtlq olaraq maddi xarakterli olmal (maddi
ntic), yni istniln yann hazrlanmas v ya emal, yaxud ya zrind
hr hans digr myin grlmsini nzrd tutmaldr. ks halda, shbt
26
idn deyil, xidmtdn gedir. z nvbsind xidmtlrin gstrilmsi
mqavillri zr ntic (ideal ntic) ola da bilr, olmaya da bilr.
MM-nin 763-766-c maddlrind (Bax hmin maddlrin rhin)
grln iin nticsinin qsurlar olduqda lav icra tlbi, qsurun sifarii
trfindn dzldilmsi, qsur nticsind mqavildn imtina v muzdun
azaldlmas msllrinin tnzimlnmsi zaman shbtin mmulatdan
(yadan) getmsi xsusi vurulanr. Baqa szl, rh ediln fsild birbaa
gstrilms d, podrat trfindn sifariiy tqdim ediln iin maddi
xarakterli olmas ehtiva edilir.
MM-nin 400.2-ci maddsind (mumi mqavil) is deyilir ki,
sahibkarlq mqsdi olmadan v ya znn zruri ehtiyaclarnn dnilmsi
n mlak v ya xidmt ld edn v ya onlardan istifad edn xsl, gr
digr trf znn sahibkarlq faliyyti hddind hrkt edirs, mqavil
balamaqdan sassz imtina edil bilmz. Grndy kimi, burada yalnz
mlakn v ya xidmtin ld edilmsi nzrd tutulur. Aydn msldir ki, iin
ld edilmsi mmkn deyil. Buna gr mlakn ld edilmsi dedikd hm d
i nticsind tqdim olunan mlak da baa dlmlidir. Bu is iin
nticsinin mtlq maddi olmas mlahizsini bir daha tsdiqlyir.
Bununla bel, MM-nin mlliflrinin d bu mntiqdn x etmlrini
sylmk d yanl olard. Bizim MM-d fundamental mntiq axtarmaq
bsdir. Etiraf etmliyik ki, bizim MM sistemsizdir. Bel ki, msln, MM-nin
436-c maddsin (hdliyin icrasnn keyfiyyti) gr gr icrann
keyfiyyti mqavild mfssl myynldirilmyibs, borclu n az orta
keyfiyytli i grmli v orta keyfiyytli ya vermlidir. Xidmtlrin
keyfiyyti ya unudulub, ya da ki, qanunverici il xidmtin yaxud blk d
htta ya il xidmtin frqini grmr. Lakin sual olunur: bu frqi grmrs,
niy vahid terminologiyadan istifad etmir?!
Dvlt satnalmalar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanununun 1-ci maddsind ilr dedikd binann, qurunun v ya obyektin
layihldirilmsi, tikintisi, yenidn qurulmas, sklmsi, tmiri, o cmldn
tikinti meydanasnn hazrlanmas, avadanln qurulmas, inaat,
quradrma, tamamlama v ya torpaq ilri, habel bunlarla laqdar qazma,
geodeziya, elmi-konstruktor, geoloji kfiyyat, peykdn kili, nr v ap
ilri, seysmik tdqiqat v satnalma mqavilsin sasn digr ilr baa
dlr. lrin mumi anlay verilms d, sadalanan faliyyt nvlrinin
hamsnn nticsi maddi xarakterlidir.
Buna gr d rh ediln bndin n optimal redaksiyas bel olmal idi:
Podrat mqavilsin gr podrat mqavild nzrd tutulan ii icra
etmyi v onun maddi nticsini sifariiy tqdim etmyi, sifarii is iin
nticsini qbul etmyi v podratya razladrlm muzd dmyi hdsin
gtrr.
27
6. Qeyd ediln tsnifat kontekstind MM-nin 777.1-ci maddsind
(Bax hmin maddnin rhin) taprq mqavilsin veriln anlay tccb
dourur: tapr hyata keirmyi hdsin gtrn xs (vkalt alan)
baqa xsin (vkalt vernin) ona taprd qdlri, ilri v ya digr
xidmtlri konkret ntic ld olunmasna tminat vermdn icra etmyi
hdsin gtrr. MM-nin 786.5 v 786.6-c maddlrind (Bax hmin
maddlrin rhin) taprq mqavilsi zr vkalt alann vkalt vern
n yalnz ilr grmsi nzrd tutulur, qd v xidmtlr is mumiyytl
unudulub. Yeri glmilkn, MM-nin taprq mqavilsin aid olan 786.5
v 786.6-c maddlrinin (Bax hmin maddlrin rhin) konstruksiyas
MM-nin podrat mqavilsin aid olan 760-c maddsini (Bax hmin maddnin
rhin) tkrarlayr v bu da z nvbsind tamamil frqli hdlik nvlrinin
oxarl haqqnda yanl tsvvr yaradr.
Taprq mqavilsinin konstruksiyas ondan ibart olmaldr ki,
vkalt alan vkalt vernin adndan v onun hesabna hr hans hquqi
hrktlri yerin yetirir (msln, Fransa Mlki Mcllsinin 1984-c
maddsi, Rusiya Federasiyasnn Mlki Mcllsinin 971-ci maddsi).
Bizim MM-d veriln anlaydan is bel xr ki, taprq mqavilsi
sasnda qd balana, i grl v xidmt gstril bilr. Demli, podrat
mqavilsi il grln il taprq mqavilsi sasnda grln iin frqi
ondan ibartdir ki, birinci halda podrat grln iin nticsin gr
msuliyyt dayr, ikinci halda is vkalt alan grln iin nticsin gr
msuliyyt damr. lbtt, konkret ntic ld olunmasna tminat
verilmyn i konstruksiyas absurddur. Digr trfdn, bu halda i v
xidmtin he bir frqi d olmur.
Buna baxmayaraq, MM-nin 777.4-c maddsi (Bax hmin maddnin
rhin) htta nzrd tutur ki, MM-y uyun olaraq mqavillrin hr hans
nvn aid olan mqavillr, o cmldn podrat mqavilsin taprq
mqavilsi haqqnda qanunvericilik yalnz subsidiar kild (lav vasit ki-
mi) ttbiq edilir. Baqa szl, taprq mqavilsinin bir nv xsusi mqavil
nv olmasn v subsidiar qaydada hr hans mqavily ttbiq edilmsini
vurulamaq chdi gstrilir. Bu is z nvbsind taprq mqavilsinin
znn bir nv rimsin rait yaradr. nki hr hans mqavily ttbiq
edil biln mqavil nv ola bilmz. Mqavil hququna dair mumi md-
dalar MM-nin mumi hisssind nzrd tutulur. Buna gr d qa-
nunvericinin mntiqini inkiaf etdirsk taprq mqavilsinin d mddalar
MM-nin hdlik hququna dair mumi mddalarnda tsbit edilmli idi.
MM-nin 777.4-c maddsindn (Bax hmin maddnin rhin) bel
xr ki, gya podrat hm d vkalt alandr v sifariinin adndan v
hesabna qdlr balaya bilr. Halbuki podrat mqavilsinin konstruksiyas
podratnn bel hquqa malik olmasn ehtiva etmir. Podrat sifarii n
28
yalnz mvafiq ilri grmlidir. Bu zaman ilrin grlmsi zn nc
xsl qdin balamasn da daxil edirs, podratya etibarnam verilmli v ya
onunla lav olaraq taprq mqavilsi balanmaldr. Mqayis n qeyd
edk ki, Fransa Kassasiya mhkmsinin 2 fevral 1965-ci il tarixli qrarnda
(JCP 1965, II 1965, 14089) msly mhz bu cr mnasibt gstrilmidir.
Podrat v taprq mqavillrinin mqayissi kontekstind nzr
almaq lazmdr ki, MM-nin 57-ci fsli (zg ilrini taprqsz aparma) il
tnzimlnn zg ilrini taprqsz aparmann da predmeti taprq mqavi-
lsinin predmetin bnzrdir. lri aparma ilrin grlmsi demk de-
yil. Burada i sznn mnas podrat mqavilsindki idn frqlidir v
mhz zgsi adndan v onun hesabna hquqi hrktlrin hyata keirilm-
sini nzrd tutur. Buna gr d MM-nin 1087.2-ci maddsin uyun olaraq
ilrin taprqsz aparlmasn sonradan sahibkar byndikd MM-nin sz-
gedn 57-ci fslinin (maddd blmnin yazlb, lakin tbii ki, bu texniki
shvdir) mddalarnn vzin taprq haqqnda mddalar ttbiq olunur.
Bnzr problemlr konsessiya mqavilsind (Bax MM-nin 43-c
fslinin rhin) d nzr arpr. Bel ki, MM-nin 802.1.3-c maddsin (Bax
hmin maddnin rhin) sasn konsessiya mqavilsind lav olaraq
konsessionerin satlm mallarn tmiri ilrini yerin yetirmsi nzrd tutula
bilr. Xatrladrq ki, MM-nin 800.1-ci maddsin (Bax hmin maddnin
rhin) gr konsessiya mqavilsinin predmetini mallarn alq-satqs zr
xidmtlr tkil edir v hmin mqavil zr ilrin grlmsini nzrd
tutulur. Tbii ki, qarq mqavil (MM-nin 390.4-c maddsi) rivsind hr
hans ilrin d grlmsi nzrd tutula bilr v bu halda hmin mnasibtlr
podrat mqavilsi haqqnda qaydalar ttbiq edilmlidir. MM-nin 802.1.3-c
maddsini (Bax hmin maddnin rhin) mhz bu cr baa dmk lazmdr.
Nhayt, MM-nin komissiya mqavilsin aid olan 815.3-c
maddsind (Bax hmin maddnin rhin) deyilir ki, komisyonunun v ya
onun ii heytinin adi ilrin yerin yetirilmsi xrclrinin v mqavily
uyun v ya komisyon muzdunun hesabna dniln digr xrclrin vzi
dnilmir. Xatrladrq ki, MM-nin 808.1-ci maddsin (Bax hmin maddnin
rhin) sasn komissiya mqavilsin gr bir trf (komisyonu) digr
trfin (komitentin) tapr il muzd mqabilind z adndan, lakin
komitentin hesabna bir v ya bir ne qd balama hdsin gtrr. Hr
hans ilrin yerin yetirilmsi burada nzrd tutulmur. Buna gr d MM-
nin 815.3-c maddsind (Bax hmin maddnin rhin) yanl
terminologiyadan istifad edilmidir.
7. gr ilrin grlmsi mtlq olaraq maddi nticnin sifariiy
tqdim edilmsini nzrd tutursa, podrat mqavilsindn baqa ilrin
grlmsin dair hr hans mqavil ola bilrmi? Xeyr, ola bilmz. lbtt,
29
tcrbd trflr baladqlar mqavilni istdiklri kimi adlandra bilrlr,
lakin ntic etibar il balanan mqavil podrat mqavilsinin
konstruksiyasna uyun olacaq. Bel oldu tqdird is, bel xr ki, ilrin
grlmsin dair yalnz bir mqavil var v bu da podrat mqavilsidir. Bir
tip daxilind yalnz bir nv ola bilrmi? Xeyr, ola bilmz. Bu halda podrat
mqavilsini sadc i mqavilsi adlandrmaq daha dzgn olmazdm?
Hesab edirik ki, podratn Azrbaycan dilin mnsub sz olmadn nzr
alaraq, bu, daha dzgn olard.
Buna gr d Kommersiya sirri haqqnda Azrbaycan Respublika-
snn Qanununun 15.1-ci maddsind xatrlanan elmi-tdqiqat, tcrb-
konstruktor v texnoloji ilrin yerin yetirilmsi mqavillri slind podrat
mqavilsinin nvlridir. Eyni il Yol hrkti haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn Qanununun 9-cu maddsinin II hisssind v Avtomobil
yollar haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 41-ci maddsind
deyilir ki, avtomobil yollarnn tmiri, tikintisi, yenidn qurulmas, tdqiqi v
sna zr layih v podrat ilrinin icras msabiq sasnda seiln hquqi
v fiziki xslr trfindn yol tsrrfat orqanlar il balanan podrat
mqavillri sasnda hyata keirilir. Madam ki, layih v podrat ilri
podrat mqavilsi sasnda icra olunur, layih ilri il podrat ilrinin frqi
d yoxdur. Beldirs, layih ilri ifadsin ehtiyac da yoxdur.
Audit xidmti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa
sasn auditorun faliyyti xidmt kimi qiymtlndirilir. Halbuki hmin
Qanunun 16-c maddsin sasn auditor v ya auditor tkilat trfindn
mqavil rtlrinin yerin yetirilmsi auditor ryinin thvil-qbul akt il
myyn olunur. Auditor ryi myyn olunmu forma sasnda trtib edilir.
Qanunun 8-ci maddsin gr auditor ryi auditorun (auditor tkilatnn)
imzas v mhr il tsdiq olunmu, audit aparlan tsrrfat subyektinin
maliyy vziyytin, maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn qanuniliyin, illik
mhasibat hesabatlar maddlrinin doruluuna, mhasibat uotunun mumi
vziyytin verdiyi qiymti ks etdirn v btn hquqi v fiziki xslr,
dvlt hakimiyyti v idaretm orqanlar, habel mhkm orqanlar n
hquqi hmiyyti olan rsmi snddir.
Bellikl d, auditorun myinin nticsi maddi xarakterli olan yazl
rydir. Buna gr d auditorun mtrisi il balad qd podrat mqavil-
sidir. Bununla bel auditorun mtrisin hr hans xidmtin (msln,
mslhtin verilmsi) d gstrilmsi istisna deyil. Bu kontekstd Qanunun
adnn Auditor faliyyti haqqnda olmas daha dzgn olard.
Podrat mqavilsin Energetika haqqnda Azrbaycan Respub-
likasnn Qanunu il nzrd tutulan enrgetika mqavillri (V fsil) d aiddir:
kfiyyat zr mqavillr, ilnm v hasilat zr mqavillr, ba enerji
nqletm sistemlri zr mqavillr, enerjinin paylanmas zr mqavillr
30
v yeralt anbarlar zr mqavillr. Hmin mqavillr zr icra Qanunda
podrat adlandrlr. Qaz tchizat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanununun 11-ci maddsin sasn qaz nqli xidmtlrinin tkili, qaz
paylayc bklrinin tikintisi v yeralt qaz anbarlarnn yaradlmas,
onlarn istismar, yenidn qurulmas da podrat mqavilsin aid olan
energetika mqavillri sasnda hyata keirilir.
Memarlq faliyyti haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanununun 7 v 11-ci maddlrin sasn memarlq faliyyti sahsind
balanlan mqavillr d podrat mqavilsinin nvlridir.
Qeyd edilnlr sasn Azrbaycan Respublikasnn mk Mcllsi-
nin 6-c maddsinin d bndind podrat mqavilsi il yana taprq,
komisyon (ygin ki, komissiya mqavilsi nzrd tutulur), mlliflik v ba-
qa mlki-hquqi mqavillr zr d ilrin yerin yetirilmsinin gs-
trilmsini shv hesab edirik.
8. Nzr almaq lazmdr ki, podratn nticsi maddi xarakter dasa
da, bzi hallarda, msln, podratn nticsi kaz daycs olduqda,
nticnin mzmununu qli mlkiyyt hququnun predmeti tkil ed bilr. Bu
halda hmin predmet dair hquqlarn dqiq myyn edilmsi vacibdir.
Kommersiya sirri haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun 15.1-
ci maddsin sasn elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilrin
yerin yetirilmsi mqavillrind baqa hallar nzrd tutulmadqda v
mqavil zr sifarii dvlt hakimiyyti v yerli (bldiyy) orqan
olmadqda: 1) mlki-hquq mqavilsinin hyata keirilmsindn yaranan
nou-hauya mlkiyyt hququ sifariiy mxsusdur; 2) icra mqavilnin
yerin yetirilmsindn ld ediln nou-haudan istehsalatnda istifad etmk
hququna malikdir; 3) icra sifariinin yazl razl olmadan gstriln
nou-haunu nc xslr vermk hququna malik deyil. Podrat
mqavilsinin (fslin giri rhinin 5-ci hisssind szgedn Qanunda podrat
mqavilsinin v elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilrin yerin
yetirilmsi mqavillrinin frqlndirilmsinin Rusiya Federasiyasnn
qanunvericiliyinin kortbii yamslanmasnn nticsi olduunu v bizd
sonuncu mqavilnin d podrat mqavilsin aid olduunu vurulamdq)
yerin yetirilmsi zaman sifarii trfindn ld ediln nou-hau hququ
mqavil balananadk bu mqavilnin yerin yetirilmsindn asl olma-
yaraq sifarii trfindn vzsiz istifad hququnu yaratmr. Hmin Qanunun
16-c maddsin gr is nou-hau ilrin nticlrinin ayrlmaz hisssi v
ya onlarn thlksiz istifadsinin rti olmadqda, habel mqavild baqa
hallar nzrd tutulmadqda, dvlt hakimiyyti orqanlar il balanan elmi-
tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilrin yerin yetirilmsi
mqavillrindn irli gln nou-hau hququ icraya mxsusdur.
31
9. Podrat mqavilsinin qeyd ediln anlay mlki mqavillr n
nnvi xarakteristika baxmdan onun konsensual, ikitrfli v vzli (vzsiz
d ola bilr) olmasn sylmy sas verir.
Konsensual mqavil kimi podrat mqavilsi zr hdliklr trflr
arasnda razlamann balanma anndan etibarn ml glir. Podrat
mqavilsini digr konsensual mqavillrdn frqlndirn xsusi cht
ondan ibartdir ki, gr digr konsensual mqavillr mqavil balanan anda
drhal icra edil bilrs, podrat mqavilsi rivsind bu, mmkn deyil.
nki mqavil baland andan sonra podrat ii bu v ya digr zaman
rivsind yerin yetirmlidir.
kitrfli mqavil kimi podrat mqavilsi hr iki trf n hdliklr
yaradr: podrat ii icra etmli v onun nticsini sifariiy tqdim etmli,
sifarii is iin nticsini qbul etmli v bunun mqabilind podratya
muzd dmlidir.
rh ediln bnd gr podrat mqavilsi mtlq qaydada vzli
olmaldr. Lakin slind bu, bel deyil. MM-nin 753.1-ci maddsind (Bax
hmin maddnin rhin) qeyd edilir: Sifarii podratya rtldirilmi
muzd dmy borcludur. gr hmin raitd podratn yalnz muzd
mqabilind yerin yetirilmsi ehtimal edilirs, bel hesab edilir ki, muzd
dinmz razlq sasnda rtldirilmidir. Gstriln bndin ikinci
cmlsindn bel xr ki, podrat mqavilsi vzsiz d ola bilr, lakin
mqavild bu, birbaa tsbit edilmlidir ki, muzdun dnilmsi ehtimal
mvcud olmasn. Bellikl d, podrat mqavilsi, bir qayda olaraq, vzlidir
v mqavild bu bard mdda olmadqda, onun vzli olmas
prezumpsiyas rhbr tutulmaldr. Analoji yanama Almaniya Mlki
Qanunnamsinin 632-ci maddsi v Fransa Kassasiya mhkmsinin mlki
ilr zr palatasnn 17 dekabr 1997-ci il tarixli qrar (Bull. civ. III, 226)
il d myyn edilmidir.
10. Mlum olduu kimi, mk mqavilsi d konsensual, ikitrfli v
vzli hquqi mnasibtlri tnzimlyir. Kemi sosialist drgsinin
lklrinin ksriyytind olduu kimi, bizd mk mqavilsi Azrbaycan
Respublikasnn mk Mcllsi il tnzimlnir. Lakin digr lklrd mk
mqavilsi d adtn mlki qanunvericiliy aid edilir. Msln, Almaniya
Mlki Qanunnamsinin 6-c fsli mk mqavilsi adlanr.
Qanunvericiliyin hans sahsin aid olmasndan asl olmayaraq,
podrat (podrat fiziki xs olduqda) v mk mqavillri sasn iki meyar
zr frqlnir: 1) predmet; 2) tkilati.
Podrat mqavilsi zr podrat yalnz grdy iin nticsini
sifariiy tqdim etdikd mkafatlandrlr. gtrn is hr bir halda
iiy minimum aylq mk haqq mblindn aa olmayan mk haqq
32
(hazrda bu 60 manatdr) vermlidir. Azrbaycan Respublikasnn mk
Mcllsinin 168-ci maddsinin 3-c bndin sasn iinin tqsiri zndn
tam zay olmu mhsula gr haqq verilmir. Btn digr hallarda iinin
myinin vzi bu v ya digr kild dnilmlidir. Baqa szl, podrat
mqavilsinin predmetini tqdim ediln ntic, mk mqavilsinin
predmetini is canl mk tkil edir.
Podrat mqavilsi iki brabr trflrin balad qddir v onun
icras zaman podrat srbstdir. Sifarii yalnz iin gediatna nzart ed
bilr. mk mqavilsi rivsind is ii igtrn tabedir v, bir qayda
olaraq, igtrnin myyn etdiyi i rejimi v intizam qaydalar
rivsind faliyyt gstrir. Tbii ki, podrat mqavilsi rivsind
podrat iin icras il bal btn risklri, o cmldn mlakn tsadfn
mhv olmas v ya tsadfn zdlnmsi riskini, z dayr.
mk v podrat mqavillrinin frqlndirilmsi olduqca vacibdir,
nki birinci mqavilnin ksr rtlri qanunvericilikl imperativ kild
tnzimlnmidir. Bzi hallarda is mk mqavilsi zr ii podrat
mqavilsi zr podratdan daha gztli hquqlara malikdir. Msln, MM-
nin 62.1.3-ci maddsin gr hquqi xs lv edilrkn onun kreditorlarnn
tlblrinin dnilmsi nvbliliyind mk mqavilsi zr ilyn xslrin
myinin dnilmsi nc nvby, podratlarn muzdunun dnilmsi is
sonuncu beinci nvby aid edilmidir.
Eyni zamanda igtrn v ya sifarii mvafiq olara iinin v ya
podratnn vurduu zrr gr msuliyyt dayr. Bel ki, MM-nin 1099-cu
maddsin (Hquqi v ya fiziki xsin z iisi trfindn trdilmi mlki
hquq pozuntusu (delikt) n msuliyyti) sasn hquqi v ya fiziki xs
z iisinin trtdiyi mlki hquq pozuntusu (delikt) n msuliyyt dayr
v mk (qulluq, mnsb) vziflrinin icras zaman iisinin vurduu
zrrin vzini dmlidir. Bu zaman ii mk mqavilsi sasnda i grn
fiziki xsdir, habel mlki hquq mqavilsi zr i grn fiziki xsdir, bir
rtl ki, bu zaman o, mvafiq hquqi v ya fiziki xsin tapr il v ilrin
thlksiz aparlmasna onun nzarti altnda faliyyt gstrsin v ya
faliyyt gstrmli olsun.
11. Qeyd edildiyi kimi, Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin
7 iyun 1994-c il tarixli 228 sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid
podrat mqavillri haqqnda Qaydalarla podratn xsusi nv sasl
tikintid podrat tnzimlnmidir. Bununla bel hmin Qaydalarda sasl
tikintid podratn anlay verilmmidir. Qaydalarn 1.2-ci bndind veriln
sasl tikintid podratn analy btvlkd podrat mqavilsinin anlayna
bnzyir v onun xsusi nvn sla xarakteriz etmir: Podrat, sifariinin
tapr il, znn v ya sifariinin materiallarndan istifad etmkl,
33
konkret ii myyn olunmu mddtd mvcud norma v qaydalara,
hminin mqavil rtlrin uyun yerin yetirmyi z hdsin gtrr.
Sifarii is grlm ii thvil gtrmyi v myyn edilmi mddtd
rtldirilmi qiymtl haqqn dmyi hdsin gtrr. Hmin bndd
eyni zamanda deyilir: Tikinti n podrat Mqavilsi sasl tikinti v tmir,
faliyyt gstrn mssislrin, bina v qurularn yenidn qurulmas,
obyektin yerldiyi sah il bal olan quradrma, sazlama-isalma v sair
ilrin yerin yetirilmsi n balanr. Grndy kimi, burada da
mumiyytl tikinti n podrat mqavilsinin nvlri myyn edilir v
sasl tikinti yalnz onlardan biridir.
Qaydalarda sasl tikintid podratn anlaynn verilmmsi onunla
baldr ki, szgedn Qaydalar qbul edilnd Azrbaycan SSR-nin 1964-c
il 11 sentyabr tarixli Mlki Mcllsi hl qvvd idi v onun 32-ci fsli
btvlkd podratn bu nvn tnzimlyirdi. Hmin Mcllnin 363-c
maddsind deyilirdi: sasl tikintid podrat mqavilsin gr podrat
tkilat planda nzrd tutulan obyekti layih-smeta sndlrin mvafiq
olaraq obyekti myyn edilmi mddtd z qvv v vsaitlri il tikib
sifarii tkilata thvil vermyi hdsin gtrr, sifarii is, podratya
tikinti meydanas vermyi, tsdiq edilmi layih-smeta sndlrini v
qanunvericilikl nzrd tutulmu digr sndlri ona tqdim etmyi, tikin-
tinin vaxtnda maliyyldirilmsini tmin etmyi, obyektlri qbul etmyi v
onlarn pulunu dmyi hdsin gtrr. Tbii ki, hazrda bu Mcll
qvvd olmad n hmin anlay da aktualln itirib. Buna gr d
Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun 1994-c il tarixli 228
sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat mqavillri haqqnda
Qaydalarn hr hans tikinti ilrin ttbiq edilmsi n tam sas var.
Btvlkd tikinti podratnn v podratn digr nvlrinin xsusi
tnzimlnmsin bir ox lklrd rast glinir. Bel ki, msln, Rusiya
Federasyasnn Mlki Mcllsind (37-38-ci fsillr) mit podrat, tikinti
podrat, layih v tdqiqat ilri zr podrat, dvlt ehtiyaclar n podrat
ilri, elmi-tdqiqat, tcrb-konstruktor v texnoloji ilr ayrca tnzimlnir.
Almaniyada is podratn nvlri normativ-hquqi akt olmayan v yalnz
tvsiyvi xarakter dayan digr sndlrl tnzimlnir: Tikinti podrat
Nizamnamsi, Podrat Nizamnamsi v Srbst sntkarlarn yerin yetirdiyi
podrat ilri Nizamnamsi.
12. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 7 iyun 1994-c il
tarixli 228 sayl Qrar il tsdiq edilmi sasl tikintid podrat mqavillri
haqqnda Qaydalarn 1.3-c bndi hr hans podrat mqavilsi n aktual
olan balca prinsipi nzrd tutmudur. Bel ki, podrat mqavilsi zr
trflrin qarlql mnasibtlrinin balca prinsipi mvcud hquqi saslar
34
rivsind mstqillikdir. Bu prinsip aadak saslar istiqamtind hyata
keirilir:
1) istehsal tsrrfat srbstliyi: podrat iqtisadi, sosial, ekoloji v
digr dvlt norma v qaydalarna ml edrk istehsalat proqramn
formaladrr, z faliyytinin btn texniki-iqtisadi gstricilrini ilyib
hazrlayr v tsdiq edir;
2) podrat mqavilsinin stnly: podrat sifariilrl olduu kimi,
thcizatlarla, banklarla, layih tkilatlar v baqalar il srbst mqavil
(kontrakt) balayr;
3) mqavil qiymtlri: podrat planladrlm dvr n qvvd
olan qayda v tvsiylr uyun, mqavild nzrd tutulmu ilrin maya
dyrinin hesabatn hazrlayr. stehsaln gzlniln real xrclrini, hminin
glir normalarn v bazar raitini nzr alan podratnn tklif etdiyi v
sifariinin qbul etdiyi (bir qayda olaraq svdlmlrd) mqavil
qiymtlri trflrin razl olmadan dyidiril bilmz.
752.2.
1. Qeyd edildiyi kimi, podrat mqavilsi zr podrat trfindn hr
hans yann hazrlanmas nzrd tutula bilr. yann hazrlanmann
nticsi olmasn vurulamaq n adtn onu mmulat adlandrrlar.
Msln, Qiymtli metallar v qiymtli dalar haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn Qanununun 1.1.3-c maddsind qiymtli metallardan v
qiymtli dalardan mmulatlarn anlay bel verilir: qiymtli metallardan
v onlarn lvan metallarla rintilrindn, qiymtli dalardan xsusi emal
edilmi qiymtli v ya yarmqiymtli v bzk dalar il bzdilmi v ya
bzdilmmi bdii-estetik, mit mqsdlri n istifad ediln, bdii-
incsnt trtibatna malik olan zrgrlik v digr mit yalar. Buna gr
d rh ediln bndin birinci cmlsind podrat mqavilsi sasnda
hazrlanmal olan ya mmulat adlandrlr. Eyni zamanda rh ediln bndin
ikinci cmlsind artq ya szndn istifad olunur.
mumiyytl, podrat mqavilsi zr yeni yann hazrlanmasnn
hquqi nticlri MM-nin mumi hisssind d myyn mnada ks
olunmudur. Bel ki, msln, MM-nin 188.2-ci maddsind qeyd olunur ki,
gr mqavild ayr qayda nzrd tutulmaybsa, znn materiallarndan
hazrlanm mlaka mlkiyyt hququ ld edn mlkiyyti emaln dyrini
emal edn xs dmlidir.
2. Podrat mqavilsi zr mmulat (ya) hm sifariinin, hm d
podratnn materiallarndan (mmulatn hazrlanmas n lazm olan digr
yalardan, msln, xammaldan) hazrlana bilr. Bu, hm rh ediln
35
bnddn (mmulatn podratnn materiallarndan hazrlanmas mmkn
hallardan biri kimi gstrilir), hm d MM-nin 767-ci (in podratnn
materiallar il icra edilmsi) v 768.1.1-ci (sifariidn alnm
materiallarn keyfiyyti mslsi) maddlrindn (Bax hmin maddlrin
rhin) tam aydn olur. Tbii ki, mmulat eyni zamanda hr iki trfin
materiallarndan da hazrlana bilr.
3. Tbii ki, gr podrat mqavilsin gr podrat sifarii n hr
hans mmulat hazrlamaldrsa, yekunda hmin mmulat grln iin
nticsi kimi sifariinin mlkiyytin vermlidir. Lakin ndns rh ediln
bndd gstrilir ki, podrat mmulat znn ld etdiyi materiallardan
hazrladqda, ona mlkiyyt hququnu (rh ediln bndd mlkiyyti
yazlb, tbii ki, gstriln kontekstd bu, hquqi baxmdan dzgn ifad
deyil) sifariiy verir. El tssrat yarana bilr ki, gya mmulat
sifariinin, yaxud podrat il sifariinin birg materiallarndan
hazrlandqda, mmulata mlkiyyt hququ sifariiy verilmli deyil.
lbtt, bel yanama salam mntiq v podrat mqavilsinin
mahiyyti v mqsdin zidd olard. slind, ox bsit ifad edilmi rh
olunan bndin mlliflri demk istyiblr ki, podrat z materiallarn
mmulatn hazrlanmasna srf edrkn tbii ki, materiallar bu v ya digr
kild hmin mmulatn trkib hisssin evrilir v sifariinin mlkiyytin
keir. Mlum olduu kimi, MM-nin 181.4-c maddsin gr mlkiyytisi
olan mlaka mlkiyyt hququ baqa xs trfindn alq-satq, dyidirm,
balama mqavilsi v ya bu mlakn zgninkildirilmsin dair digr qd
sasnda ld edil bilr. Bel qdlrdn biri d podrat mqavilsidir. rh
ediln bnd sasn mmulat podratnn materiallarndan hazrlandqda,
hmin materiallar mmulatn trkibind sifariinin mlkiyyti olur.
Tbii ki, yalnz v ya hminin sifariinin materiallarndan hazrlanan
mmulat da sifariinin mlkiyytin keir. Lakin bu halda sifariinin
materiallarnn taleyi aydndr v mmulatn podratnn materiallarndan
hazrland halndan frqli olaraq mlkiyyti dyimir. Bel ki, MM-nin
188.1-ci maddsin sasn gr mqavild ayr qayda nzrd tutulmaybsa,
xsin zn mnsub olmayan materiallarn emal yolu il hazrlad yeni
danar mlaka mlkiyyt hququnu materiallarn mlkiyytisi ld edir.
Emaln dyri materiallarn dyrindn hmiyytli drcd yksk olduqda,
yeni mlaka mlkiyyt hququnu vicdanla hrkt edrk, materiallar z
n emal etmi xs ld edir. Baqa szl, podrat mqavilsi zr emaln
dyri materiallarn dyrindn hmiyytli drcd yksk olduqda bel,
hazrlanm mmulata mlkiyyt hququ sifariiy keir, nki hr bir halda
podrat mmulat z n hazrlamayb.
36
Qeyd etmk lazmdr ki, qeyd ediln bsit ifad Almaniya Mlki
Qanunnamsinin 651-ci maddsindn uursuz istifad chdinin nticsidir.
slind hmin maddd nzrd tutulur ki, gr podrat mmulat z mate-
rialndan hazrlama hdsin gtrrs, hazrlanan mmulata mlkiyyt h-
ququnu sifariiy vermlidir. Baqa szl, Almaniya Mlki Qanunnamsind
mhz yuxarda izah etdiyimiz fikir tsbit edilmidir v bu halda mmulatn
sifariinin materialndan hazrlanmas zaman birmnal kild sifariinin
mlkiyyti olmas prezumpsiya edilir. Sadc bizim qanunverici Almaniya
Mlki Qanunnamsindki fikri dzgn ifad etmmidir.
4. Podrat mqavilsin sasn hm vz ediln, hm d vzedilmz
ya hazrlana bilr. Mlum olduu kimi, MM-nin 135.7-ci maddsin gr
baqa yalardan yalnz zlrin xas lamtlr gr ayrlm frdi-myyn
yalar vzedilmz yalar saylr. Nv lamtlrin gr frqlnn, dvriyy-
d adtn say, l v ya ki il myynldiriln danar yalar vzediln
yalar saylr. Msln, pul (kaz pul v ya qpik) vz ediln yadr.
Sual ola bilr ki, rh ediln bndd mhz MM-nin 135.7-ci
maddsinin hquqi kateqoriyas nzrd tutulurmu? nki, grndy kimi,
hmin maddd vzediln, rh ediln bndd is vz ediln yazlb,
yni birinci halda eyni hrflrdn ibart v eyni cr eidiln termin bir szdn,
ikinci halda is iki szdn ibartdir. MM-nin 739.1-ci maddsind (borc
mqavilsi), habel 826.2-ci v 829.4-c maddlrind (saxlama mqavilsi
Bax hmin maddlrin rhin) d bu termin iki szdn ibartdir v
Azrbaycan dilinin qrammatikas nqteyi-nzrindn bu dzgndr. Bununla
bel hm rh ediln bndd, hm d sadalanan halda mhz MM-nin
135.7-ci maddsinin hquqi kateqoriyasnn nzrd tutulmas bh
dourmur. Hmin maddd sadc texniki qsura yol verilmidir.
Maraqldr ki, MM-nin 438-ci maddsi (Mqavilnin predmeti nvl
ya olduqda hdliyin icras) is szgedn hquqi kateqoriyan eyni
zamanda nvl ya v vz edil biln ya adlandrr. lbtt, ninki bir
normativ-hquqi aktda, btvlkd qanunvericilik sistemind bir anlayn
mxtlif terminlrl ifad edilmsi yolverilmzdir v buna gr d rh ediln
hal birmnal olaraq bizim MM-nin qsurudur.
5. Yeni yann kimin materiallarndan hazrlanmasnn v bu zaman
onun vzedilmz, yaxud vz ediln olmasnn ox vacib hquqi nticsi ola
bilr. Bel ki, vz ediln ya tamamil v ya qismn d olsa sifariinin
materiallarndan hazrlanmrsa, trflr arasndak mnasibtlr alq-satq
mqavilsi hesab olunur. Bu, olduqca vacib msldir v podrat
mqavilsinin yalnz xidmt mqavillrindn v mk mqavilsindn deyil,
hm d alq-satq mqavilsindn frqlndirilmsinin vacibliyini gstrir.
37
Problem ondan ibartdir ki, alq-satq mqavilsi kimi podrat mqavilsi zr
d hr hans yann vzli qaydada digr trfin mlkiyytin vermk
nzrd tutula bilr.
Hl Roma hququnun byan etdiyi prinsip ondan ibart idi ki, z
materialndan mmulat hazrlayb vzli qaydada baqasna vern xs alq-
satq mqavilsi balam hesab olunur. ksin, gr mmulat sifariinin
materialndan hazrlanrdsa, trflr arasnda podrat mqavilsinin
balanmas bildirilirdi. Bu yanama uzun mddt hkmran mvqey malik
idi. Msln, son dvrdk Almaniya Mlki Qanunnamsind d podrat v
alq-satq mqavillri arasnda frq mhz bu meyar sasnda aparlrd. Bu
prinsip Mallarn beynlxalq alq-satq mqavillri haqqnda 11 aprel
1980-c il tarixli BMT Konvensiyasnn 3-c maddsind d tsbit
olunmudur: mal sifari vern trf onun hazrlanmas n zruri olan
materiallarn mhm hisssini tqdim etmyi z hdsin gtrmrs, trflr
arasnda alq-satq mqavilsi balanm hesab olunur.
Hazrda is Avropa Birliyi lklri Avropa parlamentinin v Avropa
urasnn 15 may 1999-cu il tarixli 1999/44/EC sayl direktivinin
gerkldirilmsi nticsind materialn mnsubiyytindn asl olmayaraq
btvlkd istehlak mallarnn istehlaklara verilmsi qdin hr bir halda
alq-satq haqda qaydalar ttbiq edirlr.
rh ediln bnddki yanama Almaniya Mlki Qanunnamsinin 651-
ci maddsindn gtrlmdr. Bu yanama mntiqlidir. nki bir trf z
materialndan vz ediln yan hazrlayrsa, digr trf hazrlama prosesin
he cr nzart ed bilmz. vvla, o, he bir material tqdim etmyib ki,
onlar bu v ya digr kild eynildir bilsin. Digr trfdn is, hazrlanan
yann z vz edilndir. Demli, son nticd hans yann tqdim
edilcyin d nzart etmk mmkn deyil.
ksin, digr iki halda, yni 1) vz ediln yann sifariinin
materialndan hazrlanmas v 2) vzedilmz yann podratnn
materialndan hazrlanmas zaman sifarii ona yekunda tqdim edilmli olan
yan eynildir bilr.
Bununla bel, rh ediln bnddki yanamann Mallarn beynlxalq
alq-satq mqavillri haqqnda 11 aprel 1980-c il tarixli BMT
Konvensiyasndak yanamadan frqli olmas aadak hallarda tcrbd
myyn probleml