T.C. DOKUZ EYLL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI
YNETM ORGANZASYON PROGRAMI YKSEK LSANS TEZ
YERNDE YILDIRMA (MOBBNG) VE YILDIRMA ZERNE BR ARATIRMA
Bahar BNGL
Danman Yrd. Do. Dr. Pnar SRAL ZER
2007
ii
YEMN METN
Yksek Lisans Tezi olarak sunduum yerinde Yldrma (Mobbing) ve Yldrma zerine Bir Aratrma adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.
Tarih ..../..../....... Ad SOYADI mza
iii
YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI
rencinin Ad ve Soyad :Bahar BNGL Anabilim Dal :letme Program :Ynetim Organizasyon Tez Konusu :yerinde Yldrma (Mobbing) ve Yldrma
zerine Bir Aratrma Snav Tarihi ve Saati :
Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,
BAARILI OY BRL ile DZELTME * OY OKLUU RED edilmesine ** ile karar verilmitir.
Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. *** renci snava gelmemitir. **
* Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.
JR YELER MZA
Baarl Dzeltme Red ..
Baarl Dzeltme Red ..........
Baarl Dzeltme Red .
iv
ZET Yksek Lisans Tezi
yerinde Yldrma (Mobbing) ve Yldrma zerine Bir Aratrma Bahar Bingl
Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Ana Bilim Dal
Ynetin ve Organizasyon Program
yerlerinde dmanca tutumlarn sergilendii zarar veren, ykc eylemleri tanmlamada kullanlan ve madur zerinde somut iz brakan fiziksel iddet ya da bir
kereye mahsus yaanan atmadan daha derin anlam tayan yldrma, psikolojik, fiziksel ve sosyal mutsuzlua sebep olan, ahlaki olmayan kt niyetli bir davran biimidir. Ama, hedef alnan kiiyi zalimce, kt niyetli ve aalayc tavrlarla yldrmak ve onu iten ayrlmaya zorlamaktr.
Yldrma davranlarnn oluumunda hem kiilik zellikleri hem de rgt zellikleri rol oynamaktadr. Ayrca toplumsal norm ve deerler ile lkede yaanan ekonomik kriz ya da bu konuyla ilgili yasal boluklarn bulunmas da yldrmaya neden olmaktadr. Yldrmann etki alan olduka genitir. Yldrmadan sadece hedef
deil, rgt (iveren) ve toplumda zarar grmektedir.
Bu almada iyerinde karlalan yldrma olgusunun yazndaki geliim sreci incelenmekte, olgunun kavramsal erevesi izilmekte, yldrmann oluum sreci; ortaya k nedenleri; madur, rgt ve toplum zerindeki etkileri ele alnmakta, yldrmayla mcadele etmede nem tayan kilit unsurlara deinilmekte ve Dnya lkeleri ve Trkiyede yaplm ve yaplmakta olan hukuksal dzenlemelere yer verilmektedir. almada kar topu rneklemesi yntemiyle yaplan anket uygulamas ile kuramsal blmde incelenen konularn grgl bir aratrmayla desteklenmesi amalanmaktadr. Anahtar kelimeler: Yldrma, Psikolojik iddet, Duygusal Taciz, Mobing
v
ABSTRACT The Thesis of Masters Thesis Program
Mobbing at Work and a Research on Mobbing Bahar Bingl
Dokuz Eyll University Insttute of Social Sciences
Department of Management and Organization
Mobbing used as a definition of destructive events on human attitude is an immoral and bad intended behavior affecting the person physically and
psychologically also leads the person or people to social unhappiness. The aim of mobbing is to force a person out of the workplace through unacceptable behaviors.
Personal and organizational behaviors form the features of mobbing. Social norms, economic situation in the country or legal loopholes can be the reasons of mobbing. The sphere of influence of mobbing is quite wide. The negative impacts of mobbing can be seen not only in the targeted person or people but also in the society and in the organization.
In this thesis, mobbing and its progress in the literature with its effects upon human nature, society and organizations is studied by determining the frames of
mobbing and pointing out its reasons of appearance with sample legal legislations taken from the Turkeys and other countries laws. It is also aimed in this study to support the ideas by a survey using snow ball sampling.
Key World: Intimidation, Psychological Aggression, Emotional Abuse, Mobbing
vi
NDEKLER
YEMN METN ................................................................................................... ii TUTANAK........................................................................................................... iii ZET ................................................................................................................... iv ABSTRACT ......................................................................................................... v NDEKLER.................................................................................................... vi KISALTMALAR ................................................................................................. x TABLOLAR LSTES......................................................................................... xi EKLLER LSTES .......................................................................................... xii GRxiii
BRNC BLM YILDIRMA KAVRAMI
1.1. Yldrma Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Yldrma le lgili Kavramsal ereve .......................................................................................................1 1.1.1. Yldrma Kavramnn Tarihsel Geliimi ............................................2 1.1.2. Yldrma Kavramnn Tanm.............................................................5 1.1.3. Yldrmann Ayrt Edici zellikleri: Sklk ve Uzun Srelilik ............13 1.1.4. Yldrma le likili Kavramla............................................................15 1.1.4.1. Cinsel Taciz ve Yldrma .......................................................15 1.1.4.2. Ayrmclk ve Yldrma..........................................................16 1.1.4.3. iddet ve Yldrma .................................................................18 1.1.4.4. atma ve Yldrma ..............................................................22 1.1.4.4.1. atmann Nedenleri ............................................26 1.2. Yldrma Kavramnn Rakamsal Boyutlar...................................................31
1.2.1. Yldrma Eyleminin lkelere Gre Dalm .....................................31 1.2.2. Yldrma Eyleminin Sektrlere Gre Dalm ...................................33
1.2.3. Yldrma Eylemine Maruz Kalanlarn Ya/Deneyim Profili ...............34 1.2.4. Yldrma Eylemine Maruz Kalanlarn Cinsiyet Profili ........................35 1.2.5. Yldrma Eylemine Maruz Kalanlarn Mesleki (Profesyonellik,
vii
Vasfllk) Profili ................................................................................40 1.2.6. Yldrma Eylemini Gerekletirenlerin Says. ....................................40 1.2.7. Trkiyede Yldrma...........................................................................41
KNC BLM YILDIRMA SREC
2.1. Yldrma Eylemleri .....................................................................................47 2.2. Yldrma Uygulayan Kiinin rgt indeki Yeri ........................................54 2.2.1. Dikey Yldrma..................................................................................55 2.2.1.1. Yukardan Aaya Doru Yldrma.......................................55 2.2.1.2. Aadan Yukarya Yldrma..................................................59 2.2.2. Yatay Yldrma..................................................................................60 2.3. Yldrma Sreci...........................................................................................62 2.3.1. Yldrma Srecinin Aktrleri .............................................................65 2.3.2. Propaganda Kavram ve Yldrma Srecinde Propaganda Kullanm.67 2.3.2.1. Beyaz Propaganda................................................................68 2.3.2.2. Gri Propaganda ....................................................................69 2.3.2.3. Kara Propaganda..................................................................70 2.4. Yldrmann Ortaya k Nedenleri ............................................................70 2.4.1. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak Kiilik Faktr .......................72
2.4.1.1. Yldrma Madurunun Kiilii ve Psikoloji...........................73 2.4.1.2. Yldrma Uygulayan Kiinin Kiilii ve Psikoloji.................80 2.4.2. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak rgt Faktr.........................89 2.4.3. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak Toplumsal Deer Yarglar ve Normlar ........................................................................................104 2.4.4. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak Genel evresel Faktrler ........105
viii
NC BLM YILDIRMANIN ETKLER, YILDIRMAYLA MCADELE VE
YILDIRMANIN HUKUK YN
3.1. Yldrmann Etkileri ....................................................................................107 3.1.1. Yldrmann Madur zerindeki Etkileri ...........................................107 3.1.1.1. Yldrmann Madur zerindeki Davransal Etkileri............108 3.1.1.2. Yldrmann Madurun Zihinsel ve Fiziksel Sal zerindeki Etkileri..................................................................................109 3.1.1.3. Yldrmann Madur zerindeki Ekonomik ve Sosyal Etkileri..................................................................................114
3.1.2. Yldrmann veren (rgt) zerindeki Etkileri................................114 3.1.2.1. Yldrmann rgtn Mali Durumu zerindeki Etkileri .........115 3.1.2.2. Yldrmann rgt Psikolojisi zerindeki Etkileri..................119 3.1.2.3. Yldrmann Kurum maj zerindeki Etkileri ........................119 3.1.3. Yldrmann Toplum zerindeki Etkileri ...........................................120 3.2. Yldrmayla Mcadele.................................................................................122 3.2.1. Yldrmayla Mcadelede Kullanlabilecek Bireysel Yntemler .........123 3.2.2. Yldrmayla Mcadelede Kullanlabilecek rgtsel Yntemler..........125 3.2.3. Yldrmayla Mcadelede nsan Kaynaklarnn Rol..........................126 3.3. Yldrmann Hukuki Yn...........................................................................129 3.3.1. Dnya lkelerinde Yldrmayla lgili Hukuki Dzenlemeler .............130 3.3.2. Trkiyede Yldrmayla lgili Hukuki Dzenlemeler..........................138
DRDNC BLM YILDIRMA ZERNE BR ARATIRMA
4.1. Aratrmann Amac ve nemi....................................................................142 4.2. Aratrmann Yntemi.................................................................................143
4.3. Aratrmann Teknii ..................................................................................144 4.4. Soru Formunun Hazrlanmas......................................................................144 4.5. Aratrmann rneklemi..............................................................................145
ix
4.6. Aratrmann Kstlar..................................................................................146 4.7. Aratrma Verilerinin Analizi ......................................................................147
4.7.1. Soru Formunun Gvenilirlii..............................................................147 4.7.2. Yldrma Madurlarnn Demografik Etkenlere Gre Dalm ...........148
4.8.2. Yldrma Kategorileri ve Tipleri .........................................................150 4.8.2.1. Birinci Grup Yldrma Davranlar ........................................151 4.8.2.2. kinci Grup Yldrma Davranlar..........................................154 4.8.2.3. nc Grup Yldrma Davranlar.......................................156 4.8.2.4. Drdnc Grup Yldrma Davranlar ...................................160 4.8.2.5. Beinci Grup Yldrma Davranlar .......................................162 4.8.3. Yldrmann Oluumu, Nedenleri ve Etkileri le lgili Deerlendirmeler...............................................................................165 4.8.3.1. Yldrmann Devam Etme Sresi...........................................165 4.8.3.2. Yldrmann Yaanma Skl ................................................166 4.8.3.3. Yldrma Uygulayan Kiinin rgt indeki Yeri ..................167 4.8.3.4. Yldrma Madurunun Kiilik zellikleri ve Psikolojisi ........168 4.8.3.5. Yldrma Uygulayann Kiilik zellikleri ve Psikolojisi ........170 4.8.3.6. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak rgt Faktr ............171 4.8.3.7. Yldrmann Madur zerinizdeki Etkileri ............................173 4.8.3.8. Yldrma Madurunun zne kma Durumu ..........................174 4.8.3.9. Yldrmay Dardan Bir Baka Kimse le Paylama Durumu174 4.8.3.10. Olaydan Sonra Bir Hekime Bavurma Durumu ...................175 4.8. Aratrma Bulgularnn Deerlendirilmesi ...................................................176
SONU VE NERLER.................................................................................180 KAYNAKLAR.................................................................................................190 EKLER.............................................................................................................214
x
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleik Devletleri BBC : (British Broadcasting Coorporation) ngiliz Televizyon Kuruluu BNA : (Bahrain News Agency) Bahreyn Haber Ajans Cnbc-e : (Consumer News and Business Channel) Tketici Haberleri ve
Kanal
Dr. : Doktor
KKTC : Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti UNISON : Birleik Devletler Kamu Hizmetleri Sendikas vb. : ve benzerleri vd. : ve dierleri
xi
TABLOLAR LSTES Sayfa Tablo 1. Ankete Katlanlarn Yldrmaya Maruz Kalma Durumlar....................148 Tablo 2. Yldrma ve Yldrmann Demografik Etkenlerle likisi......................149 Tablo 3. Katlmclarn Maruz Kaldklar Birinci Grup Yldrma Davranlar ...152 Tablo 4. Katlmclarn Maruz Kaldklar kinci Grup Yldrma Davranlar .....155 Tablo 5. Katlmclarn Maruz Kaldklar nc Grup Yldrma Davranlar ..157 Tablo 6. Katlmclarn Maruz Kaldklar Drdnc Grup Yldrma Davranlar161 Tablo 7. Katlmclarn Maruz Kaldklar Beinci Grup Yldrma Davranlar ..164 Tablo 8. Yldrmann Devam Etme Sresi .........................................................166 Tablo 9. Yldrmann Yaanma Skl ..............................................................166 Tablo 10. Yldrma Uygulayan Kiinin rgt indeki Yeri...............................167 Tablo 11. Yldrma Madurunun Kiilik zellikleri ve Psikolojisi ....................169 Tablo 12. Yldrma Uygulayann Kiilik zellikleri ve Psikolojisi ....................171 Tablo 13. Yldrma Oluumunun Nedeni Olarak rgt Faktr.........................172 Tablo 14. Yldrmann Madur zerindeki Etkileri ...........................................173 Tablo 15. Yldrma Madurunun zne kma Durumu ......................................174 Tablo 16. Yldrmay Dardan Bir Baka Kimse le Paylama Durumu ...........175 Tablo 17. Olaydan Sonra Bir Hekime Bavurma Durumu..................................175
xii
EKLLER LSTES Sayfa ekil 1: yerinde Uygulanan atma ve Yldrma Arasndaki Farkllklar........26 ekil 2: iddet, Yldrma ve Cinsiyet Ayrmcl ..............................................39 ekil 3. Trkiyede Yldrma Konulu Tezler ve Bildiriler ..................................41 ekil 4: Psikolojik Terrn 5 Aamas...............................................................65 ekil 5: Yldrmann Nedenine ve Sonularna likin Oluturulmu Bir Mode ..l72 ekil 6 : Avrupa Birlii lkelerinde yerindeki iddet Eilimi.........................132
xiii
GR
Uluslararas alma rgt tarafndan 1999 ylnda yaynlanan raporda yldrmann yeni milenyumda i yerlerinde grlen en ciddi sorunlardan biri olduu
vurgulanmaktadr. Yldrmann yazndaki geliim sreci incelendiinde terimin k noktasn bir grup hayvan davrannn tanmlanmasnn oluturduu bilinmektedir.
Daha sonra bu terim Olweusun okul ocuklarnn birbirlerine uyguladklar hem fiziksel, hem de psikolojik iddet zerine yapt incelemelerle bir kez daha gndeme gelmitir. Olweusun alandaki almalar yldrmann insan davranlar zerinde incelenmesi asndan yeni bir k noktas arz etmektedir. 1982 ylnda sveli bilim adam Heinz Leymann sveteki iyerlerinde yapt incelemeler sonucunda yetikinler arasnda da benzeri grup iddetini kefetmitir. Bylece yldrma terimi
yeni bir alm daha elde ederek i yaznna girmitir.
Yldrma almalarnn ncs olarak bilinen Leymann (1996; 168), bu olguyu psikolojik ve sosyal mutsuzlua sebep olan, bir ya da daha fazla kii tarafndan (nadiren 4 kiiden fazla) bir baka kiiye (nadiren daha fazlasna) en az alt ay boyunca haftada en az bir kez yneltilen eylemler biiminde tanmlamaktadr. Olgunun sistematik olarak gerekletirilmesi zelliini ortaya koyan bu tanm onu sadece fiziksel bir iddet ya da bir kereye mahsus yaanan atmadan farkllatran temel parametre olarak kabul edilmektedir. yerlerinde grlen kt niyetli
davranlarn yldrma ile ilikilendirilmesinde, olumsuzluk ve taraflar arasndaki g farkll boyutlar da n plana kmaktadr.
Yldrma olgusu ou kez taciz ve ayrmclk kavramlaryla e anlamda kullanlmaktadr. Bununla ilgili olarak baz aratrmaclar yldrmay ayrmclk ve tacizi kapsayan bir olgu olarak ele alrken, dierleri yldrmann, iyerlerindeki
cinsiyete ve rksal yldrmalara dayal problemlerin farkl bir ynn temsil ettiini savunmaktadrlar.
Yldrma uygulayan kiilerin sergiledikleri tutum ve davranlarn neler olduuna ilikin sonular ortaya koyan grgl aratrmalardan elde edilen bulgular
xiv
derlendiinde iyerinde yldrma tanmna uyan tutum ve davranlarn belli balcalar u ekilde sralanmaktadr. Haksz eletiri, hata bulmak, zayflatmak, tecrit etmek, dlamak, iki yzllk, asl niyeti gizlemek, iftira etmek, arptmak, srekli eletiri, disiplin usullerinin ktye kullanlmas, haksz yere iten karmak, hedef
yapmak, keye itmek, alaya almak, tehdit etmek, ar yk altna sokmak gibi her tr rahatsz ve taciz edici eylemde bulunmak ve benzeri tutum ve davranlar, yldrma
olarak deerlendirilmektedir.
rgt hiyerarisinde genellikle yneticilerin astlarna uygulad sanlan bu davranlarn, gerekte g ilikilerinden kaynakland, bu nedenle yldrmann
rgtn her seviyesinde olabilecei belirtilmektedir. Buna gre yldrma uygulayan kiiler stler, astlar ve ayn dzeydeki alma arkadalar olabilmektedir.
rgtlerde yldrma davranlarnn nedeni olarak farkl grler ileri srlmektedir. zellikle konuyla ilgili yaplan ve hala yrtlmekte olan aratrmalarda yldrma oluumunda kiilik zelliklerinin mi yoksa rgt zelliklerinin mi baskn bir rol oynad sorusuna yant aranmaktadr. Baz aratrmaclar yldrma oluumunu rgtsel ve ynetsel faktrler ile aklayan rgt teorisini kabul ederken, dierleri yldrma oluumunu kiilik teorisi ile aklamay uygun grmektedirler. Ayrca toplumsal norm ve deerler ile lkede yaanan ekonomik kriz ya da bu konuyla ilgili yasal boluklarn bulunmasnn da yldrmaya
neden olabilecei savunulmaktadr.
Yldrmann etki alan olduka genitir. Madur zerindeki etkisi zihinsel ypranma olarak balayan yldrma sendromu kiinin fiziksel sal ve sosyal evresiyle ilikilerine kadar yansmaktadr. Uzmanlar yldrma srecinden hedefle birlikte alma grubunun da etkilendiini ileri srmektedirler. Buna gre
yldrmann, rgtte birbirlerine biimsel ve biimsel olmayan iletiim kanallaryla bal olan alma gruplar arasnda hzla yol alarak tm rgt etkileyebilecek
boyuta ulaabilecei ifade edilmektedir.
xv
Bu almann ilk blmnde yldrma olgusunun yazndaki geliim sreci incelenmekte ve olgunun kavramsal erevesi izilmektedir. Bu kapsamda yldrma kavramn aklamaya ynelik eitli tanmlara, iyerindeki davranlarn yldrma ile ilikilendirilmesinde kullanlan ayrt edici unsurlara ve yldrma ile ilikili
kavramlara yer verilmektedir. Ayrca bu blmde yldrma eylemlerinin lkelere, sektrlere gre dalm incelenip, yldrma davranlarna maruz kalanlarn ya,
cinsiyet, mesleki profili saysal sonularla ifade edilmeye allmakta ve lkemizde konuyla ilgili yaplm ve yaplmakta olan almalara atfta bulunulmaktadr.
kinci blmde, iyerinde hangi davranlarn yldrma kapsamnda
deerlendirilebilecei belirtilmekte, yldrma uygulayan kiinin rgt iindeki yeri saptanmaya ve yldrma srecinin oluumu ve yldrmann ortaya k nedenleri
aklanmaya allmaktadr.
nc blmde, yldrmann madur, rgt ve toplum zerindeki etkileri tespit edilmeye allmakta, yldrmayla mcadele etmede kullanlabilecek yntemlere deinilmekte ve dnya lkeleri ve Trkiyedeki yldrmayla ilgili yaplm ve yaplmakta olan hukuki dzenlemelere yer verilmektedir.
almann drdnc ve son blmnde ise kartopu rneklemesi yntemiyle yaplan anket uygulamas ile kuramsal blmde incelenen konularn bir aratrmayla
desteklenmesi amalanmaktadr. Bu nedenle bu blmde almaya ilikin grgl bir aratrma sunulmaktadr. Aratrmann amalarnn, ynteminin, kullanlan soru
formunun ve kstlarnn akland ksmdan sonra aratrma ile ilgili istatistiksel bilgiler aklanmakta ve bulgular deerlendirilmektedir.
1
BRNC BLM
YILDIRMA KAVRAMI
1.1. YILDIRMA KAVRAMININ TARHSEL GELM VE YILDIRMA LE LGL KAVRAMSAL EREVE
Son yllarda ynetim ve alma psikolojisi alannda aratrma yapan bilim adamlar, iyeri balantl psikolojik bir sorundan kaynaklanan yeni bir iyerinden uzaklama olgusu saptamlardr. Balangta iyerinde var olan rekabetten
kaynaklanan psikolojik basklarla ortaya kt dnlen ancak varl ve boyutunun nemi daha nce fark edilmeyen ve zellikle istifa ederek iyerinden
ayrlan alanlar arasnda sk grlen bu olguya yldrma ad verilmektedir (Tnaz, 2006; 7). Yldrma iyerinde dier alanlar veya iverenler tarafndan tekrarlanan saldrlar eklinde uygulanan bir eit psikolojik terr olarak alglanan ve yldrmaya urayan kiinin saygsz ve zararl bir davrann hedefi olmasyla balayan bir sretir (Baykal, 2005; 8). Yldrma yaznda yldrmaya benzer zellik gsteren; ayrmclk, taciz, iddet, atma gibi kavramlarla balantl ele alnmakla birlikte, nedenleri, ortaya k ekli ve sonular bakmndan sz konusu kavramlardan ayrlmaktadr (Karacaolu, 2006; 171).
yerinde yldrma kavram, ilk kez 1980li yllarn sonunda svete yaayan Alman alma psikologu Heinz Leymann tarafndan tanmlanmtr (Tnaz, 2006; 1). zellikle 1970lerden sonra yaanan ekonomik genileme ve deiimin iyerindeki sosyal iklimin kalitesinde neden olduu d ve kapitalist liberal anlayn krkledii ar rekabet ve kar anlayn sonucunda kar marjlarn devam ettirerek dk maliyetlerle rekabet etme anlaynn psiko-iddet eklindeki davran
rntlerine geni bir zemin hazrlad kabul edilmektedir (Kk, 2006, 161 iinde: OMoore vd., 2003; 85).
2
1.1.1. Yldrma Kavramnn Tarihsel Geliimi
ngilizcede mobbing olarak kullanlan yldrma kavramnn k noktasn bir grup hayvan davrannn tanmlanmas oluturmaktadr. Yldrma terimi 1958 ylnda, Konrad Lorenz tarafndan kk hayvan gruplarnn (rnein kular) daha gl ve yalnz bir hayvana (rnein tilki) toplu ekilde hcum ederek uzaklatrmas; ya da ayn kulukadan kan kular arasnda yaanan ve dier kularn, aralarndaki en zayf kuu yiyecek ve sudan uzak tutarak dlamas, iyice gsz bir hale getirmesi ve en sonunda da fiziksel saldrlarla ldrerek grubun dna atmas durumunu ifade etmek amacyla kullanmtr (Leymann, http://www.leymann.se/English/11120E.HTM 03.11.2006; Ycetrk, 2005; 99; Tnaz, 2006a iinde: Westheus, 2002; 2).
Daha sonra bu kavram Olweusun okul ocuklarnn birbirlerine uyguladklar hem fiziksel, hem de psikolojik iddet zerine yapt incelemelerle bir kez daha gndeme gelmitir. (Olweus, http://www.leymann.se/English/frame.html. 03.11.2006). Dan Olweusun alandaki almalar yldrmann insan davranlar zerinde incelenmesi asndan yeni bir k noktas arz etmektedir. Olweus (1999) okulda yaanan yldrmay, tekrar eden ve taraflar arasnda g dengesizlii ieren saldrgan davranlar dizisi olarak nitelendirmektedir (Smith vd., 2003; 176). Whiney ve Smith de okulda yaanan yldrma eylemlerine aklayc bir tanm getirmilerdir.
Aratrmaclara gre okuldaki bir ya da bir grup ocuk/gen dier bir ocua/gence tiksindirici ve hoa gitmeyen eyler sylediinde bu ocuk/gen yldrmaya
uramaktadr. ocua/gence sataldnda, vurulduunda, tekme atldnda, ya da ocuk/gen tehdit edildiinde, bir odaya kilitlendiinde, ona tiksindirici notlar gnderildiinde ya da hi kimse onunla konumadnda da yaananlar yldrma olarak tanmlanmaktadr. Ancak aratrmaclar ayn gte iki ocuun/gencin kavga
etmesini ya da tartmasn yldrma kapsamnda deerlendirmemektedirler (Whitney ve Smith, 1993; 7).
1970li yllarda da ayn kavram, sveli hekim Peter-Paul Heinemann tarafndan ocuklardan oluan kk gruplarn tek bir ocua kar giritikleri zarar verici
3
davranlar tanmlamada kullanlmtr (Leymann, http://www.leymann.se/English/ 11120E.HTM 03.11.2006). Heinemann, yldrma ile ilgili aklamalarnda ocuklar arasnda grlen zorbalk ve iddet hareketlerinin n alnmazsa, yldrmann kurbanlarn mitsizlik ve korku nedeniyle intihara kadar gtrebileceini ileri
srmtr (obanolu, 2005; 26) .
1982 ylnda sveli bilim adam Heinz Leymann sveteki iyerlerinde yapt incelemeler sonucunda yetikinler arasnda da benzeri grup iddetini kefetmitir. alma sonular 1983 ylnn sonunda ufak apta bilimsel bir rapor olarak sunulmu, 1984 yl balarnda ise sve, Stockholmda Ulusal Mesleki Salk ve Gvenlik Kurulunda yaymlanmtr (Leymann, http://www.leymann.se/English/ 11110E.HTM 03.11.2006). Leymann bu almasnda kendisine iyerinde zor kiiler olarak bildirilen kiileri aratrm ve bu kiilerin balangta zor olmadn belirlemitir. Davranlarnn kaltsal bir kiilik bozukluu olmadn ortaya karm ve iyeri yaps ile kltrnn, bu insanlar zor sfatyla damgalandklar ortam yarattn belirlemitir. (Davenport vd., 2003; 3). Bylece yldrma terimi yeni bir alm daha elde ederek i yaznna girmitir. Leymann almalarnda yldrmann bir iyeri terr olduu vurgulanm ve bu terimi bir ya da birka kiinin tek bir kiiye sistemli olarak ynelttikleri etik d iletiim ile dmanca davranlar tanmlamada kullanlmtr (Leymann, 1996; 168). Buna gre i yerinde sk sk uygulanan bu dmanca eylemler, uzun sre devam
ettirilmektedir. Bu eylemlerle kar karya kalan kii, yardmsz ve korunmasz braklmaktadr (Ycetrk, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?Nt =226 16.10.2006) .
Olgunun kk hayvan gruplarnn kendilerinden daha byk hayvanlara kar birlikte hareket etmeleri, okul ocuklarnn birbirlerine kar giritii zarar verici
davranlar kapsamnda ele alnmasndan sonra, iyerlerindeki, Leymannn ifadesiyle terr nitelii arz eden davranlar tanmlamada kullanlmas ile alma
alan daha da genilemitir ve bylece yldrma konusuna gsterilen ilgi de ivme kazanmtr.
4
yerinde yldrma aratrmalar sve (Leymann, 1990; 1996; Leymann vd. 1986; 1996 vd.), Norve (Einarsen, 1999; 2000; Einarsen ve Skogstad, 1996; Einarsen ve Rakkness, 1997; Einarsen vd., 1994 vd.) ve Finlandiyada (Bjrkqvist, sterman, Hjett, Bck, 1994 vd.) balamtr. Bu sre iinde dier birok lkede konuyla ilgili almalara yer verilmitir. ngilterede Cowie vd. (2000), Hoel, Cooper ve Faragher (2001), Rayner (1997; 1999), Rayner ve Hoel (1997), Rayner vd. (1999), Rayner ve Cooper (1997) vb. tarafndan aratrmalar yaplmtr. Danimarkada Mikkelsen ve Einarsen (1999) vb., Avustralyada Krcler ve Long (1998) ile Nield (1995; 1996) vb., svirede Von-Hoben Beush, Zapf ve Schollberger vd, Almanyada Mackenson Von Astfeld (2000), Zapf, Knorz ve Kulla (1996) vb., Macaristanda Kaucsek ve Simon (1999), Portekizde Cowie vd. (2000) tarafndan aratrmalar yaplmtr. Avrupa dnda Amerikada Keashly (1998), Keashly, Hunter ve Harvey (1997) vb. Avustralyada Sheehan, Barker ve Rayner (1999) vb. tarafndan konu ile ilgili eitli aratrmalar yrtlmtr (Zapf ve Gross, 2001; 498).
ngiliz gazeteci Andrea Adams, 1988 ylnda BBCde yaplan programlarda ngilterede yaanan bir zorbalk olayn gndeme getirerek yldrma konusuna kamuoyunun dikkatini ekmitir. Konuyla ilgili gelimeleri yakndan takip eden Adams, yapt almalar 1992 ylnda yaymlanan yerinde Yldrma: Nasl Kar Konulabilir ve stesinden Gelinebilir? (Bullying at Work: How to Confront and Overcome) adl kitabnda okurlarna iletmitir. Yldrma olgusunun medya ile tanmas bu kitap aracl ile olmutur. Bundan sonra olgu radyo ve televizyon
programlarnn ilgi oda haline gelmitir. Adams zorbalk terimine karlk geldiini dnd bullyingi eserinde srekli kusur bulma ve bireyi kk drme anlamnda kullanmtr (Crawford, 1997; 220; Davenport vd., 2003; 5; Adams, 1992; 38). Andrea Adamsn lmnden sonra 1997 ylnda iyerindeki zorbalk madurlarna yardm amacyla Gven adyla bir vakf kurulmutur. Bu vakf iyerindeki zorbaln boyutu ve elektronik ortam araclyla gnderilen taciz
ierikli postalarn aratrlmasn yrtmektedir (Davenport vd., 2003; 5).
5
yerinde zorbalk zerine aratrma yapan bir dier isim ise ngiliz yazar Tim Fieldtr. Field 1996 ylnda Grnrdeki Zorba. (Bullying Insight.) adl kitabnda yoldrma kavramn, insanlarn kendine gvenlerini ve kendine sayglarn hedef alan acmasz ve srekli saldr olarak tanmlamtr. Bu davrann altnda yatan
temel nedenler ise; stnlk kurmak, buyruu altna almak ve yok etmek arzusu olarak sralanmtr. Fieldin yldrma tanmnda, yldrma uygulayan kiilerin
davranlarnn sonularn inkar etmesi de bulunmaktadr (Davenport vd., 2003; 5 iinde: Field, 1996; 33).
1998 ylnda Duncan Chappell ve Vittorio Di Martino yldrma eylemleri kapsamnda iddete ynelik davranlarn tartld yerinde iddet (Violance At Work) balkl bir rapor hazrlamlardr. Bu rapor ayn yl Uluslararas alma rgt (International Labaour Organization) tarafndan yaymlanmtr (Davenport vd., 2003; 6 iinde: Duncan ve Vittoria, 1998). Bylece konuya uluslararas dikkat ekilmitir (Cowie vd., 2002; 3351). Bu konudaki almalarn srdren Uluslararas alma rgtnn 1999 ylnda yaynlad raporunda ise iyerinde iddeti fiziksel ve duygusal ynyle incelenmitir. Raporda bu olgunun yeni milenyumda i yerlerinde grlen en ciddi sorunlardan biri olduu vurgulanmaktadr (Ycetrk, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php? nt=226 16.10.2006 iinde: Steinman-Marais http://www.worktrauma.org/change. htm).
1.1.2. Yldrma Kavramnn Tanm
yerinde kt niyetli, zarar veren, ykc eylemler zerine olduka geni bir corafyada yaplan aratrmalarda, bu olguyu tanmlamak iin farkl lkelerdeki aratrmaclar farkl terimler kullanmlardr (McCord ve Richardson, 2006 iinde: Hornstein, 1996;51; Namie ve Namie, 2000; 13). ngiliz ve Avustralyal aratrmaclar almalarnda bullying (Adams 1992, Bing 1992; Zemke 1987; Namie ve Namie 1999) terimini kullanmay tercih etmektedir. Amerikal aratrmaclar bu olguyu tanmlamada bullying, mobbing, sexual harrasment (Brodsky 1976; Collins ve Blodgett 1981; Gold ve Unger 1993; Bjrkqvist, Qesterman ve Hjett, 1994), employee abuse (Toohey 1991; Wilson 1991),
6
emotional abuse (Keashly 1998, Davenport vd., 1999) ve workplace aggression (Baron ve Neuman 1996, Anderson ve Pearson 1999) terimlerini kullanlmaktadr. sveliler ayn olgu iin hedef olma anlamnda mobbing teriminin kullanmn tercih etmektedir (Leymann, 1996). Almanyadaki almalarda da mobbing terimi kullanlmaktadr (Zapf, Knorz ve Kulla, 1996). Baz Avrupa Birlii lkelerinin yasalarnda ve Uluslararas alma rgtnde bu olgu psychological harassment ya da sadece harassment olarak tanmlanmaktadr. Birleik Krallkta ise bu olgu iin workplace bullying tanmlamas yaplmaktadr. Sadece Fransada bu tr eylemleri tanmlamak iin ngilizce terim mevcut deildir. Fransada bu olguya karlk olarak harclement moral terimi kullanlmaktadr. Ayrca Spratten (1995) bu olgu iin almasnda mistreatment, Einarsen ve Rakness (1997) ise victimization terimini tercih etmilerdir. (Leymann, http://www.leymann.se/ English/11130E.HTM 03.11.2006; Einarsen, 1999; 17; Ycetrk ve ke, 2005; 62; Kk, 2006; 161).
yerlerinde dmanca tutumlarn sergilendii bu sreci tanmlamada kullanlan szck, bat yaznnda lkeden lkeye deimektedir. Ancak bu kavramlar arasnda en yaygn olarak kullanlan bullying ve mobbing terimleridir. Leymann, konu ile ilgili almalarnda bilinli olarak mobbing terimini kullanm, ngiliz ve Avustralyal aratrmaclar tarafndan kullanlan bullying terimini tercih etmemitir. Leymannn mobbing ve bullying terimlerine ilikin getirdii
ayrmn temelini iddetin psikolojik ve fiziksel yn oluturmaktadr (Rayner ve Hoel, 1997; 182). Leymanna gre bullying fiziksel saldr, iddet ve tehdidi artrmaktadr. yerlerindeki zarar veren, ykc eylemlerde fiziksel iddete ok nadir rastlanlmasna karn okullarda ayn olgu fiziksel saldrganlk eylemleri ile gl biimde karakterize edilmektedir. Bu nedenle Leymann, bullying terimini okul rgtleri iin, mobbing terimini de iyerleri iin nermektedir (Leymann, http://www. leymann.se/English/11120E.HTM 03.11.2006).
Einarsen ve alma arkadalarnn (1994) (N:138) yldrma madurlar zerinde yaptklar aratrma sonucunda elde edilen bulgular, Leymannn konuyla ilgili grlerini desteklemektedir. Bu aratrmada katlmclarn sadece % 8 gibi kk bir
7
dilimi yldrmann fiziksel boyutunu rapor etmitir (Rayner ve Hoel, 1997; 183). Benzer biimde Baron ve Neuman (1996) ile Geddes ve Baronun (1997) almalarnda iyerinde szl saldrnn fiziksel saldrya gre daha sk olduu bulunmutur (Kaukiainen vd., 2001; 361).
Ayrca Einarsen ve Rakness tarafndan yaplan aratrma sonucunda elde edilen
bulgular da Leymannn bu konudaki grlerine dayanak oluturmaktadr. Buna gre gemi yapm iinde alan Norveli erkek alanlar zerinde yaplan aratrmada katlmclarn % 88i son alt ay boyunca yldrc eylemler ile kar karya kaldklarn ancak sadece % 24 bunun fiziksel taciz ya da tehdit biiminde
olduunu belirtmilerdir. yerinde yldrmaya hedef olan 137 Norveli alan ounlukla sosyal ortamdan izole edilme, yaplan iin ve gsterilen abann deerini
azaltma, satama ve hakaret ierikli ifadeler biimindeki eylemlere maruz kaldklarn belirtmilerdir (Einarsen ve Rakness, 1997; 247263). Keashlyde konuyla ilgili olarak iyeri yldrmann nadiren fiziksel iddet ierdiini eylemlerin daha ok sofistike davranlar biiminde tanmlanabilecek szl saldrlar biiminde gerekletiini ileri srmektedir (Keashly, 1998; 85117).
Buna gre bullying fiziksel saldr ve tehdit anlamna gelirken, mobbing psikolojik saldr, psikolojik iddet, psikolojik terr, duygusal saldr, yldrma gibi anlamlara gelmektedir (Davenport vd., 2003; 52). Yldrma, iddet ve saldrganlktan farkldr; iddet ve saldrganlk sistematik olmamasna ramen, yldrma sistemli ve tekrarlanarak gerekleen bir durumdur. Bu davran yapanlar ile bu davrana
maruz kalanlar arasnda bir g dengesizlii vardr. Bu nedenle okul rgtlerinde yaananlar fiziksel saldr, iyerlerinde grlen eylemler ise psikolojik saldr olarak nitelendirilmektedir. yerlerinde yldrma daha ok rafine (inceltilmi) iddet biiminde balamakta ve kurban sosyal ortamdan dlanmaktadr. Bullying kaba
davran ve sz olarak uygulanrken, mobbing her tr incitici ve kk drc tutum ve davran olarak ortaya kmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/ english/00004E.HTM 03.11.2006; Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/ psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006; Ycetrk, http://www.bilgiyonetimi. org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=226 16.10.2006).
8
ngilizce mobbing kavram, kanun d iddet uygulayan dzensiz kalabalk veya ete anlamna gelen Mob kknden gelmektedir. Mob kavram ise Latince kararsz kalabalk anlamna gelen mobile vulgus szcklerinden tremitir. Mob kknn ngilizce eylem biimi olan mobbing ise; dilimizde
yldrma, psikolojik iddet uygulama, evresini kuatma, taciz ve rahatsz etme veya sknt verme gibi anlamlara denk gelmektedir (Davenport vd., 2003;3; Websters New World Dictionary, 870).
Bat yaznnda olgunun adlandrlmas ve ieriinin erevelendirilmesinde yaanan ok seslilik, dilimizde de etkilerini gstermektedir. Kavramnn Trke
karl konusunda henz bir netlik bulunmamakta ve Trke yaznnda da bir terminoloji sorunu yaanmaktadr. Konu zerine aratrma yapan kiiler Trkede mobbing olgusunu bir tek szckle ifade etmek yerine kavram duygusal taciz, psikolojik terr, psikolojik iddet, duygusal lin, iyeri travmas, iyerinde zorbalk olarak Trkeletirmekte ve alan iyerinde yldrmaya ynelik her tr psikolojik saldry bu kapsam iinde incelemektedirler.
Bu almada, terminoloji sorunun devam ettii Trke yaznnda terimi tam anlamyla karlayacak tek bir ifadenin kullanlmasnn uygun bulunmas nedeniyle, iyerlerinde sergilenen dmanca tutumlar tanmlamak iin yldrma kavram kullanlmaktadr. Bylece olas bir kavram kargaasnn da nne geilmek
istenmektedir.
Yldrma olgusunun adlandrlmasnda yaanan ok seslilik, terimin ieriinin oluturulmasnda da devam etmektedir. zellikle konuyla ilgili hukuki durutaki yokluk nedeniyle, ok sayda yazar ve aratrmac konuya ilikin tanmlarn ortaya koymulardr (Department of Labour, 2005a; 10).
Konu ile ilgili almalarnn ncs olarak bilinen Leymann (Leymann, http://www.leymann.se/English/11110E.HTM 03.11.2006) yldrma terimini birine kar cephe oluturma, duygusal saldrda bulunma, psikolojik terr olarak ifade etmektedir. Leymann yldrmay psikolojik ve sosyal mutsuzlua neden olan, bir ya
9
da daha fazla kii tarafndan (nadiren 4 kiiden fazla) bir baka kiiye (nadiren daha fazlasna) en az alt ay boyunca haftada en az bir kez yneltilen eylemler biiminde tanmlamaktadr (Leymann, 1996; 165). Leymann, psikolojik terrn rgtsel uygulama biimini iyerinde yldrma olarak nitelendirmektedir ve yldrmaya
temel tekil eden iddet ve terr kavramlarn ise bir ya da birka kiinin tek bir kiiye sistemli olarak ynelttikleri etik d iletiim ile dmanca davranlar olarak
tanmlamaktadr. (Leymann, 1996; 168; Zaft, Knorz ve Kulla, 1996; 215).
Einarsen ve alma arkadalar 1994 ylnda yaymlanan makalelerinde yldrmay yle tanmlamaktadrlar; bir kii iyerinde srekli olarak olumsuz
davran ve eylemlere konu olduunu hissediyor ve bu durum karsnda kendisini savunmay zor olarak gryorsa bu kii yldrlyordur (Einarsen vd., 1994; 383).
Einarsen ile Skogstad birlikte yaptklar almada ise yldrmay bir ya da daha fazla kiiden, bir ya da daha fazla kiiye ynelen, sk sk ve uzun zamanda gerekletirilen, buna maruz kalan kiilerin bu eylemlere kar kendini korumada zorluk ektii durumlar olarak tanmlamaktadrlar (Einarsen ve Skogstad, 1996; 191). Aratrmaclar iyerinde srekli olumsuz eylemlere konu olan bir kiiyi yldrma hedefi olarak tanmlamaktadrlar. Aratrmaclara gre iyerinde yldrmaya hedef olan kii satama, kzdrma ve hakaret etme gibi incitme ve sindirme amal eylemler ile karlamaktadr. Aratrmaclar kiiye ynelen fiziksel saldrlar da
yldrma kapsamnda deerlendirmektedirler. Onlara gre yldrmaya hedef olan kii iinde bulunduu duruma ilikin kendini savunma konusunda yaad aalk
kompleksi nedeniyle etkisiz olabilmektedir. Ayrca aratrmaclar eit gteki taraflar arasnda yaanan atmalar ve atma sonras taraflarn birbirlerini izole etme durumunu yldrma olarak kabul etmemektedirler (Einarsen ve Skogstad, 1996; 187).
Einarsen 1999 ylnda yaymlanan makalesinde ise yldrmay, bir ya da daha fazla alana yneltilen, hedef tarafndan istenmeyen, kasti ya da bilinsiz olarak
yaplabilen ancak ak bir biimde yldrma, saldr davranlarn ieren, hedef zerinde znt ve kedere yol aan, i performans zerinde etki yaratan ve/veya hoa gitmeyen alma evresinin oluumuna neden olan tekrar eden eylem ve
10
uygulamalar olarak tanmlamaktadr (Einarsen, 1999; 17). Aratrmac yldrmann bir grup ya da kii tarafndan bir ya da birden fazla kiiye yneltilen saldrganlk ve iddet olduunu kabul etmektedir (Ycetrk ve ke, 2005; 62 iinde: Einarsen, 2000; 379401).
Zapf ve Wolfgang kuramsal olarak yldrmay, iyerinde sosyal stres
unsurunun en iddetli yaan biimi olarak tanmlamaktadrlar. Yldrma sistematik olarak hedef kiiyi ama edinen, yldrc eylemlerle birlikte atmay kztran, uzun sreli bir olgu olmas nedeniyle normal stres unsurlarndan ayrlmaktadr. Aratrmaclar almalarnda psikolojik iddet terimini kullanmamaktadr. Zapfa gre psikolojik iddeti uygulayan kiiler bir grup olabilirken, yldrma tek bir kii tarafndan gerekletirlmektedir. Ayrca Zapf yldrmay tek bir kii, ounlukla da
yetkili/deneti tarafndan uygulanan fiziksel iddet anlamnda kullanmaktadr (Zapf ve Wolfgang, 1999; 70).
Davenport ve alma arkadalar yldrmay, kiinin saygsz ve zararl davrann hedefi olmasyla balayan duygusal bir saldr olarak tanmlamaktadrlar. Onlara gre yldrma, bir kiinin dier insanlar kendi rzalar ile veya rzalar dnda baka bir kiiye kar etrafnda toplamas ve srekli kt niyetli hareketlerde bulunma, ima, alay ve karsndakinin toplumsal itibarn drme gibi yollarla saldrgan bir ortam yaratarak onu iten kmaya zorlamasdr (Davenport vd., 2003; 15).
Olsene gre yldrma, kiinin saldrganlk, kk drlme ile karlat, kiinin saygnl gvenlii ve varl zerinde zarar verici etki yaratmak amacyla tekrarlanan, istenmeyen ve hakl nedene dayanmayan bir davrantr (Department of Labour, http://www.beyondbullying.co.nz./November_2006_ECS. pdf 03.11.2006; 10 iinde: Olsen, 2005; 8). Randalla gre ise yldrmay dierlerinde fiziksel ya da psikolojik zntye neden olan, strap vermek iin kasti niyetten doan saldrgan ve dmanca davrantr (Ellis, http://workplacebullying. co.uk/aethesis.html 31.10.2006 iinde: Randall, 1997; 4).
11
Mooyed ve alma arkadalar 2006 ylnda yaymlanan makalelerinde yldrmay, iyerindeki atmay dmanca olmayan tarzda zme yeteneine sahip olmayan kiiler arasnda gerekleen, en az bir kii tarafndan bir ya da daha fazla bireye yneltilen, madurlarda salk sorunlarna neden olan ve onlarn
performansn etkileyen, uzun sre devam ve tekrar eden dmanca, kt niyetli davranlar (Mooyed vd., 2006; 312) biiminde tanmlamaktadrlar.
Brodsky ise yldrmay u ekilde tanmlamaktadr; Yldrma eziyet etmek, cann skmak ve d krklna uratmak iin bir kii tarafndan yerine getirilen tekrar eden srekli eylemlerdir. Bu dier kiiyi kkrtmak, kzdrmak, bask yapmak,
korkutmak ve onun rahatn bozmak biiminde gerekletirilen srekli davranlardr (Rayner ve Hoel, 1997; 184; Bryant ve Cox, 2003; 573 iinde: Brodsky,1976; 2).
.Andrea Adamsn erken lm sonrasnda onun fikirlerini gncel tutabilmek iin kurulan Andrea Adams Trust ise yldrmay yle tanmlamaktadr; Yldrma bir ya da bir grup alana yneltilen, istenmeyen, kk drc, saldrgan davranlar; kiisel ya da profesyonel performans zerine ynelmi tipik olarak nceden bilinemeyen, adil olmayan, sklkla olumsuz, kt niyetler eylemler ve hedefte endie, kayg yaratarak, hedefin fiziksel ve zihinsel salna zarar vererek onun kendine gveninin kaybna neden olan g ya da pozisyonun taciz edilmesidir (Andrea Adams Trust, http://www.andreaadamstrust.org/factsheet.pdf 03.11.2006).
Field ise yldrma kavramn, hedef kiilerin z gvenlerine ve z sayglarna
ynelik srekli ve acmasz bir saldr olarak tanmlamaktadr (Davenport vd., 2003; 5; Tnaz, 2006; 14 iinde: Field, 1996; 33). Bu anlamyla yldrma madurun benliini ldrme abas olarak grlmektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006). Field bu davrann altnda yatan temel nedenleri ise dier birey karsnda stnlk kurmak, onu buyruu altna almak ve yok etmek olarak sralamaktadr (Tnaz, 2006; 14 iinde: Field, 1996; 33; Ergenekon, 2006; 32 iinde: http://www.bullonline.org/ personel.htm).
12
Trkiyenin de yesi bulunduu Uluslararas alma rgt tarafndan yaplan tanmlamada ise yldrma birey veya grubu sabote etmek amacyla yaplan, intikam duygusu, zalimce, kt niyetli ve aalayc tavrlarla kendini gsteren davran biimi olarak belirtilmektedir (Morsan, C:/Belgelerim/TheMagazineofheILO WORLDOFWORKNo_43MobingNewsscourgeamoungunionmembersdepartment ofCommunication_dosyalar/themagazine.htm 31.10.2006). Avrupa Komisyonu ise yldrma iin u tanm nermektedir; yldrma kiilerin ileri ile ilgili durumlarda taciz edildii, tehdit edildii ya da kmsendii, onlarn gvenliklerine, varolularna ve salklarna kar aka meydan okunduu olaylardr (Ycetrk ve ke, 2005; 63)
Dkmen (2005; 171) ise bu olguyu genel anlamda Bir iyerinde, bir apartmanda veya bir mahallede birlikte yaayan bir grup insann, ok kk baz farkllklarndan tr (bu farkllklar ille de olumsuz zellikler olmak zorunda deildir), ilerinden birisini, bilinli/kastl olmakszn kurban olarak semeleri ve giderek artan bir tempoda onu beceriksiz, geimsiz olarak alglamaya balayp itici davranlaryla bu kiiyi gerekten de beceriksiz, geimsiz, mutsuz, sorunlu bir insan haline getirmeleri; o kiiyi psikolojik ve fiziksel anlamda ciddi olarak zedelemeleri olarak aklamaktadr.
Ycetrk ve ke (2005; 61) iyerinde yldrma terimini iyerlerindeki insanlarn sistematik olarak ylgnla uratlmalar ve kiilik haklarna el uzatm
olarak tanmlamaktadr. Mobbingin Trkedeki tam karlnn psikolojik taciz olduunu belirten Tnaz bu olguyu rgt saln bozan, i doyumunu dren, alma barn olumsuz ynde etkileyen temel bir rgtsel sorun olarak aklamaktadr (Tnaz, 2007; 46). Tnaz, yldrma kavramn, iyerinde bireylere stleri, eit dzeydeki alanlar veya astlar tarafndan sistematik biimde uygulanan
her tr kt muamele, tehdit, iddet, aalama gibi davranlar olarak tanmlamaktadr (Tnaz, 2006; 8).
Tutar ise almasnda yldrmay, rgtsel sal bozan, alanlarn i doyumunu ve alma barn olumsuz ynde etkileyen temel bir rgtsel sorun
13
olarak ele almaktadr. Ona gre, nceleri bir kiinin veya baz kiilerin, bir kiiye veya birka kiiye dmanl biiminde gelien rgtsel psikolojik iddet sonucunda madur nce kendisine ve daha sonra evresine kar yabanclamaya balamaktadr. Sre, ie kar kaytszlk, bkknlk, ylgnlk, performans
dkl, igc devir hznda artma veya istifayla sonulanmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006).
Ergenekon ise yldrma ya, rk, cinsiyeti, inanc, uyruu veya herhangi bir nedenle kurban rahatsz etme ve her tr kt muameleyle balayan ve derinleen sistematik bir psiko-terr olarak tanmlamaktadr. Ergenekon yldrmann temel
amacn ise, hedef seileni hizaya ekmek, kontrol etmek, terbiye etmek ve derin bir itaat duygusuyla, yldrma uygulayan kiinin iradesine tabi klmak olduunu
belirtmektedir (Ergenekon, 2006; 32).
Konuyla ilgili alan aratrmaclarn olgunun ieriinin oluturulmasna ilikin
yazna kazandrdklar tanmlar birbirinden baz noktalarda farkllasa da kavrama ynelik yaplan bir ok tanmda ortak olan unsur bulunmaktadr. Birincisi, yldrma uygulayan kiinin niyetine bakmakszn gerekletirdii eylemin, madurun zerinde brakt etkilerdir. kincisi, bu etkilerin, olumsuzluu yani madura zarar verip vermediidir. nc unsur ise yldrma eylemine devam edilmesi konusundaki srarl davrantr. (Cusack, 2000: 2118.).
1.1.3. Yldrmann Ayrt Edici zellikleri: Sklk ve Uzun Srelilik
Yldrmaya ilikin yaplan tanmlar incelendiinde buradaki baskn parametrelerin sklk, uzun srelilik, olumsuz davrana tepki ve taraflar arasndaki g farkll olduu grlmektedir (Einarsen, 1999; 1627; Leymann, 1996; 165184; Nield, 1996; 239249; Rayner, 1997; 199208). zellikle de iyerlerinde grlen kt niyetli davranlarn yldrma ile ilikilendirilmesinde davrann
sreklilik ve sklk boyutlar n plana kmaktadr. Dier bir ifadeyle kt niyetli bir davrann sreklilik arz etmesi ve sk sk uygulanmas (kmlatif) onu yldrc klmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12100E.HTM 03.11.2006;
14
Chabria, http://www.bullybusters.org/press/indusstd030701.html 03.11.2006). Rayner ve alma arkadalarna gre davrann mr uzunluu ve skl konular uluslar aras boyutta zerinde fikir birliine varlm parametrelerdir (Rayner vd., 1999; 12).
Ancak konuyla ilgili kaynak ve makale incelemelerinde aratrmaclarn ve
uzmanlarn bu srenin uzunluu ve skln derecesi zerinde bir uzlamaya varamadklar gzlenmitir. Zapf, Wolfgang ve Einarsen da bu konuyla ilgili olarak, aratrmaclarn iyerinde yaanan eylemlerin yldrma olup olmadnn tespitinde ayrt edici bir lt olarak kabul edilen uzun srelilik ve skl hakknda birbirinden
farkl grler nerdiine dikkat ekmektedir (Zapt ve Wolfgang, 1999; 70-84; Einarsen, 2000; 369-373). Leymann yldrma eylemlerinin tehisinde bunun en az alt aylk dnem iinde haftada bir yaplm olmasn lt kabul etmektedir (Leymann, http://www.leymann.se/English/12100E.HTM 03.11.2006). Zapf (1999) bu sreyi ortalama yln zerinde n grrken, Einarsen ve Skogstad (1996) bu sreyi ortalama 18 ay olarak tespit etmilerdir (Einarsen ve Skogstad, 1996 iinde: Zapf ve Gross, 2001; 499). Ayrca yaanm yldrma hikayeleri incelendiinde de Leymannn nerisinin bir kesinlik arz etmedii ancak vakaya ynelik doru tehis yaplabilmesi iin kullanlabilecek anlaml bir yol gsterici olduu kabul edilebilir.
lkemizde insankaynaklari.com ve Cnbc-e ibirlii ile hazrlanan anket sonularna gre katlmclarn (N:700) % 33,71i 13 aydan yani yaklak 1 yldan daha uzun sredir bu tr skntlarla karlatn, % 20,8i ise sadece birka kez
olduunu belirtmitir (Sezen, http://www.insankaynaklari.com.tr/cn/ContentBody/ asp?listall=Y&BodyID=4010#comments 16.10.2006).
Sre ve sklk unsurlar yldrmann tehisinde nemli ltleri oluturmann
yan sra yldrmann geliim seyrini ve sonucunu da etkilemesi bakmndan nem tamaktadr. Yldrmann sistemli bir ekilde uygulanmas ve sreklilik arz etmesi
ondan etkilenme derecesini artrmaktadr. yle ki yldrmann madur zerinde kalc psikolojik hasar brakmasnn temelinde bu iki unsur belirleyici rol oynamaktadr.
15
1.1.4. Yldrma le likili Kavramlar
Bir iyeri davran olarak yldrmann iyerindeki cinsel taciz ya da ayrmclktan fark henz aka tanmlanmamtr (Rayner vd., 1999; 11; Ycetrk, http://www. bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt= 224 16.10.2006). Ayn zamanda yldrma kavram ou zaman iddet kavram ile edeer anlamda
kullanlmaktadr. Yldrmann anlam ve ieriinin netletirilememesi, alanlar koruyucu dzenleme ve yasalarn varlna ramen yldrma davranlarnn varln srdrmesine izin vermektedir (Davenport vd., 2003; 2).
1.1.4.1. Cinsel Taciz ve Yldrma
Cinsel ayrmcln bir ekli olarak kabul edilen cinsel taciz etik deerlere aykr davran ekillerinden bir tanesidir. yerinde cinsel taciz olarak kabul edilen davranlar konusunda btncl bir tanm zerine henz bir anlama bulunmamaktadr. Hangi davranlarn taciz olduu, hangi davranlarn taciz olmad ve snrlarnn olup olmad tartma konusudur. rnein erkek bir yneticinin, yeni bir proje hakknda grmek iin ast durumundaki bir kadn alan le yemeine davet etmesi ya da bir yneticinin kar cinsten bir kiiye ne kadar gzel ve ekici olduunu sylemesi farkl kiilerce farkl deerlendirilmektedir. Her ne kadar cinsel taciz kavram zerine ortak bir tanm
yapmak g olsa da Dnya zgr i Sendikalar Konfederasyonun (ICFTU) Kadn Komitesi yle bir tanm yapmtr. yerindekiler tarafndan, tekrar edilen ve
istenmeyen, szle, vcut hareketleriyle veya jestleriyle gerekletirilen her yaklam, cinsel bakmdan kmseyici her beyan, cinsel ayrm gden her sz, cinsel tacizdir.(imek, 1999; 79).
Leymannn gelitirdii Mobbing Tipolojisinde, Kiinin Salna Dorudan Saldrlar bal altnda gruplanan yldrma davranlar arasnda cinsel tacize
urama bulunmaktadr. Buna gre Leymannn, iyerinde cinsel tacizi urama durumunu yldrma kapsamnda ele ald ifade edilebilir. Ancak bu, iyerinde yaanan her cinsel taciz vakasnn yldrma olduu anlamna gelmemektedir. Bunun
16
yldrma nitelii tayabilmesi iin eylemin sreklilik arz etmesi ve sk sk uygulanarak hedefi yldrmay amalamas beklenmektedir.
Davenport ve alma arkadalar da (2003;16) genel anlamda taciz kavramn yldrma iinde ele almaktadr. Buna gre yldrma, kiiye ynelik, kiinin ya, rk, cinsiyeti, dini, uyruu, sakatl veya hamilelii gibi herhangi bir nedene dayal
belirgin bir ayrmclk olmaktan ok, taciz, rahatsz etme ve kt davran yoluyla herhangi bir kiiye ynelen saldrganlk biiminde tanmlanmaktadr.
1976 gibi erken bir tarihte ABDde bir psikiyatrist ve antropolog olan Dr. Carroll Brodskynin kaleme ald Taciz Edilmi alan (The Harrassed Worker) adl kitapta yer alan taciz tanm da Davenport ve alma arkadalarnn bu konudaki
grlerine bir dayanak oluturmaktadr. Brodsky eserinde taciz terimini, bakasn ypratmak, ona eziyet etme, onu engellemek veya ondan tepki almak amacyla tekrar tekrar ve srekli olarak yaplan giriimler; srekli dier kiiyi kkrtan, ona bask yapan, korkutan, yldran ya da onun rahatn karan davranlarda bulunmak anlamnda kullanmaktadr. Bu ynyle taciz kavram yldrma kavramn karlamaktadr (Davenport vd., 2003; 1516).
1.1.4.2. Ayrmclk ve Yldrma
zerinde en ok tartlan konulardan biri de yldrma ve ayrmclk kavramlarnn birbiriyle rtp rtmediidir. Ayrm yapmak kavram szlk
anlam ile bir kimseyi herhangi bir nitelii sebebiyle madur etmektir. Ayrmclk kavram da, kiinin bir gruba mensup olmas ya da bir nitelii sebebiyle dierlerine nazaran farkl muamele grmesi ve madur edilmesidir (Dalgn, 2005; 2 iinde: Trk Dil Kurumu Szl, 117).
Field (1996) Grnrdeki Zorba (Bullying Insight) adl kitabnda, yldrmay bir kiinin cinsiyeti, rk, rengi, inanlar, gemii, cinsiyetle ilikin ynelimi, terbiyesi, yetitirilii hakknda uygun ya da yakk olmayan ifadeleri, dnceleri, iftira, dedikodu ve iddialar; kiiyi yldrma amal cinsiyeti, rk, ya ve benzer
17
durumlar konu edinen akalar ierir biiminde tanmlamaktadr. Buna gre Field ayrmclk konusunu yldrma kapsamnda deerlendirmektedir.
Leymannn gelitirdii Mobbing Tipolojisinde, tibarnza Saldrlar bal altnda gruplanan yldrma davranlar arasnda kiinin dini, siyasi gr ve milliyeti ile alay etme durumlar yer almaktadr. Yldrma kapsam iinde
deerlendirilen ayrmcn da tam anlamyla yldrma nitelii tayabilmesi iin eylemin uzun srelilik ve sklk kriterlerini tamas gerekmektedir.
Randall da Yetikinler Arasndaki Zorbalk. (Adult Bullying: Perpetrators and Victims, 1997; 126) adl kitabnda cinsiyete ilikin yldrmalar, genel olarak yldrma kapsamnda deerlendirmi ancak bu iki kavramn birbirinden farkl
olduunu savunmutur. Einarsen ve alma arkadalar ise 1994 ylnda yaymlanan almada iyerindeki yldrmann, iyerlerindeki cinsiyete ve rksal yldrmalara dayal sorunlarn farkl bir ynn temsil ettiini savunmulardr (Lee, 2002; 208209). Ancak Davenport ve alma arkadalar (2003;16) yldrmann ve ayrmcln birbirinden farkl kavramlar olduunu ve ayrmcln yldrma kapsamnda ele alnamayacan belirtmektedirler.
Yldrma ve ayrmclk kavramlar saldrc, ho karlanmayan ve kiinin istihdam zerinde zarar verici etkiye sahip olan davranlar iermesi bakmndan
benzerlik gstermektedir. Ancak yldrma tekrar edici davran olmaya eilimli iken, ayrmclk tek bir olayla gereklemektedir. Ayrmclk hedef kiinin rk, renk,
cinsiyet, gibi grnne ilikin durumlara odaklanrken, yldrmann nedenleri daha geni bir alana yaylmaktadr. Yldrma btn dnya da yasaya aykr kabul edilmemiken, ayrmclk evrensel bir statde olup 1993 nsan Haklar Yasasna ve 2000 stidam likileri Yasasna aykrdr. Buna gre yldrma ve ayrmcln
birbirinden farkl kavramlar olduu kabul edilebilir ancak birbirinden kesin izgilerle ayrlmas talep edilemez. nk bu konuda yaplan aratrmalar iyerindeki yldrma davrannn nedeni olarak cinsiyet ya da rk tabanl bir farkll da belirtmektedir (Department of Labour, 2005a; 14).
18
1.1.4.3. iddet ve Yldrma
Yaznda karln psikolojik iddet ve uzantlar olarak alan yldrma kavramnn daha iyi anlalabilmesi iin iddetin tanmlanmas ve yldrma ile
ilikilendirilmesi gerekmektedir. iddeti, doann kendisinde varolduu ekliyle bir atma biiminde ele alarak, ilk dile getiren dnrlerden birisi Herakleitostur.
Herakleitosa gre, evren srekli atmalarn yaand bir yerdir ve kavga herkes iin ortak, adalet ise bir atmadr. Adalet bile ancak kavgayla salanabilmektedir. Dolaysyla iddet doadr ve insan da doann bir paras olarak onun iddetinin bir rndr. Bu nedenle doann paras olan insan, iddeti bnyesinde tamaktadr,
dolaysyla insann yaratt sava her eyin babas, her eyin kraldr (Eren, 2005; 8 iinde: nam, 2001; 46). Gnmzden yzlerce yl nce ifade edilen bu szler, insan doasnn iddete yatkn olduu eklindeki doutanc gr zetlemektedir. Bu grn karsnda ise, insan doasnn iddete yatkn olmad, iddetin renildiini belirten hmanistik bak yer almaktadr. Bu anlay ise iddetin znel ynn ortaya koymakta ve sosyo-kltrel farkllklarn vurgulamaktadr (Eren, 2005; 8).
Artun, iddeti fiziksel g ya da kuvvetin, bir birey ya da bir grup zerinde sakatlk, lm, psikolojik rahatszlk, geliim bozukluu gibi sorunlara yol aabilecek ekilde, bir bireye ya da bir gruba kar kastl olarak kullanlmas
biiminde tanmlamaktadr (Artun, 1996; 29). Bu tanma gre iddet bireyin fiziksel ve psikolojik olarak ac ekmesine neden olabilecek fiziksel ve ruhsal ynden ona zarar veren her tr davran olarak ele alnmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/siddet-kavram.htm 16.10.2006). Bu anlamda iddetin, kiiye ynlendirilmi, kiinin istemedii ve o kiiyi tahrik edici, ypratc eylemler olduu belirtilmektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/ siddet-kavram.htm 16.10.2006 iinde: Mutlu, 1997; 4175).
Ergil ise iddeti bir kii ya da topluluun fiziksel ve ahlaki btnlne, mlkiyetine, kltrel veya sembolik deerlerine kar, herhangi bir birey, grup ya da rgtl btnlk tarafndan verilen fiziksel ve/veya psikolojik zarar biiminde
19
tanmlamaktadr (Eren, 2005; 9 iinde: Ergil, 2001; 40). Mills (1997) iddeti yneticiler ya da alanlar tarafndan, fiziksel ya da psikolojik biimde yneltilen, korku, izole edilme, yldrma ve hakaret unsurlarn ieren her trl yldrc ve tehdit edici davran olarak tanmlamaktadr (Bryant ve Cox, 2003; 567). Buna gre iddet atan karlar olan taraflar arasndaki sosyal ilikiden kaynaklanmaktadr. Dier bir ifadeyle iddet uzlamazln veya kartln olas sonularndan biridir. atan karlar, greli olarak srekli ya da geici olabilmektedir. lk durumda atma yapsal, ikincisinde ise konjonktrseldir. Yapsal anlamda iddet, stnlk kurmann ve srdrmenin bir aracdr. Konjonktrsel anlamda iddet ise ksa sreli bir stnlk salama arac olduu kadar smr ve boyun emeye kar da bir direnme yntemi
olarak ortaya kabilmektedir. (Eren, 2005; 9).
iddetin tanmndaki fiziksel zarar ve psikolojik zarar kavramlar bu olguya dar ve geni anlam yklemektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/siddet-kavram.htm 16.10.2006 iinde: Kele ve nsal, 1996; 91104) Kele ve nsal dar anlamda iddeti insanlarn bedensel btnlne kar dardan yneltilen sert ve ac verici bir edim olarak tanmlarken, geni anlamda iddeti ise insan zerindeki fiziksel ve ruhsal etkileri aka llemeyen, dolayl biimde hissedilen psikolojik iddet biiminde tanmlamaktadrlar. Buna gre madur zerinde somut iz brakan fiziksel iddetten daha deni anlam tayan psikolojik iddet burada yldrma kavramna denk gelmektedir.
Avrupa Komisyonunda te Gvenlik, Hijyen, ve Saln Korunmas zerine oluturulan komitenin 2001 ylnda kabul ettii yerinde iddet ile lgili Gr (Opinion on Violance at Workplace) yldrmay, geni anlamda dier bir ifadeyle psikolojik iddet olarak ele almakta ve kiinin uzaklatrlma, yabanclatrlma amacyla bir ya da daha fazla kii tarafndan dorudan ya da
dolayl olarak saldrya maruz kald, yldrld, meslektalar ya da hiyerarik basamaktaki ast-st arasnda gerekletirilen olumsuz bir davran biimi olarak
tanmlamaktadr. Ayrca komisyon iyerinde iddet ile ilgili u konulara deinmektedir (Ycetrk ve ke, 2005; 65);
20
- iddet; iyerinde alann gvenlii, sal ve varoluu zerinde zararl etkilere sahip olan kimi zaman tekrar edici, kimi zaman umulmadk saldrganlk tarafndan karakterize edilen iki ya da daha fazla insan arasndaki ilikide grlen eylem biimidir.
- iddet; saldrganlk, yldrma, kmseme, ya da fiziksel ve/veya szl iddeti gsteren beden dili biimini alabilmektedir.
- iddet; kendisini birok ekilde belli etmektedir. Bu fiziksel iddetten szl hakarete, zorbala, yldrmaya, cinsiyet ile ilgili yldrmalara, blge, rk, yetenek ve cinsiyet temelli ayrmcla kadar uzanmaktadr.
Rayner ve Hoel ise iddet kavramn yldrmadan ayr olarak dnmektedirler. Onlar iddeti, birbirine yabanc kiiler arasnda gerekleen ve sadece bir kez olan,
tekrar etmeyen zellikte saldrganlk tayan, szl davran ya da fiziksel saldr biiminde tanmlamaktadrlar. Aratrmaclar yldrmay ise birlikte gemii olan ve gelecei olacak, birbirini tanyan kiiler arasnda gerekleen sonucu olumsuz bir durum olarak aklamaktadrlar. Bu kapsamda mteriden banka memuruna ynelen szl ya da fiili saldr iyeri iddeti kapsamnda deerlendirilip, yldrma olarak kabul edilmemektedir. (Rayner ve Hoel, 1997; 187). Flannery de fiziksel iddetin, yldrmadan farkl olarak rgt iinden ynelen bir iddet biimi olmad grn savunmaktadr (Flannery, 1996; 62).
Leymann (1990) ise iddet ve yldrma arasndaki fark belirtirken rgt iinden ynelen her tr saldrganln da yldrma olarak tanmlanamayacan
vurgulamaktadr. Leymanna gre saldrlar srekli olarak ayn kiiyi hedef alyorsa ve hedef bu suu ileyene kar savunmasz ise o zaman iddet yldrmaya dnmektedir (Kaukiainen vd., 2001; 361 iinde: Leymann, 1990).
Bush (1995) iddet eylemlerini kiisel-sosyal, aktif-pasif, dorudan-dolayl, fiziksel-szl, ak-kapal olmak zere 5 grupta snflandrmaktadr. Bu snflandrmadaki son grup iyerindeki yldrma olgusu ile ilgili olmas bakmndan nem tamaktadr. Buna gre;
21
- Dorudan saldrganlk yz yze olunan durumlarda sz konusu olurken, dolayl saldrganlk dierlerinin olumsuz tepkileri zerinden hedefe ulamaktadr (Kaukiainen vd., 2001; 361 iinde: Bush, 1961; 8). Bu ynyle dolayl saldr, hedef kii hakknda kt niyetli sylenti yayma ya da dier
insanlar onunla birlikte olmamaya ikna etme gibi bir tr sosyal maniplasyon ya da izolasyon eidi olarak tanmlanmaktadr. Finlandiyada
kamu sektrnde istihdam edilen 169 alan zerinde yaplan aratrmada iyerinde en ok kullanlan saldrganlk biimi olarak dolayl ve manipule edici iddet tr belirtilmitir (Kaukiainen, 2001; 361365 iinde: Logerspetz vd., 1988).
- Ak ya da dier bir ifadeyle aleni saldrlarda fke eitli yollarla kardaki kiiye ak bir biimde ifade edilmektedir. Dier taraftan kapal, rtk
saldrlarda fkenin ve bunun etkisiyle oluan eylemlerin varln anlayabilmek olduka g olmaktadr (Kaukiainen ve dierleri, 2001; 361 iinde: Bjrkqvist vd., 1994).
- Fiziksel ve szl iddet ayrmnda ise saldrnn eylem biimi n plana kmaktadr. Buna gre fiziksel saldr eylem ve hareketler araclyla hedefe zarar verirken, szl saldr kelimeler yoluyla hedefe ulatrlan tehdit ve benzeri mesajlar yoluyla gereklemektedir (Kaukiainen vd., 2001; 361 iinde: Buss, 1995).
Tutar, iddet konusunda nemli bir nokta olarak, neyin iddet saylp saylmayaca yani iddet algs zerine odaklanmaktadr. Kimileri ayn tutum ve
davran iddet olarak grp onunla mcadele ederken, kimileri bunu iddet olarak grmemekte, onu olaan olarak deerlendirerek, sz konusu tutum ve davranlara meruiyet kazandrabilmektedir. Bu meruiyet iddeti, iddet olmaktan karak, bir alkanla, hatta treye dntrmektedir. Bundan daha nemlisi iddet genellikle
bir yaam biimi olarak benimseniyorsa, sorun olarak grlmemekte, bir ynetim tarz ve slubu olarak deerlendirilmektedir. Bu gibi durumlarda iddet, sorun
zmenin bir arac olarak kabul grmektedir. Bir iyerinde hangi davranlarn iddet olarak kabul edildii de, alanlarn kltrel ve inan yaplarna, deer yarglarna
22
ve kiilik zelliklerine gre farkllk gstermektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/siddet-kavram.htm 16.10.2006).
Tutarn iddet konusunda deindii dier bir nemli nokta ise kiilerin
bakalarna iddet uygulayabildii gibi, kendilerine kar da iddet uygulayabilmeleridir. Kiinin kendisine kar ynelttii iddetin en ar rnei
intihar olarak kabul edilmektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/ psikolojik-siddet/siddet-kavram.htm 16.10.2006). Buna gre yldrma eylemlerinin madurunu intihar giriimine kadar tamas sonucu gz nnde bulundurulduunda yldrmann hem dardan kiiye yneltilen iddeti hem de kiinin kendisine
ynelttii iddeti ierdii sylenebilir.
1.1.4.4. atma ve Yldrma
Yldrma ncelikle bir atma srecidir. (Tnaz, 2006; 17). atma iyerlerinde yaanan yldrmann temel nedeni olarak gsterilmektedir. Ancak rgtlerde grlen her atmay yldrmann nedeni olarak gstermek olanakl deildir. Buna gre seyri ynetilemeyen bir atmann, rgtte yldrma eylemlerinin yaanmasna imkan veren ortam hazrlad iin yldrmann temel kayna olduu ileri srlmektedir.
Gnlk hayatmzn eitli kesitlerinde sk sk kullandmz ve karlatmz
atma kavram en genel anlamda savalardan endstriyel mcadelelere, rekabetten dier bireylerden kiisel olarak holanlmamasna kadar eitli durum ve
olaylar bnyesine almaktadr (nver, 2002; 1 iinde Tekarslan, 2000; 238). Ortaya k nedenlerinin farkll ve oluumu ya da ileyii asndan deiik trlerinin olmas nedeniyle, atma zor tanmlanan kavramlardan biri olarak karmza kmaktadr (nver, 2002; 1 iinde: Erdoan, 1996; 145).
Stoner ve Freeman (1989; 345) atmay; rgtte iki veya daha fazla kii ya da grup arasnda, kt kaynaklarn paylalmas veya faaliyetlerin tahsisi ile yine bu kii ve gruplar arasndaki ama, stat, deer yarglar veya alglama farkllklarndan kaynaklanan anlamazlk ya da uyumazlk olarak tanmlamaktadr (nver, 2002;1).
23
March ve Simon ise bireysel dzeyli atmalara arlk veren tanmlarnda atma kavramn; bireyin ama ve beklentilerini gerekletirmek zere karlat seenekler dorultusunda, karar verme mekanizmalarnda bir bozulma ve bu bozulmann bir sonucu olarak birey veya grubun uygun eylem seeneini semede
glkle karlamas eklinde tanmlamlardr (nver, 2002; 2 iinde: Ertekin, 1982; 473) Kavram bir alglama olay olarak gren Robbins (2001; 383) ise atmay, rgt iindeki bireylerin veya gruplarn amalarndaki uyumsuzluk, bireylerin olaylar karsndaki yorumlamalarndaki ve beklentilerindeki farklln neden olduu bir anlamazlk olarak tanmlamlardr (nver, 2002; 2).
atmann oluumu ile ilgili yaplan ilk aratrmalarda bunun anormal ve kanlmas gereken bir durum olduu ileri srlmektedir (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006). Bugn itibariyle geleneksel olarak adlandrabileceimiz bu grte, atmaya olumsuz bir sre olarak baklmakta ve bu olumsuz alam pekitirmek iin atma iddet, ykmak, rasyonel olmamak gibi terimlerle e anlaml olarak kullanlmaktadr (Solmu, 2004; 36). atmann yaratc ve verimlilii arttrc ynn dikkate almayan bu yaklam gnmzde byk lde geerliliini yitirmitir (nver, 2002; 6 iinde. Baysal ve Tekarslan, 1996; 307).
atmann yapc olabilecei gereinin 1920lerde Mary Parker Follet tarafndan fark edilmesiyle gelien Davransal Yaklam, atmay kabul etmekte ve karmak rgtlerin yaplar gerei atma iinde bulunduklarn
vurgulamaktadr. Genel olarak atmann, bireyler ve gruplar aras farkllklardan doduunu, atmann yok edilmesinin bu farkllklarn kaldrlmas anlamna geldiini ne srerek, bunun olanakszln belirtmiler, bireyler ve gruplar arasndaki atmalarn benimsenip, desteklenmesi gerektiini savunmulardr
(nver, 2002; 6 iinde: Tekarslan vd., 2000; 272).
rgtlerde meydana gelen atmalarn modern bir yaklamla ortaya koyanlar, yazna Etkileimciler olarak girmilerdir. Bu yaklam, Davransal Yaklamdan farkl olarak optimal dzeyde bir atmay aka desteklemeye ynelir; atma
24
ynetimini, gdleme ve zm yntemlerini de kapsayacak ekilde tanmlar; atma ynetimini tm yneticilerin ana sorumluluu olarak grr (nver, 2002; 7 iinde: Baysal ve Tekarslan, 1996; 308: Uurlu, 2001; 9 iinde: Gmeli, 1994; 34). Modern aratrmaclar atmann kanlmaz olduunu ifade etmektedirler
(Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006). Bu kapsamda atma bireylerin kendi ilerinde veya dier bireylerle; gruplarn kendi ilerinde
veya dier gruplarla olan ilikilerinde, ama, duygu, dnce ve inanlarnda uyumsuzluklarn olduu veya ztlklarn yaand her durumda karmza kan evrensel bir kavram, farkllklarn kanlmaz bir rn olarak tanmlanmaktadr (Artan, 2002; 201; Tnaz, 2006; 18; Eren, 2003; 609). Modern gre gre kanlmas gereken durum atma deil, dozu artan atmadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006). Bu gre gre atmann ynetimi dier bir ifadeyle atmann belli bir dzeyde seyir etmesi salanmaldr. Aksi halde atma abartl bir hal alarak, kart grlerin g sava halini almaktadr ve yldrmaya dnmektedir.
Ayrca modern gr rgtlerde yaanan atmalarn ynetilmesi durumunda, atmann verimli olabileceini ileri srmektedir (Leymann, http://www.leymann. se/English/12110E.HTM 03.11.2006). Bu kapsamda atmalarn iyi ynetildikleri zaman, ykc olmaktan ok rgtlerde eitli davran biimlerinin ve karar alternatiflerinin ortaya karlmas asndan esneklik salad, bireylerin zihinsel
abalarn arttrarak yaratcl glendirdii ve modern rgtlerin yaamas iin gerekli uzmanlk alanlarnn artp yaylmasna yardmc olduu savunulmaktadr
(Eren, 2003; 609). atmann rgtler asndan faydac ynn ortaya koyan bu gr hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak aratrmaclar rgtlerde iyi bir atma ynetiminin varl koulunda, farkllklarn bastrlmadan yaratcla dnmesi salanabildii takdirde, faydadan bahsedilebilecei hakknda hem
fikirdirler (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006).
atma ile yldrma arasnda baz farkllklar bulunmaktadr. rgtte kiiler aras anlamazlk anlamna gelen rgtsel atma, genellikle bir kez veya birka kez yaanmaktadr ve atmann taraflar kendilerini srekli bask altnda
25
hissetmemektedir. Oysa yldrmada durum farkldr; atmann taraflar kendilerini srekli bask ve tehdit altnda hissetmektedirler ve yldrma belli bir sre devam etmektedir (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/turleri.htm 16.10.2006 iinde: Richard ve Hall, 1977; 230). Buna gre yldrmay atmadan ayran en nemli farkllklardan biri yldrmann tanmlanmasnda ne yapld deil daha ok bunun nasl yapld zerine (sistematik) odaklanlmasdr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006; Zapf ve Gross, 2001; 501).
Yldrmay atmadan ayran bir dier farkllk, konuya taraf olan kiiler
arasndaki g seviyesinin durumudur. atma eit gteki kiiler arasnda meydana gelirken, yldrmada ktlk bir ya da daha fazla kii tarafndan daha gsz olana
yneltilmektedir (Leymann, http://www.leymann.se/english/00005E. HTM 03.11.2006; Einarsen, 2000; Einarsen ve Skogstad, 1996; Zapf ve Wolfgang, 1999). Ayrca atma hibir zaman rgt politikas olarak benimsenmezken, yldrma baz kii veya kiilere kar uygulanan bir rgt politikas haline getirilebilmektedir. Yldrma, rgtsel bir politikaya dnrse, madur bir kiiyle deil, bir grup (ete) ile mcadele etmek durumunda kalmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/turleri.htm 16.10.2006). Yldrmann neden olduu yldrma ve zorbalk, rgtsel politika haline getirildii iin genellikle bir sre sonra baka bir kurbanla yeniden gndeme gelmektedir (Clarke, 2002; 72).
Aada yer alan tabloda, salkl bir atmann yaand iyeri ile yldrmann
yapld bir iyerinin zellikleri karlatrlmaktadr (Tnaz, 2006; 35).
26
ekil 1: yerinde Uygulanan atma ve Yldrma Arasndaki Farkllklar
Kaynak: Tnaz, 2006; 36 iinde: Dnya Salk rgt (World Health Organiation), 2003;15
1.1.4.4.1. atmann Nedenleri
yerinde atmalarn ortaya kmasnda eitli faktrler rol oynamaktadr.
atmaya neden olan faktrlerden bir ksm yaznda genel kabul grm iken dier baz faktrler zerinde henz kesin bir sonuca varlamamtr. almada ncelikle atmann oluumu ile ilgili ileri srlen ve hakknda kesin bir sonuca varlamam grlere yer verilmektedir.
ddia1: Birbirine daha az bal gruplarda daha az atma olmaktadr.
Burada grup ii ballk biz duygusu ile tanmlanmaktadr. ddiaya gre bizi oluturan balar ok kuvvetli olursa, bizim dmzdan gelen yeni bir birey ya da
Salkl alma Ortam
Yldrma Ortam
Roller ve i tanmlar aktr. Roller belirsizdir.
birliki ilikiler vardr. birliki olmayan ilikiler hakimdir.
Hedefler ortak ve paylalmtr. leriyi grmek olanakszdr.
likiler aktr. likiler belirsizdir.
Salkl bir rgt yaps vardr. rgtsel aksaklklar vardr. Bazen atma ve srtmeler olabilir. Uzun sreli ve etik olmayan tepkiler
gzlenir.
Stratejiler ak ve samimidir. Stratejiler anlamszdr. atmalar ve tartmalar aktr. atmann varl reddedilir ve gizlenir. Dorudan iletiim vardr. Dolayl ve batan savma iletiim vardr.
27
bizim iimizden gelen ama grubu temsil etmeyen yeni bir fikir kabul edilmeyecektir. Dier bir ifadeyle ballk, zincirlerle kilitlenip gruplamaya dnrse tehlike yaratmaktadr. Byle bir durumda da yldrmann olmas kanlmazdr. Bu gr kapsamnda ayn zamanda dengeli gruplarda atmann daha az olaca da
savunulmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006).
ddia 2: Kiiler arasnda daha ok iletiim varsa, atma iin daha ok frsat domaktadr.
Bu iddiaya kart olarak ortaya konulan gr iletiimin atma ynetiminde temel unsur olduunu ve iletiimin atmann sebebi olarak gsterilemeyeceini
savunmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006) Bu gre gre iletiim deil, iletiimi engelleyen etmenler, rgtsel atmaya neden olmaktadr. letiim, emirlerin, bilginin, dncelerin, aklamalarn ve sorunlarn, kiiden kiiye ve gruptan gruba aktarlmas ve iletilmesi srecidir. Taraflar birbirlerinden fizik veya zaman bakmndan ayrlrlarsa, yanl anlamalar ve atmalar kanlmaz olmaktadr. letiimdeki engeller, amalarda farkllamaya ve benzer amalar paylaan alanlarn gruplamalarna ve atmalarna yol amaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak. htm 16.10.2006 iinde: Kl, 2001; 94).
ddia 3: rgtlerde uzmanlama atmay azaltmaktadr
Bu iddiaya kart olarak ortaya konulan gr ise uzmanlamann bir sre sonra bireylerin sosyal ortamdan izolasyonuna neden olduunu ve bu durumun atmay arttrdn ileri srmektedir. Ayn gr, i ile ii yapan kii arasndaki ilevsel
balln bir sre sonra ilevsel bir stnle dneceini, bu grevsel ve ilevsel stnlk durumunun birimler ve alanlar arasnda zaman zaman baz
anlamazlklara hatta bazen atmalara yol aabileceini savunmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006; Tutar, http://www. canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve
28
Aytrk, 1998; 36). Buna gre bireylerin yz yze iletiimine ve karlkl tartmalarna imkn verilerek izole olma riski azaltlrsa ve bireylere dayanmaya dayal i grme becerisi kazandrlabilirse bu iddia doru olabilir.
ddia 4: rgtlerde teknolojik aralarn kullanm atmaya neden olmaktadr.
Elektronik posta, internet zerinden konferans gibi yaygn yeni teknolojilerin rgtlerde kullanmnn atmaya neden olup olmayaca hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak konu ile ilgili tartmalar devam etmektedir (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006). Bu grle ilgili olarak teknolojik aralarn iletiimde nemli rol oynayan yz ifadesi, beden dili, ses tonu gibi unsurlara imkn tanmamas nedeniyle yanl anlamalara sebebiyet verebilecei ve bu nedenle atma oluumunu tetikleyebilecei ileri srlebilir.
ddia 5: atmann oluumunda kiilik ok az bir etkiye sahiptir.
Bu gre gre kiilik grup yelerinin ilk davran zerinde byk bir etkiye sahiptir. Ancak kiilik atmann oluumu ya da geliimi zerinde etkiye sahip deildir. atmayla nasl baa klabileceinin seimi aamasnda kiilik zellikleri n plana kmaktadr (Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006).
atmann oluumuyla ilgili, zerinde hem fikir olunmayan bu grlerin dnda rgtlerde atmaya neden olan ve yaznda genel kabul grm faktrler snrl kaynaklarn paylamndaki rekabet, ama farkllklar, alglama ve yorumlama farkllklar, ynetsel belirsizlikler, ynetim biimi, liderlik stili, ilevsel ballk, deiim ve belirsizlik, bireysel zellikler ve alma gruplarnn yaps olarak sralanmaktadr (Akat, Budak ve Budak, 2002; 406; Eren, 2001; 545; Tnaz, 2006; 22-29; Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006; Leymann, http://www.leymann.se/English/12110E.HTM 03.11.2006).
29
rgtler insen, sermaye, hammadde ve teknoloji gibi yaamsal kaynaklardan meydana gelmektedirler. Ancak rgt meydana getiren bu yaamsal kaynaklar olduka snrldr. Bu nedenle bunlarn paylam nemli bir konu olarak ortaya kmaktadr (Tnaz, 2006; 22). nk rgtlerdeki ou atmann kaynan bu pay kapma yar oluturmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve Aytrk, 1998, 336). Bu paylamda birimlerden biri veya birka beklentilerinden, hak ettiklerinden veya gereksinme duyduklarndan daha az kaynak alarak yetinmek durumunda kald durumda uyumazln ve hemen ardndan atmann gelimesi kanlmaz bir sonu olmaktadr (Tnaz, 2006; 22 iinde: Tatan, 2003, 4).
rgtte kiilerin, gruplarn ve birimlerin farkl amalarnn olmas farkl hedefler gtmeleri, rgtsel atmann bir dier nedeni olarak gsterilmektedir (Tutar, http.//www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve Aytrk, 1998; 336) Ayrca rgtte kiilerin, gruplarn ve birimlerin, rgtsel konular, olaylar ve sorunlar farkl alglamalar, farkl yorumlamalar da atma yaratmaktadr (Eren, 2001; 545). Yine insanlarn farkl kiilik, deer yargs, tutum yetenek ve zelliklerde olmalar nedeniyle grlen kiilik ekimeleri, kiiler aras atmalara neden olmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve Aytrk, 1998; 336).
rgtlerde ynetsel belirsizlikler eklinde ortaya kan emir-komuta hattnn grev, yetki ve sorumluluklarn ak bir ekilde, yazl olarak belirlenmemi olmas durumu, alanlar, gruplar, servisler ve birimler arasnda atmann domasna neden olmaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve Aytrk, 1998; 336).
rgtlerdeki atmann en nemli kaynaklarndan biri de ynetim biimidir. nk ynetim biimi atma ile mcadele etme ynteminin seilmesinde temel belirleyicidir. Eer yneticilerin uygulad, otoriter ynetim biimi ise bu daha ok hiyerarik atmalara (dikey yldrma), abartl bir demokratik ynetim biimi ise
30
yatay atmalara (yatay yldrma) yol amaktadr (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Peker ve Aytrk, 1998; 336). Bununla birlikte ynetim makamlarnn ynetici vasflarna uymayan, ynetim becerisine sahip olmayan kiiler tarafndan igal edilmesi de rgtlerde
atmaya neden olmaktadr. rgtlerde dikey atma balkl blmde de belirtildii gibi rgtte rgtsel barn salanp rgtsel saln korunabilmesi iin
teknik ve duygusal yn dengelenmi, ynetim srelerini iyi tanyan ve ynetim becerilerine sahip yneticilere ihtiya vardr. (Tutar, http://www.canaktan.org/ yonetim/psikolojik-siddet/genel-olarak.htm 16.10.2006 iinde: Sutherland ve Cooper, 1990; 48).
ki ya da daha fazla saydaki birey ya da gruptan her biri, rgt iindeki grev
ve amalarn gerekletirebilmek iin, dier tarafn bilgisine, emeine ya da verimine bamldr. Bireyler veya gruplar arasndaki bu tr bir iliki, karlkl grev bamll ya da ilevsel ballk eklinde ifade edilmektedir. Bu tarz gerekleen bir bamllkta, taraflarn hedef ve ncelikleri farkl olduu durumda bunun atmaya neden olabilecei belirtilmektedir (Tnaz, 2006; 23).
atmann dier bir nedeni olarak deiim ve deiimin getirdii belirsizlikler gsterilmektedir. amz, teknolojik ve kltrel anlamda hzl ve byk deiimlerin yaand bir adr. rgtlerde, an gerei olarak uygulanmas gereken deiim, deiimin yaratt anlamazlk ve karmaklk ve bu deiimin varaca noktada rgtleri, bireyleri ve gruplar bekleyen belirsizlik, tm sreleri,
stratejik hedefleri, fonksiyonlar etkilerken, rgt iinde de atma kayna olarak yerini almaktadr (Tnaz, 2006; 25).
Bir rgt iinde alanlarn bireysel farkllklar da, olas bir atmann nemli
nedenlerinden birisidir. Her bireyin yetitirili tarz, ait olduu kltr, sosyal evre ve aile kltrnden edindii gelenekler; iselletirdii deerler ve normlar farkldr.
Bireylerin farkl sosyalleme sreleri iinde edindikleri deerlerdeki farkllklar, rgt iinde geliebilecek atmalarnda nemli bir kaynan oluturmaktadr (Tnaz, 2006; 28). Earley ve Masakowski (2000) ile Murninghan ve Canionn
31
(1991) alma gruplar zerinde yaptklar aratrmalar sonucunda, heterojen gruplarda homojen gruplara gre daha fazla atma olduu kantlanmtr. Bu durumun heterojen gruplarn yaplarndan kaynakland belirtilmektedir. Dier bir ifadeyle heterojen grup yelerinin birbirinden farkllaan zellikleri nedeniyle grubu profesyonel dzeyde blnmeye ynelttii savunulmaktadr (Brotheridge ve Keup, 2005; 128).
1.2. YILDIRMANIN KAVRAMININ RAKAMSAL BOYUTLARI
Aratrmaclar sistemli ve srekli olarak gerekletirilen yldrma
uygulamalarnn herhangi bir snr tanmadn ileri srmektedirler. Bununla ilgili aratrma sonular da yldrmann corafya, sektr, cinsiyet, ya ve mesleki profil
ayrm yapmadn gstermektedir. Buna gre iyerinde yldrma herhangi bir zamanda her hangi bir yerde herhangi bir kiiye olabilmektedir (Warnhorm, 2003; 30). Ancak bu her lkenin, sektrn ya da kadn ile erkein yldrma eylemlerinin dalmdan eit pay alacaklar anlamna gelmemektedir.
yerinde yldrma konusuyla ilgili yaplan grgl aratrmalar yldrmann lkelere, sektrlere gre dalm, yldrma eylemine hedef olanlarn ya, cinsiyet ve mesleki profili hakknda rakamsal sonular ortaya koymas asndan nem tamaktadr. Bu sonular yldrmann oluumuna zemin hazrlayan kltrn, iin
zelliini belirtmeye yardmc olmas ve daha ok hangi zelliklere sahip kiilerin yldrmaya hedef olduklar konusunda fikir vermesi nedeniyle yarar salamaktadr.
1.2.1. Yldrma Eyleminin lkelere Gre Dalm
Yldrma eyleminin lkelere gre dalmn konu alan aratrmalar bu olgunun
farkl lkelerde, dalmdan farkl pay aldn gstermektedir. 1990 ylnda Leymann tarafndan svete yaplan kapsaml bir aratrmann sonularna gre 4,4
milyon kiiden oluan sve igcnn % 3,5u, toplam nfusa vurulduunda yaklak 154.000 kii herhangi bir anda yldrma maduru olmaktadr (Davenport vd., 2003; 8; Down vd., 2003; 490).
32
1996 ylnda Avrupa Birliinin 15 ye lkesinde gerekletirilen 15.800 grmenin sonularna gre, bir nceki yl iinde aratrmaya katlan alanlarn % 4 (6 milyon alan) fiziksel iddete, % 2si (3 milyon alan) cinsel tacize, % 8i (12 milyon alan) ise iyerinde yldrmaya maruz kalmtr (Tnaz, 2006; 1 iinde: Chappell ve Martino, 1998; 2; Ravisy, 2000; 2-3).
1997 ylnda Lider rgtlerin Geliimi (Lidership Organizations Development Journal, 1997, 211214) adl dergide yaynlanan, Rayner ve Cooper tarafndan ngilterede BBC adna yrtlen aratrmada katlmclarn % 53 yldrmaya maruz kaldklarn, %77si yldrmaya tank olduklarn belirtmilerdir. (Rayner, 1997; 14; http://workplacebullying.co.uk/employerind.html). Ayn yl ngilterede Raynern nclnde, UNISON tarafndan 761 alan zerinde yrtlen bir baka aratrmada katlmclarn % 60i son alt ay iinde yldrmaya maruz kaldklarn belirtmilerdir (Rayner, 1999; 30). Namie tarafndan 2000 ylnda yaplan aratrma sonularna gre ise ngilterede her alt alandan biri (% 16,8) yldrma maduru olarak belirtilmektedir (Vanderkerchave ve Commers, 2003; 41 iinde: Namie, 2001).
alan nfusa gre yldrmaya urayanlarn oran, svete % 10, Fransa ve Finlandiyada % 9, rlanda ve Almanyada % 8, talyada ise % 4 olarak bildirilmektedir (Tnaz, 2006; 2 iinde: http.www.espressonline.it 05.08.2005; 64). Avrupa iin ise bu oran % 11 olarak bulunmutur (Vanderkerchave ve Commers, 2003; 41 iinde: Padi ve Merll, 2001).
19921996 yllarn kapsayan Ulusal iddet Suu Aratrmasna gre, ABDde her yl iki milyondan fazla kii, iyerinde iddete maruz kalmaktadr. yerlerinde her yl gerekleen 1,4 milyon iddet eylemi ortalamasn, basit saldrlar
oluturmaktadr. Bu srete 395 bin kii iddetli saldr, 50 bin kii cinsel saldr ve tecavz, 83 bin kii de hrszlk olay ile karlamtr (Ycetrk, 2002; 253).
Almanya da yaplm olan aratrmann sonucunda da Almanya Federal Cumhuriyeti iin ilk kez temsili verilerin toplanmas gereklemi ve aktif nfusun
33
% 2,7sinin yldrma maduru olduu, % 11,3nn ise i hayatlar boyunca bir kez olsun yldrmay yaadklar sonucu ortaya kmtr (Kutlu, 2006; 4 iinde: Meschkutat vd., 2002). Ayrca Almanya alma ve Sosyal likiler Federal Bakanl Raporu (SFS Instute for Social Report) Almanyada 800.000 kiinin iyerindeki psikolojik iddet nedeniyle ciddi ekilde hastalandn rapor etmektedir (HR dergisi, 2007; 41)
Danimarkal alanlar zerinde yaplan bir aratrmada ise katlmclarn % 38i son alt ay boyunca yldrmaya maruz kaldklarn belirtmilerdir. Ayn aratrmada madurlarn yaadklar salk problemleri ile yldrma arasnda da pozitif korelasyon
bulunmutur (Mikkellsen ve Einarsen, 2001; 396).
Yldrma olgusunun lkemizdeki yaygnl hakknda obanolu gerekletirdii kiisel aratrmalarn sonucuna dayanarak, lkemizdeki yldrma kurbanlarnn orannn % 20lerin zerinde olduunu tahmin etmektedir (obanolu, 2005; 13).
1.2.2. Yldrma Eyleminin Sektrlere Gre Dalm
yerinde yldrma, kamu ve zel sektrde alanlarn psikolojik ve fiziksel salklarn bozan, onlarn iten uzaklamasna ya da uzaklatrlmasna neden olan
psikolojik iddet veya her tr kaba muameledir (Zapf vd. 1996; 217) Buna gre genel olarak yldrmann sektr ayrm yapmad belirtilmektedir. Ancak bu ifade
yldrmann sektrsel dalmda eitlik arz ettii anlamna gelmemektedir.
Einarsen ve Skogstad bu konuyla ilgili olarak kamu sektrn yldrmann daha yksek dzeyde yaand sektr olarak iaret etmektedir (Einarsen ve Skogstad, 1997; 185201) Salinin 2001 ylnda yaymlanan makalesinde yer alan aratrma sonular da aratrmaclarn bu konudaki grn desteklemektedir. Buna gre
aratrmada zel sektrde yldrmaya maruz kalanlarn oran % 7,8 olarak, kamu sektrnde ise % 13,2 olarak bulunmutur (Salin, 2001; 432).
34
Hubert ve Veldhovenn (2001; 423) yaptklar almada kamu ynetiminde, eitim hizmetlerinde ve salk hizmetlerinde dierlerine gre yldrma davrannn daha fazla grld ortaya km ve bunun sebebi olarak da kalitenin ve retim ktsnn dier sektrlere gre daha belirsiz olmas ve stlerin astlar zerinde daha
fazla yaptrm gcne sahip olmalar gsterilmitir (Aka ve rmi, 2006,181).
talyada 19961997 yllarnda PRMA adl, yldrmaya ve strese sava rgtnce yaplan bir aratrmaya gre, yldrma madurlarnn % 38inin endstriyel eya retimi ile hizmet sektrnde istihdam edildii ortaya kmtr. Yine ayn aratrmann dier bir sonucu bu sektrlerdeki yldrma madurlarnn yaklak
olarak % 20sinin genel idari ilerde alan kiilerden olutuunu gstermektedir (obanolu, 2005; 2829). obanolu Trkiyede endstri sektrnde grlen yldrma uygulamalarn 100 yldrma madurunun cevaplandrd bir ankete gre %12 olarak bulmutur (obanolu, 2005; 162).
ngilterede ttn, gda malzemeleri, ila, otomotiv, elektronik ve benzeri imalat sektrndeki iletmelerde istihdam edilen alanlarn haklarn temsil eden MSF (The Manufacturing of Science and Finance) rgt tarafndan 1995 ylnda yaplan aratrmada ise 1000 alandan % 78i yldrmaya ahit olduklarn, % 51i ise yldrma yaadklarn belirtmilerdir. Bu aratrma finans, pazarlama, salk gibi yksek hacimli sektrlerde yldrmann yaygn olduunu gstermektedir (Sheehan vd., 1999; 53). Ayrca Westhous (1998) yldrmann en yaygn olduu sektrlerin kar amac gtmeyen rgtler, salk v
Recommended
