POECI MODERNE U SRPSKOJ UMETNOSTI LIDIJA MERENIK POETAK MODERNE UMETNOSTI U SRBA

OD PLENERIZMA KA IMPRESIONIZMU MARKO MURAT (1864-1944 PROLEE 1894

ISTORIJSKA KOMPOZICIJA KAO STARI NARATIV, PLENERIZAM KAO NOVI SLIKARSKI JEZIK PAJA JOVANOVI KRUNISANJE CARA DUANA U SKOPLJU, 1900 POLITIKO-NACIONALNA REPREZENTACIJA U Paviljonu Kraljevine Srbije izlau ore Krsti Pad Stalaa, Rista Vukanovi Dahije, Leon Koen Otmicu srpkinja za turski harem, Paja Jovanovi Krunisanje cara Duana u Skoplju, Marko Murat Ulazak cara Duana u Dubrovnik i dr. Paja Jovanovi dobija Zlatnu medalju za istorijsku kompoziciju uraenu pleneristikim manirom. URO PREDI HERCEGOVAKI BEGUNCI SLIKARSKA KOLA BETE I RISTE VUKANOVIA U BEOGRADU BETA SA UENICIMA NADEDA PETROVI I KOSTA MILIEVI SA OREM KRSTIEM

POECI IMPRESIONIZMA NA POETKU XX VEKA 1900

1

1900. 1903 U atentatu (MAJSKI PREVRAT) ubijeni kralj Aleksandar Obrenovi i kraljica Draga. Majskim prevratom, dolazi do smene dinastija, a na presto dolazi Petar Karaorevi, koji menja strategiju kako unutranje, tako i spoljne politike. 1903: Osnovano je udruenje Slovenski jug - projugoslovenski orijentisanih studenata Velike kole. Raa se ideja o osloboenju junoslovenskih naroda, koju Nadeda Petrovi svesrdno prihvata. Organizuje veliki enski skup 15. avgusta 1903, u vatrenom govoru agituje za "buenje patriotske svesti kod naeg enskinja", politiku i socijalnu pravdu, prikupljanje i pruanje brze i efikasne pomoi Srbima izvan Srbije. Nadeda osniva Kolo srpskih sestara, postaje prvi njegov sekretar. Prikuplja i tokom jeseni odnosi humanitarnu pomo u Makedoniju (sela oko Bitolja, Prilepa, Kieva) i za postradala sela oko Soluna. Istom prilikom ilegalno prenosi municiju sakrivenu u itu. Nastaju impresionistike slike Riharda Jakopia Sunani breg i Kamnitnik. Osnovan je Muzej grada Beograda. U Srbiju je stigao prvi automobil. BEOGRAD, VASINA ULICA 1903 1904. Povodom stogodinjice Prvog srpskog ustanka i krunisanja Petra I, Nadeda uestvuje u osnivanju i organizaciji Prve jugoslovenske umetnike izlobe, koja okuplja srpske, hrvatske, slovenake i bugarske umetnike i afirmie junoslovensku (jugoslovensku) ideju - zagovaranjem kako kulturne, tako i politike autonomije. Izloba je otvorena 5. septembra na prvom spratu Velike kole. Otvorio ju je kralj Petar I i tom prilikom otkupio 41 delo i odlikovao najistaknutije umetnike. Nastaje inicijativa za osnivanje Jugoslovenske umetnike kolonije. Nadeda dolazi na ideju o osnivanju Jugoslovenske umetnike galerije, a pravila rada Galerije pie dr Miloje Vasi. Ova ideja nije realizovana, ali je fond otkupljenih dela sa Prve jugoslovenske umetnike izlobe predstavljao zaetak Zbirke jugoslovenskog slikarstva XX veka Narodnog muzeja u Beogradu. Nadeda radi kljune slike ovog perioda - Resnik i Staro groblje. Dobija Orden sv. Save IV stepena. Objavljeni Principi metafizike Branislava Petronijevia i Jazavac pred sudom Petra Koia. Izlaze prvi brojevi novina Politika i Pravda. BEOGRAD, ULICA KNEZA MIHAJLA, 1905

2

Na samom poetku srpskog modernog slikarstva, u vreme njegovog formiranja, oko godine 1900, opaamo na vidiku tri generacije: stariju, s Krstiem, koja je ve uveliko stekla ime i popularnost; srednju, koja je aktivno stupala u umetniki ivot; i mladu, koja je tek dovravala svoje kolovanje. Do svih triju svetlost je doprla kao problem: jedna je ukazala na njega, druga ga je prihvatila, a trea razvila. Uoava se da su Srbi, reavajui problem svetlosti, uli u moderno slikarstvo. Meutim, predistorija novog sadrana je u razvoju od vetakog osvetljenja do prirodne svetlosti, od slikara luminista do prvih plenerista starije generacije. U slikama s nonim osvetljenjem, koje su radili ura Jaki, Beta i Rista Vukanovi, ore Krsti, Leon Koen i Stevan Aleksi, izgraivala se tehnika kratkog i samostalnog poteza, a u delima plenerista sazrevala je postepeno koncepcija svetlosti kao osnovnog problema slike. Oba ova reenja nastala su u zemlji; to su bile pouke i iskustva koja su mladi aci Krstievog ateljea i Kutlikove kole mogli da steknu u Beogradu i da ih dobro upamte pre nego to su produili svoja kolovanja na Zapadu. (L. Trifunovi) Dva zapadnoevropska centra, Minhen i Pariz, uticali su na razvoj srpskog slikarstva u vremenskom razdoblju od 1900. do 1918. Meutim, kada su prvi srpski slikari ili za Pariz (Milovanovi, Nadeda), francuska umetnost je uveliko prebolela impresionizam, i u tim godinama, od 1903. do 1912, borila se sa simbolistikim, fovistikim i kubistikim slikarstvom. Otkuda to da se nai nisu vezali za ove pravce i za ono to im je bilo savremeno, ve za impresionizam, tu u tim godinama za Francusku ve prevazienu umetnost? Odgovor na ovo pitanje otkriva temelje srpske Moderne i specifinost njena razvoja u odnosu na evropsku umetnost. Dva krupna istorijska razloga uticala su da se nai umetnici, svesno ili nesvesno, dolazei u Pariz ne opredele za savremene pokrete: (1) vezanost za domai umetniki razvoj, u kome su na prelazu iz XIX a XX vek jake tradicije kasnog romantizma u temi (istorijska kompozicija) i realizma u formi; i (2) prvi srpski slikari nisu dolazili u Pariz direktno iz Srbije, ve preko Praga i Minhena, u kojima su videli i ve prihvatili izvesna impresionistika reenja.. (L.T.) TERAZIJE U PRVOJ DECENIJI XX VEKA UGAO KNEZ MIHAJLOVE I KOLAREVE STARA ALBANIJA PRE IZGRADNJE PALATE ALBANIJA

FOTOGRAFIJA S POETKA XX VEKA

1907. KLJUNA GODINA SRPSKOG IMPRESIONIZMA Most cara Duana u Skoplju Milana Milovanovia (1876-1946) Srpski impresionizam je predstavljao istorijsku prekretnicu: s njim je u Srbiji poela ivot moderna i savremena koncepcija slike.

3

Razvoj impresionizma pokazuje da je on u godinama prvog svetskog rata bio na vrhuncu, jer su svetlosni problemi dobili tada najzrelija reenja. 1907. 1907. MONE, ENA SA SUNCOBRANOM, ETNJA, 1875 NADEDA, KOLOSEUM, 1907 BORIVOJE STEVANOVI 1878-OKO 19 DEVOJICA U DVORITU, OKO 1920 ? BETA VUKANOVI (1872-1972) LETNJI DAN, 1918-19 NATALIJA CVETKOVI (1888-1928), SLIKARKA LUKI U BATI, 1915 NATALIJA CVETKOVI, ZA IVAOM MAINOM, 1913 GRADJANSKE TEME NARODSKE TEME NADEDA PETROVI, ANA, 1908 ITANJE 1901 NADEDA, DAMA SA CRNIM EIROM, 1909 Sa pomenutim delima koja nastaju kao bona, paralelna struja Nadedinoj centralnoj ideolokoj sadrini slike zaviaja, a pre svega sa pomenutim portretima i autoportretom iz 1907, kao vrhunskim slikarskim realizacijama, mogu se meriti jo i aktovi koje Nadeda slika u dve vremenske celine, poetkom 20. veka i oko 1907-1909. Aktovi, takoe, nisu u ii njene slikarsko-programske strategije. Oni se razvijaju u Minhenu: najranije su studije - vebe iz 1899, kao i crtei, studije mukog i enskog akta iz 1900. Iste godine nastaje i jedan od najboljih aktova, slika enski akt s lea, a oko 1901. i Sedei enski

4

akt. Od trenutka kada se vrati u Srbiju, 1903, i postane okupirana politikim pitanjima i aktivnostima, kao i u vreme kada je najvie usredsreena na rad po programskim osnovama Kolonije, ona ne slika aktove, sporedni sadraj u odnosu na primarne ciljeve. Akt se ponovo javlja u vremenu vezanom za njene najbolje pretpariske slikarske godine, 1907-1909. Tada slikarskim kvalitetom kulminira, Akt u fotelji (Odmor) iz 1909. I ovde moemo pronai svedoanstvo Nadedinog moderniteta, ako imamo u vidu predrasude koje postoje prema aktu kao temi kojom bi se umetnice aktivnije bavile, relativno nepoeljnoj temi koja je posledica drutveno propisane podele polova: "Akt je [...] ruio tabu, stvarajui pukotinu na povrini rigoroznih pravila epohe koja su diktirala model po kome se i poznato smatralo nepoznatim, ako je tako bilo prihvatljivije"[4]. AKT 1901 enski akt s lea je slika relativno velikog formata[5], u odnosu na druge slike iz ovog perioda, a do 1978.[6] nema podataka da je javno izlagana, kako za Nadedinog ivota, tako ni posthumno. Akt u fotelji (Odmor)[7] je izlagan na Nadedinoj drugoj samostalnoj izlobi u Ljubljani, 1910, ali ne i u Beogradu[8]. Obe slike su svedoanstvo da Nadeda ne pati od "porcelanskog izraavanja" i uglaenosti. Akt u fotelji pokazuje onu vrstu prirodnog i spontanog kojem je teila i u drugim temama i sadrajima. Sada se osloboenost od kostima - graanske haljine ili narodne nonje, pokazuje kao izrazito moderni pokuaj spontane scene (ili njene inscenacije) - dokolice, odmora - u graanskom enterijeru, po duhu najslinijem ambijentu skicozno raene slike iz 1910. ena u crvenoj haljini (ena u crvenom)[9] i kao da sa njom ini zamiljeni par suprotnosti, iste, oputene poze tela: jednog nagog i nesputanog, drugog odevenog u drutveno i statusno kodiranu odeu - veernju haljinu, najceremonijalniji i najuglaeniji od svih bourgeois kostima. Iako raen slobodnim i irokim potezom, sa nijansama toplih boja u osnovi (varijacije crvene, u boji fotelje i poda), on odaje slini utisak kompozicione svedenosti i jednostavnosti ukupnog utiska: eliminisanje suvinih detalja, putenosti, ukrasa i izvetaenosti poze, tela, celokupnog izgleda. Prilino usamljeni i na prvi pogled izolovani u Nadedinom opusu, aktovi ipak ostaju deo one vizije prirode, prirodnog i osloboenog, koja je znatno izdvaja od slike prirode kao proizvoda vladajue kulture[10], i ukazuju na njen novi, drugaiji, individualni i anticipirajui pogled u repertoar Modernih tema. [1] 1901 1909 ENA U CRVENOJ HALJINI Ana Ciganka 1905 Devojica 1905

5

Dve seljanke 1905 ienje gusenica 1906 Nadeda Petrovi je prva od srpskih umetnica i umetnika u 20. veku bila dovoljno otvorena za podsticaje Moderne, a njena dela su prva moderna postignua u srpskoj umetnosti na poetku veka. Moderna je u srpskom slikarstvu generisana zahvaljujui Nadedinom individualnom delovanju 1905. godine, a svoj vrhunac je imala u ostvarenjima slikarkine pariske i postpariske faze, izmeu 1910. i 1914. godine. Nadeda Petrovi je progresivna slikarka koja nije hroniar grada, prizora i obiaja modernog doba i ideala modernizacije. Nije ni slikarka arkadijske, estetizovane Srbije, ve onakve kakva je Srbija bila - ivopisna, patrijarhalna, siromana i neprosveena. Srbija je centralna taka ovog ambivalentnog ideolokog umetnikog delovanja, sinteze modernih ubeenja i slikarskih eksperimenata, i politikih stavova i patriotskog angamana, izjednaavanja projekta Moderne sa projektom nacionalno-dravotvornog ostvarenja. PRIZRENKA, 1905 1905 Domain 1905 Guslar obanin 1911 Posebnu Modernu i, implicitno politiku, viziju slike realizovae Nadeda Petrovi, nakon povratka iz Minhena 1903. godine, u ciklusima koji se mogu grupisati kroz tipologiju zemlje i njenih ljudi, u vremenskom toku od 1904. do 1915, bez obzira na stilske varijacije i promenu dominantnog pikturalnog iskaza. Prvi period, mirnodopski, omeen je 1904, poetnom godinom Nadedinog angaovanja na organizaciji Jugoslovenske umetnike izlobe i Jugoslovenske umetnike kolonije i godinom kada odlaska u Pariz, 1910. Nadeda slika u Resniku, Sievu i drugim srbijanskim mestima, i deluje u skladu sa idejama i programom Jugoslovenske umetnike kolonije. Tada nastaje njena verzija modernizma, kao spoj modernistikih jezikih postulata i reprezentacijskog narativa zaviajne slike zemlje i ljudi - ideoloki analogne oslobodilakim i jugoslovenskim tenjama kralja Petra I Karaorevia, politike i intelektualne elite. Ovako formirana tipologija dobie na intenzitetu u periodu od 1913. do 1915, kada je Nadeda sopstvena oslobodilaka stremljenja, kao i ateljerski podsticanu epiku i nacionalni mit pretoila u realnu, politiku i humanitarnu misiju na frontovima Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata i ija umetnika tematika topografski i ideoloki prati njen ratni itinerer. U ovom kratkom periodu kulminirae sutina njenog, prethodnog formiranog, ideoloko-politikog diskursa - koji afirmie, uoptava, redukuje razlike, determinie "i koji kao takav uvek implicira neko stanovite moi - koji nosi garanciju stvarnog ili prividnog reda te stremi anonimnosti, da bi govorio o nekoj istini koja bi trebalo da bude ispisana reima" Do Nadedinog Modernog preokreta istorijske teme i njene preobrazbe u temu zaviaja,

6

dolo je zahvaljujui uplivima Krstievog dela, tanije, izrazito individualistikog i kreativnog razumevanja njegovog opusa. Samo unutar takvog procesa mogao se, istovremeno, oblikovati Nadedin odnos prema nacionalnoj, zaviajnoj i istorijskoj supstanciji ideolokog narativa slike, kada i moderni jezik koji e samosvojno interpretirati, u Krstia zapoetu, teritorijalizaciju nacionalne ideje i nacionalnih ili memorijalnih toposa[1] , uoblienih u maniru plein-air slikarstva. Nadeda Petrovi glavne teme i tipove svojih slika, od 1904. godine, evoluira radei prevashodno na tragu Krstievih dela, koja nastaju izmeu 1881. i 1883. godine, kada on, po nalogu Kneza Milana Obrenovia i Kneginje Natalije, a sa podrkom Mihajla Valtrovia, slika i crta na letnjim terenskim putovanjima po Srbiji i Ovarsko-kablarskoj klisuri, a neke od skica docnije koristi za slike. Krsti u ovom periodu stvara tri kljuna tipa (sadraja), bilo da su u pitanju skice sa terena, bilo po njima nastale slike. Krstiev model, ve daleko moderniji i slobodniji od savremenika, Nadeda e dalje osavremeniti i razviti u duhu impresionistike motivacije i ustrine autohtonog slikarskog rukopisa i naglaenog kolorizma, daleko izvan delikatnog plein-air slikarstva njegovih najboljih srbijanskih ostvarenja. Krsti je, takoe, kako zbog svog temeljnog kolovanja izvan Srbije, u Minhenu, tako i zbog svojih terenskih putovanja, za Nadedu mogao da, meu srpskim umetnicima starije generacije, bude glavni primer za ugled i autoritet u kome pronalazi vane oslonce sopstvenog stvaralakog identiteta. [1] GRAANICA, 1913 KOSOVSKI BOURI, 1913 VEZIROV MOST, 1913 STARI EDRVAN U PRIZRENU, 1913 Slike koje Nadeda radi na svojim putovanjima i boravcima po inostranstvu, pre svega u Italiji i Parizu, liene su ideoloko-patriotske supstancije koje sadre dela i motivi nastali u Srbiji i predstavljaju njena vrhunska pikturalna istraivanja i koloristike eksperimente, poput slika iz 1910: Bulonjska uma, Kej na Seni, Most na Seni, More (Talas), Plaa u Bretanji i 1911: Jezero u Bulonjskoj umi, Fasada Notr Dam, Bogorodiina crkva u Parizu (Notr Dam), Ksenija Atanasijevi, Forum Romanum i Trg u Milanu, kao i slike Fasada crkve svetog Marka u Veneciji iz 1914. To su dela potpuno sazrele umetnice koja je konano pronala dugo traeni slikarski izraz, najhrabrije slike koje u potpunosti funkcioniu kao izrazito modernistiko delo sa svim njegovim gradivnim elementima. [1] 1911 1911 1910 KEJ NA SENI, 1910 PLAA U BRETANJI, 1910 MORE, 1910 Kada 1912. godine izlae neke od svojih pariskih slika na IV Jugoslovenskoj izlobi, njen avangardni slikarski prosede razume jedino avangardna kritika. Moa Pijade pie: "Kada se pre nekoliko godina prvi put pojavila na naim izlobama, njeni su radovi izazvali itavu buru u publici. Veina kritiara, tj. onih koji su pisali o izlobi, bili su zavedeni

7

tom burom, a i mnogi slikari mislili su tada da g-cu Nadedu Petrovi treba proglasiti nedarovitom i ludom plavom etkom [...] Ali se seam da je samo nekoliko ljudi radujem se to sam i ja bio meu njima - moglo u ono vreme izdvojiti iz njenih radova ono to je bilo neobuzdano u njima i to je dolazilo iz njene mladosti i nezrelosti i razumeti da e jednoga dana Nadeda Petrovi biti odlian pejzaista. [...] Ona je najpotpunije uspela u Notr Damu [...] i Tiljerijama, na celoj izlobi malo je pejzaa sa vie slikarske sadrine od ta dva pejzaa. Oni su malani virtuozno i pastozno i sa neobuzdanou jednog strasnog slikarskog temperamenta kome Petrovieva u ovim slikama nije dopustila da se ispolji na utrb harmonine celine". Slikarka je sada istinski avangardna u definisanju modernog izraza, daleko ispred sopstvenih nedoreenih impresionistikih traenja iz 1907-1908, daleko ispred impresionistikog senzibiliteta slikara poput Milovanovia, Milievia, Stevanovia, koji upravo oko 1912. i kasnije, stvaraju svoja najbolja dela. Pre svega nju, ali i njene kolege impresioniste, u tom trenutku je mogue prepoznati kao napredne slikarske snage: "Pored Vidovia, pored Slovenaca iz Medulia, pored Nadede Petrovi i Milovanovia, jasno je da Murat ne moe izgledati revolucionar kao nekad pored svojih kolega iz srpske Lade", navodi Moa Pijade. [1] Nesposobna i nevoljna za delikatnost impresionistikog iskaza, Nadeda stvara razliitu, usamljenu i autohtonu verziju moderne slike naglaenih izraajnih, koloristikih vrednosti, irokih zahvata i vizura. U Parizu njen radikalni umetniki govor ide jo dalje, ohrabren elementima primitivizma i fovizma koje prepoznaje kao vane pokretae napretka moderne umetnosti. Nadedina hrabrost se ogleda upravo u uspostavljanju ideje istote (purizma) slike u smislu u kojem ona postaje samodefiniua, poto prethodno odbaci postupke, materijale ili efekte neimanentne slici (slikarstvu), u emu lei centralna istorijska istina o modernizmu i modernistikoj slici. Njen stav o samodefiniuoj slici, izraen u mnogim pariskim i postpariskim slikama, stvorio je prve radikalne pikturalne iskaze srpske Moderne. Ako imamo u vidu da no artist of any art, has his meaning alone, Nadedin moderni projekat nastao je u najboljem spoju individualnog, inovativnog stvaralakog poriva i inteligentne interpretacije toposa i mitova tradicije: umetnik ne zna ta e stvoriti dok ne pone da ivi u neemu to vie nije ista sadanjost, nego sadanjost prolosti, i sve dok ne postane svestan ne onoga to je mrtvo i prolo, ve onoga to odatle ponovo ivi. [1] Meutim, iako je prvi utemeljeni moderni projekt umetnosti i umetnike ideologije u Srba realizovala ena, uspostavivi ga kao moguu normu, a ne kao sluajno odstupanje, on je u svoje vreme doivljen pre kao eksces nego kao kapitalno dostignue. Malobrojne dobre kritike, pre svega Moe Pijade i Branka Popovia, nisu mogle da preokrenu ni kulturnu javnost Srbije u vremenu pre 1915, a naroito ne vladajui tok uglavnom konzervativne i netrpeljive likovne kritike. Shodno tome, one nisu mogle da budu presudni generatori njene posthumne slave, pa ni presudni za njeno uobliavanje u heroinu. Odluujuu ulogu u tom procesu je odigrao kako Nadedin politiki i humanitarni angaman pre 1912, tako naroito u vreme oba Balkanska rata i u Prvom svetskom ratu - aktivizam neobino odevene "udne mlade ene", koja u dakovima ita vercuje municiju i koja je "vidar nacionalnih rana i vojnik". Tako je vidi istorija i najee prepoznaje po slici koju sama nikada

8

nije uvaavala, Autoportretu iz 1907, i koja nikada nije bila nosilac njenog ideolokoumetnikog programa, ili po mitskoj dokumentarnoj fotografiji u uniformi dobrovoljne bolniarke. Iako slikarsko delo Nadede Petrovi veliko, nju su tek ratniko, a ne umetniko, izjednaavanje sa mukarcima i njena prerana smrt na frontu, a ne za tafelajem, uinili heroinom: "Nadeda je jedne veeri dobila ratno odlikovanje koje je jedan vojvoda skinuo sa svojih grudi da njoj prikai. Priznanje odato Nadedi Petrovi, priznanje koje je izjednailo sa mukarcima, najbolje je priznanje koje je ova hrabra ena mogla da dobije." Nadedini narodski portreti su bili dovoljno stvarni i (ili) neprivlani da nikad ne postanu vizuelni stereotip "naroda" i uspeju da nadmae popularnost Krstieve slike Na studencu. Pejzai Srbije su oigledno vie insistirali na slikarskom eksperimentu nego na idilinom sadraju. Istorijske kompozicije su previe Moderne i "nejasne" da bi nadmaile besprekorni narativ nacionalnog mita kome su Jovanovieve slike i danas neprevazieni simbol. Izrazito slikarski avangardna serija pariskih motiva tek ne poseduje ni jedan nacionalno reprezentacijski momenat, a njihovu su jeziku progresivnost olako zasenili jo radikalniji eksperimenti drugih umetnika koji se sporadino javljaju nakon 1918. godine. Na alost. Jer, "ono to je Nadeda Petrovi ostavila iza sebe na umetnikom polju - njeno slikarsko delo, stoji potpuno zasebno, jedinstveno i neuporedivo. Ono e ostati u naoj kulturnoj istoriji kao samo njeno. Ono je znaajno i preporoajno. Ono bi bilo, pouzdano, mnogo znaajnije da nije prekinuto. Zbog toga je njena lina rtva postala toliko dragocena i toliko teka." Na kraju: Koji problem je umetniko delo postavilo budunosti? Problem koji iziskuje umetniko reenje, ili problem koji to reenje iskljuuje? Da li je Moderni projekt Nadede Petrovi bio ideoloka ili utopijska projekcija? Potonja istorija je, tokom 20. veka, kako potvrdila, tako demantovala, oba. Ono to je sagraeno, kasnije je razarano, i u politikom i u umetnikom smislu. Definisano poetkom 20. veka kao "ideja-snaga" i "projekt delovanja revolucionarne namere", zavreno je krajem 20. veka kao utopijski projekt in vitro - u situaciji u kojoj umetnost i njena ideologija, stalno okretane na toku hiperistorizovanog i hiperpolitizovanog drutva, nisu uspele da se nametnu, kao delotvorni postupak, kao dominantna, operativna struktura vizije jednog racionalno i etiki osmiljenog projekta - modela. Takav model je na kratko bila uspostavila Nadeda Petrovi, kao borbenu umetniko-politiku viziju budunosti, kroz homogeno telo etike, umetnosti i odgovornosti. Paradoksalno kako na prvi pogled moe da izgleda, progres Moderne slike identifikovan je sa progresivnom realizacijom pre svega nacionalne i ire, jugo-slovenske, ideje. Po svom sentimentu takav je koncept blii romantizmu nego modernizmu. Po svojoj umetnikoj odlunosti i beskompromisnosti, on je u istom modernizmu vie nego to je Srbija prvih decenija 20. veka imala sposobnosti da prihvati. [1] MALIA GLII (1885-1915) PREDEO IZ RIMA, 1911 MALIA GLII, BOROVI, 1912

9

MALIA GLII, PUT U MONTE IREO, 1911 Moderna umetnost u Srbiji roena je relativno kasno, na granici dva veka, sa znamenjima prirode i svetlosti. Oboavajui prirodu, impresionisti su glorifikovali svetlost, unosei u sliku topliju emociju, strast i nemir, blistavu materiju. Mada se teko oslobaao tradicija, impresionizam je postao vodei tok srpskog slikarstva izmeu 1900. i 1918. i njega su u donosili uenici Minhena i Praga, koji su na povratku za rodni kraj sporadino i nakratko svraali u Pariz. Iako je, dakle, toliko mnogo i sudbonosno iniciran velikim zapadnoevropskim centrima, impresionizam je u Srbiji imao i neto drugo, neto svoje i specifino. On nije slikao ljupke kupaice i balerine, lampione i velike bulevare, bune restorane i mjuzik-holove, konjske trke i okeanske obale, poetine parkove, elegina jezera i sunane trgove. Sa slika srpskih majstora nije odjekivala zvuna melodija kan-kana, niti je u njima bilo one lake, leprave, golicave i razuzdane atmosfere, tako karakteristine za fin de siecle. Svega toga nije bilo u srpskom slikarstvu, ali toga nije bilo ni u Srbiji. Iako je jednim okom gledao u Evropu i uzdisao za njom, srpski impresionizam je zabeleio ono to je video: periferiju Beograda i blatnjavu Srbiju, tople boje srbiijanske jeseni i olovne oblake rata, crkvice i vejanje ita, jednu patrijarhalnu stvarnost koja je od evropske bila udaljena tano toliko koliko i nae slikarstvo od francuskog. (L.T.) RATOVI 1912-1918 RATOVI VALJEVSKA BOLNICA 1915 NOVA MODERNOST POSLE 1918. I PARIZ KAO IDEAL NOVA MODERNOST 1921. NEUSPEH NOVE MODERNOSTI I AVANGARDE 1921. UMERENI MODERNIZAM POSLE 1921. FRANCUSKI NADREALIZAM I BEOGRADSKA SCENA TRIDESETIH GODINA FRANCUSKI NADREALIZAM I BEOGRADSKA SCENA TRIDESETIH GODINA NEDOVRENI PROJEKT MODERNE Od 1900. godine, kada je jo usredsreeno na nacionalno-istorijske teme, do 1945. godine, kada se usredsreuje na transparentni politiki narativ, srpsko slikarstvo je ipak uspelo da konstituie otvoreni, univerzalni umetniko-ideoloki model sa premisama moderne / modernistike slike. Njen jedini zahtev autonomija kreativnog ina i autonomija slikanog polja doivljavan je kao jeres prema drugim, manje tolerantnim ideoloko-nacionalnim i ideoloko-politikim modelima. S obzirom na razliite, nekada veoma ustre kritike, koje takva slika trpi u periodu izmeu dva rata, kao i na ozbiljno zaustavljanje njene geneze u periodu od 1945. do 1951. godine, modernistika slika kao rezultat najafirmativnijeg razvoja evropske ideje u srpskoj umetnosti, kao pokuaj ako ne multikulturalizma ono bikulturalizma svakako, moe se posmatrati i kao deo isprekidanog i nikada do kraja ostvarenog projekta Moderne.

10

11