Transcript

A. DAā€™WLETOV, M. DAā€™WLETOV

QARAQALPAQ TILI

MORFOLOGIYA HAā€™M SINTAKSIS

7-KLASS USHIā€™N SABAQLIā€™Q

NOā€™KISĀ«BILIMĀ»

2013

Qayta islengen haā€™m toliā€™qtiā€™riā€™lgā€™anuā€™shinshi bĆ siā€™liā€™m

Qaraqalpaqstan Respublikasiā€™ Xaliā€™q bilimlendiriwministrligi tastiā€™yiā€™qlagā€™an

2

A. Daā€™wletov, M. Daā€™wletov. Qaraqalpaqtili. 7-klass ushiā€™n sabaqliā€™q. Noā€™kis,Ā«BilimĀ». 2013. 160 bet.

Respublikaliā€™q maqsetli kitap qoriā€™ qaā€™rejetleri yesabiā€™nan ijaraushiā€™n basiā€™p shiā€™gā€™ariā€™ldiā€™.

UOK 811.512.121 (075)BBK 81.2 QĆ r

UOK 811.512.121 (075)BBK 81.2 QĆ rD-59

Pik i r b i ld i r iwsh i le r :

Bekbosiā€™nova Baxiā€™t ā€” Noā€™kis qalaliā€™q 7-sanliā€™ mekteptinā€™I kategoriyaliā€™ mugā€™allimi.

Abdijabbarova Xurlixan ā€” Noā€™kis qalaliā€™q 1-sanliā€™ qaā€™nigelestirilgenmekteptinā€™ II kategoriyaliā€™ mugā€™allimi.

Qalbaeva Naā€™wbaā€™haā€™r ā€” Noā€™kis rayon 1-sanliā€™ mekteptinā€™ joqariā€™kategoriyaliā€™ mugā€™allimi, Qaraqalpaqstanxaliā€™q bilimlendiriw agā€™lasiā€™.

ISBN 978-9943-327-94-8 Ā© Ā«BilimĀ» baspasiā€™, 2013Ā© Ā«Oā€˜zbekiston milliy ensiklopediyasiĀ» Maā€™mleketlik ilimiy baspasiā€™, 2013

3

1-SENTYABR ā€“ Gā€™Aā€™REZSIZLIK KUā€™NI

Mustaqiā€™lliā€™q maydaniā€™nan woā€™tkende

Buā€™gin Aā€™miw boliā€™p aqqiā€™m keledi.Argā€™iā€™maq at boliā€™p shapqiā€™m keledi.Buā€™gin woā€™nā€™irine woā€™zbek agā€™amniā€™nā€™Kewlimnen guā€™l uā€™zip taqqiā€™m keledi.

Nawayiā€™, Berdaqlar daā€™stan bitkende,Babur taā€™rki watan qiā€™liā€™p ketkende,Mashrab gā€™azzelleri paā€™ryad yetkende,Woygā€™a algā€™an maqsetine jetken be?

Babalar ruwxiā€™ keshti woyiā€™mnan,Mustaqiā€™lliā€™q maydaniā€™nan woā€™tkende.

4

Akmal, Allayarlar atiā€™liā€™p ketkende,Jawlar Qadiriydi qatl yetkende,Sharapatliā€™ insan uyqiā€™siā€™n buziā€™p,Qaā€™birinen shiā€™gā€™ariā€™p aliā€™p ketkende...Baā€™ri koā€™z woā€™nā€™imnen woā€™tkendey boldiā€™,Mustaqiā€™lliā€™q maydaniā€™nan woā€™tkende.

Ā«Aq altiā€™nĀ»nan tawday qiā€™rman pitkende,Woniā€™ jat kaā€™rwanlar aliā€™p ketkende,Sen woyshanā€™ suā€™yenip awiā€™r ketpenge,Uā€™nsiz turiā€™slariā€™nā€™ yeleslep ketti,Mustaqiā€™lliā€™q maydaniā€™nan woā€™tkende...

Seninā€™ ruwxiā€™nā€™dagā€™iā€™ maā€™rtlik, danaliā€™q,Janā€™a daā€™wran joliā€™n tappagā€™iā€™ laziā€™m.Biyik insanliā€™gā€™iā€™n duā€™nya taā€™n aliā€™p,Jaā€™haā€™n minberinen shiā€™qsiā€™n hawaziā€™nā€™.

Kewil talwas yetip, ilham yosh urar,Miyrim suwiā€™ menen tolgā€™anday Aral,Yeser bir aā€™jayiā€™p jagā€™iā€™mliā€™ samal,Mustaqiā€™lliā€™q maydaniā€™nan woā€™tkende.

Woā€™zbekstan ā€” Kuā€™nshiā€™gā€™iā€™stiā€™nā€™ Sholpaniā€™,Koā€™p qiā€™yiā€™n jollardan woā€™tersenā€™ asiā€™p.Binyad tawiā€™p azat insan aā€™rmaniā€™,Joliā€™nā€™diā€™ jaqtiā€™rar iā€™gā€™bal quyashiā€™.

Ā«Qutliā€™ qaā€™deminā€™e haā€™sanat!Ā» diyip,Qan-qardash xaliā€™qlar qol berip qolgā€™a,Qara qalpagā€™iā€™mdiā€™ shalqayta kiyip,Janiā€™nā€™da baraman bul ulliā€™ jolda!

(I.Y)Sorawlar:

1. Woā€™zbekstan woā€™z gā€™aā€™rezsizligine qashan iye boldiā€™?2. Qosiā€™qtiā€™ taā€™sirli yetip woqiā€™p, ideyaliā€™q mazmuniā€™n aytiā€™p berinā€™.3. Gā€™aā€™rezsizlik jiā€™llariā€™ndagā€™iā€™ woā€™zgerislerdi tuā€™sindirinā€™.

5

KIRISIW

Aā€™debiy til haā€™m woniā€™nā€™ aā€™hmiyeti

Tildinā€™ kuā€™ndelikli turmiā€™sta awiā€™zeki soā€™ylew haā€™mjazba tuā€™rde haā€™mmege tenā€™dey tuā€™sinikli qollaniā€™latugā€™iā€™ntuā€™rine aā€™debiy til dep ataladiā€™. Aā€™debiy til ā€” tildinā€™fonetikaliā€™q, leksikaliā€™q haā€™m grammatikaliā€™q qagā€™iā€™ydalariā€™haā€™m normalĆ riā€™n woā€™z ishine algā€™an milliy tildinā€™ yenā€™joqariā€™ formasiā€™. Qaraqalpaq milliy tili ā€” haā€™zirgiqaraqalpaq milletininā€™ woā€™zine tiyisli bolgā€™an birden-bir anatili. Wol haā€™rqanday jazba aā€™debiyatlar ā€” jaā€™miyetlik-siyasiy,ilimiy-texnikaliā€™q, miynetlerdinā€™, koā€™rkem shiā€™gā€™armalĆ rdiā€™nā€™,woqiā€™w qurallariā€™niā€™nā€™ haā€™m t.b. jaziā€™w arqaliā€™ iskeasatugā€™iā€™n aā€™debiyatlardiā€™nā€™ tili boliā€™p yesaplanadiā€™.

Aā€™debiy til awiā€™zeki soā€™ylew haā€™m jazba til boliā€™pyekige boā€™linedi. Awiā€™zeki soā€™ylew tili ā€” xaliā€™qtiā€™nā€™ yertedenqollaniā€™liā€™p kiyatiā€™rgā€™an qatnas quraliā€™. Sonliā€™qtan woluluwma xaliā€™qliā€™q til dep te ataladiā€™. Awiā€™zeki soā€™ylewdesoā€™zler aā€™debiy normadan woā€™zgeshe fonetikaliā€™q woā€™zge-riske ushiā€™rap yamasa jergilikli woā€™zgeshelikke iye boliā€™p takeledi. Miā€™saliā€™: jarpaq-japiā€™raq, quwla-qubla, koā€™nā€™il-kewil,koā€™ylenā€™ke-koā€™lenā€™ke, shaliā€™-saliā€™, shagā€™al-sagā€™al t.b. Buniā€™nā€™sonā€™gā€™iā€™siā€™ aā€™debiy til ushiā€™n norma boliā€™p yesaplanadiā€™.

Aā€™debiy tildinā€™ jazba tuā€™ri xaliā€™q awiā€™zeki soā€™ylew tilinetiykarlanadiā€™. Wol jergilikli woā€™zgesheliklerdegi haā€™mmeushiā€™n tenā€™dey tuā€™sinikli soā€™zlerdi woā€™z ishine aladiā€™.

Sorawlar haā€™m tapsiā€™rmalar:

1. Aā€™debiy til dep nege aytamiā€™z?2. Aā€™debiy til qanday tuā€™rlerge boā€™linedi? Wolardiā€™nā€™ bir-birinen woā€™z-

gesheligin aytiā€™nā€™.3. Awiā€™zeki soā€™ylew tilindegi jambadiā€™, aliā€™ppar, sarala, jonā€™qa, Saā€™r-

sembay soā€™zlerininā€™ aā€™debiy tilde qalay jĆ ziā€™lĆ tugā€™iā€™niā€™n duā€™zetip ay-tiā€™p berinā€™.

6

1-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen soā€™zlerdinā€™ awiā€™zeki soā€™ylew tilinehaā€™m jazba tilge qatnasliā€™ tuā€™rlerin uā€™lgiden paydalaniā€™p, boā€™lek-boā€™lekkoā€™shirip jaziā€™nā€™.

Topiā€™raq, torpaq, koā€™mbedi, koā€™nbedi, kelmedi, kemedi,kelatiā€™r, kiyatiā€™r, kelemis, kelemiz, shanā€™araq, shanā€™raq, tuā€™nā€™gi,tuā€™ngi, basshiā€™, bashshiā€™, russha, woriā€™ssha, jazsiā€™n, jassiā€™n,Aytpay, Aytbay, Turgā€™anbay, Turgā€™ambay, jiyirma, jigirma,digirman, diyirman, saā€™ksen, seksen, togā€™iā€™z, toqqiā€™z, musiā€™lman,musiā€™rman.

U ā€™ l g i : Soā€™ylew tili Aā€™debiy tilibaramiā€™s,... baramiā€™z,...

2-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Qosiā€™qtiā€™ woqiā€™p, soā€™ylew tilge qatnasliā€™ soā€™zlerdi tĆ wiā€™paytiā€™p berinā€™.

Aā€™wel atqaniā€™nā€™da Ā«Birinshi adiā€™mĀ»,Ā«Yerkin qaraqalpaqĀ» boldiā€™ laqabiā€™nā€™.Gedey, diyqan xaliā€™qtiā€™nā€™ maqset-muradiā€™n,Suā€™renlep jar saliā€™p aytqan gaā€™zitsenā€™.

Aā€™wel Seyfulgā€™abit, sonā€™ra Taā€™mendar,Daā€™slepki qol qoygā€™an redaktorlar,Aā€™repshe, latiā€™nsha tuā€™rlenip xatlar,Saā€™l uā€™yretse, baā€™rin bilgen gaā€™zitsenā€™.

Aldiā€™ngā€™iā€™lar taā€™jiriybesin quwatlap,Kim teris pikir bolsa huā€™jdaniā€™n sotlap,Daā€™wir menen barliā€™q waqta tenā€™ atlap,Shiā€™n teperish boliā€™p juā€™rgen gaā€™zitsenā€™.

(I. Y.)

VI KLASTA WOā€™TILGENLERDI TAā€™KIRARLAW

Fonetika haā€™m imla boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw

Sorawlar:

1. Fonetika neni uā€™yretedi?2. Dawiā€™sliā€™ haā€™m dawiā€™ssiā€™z sesler neshew, wolardiā€™ atap aytiā€™nā€™.

7

3. Dawiā€™sliā€™ seslerdinā€™ boā€™liniwin aytiā€™nā€™, wolar qanday tuā€™rlergeboā€™linedi?

4. Uā€™nleslik niā€™zamiā€™ haqqiā€™nda tuā€™sinik berinā€™. Wol qandaytuā€™rlerge boā€™linedi?

5. Imla degen ne? Imla haā€™m orfoepiyaniā€™nā€™ bir-birinen ayiā€™rma-shiā€™liā€™gā€™iā€™ qanday?

3-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zler-degi dawiā€™sliā€™ seslerge fonetikaliā€™q tallaw jasanā€™ haā€™m wolardiā€™ juwan-jinā€™ishke, yerinlik-yeziwlik, ashiā€™q-qiā€™siā€™q tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™.

Woā€™mir woā€™z joliā€™ menen aā€™weldegidey boliā€™p woā€™te berdi.Awiā€™llar da kem-kemnen qurgā€™iā€™nlasiā€™p, yel toqshiā€™liā€™qqa shiā€™qtiā€™.Koā€™rgen azap-aqiā€™retlerimiz umiā€™t boliā€™p, adamlardiā€™nā€™ kewlindeqalgā€™an uriā€™s dagā€™lariā€™ woā€™she basladiā€™.

Aliman yekewimiz awiā€™l xojaliā€™gā€™iā€™na bilek boliā€™p islep juā€™reberdik. Fronttan soldatlar qaytiā€™p keliwden-aq men brigadirlikwaziā€™ypaniā€™ jaslargā€™a tapsiā€™rgā€™an yedim.

Sol waqiā€™ttagā€™iā€™ jaslar yelege deyin ā€œBrigadir apayā€ dep,meni siā€™ylap turadiā€™. (Sh.A.)

4-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Diā€™qqat yetilgen soā€™zlerden uā€™nlidawiā€™ssiā€™zlardiā€™nā€™ astiā€™n bir, uā€™nsiz dawiā€™ssiā€™zlardiā€™nā€™ astiā€™n yeki siā€™ziā€™nā€™.Ne ushiā€™n uā€™nli haā€™m uā€™nsiz boliā€™p boā€™liniwin tuā€™sindirinā€™.

ā€” Aā€™y, meninā€™ qaā€™dirdan, qutliā€™ kenā€™ dalam, haā€™zir jiā€™yiā€™n-terimnen keyin dem aliā€™p atiā€™rsanā€™. Haā€™zir bul jerlerdeadamlardiā€™nā€™ dawiā€™siā€™ yesitilmeydi. Mashinalar da arman-bermanqatnap joldiā€™nā€™ shanā€™iā€™n suwiā€™rmaydiā€™. Kombaynlar da koā€™rin-beydi, atiā€™zlargā€™a yele mallar da jayiā€™lgā€™an joq. Haā€™zir bulaā€™tirapta sen haā€™m men barman. Basqa heshkim joq. Senmeninā€™ barliā€™q woā€™mir tariyxiā€™mdiā€™ bilesenā€™. (Sh.A.)

5-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Awiā€™zeki soā€™ylew tuā€™rinde berilgen soā€™zlerdi aā€™debiytildegi imlasiā€™ boyiā€™nsha koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ awiā€™zeki soā€™ylewhaā€™m jazba tuā€™rdegi woā€™zgesheligin aytiā€™nā€™.

Amanā€™geldi, Aā€™dembay, Amanā€™guā€™l, Qaroy, torat, qarala,kelalmadiā€™m, tabalmadiā€™m, barmeken, agā€™altiā€™n, Koā€™goā€™zek,temirgā€™aziā€™q, aā€™llegim t.b.

8

6-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen tuā€™bir soā€™zlerge qawiā€™s ishindegi qosiā€™mtalarqosiā€™lgā€™anda awiā€™zeki soā€™ylewdegi woā€™zgeriske ushiā€™raw sebebin tuā€™sindirinā€™haā€™m wolardiā€™ imla qagā€™iā€™ydalariā€™ boyiā€™nsha duriā€™s jaziā€™nā€™.

Bas(shiā€™)ā€” bashshiā€™, qos(shiā€™)ā€” qoshshiā€™, duz(shiā€™)ā€”dushshiā€™, duā€™z(sin)ā€” duā€™ssin, jaz(siā€™n)ā€” jassiā€™n, jan(badiā€™)ā€”jambadiā€™, koā€™n(bedi)ā€” koā€™mbedi, Qurban(bay)ā€” Qurbambay.

7-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zler-dinā€™ uā€™nlesiw niā€™zamliā€™liā€™qlariā€™na diā€™qqat yetinā€™. Wolardiā€™nā€™ qaysiā€™lariā€™buwiā€™n uā€™nlesligi, qaysiā€™lariā€™ ses uā€™nlesligi yekenligin aniā€™qlanā€™.

Mine, Qiā€™ziā€™lqum boylariā€™nda haqiā€™yqat baā€™haā€™r baslandiā€™.Koā€™kte quyash jarqiā€™rap, jer-ananiā€™nā€™ bawiā€™riā€™n balqiā€™ttiā€™. Tumliā€™-tus koā€™k jasiā€™l doā€™ngen lipaslar kiyindi. Haā€™tte say-salalar menenwoā€™zeklerdegi koā€™k suwlardiā€™nā€™ woriā€™nlariā€™n iynedey jiā€™ltiā€™ragā€™ankoā€™zge naā€™zik koā€™rinetugā€™iā€™n koā€™k shoā€™pler qaplap ketti. Tek bulyemes, al tuw uzaqlardan koā€™zge tuā€™setugā€™iā€™n taw jotalariā€™ me-nen qum janbawiā€™rlariā€™ jasiā€™l maysalar menen boā€™lendi. (W.X.)

Leksikologiya boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw

Sorawlar:

1. Soā€™z haā€™m woniā€™nā€™ maā€™nisi, koā€™p maā€™nili soā€™zlerge qalay tuā€™sine-siz?

2. Tilde koā€™p qollaniā€™latugā€™iā€™n haā€™mmege wortaq soā€™zlerge qandaysoā€™zler kiredi?

3. Kaā€™sipke baylaniā€™sliā€™ soā€™zlerge qanday soā€™zler kiredi?4. Terminler dep nege aytiā€™ladiā€™?5. Dialektlik soā€™zler degen ne? Tuā€™sinik berinā€™.6. Orfoepiyaliā€™q haā€™m orfografiyaliā€™q soā€™zliklerge qanday soā€™zler

kiredi?

8-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mende berilgen soā€™zlerdinā€™ leksikaliā€™q haā€™mgrammatikaliā€™q maā€™nileri boyiā€™nsha tuā€™sinik berinā€™.

Ay, juldiā€™z, awiā€™l, qala, taw, koā€™l, daā€™rya, kitap, bariā€™w,keliw, woqiā€™w, jaziā€™w, qiā€™ziā€™l, koā€™k, sariā€™, uā€™lken, haā€™zir, buā€™gin,uā€™sh, won, jigirma, men, sen, wol, tars, duā€™rs, jiā€™lt-jiā€™lt, zir-zir, ah.

9

9-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlergeleksikaliā€™q tallaw jasanā€™. Wolardiā€™nā€™ leksikaliā€™q maā€™nisi jagā€™iā€™nan qandaysoā€™zler yekenine tuā€™sinik berinā€™.

Shiā€™mbaygā€™a jiā€™ynaydiā€™ algā€™an beldariā€™n,Xorezmge saldiā€™ beldar saā€™rdariā€™nHaā€™meldarlar tawiā€™p qoydiā€™ saā€™rdariā€™n,Xaliā€™q tilekles boliā€™p qala basladiā€™.

Sharjawdan mindirgen sol wotarbasiā€™,Aldiā€™nan woā€™te almas ushqan gā€™argā€™asiā€™,Japakeshler qarsiā€™ turiā€™p qozgā€™aldiā€™,Paraxat xaliā€™qqa woyaz jar saldiā€™.

Jeti uā€™yge bir adam maā€™rdikar aldiā€™,Xaliā€™qtiā€™ terenā€™ woylandiā€™rgā€™an maā€™rdikar.

(Xaliā€™q qosiā€™gā€™iā€™)

Soā€™z jasaliā€™w boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw

Sorawlar:

1. Soā€™zler qalay jasaladiā€™?2. Qosiā€™mtalar qanday tuā€™rlerge boā€™linedi? Soā€™z jasawshiā€™ haā€™m soā€™z

tuā€™rlewshi qosiā€™mtalardiā€™nā€™ ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n aytiā€™nā€™.3. Soā€™zlerdinā€™ jasaliā€™w usiā€™llariā€™ qanday?4. Qospa soā€™zler qalay jasaladiā€™?

10-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zler-dinā€™ quriā€™liā€™siā€™na diā€™qqat awdariā€™nā€™. Wolardiā€™ tuā€™bir haā€™m qosiā€™mtagā€™aajiā€™ratiā€™p, qosiā€™mtaniā€™nā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenin tuā€™sindirinā€™.

Jazdiā€™nā€™ payiā€™zliā€™ azaniā€™. Tanā€™ azannan jumiā€™sshiā€™lar qosiā€™qaytiā€™p atiā€™zgā€™a shiā€™qtiā€™. Aā€™l hawada koā€™zge ilinbey, shiā€™riā€™ldapsayragā€™an poshsha torgā€™aydiā€™nā€™ jagā€™iā€™mliā€™ dawiā€™siā€™ yesitildi.Poshsha torgā€™aydiā€™nā€™ qonā€™iā€™rawday siā€™nā€™gā€™iā€™rlagā€™an saz dawiā€™siā€™toā€™mendegi yegislikke quyash nuriā€™na aralasiā€™p, jayiā€™liā€™patiā€™rgā€™anday seziledi.

Usiā€™ maā€™haā€™lde guā€™llan quslar jaā€™mlenip, duā€™rlep aspangā€™akoā€™terildi. Poshsha quslardiā€™ koā€™rip, quwaniā€™shtan baqiā€™riā€™pjiberdi.

10

11-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti koā€™shirip jaziā€™nā€™. Soā€™z jasawshiā€™ qosiā€™mtaliā€™soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, sol soā€™zdinā€™ qaysiā€™ soā€™z shaqabiā€™ yekeninaytiā€™nā€™.

Aygā€™abagā€™ar

Aygā€™abagā€™ardiā€™nā€™ wataniā€™ Arqa Amerika boliā€™p, wol Evropa-gā€™a XVIII aā€™sirde aliā€™p kelindi. Aygā€™abagā€™ar tiykargā€™iā€™ mayaliā€™natugā€™iā€™n yeginlerdinā€™ biri. Daā€™ninde 50-52 procent mayboladiā€™, jugā€™iā€™mliā€™liā€™gā€™iā€™ jagā€™iā€™nan basqa woā€™simlik maylariā€™nanjoqariā€™ turadiā€™. Aygā€™abagā€™ar mayiā€™niā€™nā€™ aziā€™q-awqatliā€™q zat siā€™pa-tiā€™nda bahaliā€™liā€™gā€™iā€™ sonda, woniā€™nā€™ quramiā€™nda adam densawliā€™-gā€™iā€™ ushiā€™n juā€™daā€™ paydaliā€™ joqariā€™ biologiyaliā€™q aā€™hmiyetke iyemay kislotasiā€™ bar. Haā€™zirgi aygā€™abagā€™ardiā€™nā€™ jer juā€™zilik yegislikmaydaniā€™ 9,6 million gektardiā€™ quraydiā€™.

Aygā€™abagā€™ar maā€™deniy haā€™m jabayiā€™ boliā€™p yeki tuā€™rge boā€™-linedi. Wol jaqtiā€™liā€™qtiā€™ jaqsiā€™ koā€™retugā€™iā€™n woā€™simlik. Hawaniā€™nā€™bultliā€™ kuā€™nleri woā€™sip rawajlaniā€™wiā€™ toqtaydiā€™. (Ā«Y.QĀ».)

12-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi soā€™zlerdinā€™ qosiā€™liā€™wiā€™ arqaliā€™ jasalgā€™anqospa soā€™zlerdi tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™.

U ā€™ l g i : 1. Birikken soā€™zler: qolgā€™ap, ...2. Birikpegen qospa soā€™zler: qara toriā€™, ...3. Jup soā€™zler: yer-juā€™wen, ...4. Qiā€™sqargā€™an soā€™zler: QR, ...

Aral tenā€™izi, Dawiā€™tkoā€™l, at arba, aq qutan, Worta Aziya,qarabaraq, palawgaā€™di, asqabaq, BMSH, QMU, aziā€™q-awqat,Tenā€™geshashqan, Qaraoy, ashiā€™q juā€™zli, awiā€™l xojaliā€™gā€™iā€™, heshkim,haā€™rkim, haā€™rqashan, jer juā€™zilik, haā€™r kuā€™ni, haā€™r adam,TashMI, Goā€™ne Uā€™rgenish, miynet haqiā€™, biā€™yiā€™l, buā€™gin,demaliā€™s, yersili-qarsiā€™liā€™.

Morfologiya boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw

Sorawlar:

1. Morfologiyada neler uā€™yreniledi?2. Soā€™z shaqaplariā€™ neshege boā€™linedi?3. Maā€™nili soā€™z shaqaplariā€™ haā€™m koā€™mekshi soā€™z shaqaplariā€™n aytiā€™nā€™?4. Wolardiā€™nā€™ bir-birinen ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™ qanday?

11

13-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerdi soā€™zshaqabiā€™na ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™.

Gā€™awashalariā€™ qulpiā€™rgā€™an uā€™lken-uā€™lken atiā€™zlar shalqartenā€™izdey koā€™k-koā€™nā€™bek. Arqa betten yesken salqiā€™n samaldiā€™nā€™yepkini menen wolar gaā€™ terbelip, gaā€™ shayqaliā€™p qaragā€™anadamgā€™a taā€™jim yetkendey zawiā€™q bagā€™iā€™shlaydiā€™.

Uā€™lkemizdinā€™ yerte tanā€™dagā€™iā€™ tiā€™niā€™q taza hawasiā€™nan koā€™ki-rekti toltiā€™riā€™p dem aliā€™wdiā€™nā€™ laā€™zzeti woā€™z aldiā€™na gā€™oy. Menaā€™dettegi taā€™rtibim boyiā€™nsha azangā€™iā€™ saat beste turiā€™p, atiā€™zla-riā€™mdiā€™ aralap, keshegi jumiā€™slardiā€™nā€™ woriā€™nlaniā€™wiā€™n baqlayman.Arqayiā€™nliā€™q diyqangā€™a baā€™rhama paā€™nt berip kiyatiā€™rgā€™aniā€™ belgili.Kuā€™n sanap woā€™sip rawajlaniā€™p baratiā€™rgā€™an daqiā€™l arqayiā€™nliā€™qtiā€™nā€™aqiā€™betinde joliā€™nan qaladiā€™. (Ā«Y.QĀ».)

14-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti koā€™shirinā€™. Feyillerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p wolargā€™amorfologiyaliā€™q tallaw jasap, feyillerdinā€™ qaysiā€™ meyil, qaysiā€™ bette haā€™mmaā€™haā€™lde yekenin aniā€™qlanā€™.

Qiā€™slawda

Buriā€™ngā€™iā€™ qaraqalpaq awiā€™llariā€™niā€™nā€™ qiā€™sta jasagā€™an jeri qiā€™slawdep ataladiā€™. Qiā€™slawlar qamiā€™stan, jiā€™nā€™gā€™iā€™ldan, shenā€™geldenislenedi. Wolardiā€™nā€™ tuā€™bi jerge koā€™milip, wortasiā€™nan qiā€™spaqbuwiā€™ladiā€™. Bul qoralar bir qonā€™siā€™niā€™nā€™ qoralariā€™ menen yekinshiqonā€™siā€™niā€™nā€™ qoralariā€™ bir-birine tutastiā€™riā€™liā€™p uā€™lken qora qiā€™liā€™na-diā€™. Wolar koā€™she-koā€™she boladiā€™. Bunday qaliā€™nā€™ qoniā€™slasqanawiā€™ldiā€™ Ā«bir guā€™renā€™ awiā€™lĀ» dep ataydiā€™. Qoralardiā€™nā€™ ishine qarauā€™yler tigiledi. Qiā€™s aylariā€™ awiā€™l adamlariā€™ usiā€™ qara uā€™ylerdinā€™ishinde woā€™mir keshiredi. (Q.A.)

15-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Sanliā€™q, almasiā€™q,raā€™wishlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n haā€™m gaā€™ptinā€™ qaysiā€™agā€™zasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin atqariā€™p kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Yelimizde agrarliā€™q salagā€™a uā€™lken itibar berilmekte. 2. Woā€™zwaqtiā€™nda fermerlik haā€™reketine kenā€™ jol ashiā€™p berildi. 3. Haā€™zir-gi waqiā€™tta fermerlik haā€™reketi tek woā€™zin, shanā€™aragā€™iā€™n bagā€™iā€™wgā€™ana yemes, usiā€™niā€™nā€™ menen bir waqiā€™tta woā€™zininā€™ aldiā€™nauzaq haā€™m aniā€™q maqsetler qoydiā€™. 4. Awiā€™llariā€™miā€™z, puā€™tkil yeli-

12

mizdinā€™ buā€™gingi kuā€™ni jaā€™ne keleshegi ushiā€™n juwapkershiliktiwoā€™zine aliā€™wgā€™a iā€™layiā€™q bolgā€™an sheshiwshi siyasiy jaā€™miyetlikkuā€™shke aylaniā€™p barmaqta. 5. Biā€™yiā€™lgā€™iā€™ paxta zuā€™raā€™aā€™tininā€™ 90procentten aslamiā€™ joqariā€™ sortlar menen jetistirildi. 6. Respub-likamiā€™zdiā€™nā€™ aldiā€™ngā€™iā€™ fermer xojaliā€™qlariā€™ paxta zuā€™raā€™aā€™tin haā€™rgektar jerden 45 ā€” 50 centnerge deyin jetkerdi. (Ā«Y.Q.Ā»)

16-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerden toliā€™qlawiā€™sh, aniā€™qlawiā€™sh haā€™m piā€™siā€™qla-wiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgeninaniā€™qlanā€™.

1. Koā€™sheninā€™ yeki qaptaliā€™ndagā€™iā€™ qiā€™yaban joldiā€™nā€™ uā€™stiarman-berman juā€™rip atiā€™rgā€™an kewilli adamlargā€™a toliā€™. 2. Janā€™auyasiā€™nan shiā€™qqan ay kem-kemnen joqariā€™ koā€™terilip jaqtiā€™liā€™gā€™iā€™artiā€™p baratiā€™rgā€™anday. (A.B.) 3. Sizdi woā€™zimizdinā€™ sheshemizdeyqaā€™dirleymiz. 4. Wolardiā€™nā€™ aldiā€™nda Worazguā€™l meni quwiā€™pkiyatiā€™rgā€™an shiā€™gā€™ar dep, japtiā€™nā€™ biyik iā€™rashiā€™nan toā€™mengeqaray asiā€™p tuā€™stim (J.A.). 5. Aydos jaziā€™q manā€™layiā€™n jiā€™yiā€™riā€™palaqaniā€™na basiā€™n qoyiā€™p biraz wotiā€™rgā€™annan keyin tiklendi haā€™mqamiā€™rdan qiā€™l suwiā€™rgā€™anday jay paraxat gaā€™p basladiā€™. (T.Q.)6. Men bul soā€™zlerge tuā€™sinbey, awziā€™m ashiā€™liā€™p apama qaradiā€™m.(G.E.)

MORFOLOGIYA HAā€™M IMLA

KOā€™MEKSHI SOā€™Z SHAQAPLARIā€™

Ā§ 1. Koā€™mekshi soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik

Tildegi barliā€™q soā€™zler maā€™nili soā€™z shaqaplariā€™ haā€™mkoā€™mekshi soā€™z shaqaplariā€™ boliā€™p, uā€™lken yeki topargā€™aboā€™linedi.

Jeke turgā€™anda belgili leksika-grammatikaliā€™q maā€™nigeiye bolgā€™an soā€™zler maā€™nili soā€™z shaqaplariā€™ dep ataladiā€™.

Jeke turgā€™anda leksikaliā€™q maā€™ni anā€™latpaytugā€™iā€™n haā€™mbelgili gaā€™p agā€™zasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin atqara almaytugā€™iā€™nsoā€™zlerge koā€™mekshi soā€™zler delinedi.

Koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ geyparalariā€™ soā€™zlerdi yamasagaā€™plerdi bir-biri menen baylaniā€™stiā€™rsa, geyparalariā€™ gaā€™pkeyaki jeke soā€™zge qosiā€™msha grammatikaliā€™q maā€™ni beredi.

13

Miā€™saliā€™: 1. Tilewbiyke ketken sonā€™ toā€™menge siā€™piā€™riā€™liā€™ptuā€™stim. 2. Artiā€™q agā€™a menen Atamurat koā€™lden shiā€™gā€™iā€™w-dan-aq togā€™aygā€™a qaray bagā€™dar aldiā€™. 3. Kuā€™n aā€™dewir ba-siā€™layiā€™n depti, tek jagā€™iā€™msiā€™zlaw gā€™ana samal yesiptur. (W. X.)

Bul miā€™sallarda sonā€™, menen-aq, tek, gā€™ana koā€™mekshisoā€™zleri maā€™nili soā€™zler haā€™m gaā€™pler menen birgeqollaniā€™liā€™p, koā€™mekshi soā€™z waziā€™pasiā€™n atqariā€™p kelgen.

Koā€™mekshi soā€™zler grammatikaliā€™q maā€™nisi haā€™matqaratugā€™iā€™n xiā€™zmetine qaray, tirkewish, daā€™neker haā€™mjanapay boliā€™p uā€™sh tuā€™rge boā€™linedi.

17-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti koā€™shirip jaziā€™p, koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™. Maā€™nili soā€™zlerden ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™na itibar berinā€™.

Balaniā€™nā€™ woā€™zi birge woynaytugā€™iā€™n joralariā€™ bolmagā€™anliā€™qtanaā€™ne usiā€™nday sumliā€™qsiā€™z haā€™m biyqaygā€™iā€™ naā€™rselerdinā€™ qorsha-wiā€™nda qalatugā€™iā€™n yedi. Tek avtolavkaniā€™ koā€™rgen maā€™haā€™ldegā€™ana wol bir naā€™rseler joā€™ninde bas qatiā€™rgā€™andiā€™ qoyiā€™p, uā€™ybetine qaray ziā€™tqiā€™ydiā€™. Woā€™ytkeni avtolavka wogā€™an qanday dabir taslar menen shoā€™plik yemes, aqiā€™riā€™. Aytariā€™ bar ma,woniā€™nā€™, avtolavkada ne joq deysenā€™, baā€™ri bar! (Sh.A)

18-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Teksttegi koā€™mekshi soā€™zlerdi tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ qanday soā€™zler menen qollaniā€™liā€™p kelgenine haā€™m maā€™nilerinediā€™qqat Ć wdĆ riā€™nā€™. Gaā€™plerdegi koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ bir-birinenwoā€™zgesheligin tuā€™sindirinā€™.

Baratugā€™iā€™n uā€™yi aā€™dewir jer bar yedi. Wol awiā€™liā€™nan shiā€™-gā€™iā€™p biraz juā€™rgennen keyin, qaā€™dimgi Toā€™rtkuā€™l menen Shiā€™m-baydiā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™p turgā€™an uā€™lken guā€™zar jolgā€™a tuā€™sti.

Qiā€™stiā€™nā€™ aqiā€™rgā€™iā€™ aylariā€™. Keshke qaray aspandiā€™ bult qaplap,batiā€™stan kuā€™shli samal yesti. Worazbay arbasiā€™n juā€™klep boliā€™phaā€™wliden shiā€™gā€™iā€™p hawaniā€™ baqladiā€™. Hawa tuā€™nde juā€™riwgeqolaysiā€™z yedi. Woniā€™nā€™ menen isi bolmadiā€™. Arbasiā€™n aydapshiā€™gā€™iā€™p, daā€™rwazagā€™a qulp urdiā€™. Arbaniā€™nā€™ altaqtasiā€™na mindi.

ā€” Shuā€™w, jaā€™niwar, ā€” dep attiā€™nā€™ delbesin qaqtiā€™. At juā€™ripketti. Daā€™ryagā€™a baratugā€™iā€™n jolgā€™a tuā€™sti. Kegeylininā€™ muziā€™ yelebekkem yedi. Wonnan irkilmey-aq woā€™tip, qublagā€™a qaragā€™an jolmenen juā€™rip wotiā€™rdiā€™. (S. X.)

14

19-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Teksttinā€™ ishinen koā€™mekshi soā€™zli gaā€™plerdi teripkoā€™shirip jaziā€™nā€™. Koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ maā€™nilisoā€™zler menen baylaniā€™siā€™n haā€™m wolargā€™a qanday qosiā€™mshagrammatikaliā€™q maā€™ni juā€™klep kelgenin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Sonā€™gā€™iā€™ gezleri sayaman shertektinā€™ astiā€™ payiā€™zliā€™ boliā€™pketti. Uā€™lken japtiā€™nā€™ aqqan suwiā€™ wogā€™an salqiā€™nliā€™q berdi.Kelgen de, ketken de usiā€™ jerde irkilip, haā€™z yetip shay ishedi.Arqa betten jagā€™iā€™mliā€™ samal yesip turadiā€™.

2. Jaā€™haā€™ngir usiā€™ waqiā€™tqa shekem kim menen islesip, kimmenen dos bolgā€™aniā€™n yesledi. Biraq, qattiā€™ woylandiā€™.

Jaā€™haā€™ngir basiā€™p woā€™tken woā€™mir joliā€™n yesledi. Seni bulbaxiā€™tqa, bul izzet-huā€™rmetke jetkerip, shaā€™n-shaā€™wketke jetker-gen kim deysenā€™. Aā€™lbette, xalqiā€™nā€™ haā€™m doslariā€™nā€™. Aā€™ne, solushiā€™n janiā€™nā€™diā€™ pidaā€™ qiā€™lsanā€™ arziā€™ydiā€™. (W. X.)

TIRKEWISHLER

Ā§ 2. Tirkewish haqqiā€™nda tuā€™sinik

20-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlergediā€™qqat awdariā€™nā€™. Wolar gaā€™p ishinde jeke turgā€™anda woā€™z aldiā€™na maā€™nianā€™latatatugā€™iā€™nliā€™gā€™iā€™n yamasa woā€™zinen buriā€™ngā€™iā€™ soā€™zge dizbeklesipqosiā€™msha maā€™ni bildiretugā€™iā€™nligā€™iā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Basqaniā€™ woqiā€™tiā€™w ushiā€™n aldiā€™ menen woā€™zinā€™ woqiā€™.2. Wol qabaqtiā€™ toliā€™ suwiā€™ menen koā€™terip kiyatiā€™r. 3. Suw bar-gā€™an sayiā€™n terenā€™ley basladiā€™. 4. Usiā€™lar ushiā€™n irkilip qaldiā€™m.5. Men usiā€™lar joā€™ninde woylagā€™an yedim. (I. Y.) 6. Kuā€™n sa-yiā€™n yeki jaq telefon arqaliā€™ xabarlasiā€™p turadiā€™. 7. Shertek qa-qiā€™ra taā€™rizli quriā€™lgā€™an. 8. Qardiā€™nā€™ beti qoragā€™a deyin soziā€™lgā€™an.(W.X.)

Atliā€™q haā€™m atliā€™q maā€™nisindegi soā€™zlerge dizbeklesip,wolardiā€™ basqa bir maā€™nili soā€™zlerge bagā€™iā€™na baylaniā€™stiā€™ra-tugā€™iā€™n koā€™mekshi soā€™zler tirkewish delinedi.

Tirkewishler dizbeklesip kelgen soā€™zi menen birge birsorawgā€™a juwap beredi haā€™m sol soā€™z benen birge bir gaā€™pagā€™zasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin atqaradiā€™.

Tirkewishler dizbeklesetugā€™iā€™n soā€™zinen boā€™lek jaziā€™ladiā€™.

15

Miā€™saliā€™: Qoylar ushiā€™n wot-shoā€™p jiā€™ynadiā€™. Saliā€™niā€™kombayn menen jiā€™ynadiā€™. Men kelgen sonā€™ koncertbaslandiā€™. Wol awiā€™l jaqqa naā€™zer saldiā€™.

Anā€™latiā€™w: menen (benen, penen) koā€™mekshi soā€™zi tirke-wishlik xiā€™zmeti menen qatar, birgelkili maā€™nili yekisoā€™zdinā€™ arasiā€™n baylaniā€™stiā€™riā€™p, daā€™nekerlik xiā€™zmette deqollaniā€™ladiā€™. M i ā€™ s a l i ā€™ : Janā€™a qoniā€™s boliā€™p atiā€™rgā€™ansaliā€™keshler menen sharwalardiā€™nā€™ balalariā€™ woqiā€™ytugā€™iā€™nmektep Asqardikinen taā€™wir-aq aliā€™s yedi. (I. Q.)

Bul gaā€™pte menen koā€™mekshi soā€™zi tenā€™ maā€™nilibirgelkili agā€™zalardiā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen.

21-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an tir-kewishlerdinā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ menen dizbeklesip maā€™nilikbaylaniā€™sqa tuā€™sip turgā€™aniā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Yertenā€™ine tuā€™slik awqattan sonā€™ Ruā€™stem jumiā€™sshiā€™lardiā€™jiā€™ynadiā€™. 2. Polat bul soā€™zlerdi diā€™qqat penen tiā€™nā€™lagā€™annankeyin, kewli jay taptiā€™. 3. Gaā€™p brigadaniā€™nā€™ danā€™qiā€™ haqqiā€™ndaboldiā€™. 4. Usiā€™ jiā€™ynaliā€™stan keyin, Polattiā€™nā€™ minezinde aā€™lleqan-day bir woā€™zgeris payda boldiā€™. 5. Aradan az waqiā€™t woā€™tpey-aqjumiā€™s penen taā€™miyinlendi. 6. Brigada aldiā€™nda juā€™zi toā€™menbolmawiā€™ ushiā€™n, Ruā€™stemdi qoymawiā€™ ushiā€™n Xalmattan woziā€™pshiā€™gā€™iā€™wgā€™a haā€™reket yetti. 7. Polat keshte jumiā€™stan sharshapshiā€™gā€™iā€™wiā€™na qaramay, Ruā€™stem menen birge baliā€™q awlawgā€™abardiā€™. (Sh. R.)

22-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tirkewishlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™dizbeklesip kelgen soā€™zi menen qosa astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Tirkewishlerdinā€™woā€™zi dizbeklesip, kelgen soā€™zi menen qaysiā€™ agā€™zaniā€™nā€™ xiā€™zmetindeyekenin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Uā€™yine kelgennen keyin de wol bul sorawlargā€™a juwapizlep aā€™dewir haā€™leklendi. (K. A.) 2. Soā€™ytse de, siā€™r bermeyindegen qiā€™yal menen Toā€™rebay worniā€™nan turiā€™p, toā€™rinen woriā€™nkoā€™rsetti. 3. Aqiā€™riā€™ bolmagā€™an sonā€™ uā€™yge qayttiā€™m. 4. Birazdansonā€™ tagā€™iā€™ koā€™shege shiā€™qtiā€™m. 5. Quwaniā€™wiā€™m menen uā€™ygekeldim, atam menen apam qapalangā€™an tuā€™rde wotiā€™r. 6. Daā€™rhaā€™lmektepke qaray juwiā€™rdiā€™m. (Aā€™. Sh.) 7. Kuā€™n sayiā€™n quriā€™-liā€™stiā€™nā€™ paā€™ti woā€™se berdi.

16

Ā§ 3. Tirkewishlerdinā€™ tuā€™rleri

23-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tirkewishlerdi tĆ wiā€™p, woā€™zleri tirkesetugā€™iā€™n soā€™zlergeqĆ ndĆ y qosiā€™mshĆ  mĆ ā€™ni bildirip turgā€™Ć nliā€™gā€™iā€™nĆ  diā€™qqĆ t yetinā€™.

1. Wol Ć ytqĆ n soā€™zin dĆ ā€™lillew ushiā€™n Ć ā€™nā€™gimesin dĆ wĆ myetti. 2. Woā€™tebiyke kempir tuā€™ni menen uyqiā€™lĆ y Ć lmĆ diā€™.3. QudĆ ybergen uā€™yden shiā€™gā€™iā€™p ketkennen bĆ slĆ p, woniā€™ sorĆ w-shiā€™lĆ r koā€™beyip ketti. 4. BunnĆ n keyin wol shiā€™rĆ niā€™ jenā€™ininā€™ushiā€™ menen jelpip woā€™shirdi de, toā€™segine jĆ ttiā€™. 5. Aā€™llenwĆ qiā€™tlĆ rgā€™Ć  shekem uyqiā€™siā€™ kelmedi. (K.M.)

Tirkewishler shiā€™gā€™iā€™siā€™na qaray uā€™sh topargā€™a boā€™linedi:tuā€™pkilikli tirkewishler, atawiā€™sh tirkewishler haā€™m feyiltirkewishler.

1. Tuā€™pkilikli tirkewishlerdinā€™ topariā€™na woā€™zininā€™ jeketurgā€™andagā€™iā€™ leksikaliā€™q maā€™nisinen birotala ayiā€™riā€™lgā€™ankoā€™mekshi soā€™zler kiredi. Wolar miā€™nalar: ushiā€™n, deyin,sheyin, shekem, sayiā€™n, kibi, yanā€™liā€™, taā€™rizli, siā€™yaqliā€™,menen, haqqiā€™nda, tuwraliā€™, joā€™ninde, arqaliā€™ t.b. Bulardiā€™nā€™maā€™nisi woā€™zleri dizbeklesip kelgen soā€™zler menen birgeaniā€™qlanadiā€™.

2. Atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ topariā€™na atawiā€™sh haā€™mraā€™wish soā€™zlerden koā€™mekshilik xiā€™zmetke woā€™tken keyin,sonā€™, buriā€™n, aldiā€™n, basqa, woā€™zge, janiā€™nda, qasiā€™nda,uā€™stinde, tusiā€™nda, artiā€™nda, uā€™stinde, ishinde, beri, (berli),t.b. soā€™zler kiredi. Bul topargā€™a kiretugā€™iā€™n koā€™mekshisoā€™zler worniā€™ menen birde maā€™nili soā€™z, birde koā€™mekshisoā€™z xiā€™zmetinde qollaniā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Wol keyin keldi.2. Bizler uā€™yge buriā€™n keldik. 3. Wol haā€™mmeden keyinkeldi. 4. Wol bizlerden buriā€™n keldi.

Bul miā€™sallardagā€™iā€™ 1-2-gaā€™plerdegi keyin, buriā€™n soā€™zleriwoā€™z aldiā€™na jeke qollaniā€™liā€™p raā€™wish, al 3-4- gaā€™plerdegikeyin, buriā€™n soā€™zleri aldiā€™ndagā€™iā€™ seplik qosiā€™mtaliā€™ soā€™zlergedizbeklesip, tirkewish waziā€™ypasiā€™n atqaradiā€™.

3. Feyil tirkewishlerdinā€™ topariā€™na koā€™mekshi soā€™zwaziā€™ypasiā€™na woā€™tken qarap, qaray, qaragā€™anda, qara-mastan, baslap, boylap, jagā€™alap, t.b. koā€™mekshi soā€™zlerikiredi. Bular gaā€™p ishinde qollaniā€™liā€™w woā€™zgesheligineqaray, birde maā€™nili soā€™z, birde koā€™mekshi soā€™z

17

waziā€™ypalariā€™nda qollaniā€™la beredi. Koā€™mekshi (tirkewishlik)xiā€™zmette kelgende, wolar woā€™zinen buriā€™n kelgen haā€™rtuā€™rli seplik qosiā€™mtaliā€™ soā€™zler menen dizbeklesedi.

24-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Tuā€™pkilikli tirkewishlerditawiā€™p, wolardiā€™ dizbeklesip turgā€™an soā€™zi menen birge aytiā€™p berinā€™.

1. Mine, Seydan 12 jiā€™ldan berli woā€™z woā€™mirinde arttiā€™rgā€™anusiā€™ gewishin suā€™yrep juā€™r. 2. Sonnan beri Seydan gā€™arriā€™niā€™nā€™yesabiā€™ boyiā€™nsha, yeki gewishke bir miā€™nā€™ bir jamaw tuā€™skenyeken. 3. Uā€™ydinā€™ uā€™zikleri de gā€™arriā€™niā€™nā€™ gewishlerinen kem ja-malmagā€™an siā€™yaqliā€™. 4. Piskennen keyin uā€™ydinā€™ haā€™jeti ushiā€™nuā€™zip aliā€™ngā€™anlariā€™nan basqasiā€™ paā€™lek penen birge bastiā€™rmagā€™awoā€™rmelegen haliā€™nda qaliā€™p qoyadiā€™. 5. Jaman yesik woā€™zininā€™jagā€™iā€™msiā€™z dawiā€™siā€™ menen ashiā€™liā€™p, sen ishke atlap tuā€™skennenkeyin aā€™llen waqiā€™tqa shekem koā€™zinā€™ qaranā€™gā€™iā€™liā€™qtan basqahesh naā€™rseni koā€™rmeydi. 6. Kuā€™nge pisken miā€™s renā€™li bet al-malariā€™na deyin qaliā€™nā€™ buwriā€™l saqal qaplagā€™an. 7. Gewish jiā€™r-tiā€™liā€™w menen haā€™lek, Seydan gā€™arriā€™ jamaw menen haā€™lek. (I.Y.)

25-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Atawiā€™sh tirkewishlerdi tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™na dizbeklesip kelgenin haā€™m qandaysepliktegi soā€™zlerdi basqariā€™p turgā€™aniā€™n Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Men usiā€™ mektepke kelmesten buriā€™n woā€™z aldiā€™ma paxtaaliā€™p juā€™rgen mugā€™allim yedim. 2. Direktordiā€™nā€™ aldiā€™na bargā€™anbul jigitlerdinā€™ ishinen woā€™tken woylasiā€™q boyiā€™nsha gaā€™pti Asqarbaslawiā€™ kerek yedi. 3. Wol direktor menen saā€™lemlesip boliā€™w-dan daā€™rhaā€™l woyiā€™n wortagā€™a saliā€™wgā€™a batiā€™na almay irkildi.4. Asqar barsa, Shamurat yesigininā€™ aldiā€™nda kiyinip shiā€™gā€™iā€™p turyeken. (I. Q.)

26-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tirkewishlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ qaysiā€™siā€™ tuā€™pkilikli tirkewish, qaysiā€™siā€™ atawiā€™sh haā€™m qaysiā€™siā€™feyil tirkewish yekenin Ć jiā€™rĆ tiā€™p aytiā€™nā€™.

1. Bagā€™ yegiw ushiā€™n ashiā€™lgā€™an won yeki gektarday jerdiSultan gā€™arriā€™ suwgā€™ariā€™p juā€™r. 2. Wol berilgen sorawlargā€™a qiā€™sqasoā€™z benen juwap berdi. 3.Uā€™yine kelgennen keyin Sultan gā€™ar-riā€™ pechke wottiā€™ wajlatiā€™p jaqtiā€™. 4. Palsaā€™nem jumiā€™s kiyimlerin

2 ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

18

kiyip fermagā€™a qaray ketti. 5. Kelse, medpunkttinā€™ aldiā€™nda birtopar qiā€™z-jigitler tur yeken. (J. M.) 6. Taw janbawiā€™riā€™nanbaslap tap koā€™k aspangā€™a tutasiā€™p turgā€™an koā€™k jiyekke shekemhaā€™mme jer lala guā€™llerden lipas kiydi. (Sh. R.) 7. BizlerJandulla agā€™agā€™a qiā€™ziā€™w jumiā€™s uā€™stinde gezlestik. (N. D.)

27-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi tirkewishlerdi keltirip yadtan yamasakoā€™rkem shiā€™gā€™armalardan 8 gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Jazgā€™an gaā€™plerinā€™izdegitirkewishler atliā€™q, almasiā€™q, atawiā€™sh feyil, kelbetlik feyillerge dizbekle-setugā€™iā€™n bolsiā€™n haā€™m wolardiā€™nā€™ seplik qosiā€™mtaliā€™ tuā€™rinde keliwin deyesapqa aliā€™nā€™.

T i r k e w i s h l e r : sayiā€™n, tuwraliā€™, arqaliā€™, siā€™yaqliā€™, kibi,menen, taman, buriā€™n.

Ā§ 4. Tuā€™pkilikli tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™haā€™m maā€™nileri

Tuā€™pkilikli tirkewishler ataw, bariā€™s, shiā€™gā€™iā€™s, seplik-lerindegi atawiā€™sh haā€™m atawiā€™shliā€™q xiā€™zmettegi soā€™zlermenen dizbeklesip qollaniā€™ladiā€™.

1. Ataw sepligindegi soā€™zler menen ushiā€™n, sayiā€™n,arqaliā€™, menen (penen, benen), haqqiā€™nda, tuwraliā€™,boyiā€™nsha, kibi, siā€™yaqliā€™, taā€™rizli, sebepli tirkewishleriqollaniā€™liā€™p, sol soā€™zlerge qatnasliā€™ woriā€™n, waqiā€™t, sebep,zatliā€™q haā€™m t.b. maā€™nilerdi bildiredi. Miā€™saliā€™: 1. Kanal-diā€™nā€™ boyiā€™ndagā€™iā€™ jol menen birewler kiyatiā€™r. 2. Jumiā€™skuā€™n sayiā€™n qiā€™zdiā€™. (J. A.) 3. Ayxan aā€™kesi tuwraliā€™ kuā€™ndewoylanatugā€™iā€™n yedi. (T. Q.)

2. Bariā€™s sepligindegi soā€™zler menen taman, deyin,sheyin, shekem, saliā€™m t. b. tirkewishler qollaniā€™liā€™p, woriā€™n,waqiā€™t haā€™m mugā€™dar, qarsiā€™liā€™qliā€™ maā€™nilerdi bildiredi.M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Keshke taman xaliā€™q toparlasiā€™p tenā€™qurbiā€™-lariā€™ menen guā€™rrinā€™lesip atiā€™r (J.Sh.) 2. Keleshek woā€™mirijoā€™ninde yekewi koā€™p waqiā€™tqa shekem soā€™ylesip jattiā€™(M.D.) 3. Mashina jerdinā€™ astiā€™n wotiā€™z metr terenā€™likkedeyin qazadiā€™. (T. N.) 4. Keshke saliā€™m ayiā€™riā€™m adamlarshegin boliā€™p uā€™ylerine qaytiā€™wgā€™a beyimlesken. (J. Sh.)

3. Shiā€™gā€™iā€™s sepligindegi soā€™zler menen goā€™ri, aslam t.b.tirkewishler qollaniā€™liā€™p, waqiā€™t, saliā€™stiā€™riā€™w haā€™m kuā€™shey-

19

tiwshilik maā€™nilerdi anā€™latadiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Aā€™rmanda woā€™l-gennen goā€™ri guā€™resip woā€™lgen jaqsiā€™. (J.A.) 2. Yel ishinenmiā€™nā€™nan aslam noā€™ker jiā€™ynap qayttiā€™.

28-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penenjaziā€™lgā€™an tirkewishlerdinā€™ qaysiā€™ sepliktegi soā€™z benen qollaniā€™liā€™pkelgenin haā€™m maā€™nisin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Inkamal apay quniā€™siā€™p tonā€™gā€™aniā€™na qaramastan, geografiyasabagā€™iā€™ waqtiā€™nda Indiya jagā€™alawlariā€™na jaqiā€™n okeandagā€™iā€™ Cey-lon atawiā€™ joā€™ninde woqiā€™wshiā€™largā€™a soā€™ylep berip atiā€™r. 2. Biraq,baā€™rinen de beter bul jerdinā€™ iā€™ssiā€™siā€™n aytsanā€™-aā€™. 3. Ceylondatuā€™ni menen de tap kuā€™ndizgidey iā€™ssiā€™liā€™qtiā€™nā€™ haā€™wiri sezilipmudamiā€™ jaz boliā€™p turadiā€™. 4. Shomiā€™lgā€™iā€™nā€™ kele me, meyliazannan keshke deyin shambiā€™rlatiā€™p shomiā€™la ber. (Sh. A.)5. Men Toā€™rtkuā€™lde juā€™rip usiā€™ shaydiā€™ siz ushiā€™n aldiā€™m. 6. Ja-qiā€™nlagā€™an sayiā€™n guā€™rildi qattiā€™ yesitildi. (X. S.) 7. Bularjiā€™ynaliā€™sta koā€™riskennen beri bir-yeki ret ushiā€™rastiā€™. (W.X.)8. Adamlar Raā€™wshanniā€™nā€™ koā€™rsetiwi boyiā€™nsha tagā€™iā€™ da iskekiristi. (J. A.)

29-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na toā€™mendegi tirkewishlerdinā€™tiyislisin qoyiā€™p, gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tirkewish dizbeklesip turgā€™ansoā€™zlerdinā€™ qaysiā€™ soā€™z shaqabiā€™, qaysiā€™ seplikte yekenin haā€™m maā€™nisintuā€™sindirinā€™.

T i r k e w i s h l e r : menen. (penen, benen), deyin, sheyin,shekem, sayiā€™n, goā€™ri, beri. (berli), tuwraliā€™, ushiā€™n, siā€™yaqliā€™.

1. Men dostiā€™m Woriā€™nbay ... atiā€™z jaqtan qaytiā€™p kiyatiā€™r-man. 2. Keshe men sizlerge xaliā€™q batiā€™rlariā€™ ... soā€™ylep bergenyedim. 3. Koā€™p waqiā€™ttan ... heshkimge aytpay kiyatiā€™rgā€™ansiā€™riā€™m yedi. 4. Bizlerdinā€™ uā€™ylerge kirip juā€™rgenimizdi koā€™rgen ...wol tiā€™piā€™rshiā€™p bir woriā€™nda tura almadiā€™. (Q. D.) 5. Wolkeshke ... tiā€™nbadiā€™. 6. Aliā€™stagā€™iā€™ Aqsaygā€™a bariā€™p fronttagā€™iā€™lar ...qosiā€™msha juā€™zlegen gektar jazliā€™q biyday yegiw ... ayttiā€™. 7. Jol-dasiā€™ ... janiā€™n da ayamaydiā€™. 8. Wol da basqa barliā€™q batiā€™rlar... woā€™zininā€™ menshigindegi tulpariā€™ jipek jaldiā€™ janiā€™nday jaqsiā€™koā€™redi. (Sh. A.)

20

30-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tirkewishlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ qanday sepliktegi soā€™zler menen dizbeklesip kelgenin haā€™mmaā€™nilerin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Wol kuā€™ndegiden goā€™ri buā€™gin yerterek turiā€™p, balasiā€™niā€™nā€™motocikli turgā€™an jaygā€™a kirdi. 2. Shaā€™ripbay qaā€™lpeden Yesimgeshekem wotiā€™rgā€™an won bir-won yeki bala qollariā€™n jaydiā€™.(Aā€™. Sh.) 3. Mektep-uā€™yde woqiā€™wdiā€™nā€™ baslanatugā€™iā€™niā€™ haqqiā€™n-da kuā€™nnen buriā€™n xabar berildi. 4. Buā€™gin aqshamiā€™ menenjawiā€™n jawdiā€™. (Woā€™. A.) 5. Yeshki iā€™laqlariā€™n yertip soqpaqpenen ketip baratiā€™r. (S. S.) 6. Guā€™lsimninā€™ selk-selk kuā€™lkisiTemirbektinā€™ kirip keliwi menen tiā€™yiā€™ldiā€™. (T. Q.) 7. Bir kuā€™nimen saā€™skege taman qaytiā€™p keldim. 8. Hasiā€™ljan bul ret woā€™zindaā€™slepkiden de beter batiā€™l tuttiā€™. (A. Sh.)

Ā§ 5. Atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™haā€™m maā€™nileri

1. Atawiā€™sh tirkewishler woā€™zi dizbeklesip kelgen soā€™zimenen birge toā€™mendegi maā€™nilerdi bildiredi:

1) atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ keyin, sonā€™, buriā€™n, aldiā€™n,ilgeri, tiā€™sqariā€™, t. b. tuā€™rleri shiā€™gā€™iā€™s sepligindegi soā€™zlergedizbeklesip, waqiā€™tliā€™q, sebeplik haā€™m ayiā€™riā€™mlawshiā€™ maā€™ni-lerdi bildiredi. M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Bayanlamadan sonā€™ jariā€™ssoā€™z baslandiā€™. 2. Shaydan keyin Ulmeken balasiā€™n yertipdalagā€™a shiā€™gā€™iā€™p ketti. (A. Aā€™.) 3. Biā€™yiā€™l baā€™haā€™r wortasiā€™bolar-bolmastan-aq, biz qara uā€™yge haā€™mmeden buriā€™nshiā€™qtiā€™q. (Q.D.) 4. Wol awqatlaniā€™wdan aldiā€™n qollariā€™nsabiā€™nlap juwdiā€™.

2) atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ aldiā€™, artiā€™, janiā€™, qasiā€™, tu-siā€™, uā€™sti, siā€™rtiā€™, boyiā€™, arasiā€™, t.b. tuā€™rlerine bariā€™s,shiā€™gā€™iā€™s, woriā€™n sepliklerininā€™ qosiā€™mtalariā€™ qosiā€™liā€™p, iyeliksepligindegi atawiā€™sh soā€™zler menen dizbeklesedi. Wolariyelik sepligindegi soā€™zler menen dizbeklesip kelgende,koā€™binese woriā€™n, waqiā€™t haā€™m siā€™nliā€™q maā€™nilerdi anā€™latadiā€™.M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Dalanā€™liā€™qtiā€™nā€™ uā€™stine kuā€™n arqan boyiā€™koā€™terildi. 2. Maā€™tjan jumiā€™stan yariā€™m aqshamda, geydetanā€™niā€™nā€™ aldiā€™nda keledi. (J.Sh.) 3. Jas shopan qoylardiā€™nā€™siā€™rtiā€™nan baqlap juā€™rdi. (W.X.)

21

31-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Atawiā€™sh tirkewish-lerdi woā€™zi dizbeklesip turgā€™an soā€™zi menen birge astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Sonda da baā€™ri bir Sultamurat woniā€™ iā€™q jagā€™iā€™na wotiā€™r-gā€™iā€™ziā€™p, suwiā€™q samal huā€™wlegen jagā€™iā€™nda woā€™zi wotiā€™rar yedi.2. Soā€™ytip, tap woqiā€™w kitabiā€™ndagā€™iā€™ suā€™wrettegidey boliā€™p, pildinā€™yeki qulagā€™iā€™niā€™nā€™ arasiā€™na wotiā€™riā€™p aladiā€™ da, awiā€™ldiā€™nā€™ arasiā€™ndaiā€™rgā€™aqlap juā€™re berer yedi dagā€™iā€™. 3. Keshte uā€™ydinā€™ aldiā€™ndagā€™iā€™alma agā€™ashiā€™niā€™nā€™ astiā€™nda wotiā€™riā€™p, haā€™mmesi samawriā€™ndiā€™wortagā€™a aliā€™p shay ishti. 4. Bir sapariā€™ agā€™ayinli yekewiusiā€™niā€™nā€™ uā€™stinde toā€™belesip te qaldiā€™. 5. Bul aā€™sbaplardiā€™nā€™ baā€™ride qardiā€™nā€™ astiā€™nda jatiā€™r. (Sh.A.)

32-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlergediā€™qqat yetip, qaysiā€™siā€™ maā€™nili soā€™z, qaysiā€™siā€™ tirkewish yekenin aniā€™qlanā€™.Tirkewishlerdinā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™na tirkelip kelgenin aytiā€™p berinā€™.

1. Bul maā€™haā€™lde yeki gā€™arriā€™ ne bilgenin ishine tuā€™yip, uā€™y-ge qarap qaā€™dem basiā€™p ketti. 2. Wol doā€™geregine qaray berdi.(Oā€™.A.) 3. Paqiā€™rbay buriā€™n Allaniyaz baydiā€™nā€™ padashiā€™siā€™ yedi.4. Bunnan uā€™sh jiā€™l buriā€™n Ā«Qosshiā€™larĀ» awqamiā€™niā€™nā€™ qarariā€™menen baydiā€™nā€™ jeri, iri basliā€™ mal-muā€™lki xatlaniā€™p, kooperativqarawiā€™na berildi. 5. Zaman sonday bolgā€™an sonā€™ ne qiā€™lasanā€™,Seydan agā€™a. (I.Y.) 6. Sonā€™ bul is heshkimninā€™ yadiā€™na kelmedi.7. Haā€™zirshe usiā€™dan basqa uziā€™n haā€™m kenā€™ kiyim-kenshegimizjoq, usiā€™niā€™ kiyip tursanā€™, keyin boyiā€™nā€™a shaqlap kiyimtiktiremiz. 8. Al yendi, keyin qash. 9. Jandos keyin baā€™skennenkeyin, gā€™arriā€™ qaqpandiā€™ shiā€™jiā€™mlap bariā€™p bosattiā€™. (M.S.)

33-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woā€™zlerinā€™ woqiā€™p atiā€™rgā€™an koā€™rkem shiā€™gā€™armalardanyamasa yadiā€™nā€™iā€™zdan tuā€™pkilikli tirkewishi bar uā€™sh gaā€™p, atawiā€™shtirkewishi bar yeki gaā€™pten tawiā€™p jaziā€™nā€™. Jazgā€™an gaā€™plerinā€™izdetirkewishler atliā€™q, almasiā€™q, atawiā€™sh feyil haā€™m kelbetlik feyillergedizbeklesken bolsiā€™n.

Ā§6. Feyil tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™ haā€™m maā€™nileri

Feyil tirkewishlerdinā€™ qaray, qarap, qaramastan,qaramay tuā€™rleri bariā€™s sepligindegi, boylap, jagā€™alap

22

tuā€™rleri tabiā€™s sepligindegi, al baslap tirkewishi shiā€™gā€™iā€™ssepligindegi soā€™zler menen dizbeklesip qollaniā€™ladiā€™.

a) qaray, qarap tirkewishleri bariā€™s sepligindegi soā€™zlermenen qollaniā€™lgā€™anda, woriā€™n, waqiā€™t haā€™m siā€™n maā€™nilerinbildiredi. M i ā€™ s a l i ā€™ : Awiā€™ldan shiā€™qqan yeki atliā€™ tawgā€™aqarap bagā€™darlangā€™an yedi. Iz tuppa-tuwriā€™ Aā€™miwdaā€™ryagā€™aqaray tarttiā€™. (T.Q.)

b) qaramastan, qaramay tirkewishleri bariā€™s sepligindegisoā€™zler menen qollaniā€™liā€™p qarsiā€™lasliā€™q maā€™ni anā€™latadiā€™.M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Jiā€™ynaliā€™stiā€™nā€™ ashiā€™liā€™wiā€™na qaramastanadamlardiā€™nā€™ koā€™bisininā€™ betinen janā€™agā€™iā€™ uzaq kuā€™lkininā€™izi woā€™shpedi. (I.Y.) 2. Wolar koā€™p bolgā€™aniā€™na qaramaytiā€™m-tiā€™raqay qashtiā€™. (Aā€™.T.)

d) jagā€™alap, boylap tirkewishleri tabiā€™s sepligi menenqollaniā€™liā€™p woriā€™n maā€™nisin, baslap tirkewishi shiā€™gā€™iā€™s sepli-gindegi soā€™zler menen dizbeklesip waqiā€™tliā€™q maā€™ni bildiredi.M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Paroxod ketip baratiā€™rgā€™an jaqqa qaray ja-gā€™iā€™stiā€™ jagā€™alap juwiā€™rdiā€™. (K.S.) 2. Asfalt joldiā€™ boylapyeki yariā€™m saattay waqiā€™t juā€™rdik. Sol kuā€™nnen baslapmagā€™an muā€™naā€™sebeti woā€™zgerdi. (T.Q.)

34-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Feyil tirkewishlerdi tawiā€™pwolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ haā€™m qaysiā€™ sepliktegi soā€™zler menenqollaniā€™liā€™p kelgenin aniā€™qlanā€™.

1. Koā€™l quslariā€™ tawiā€™stay taraniā€™p koā€™ldinā€™ ishinen siā€™rtqaqaray shiā€™gā€™a basladiā€™. (J.A.) 2. Wol woā€™zininā€™ jasliā€™gā€™iā€™naqaramay Atamuratqa is te buyiā€™riā€™p qoyadiā€™. 3. Jumaguā€™ldinā€™qarsiā€™liā€™gā€™iā€™na qaramastan yeki jigit Saā€™nemdi koā€™terip arbagā€™amingizdi. (T.Q.) 4. Aspanda qara bultlar birininā€™ izinenyekinshisi batiā€™sqa qarap koā€™shiwde. (W.A.) 5. Keyinizeykeshtinā€™ kaā€™nariā€™n jagā€™alap az gā€™ana juā€™rgennen keyiniā€™rashtiā€™nā€™ basiā€™na shiā€™qtiā€™. (W.X.) 6. Yariā€™m aqshamnan baslapbizinā€™ artilleriya iske kiristi. (N.D.)

35-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na toā€™mende berilgen feyiltirkewishlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™qollaniā€™lgā€™an soā€™zi menen birge qanday maā€™ni bildirip turgā€™aniā€™ntuā€™sindirinā€™.

23

1. Haā€™r kuā€™ngi aā€™detimiz saā€™ske boliā€™wdan uā€™sh dos iā€™laq-qoziā€™lariā€™miā€™zgā€™a suā€™yrik aā€™keliw ushiā€™n awiā€™liā€™miā€™zdiā€™nā€™ wortasiā€™-nan burqasiā€™nlap agā€™iā€™p woā€™tetugā€™iā€™n japtiā€™ ... ketemiz. (G.Y)2. Qarsiā€™ aldiā€™nan aymalagā€™an samal yepkini aqquba juā€™zine sor-gā€™alagā€™an terdi keyin ... jumalatadiā€™. 3. Tuwriā€™ arqagā€™a baratiā€™r-gā€™aniā€™ qashqiā€™nniā€™nā€™ woā€™zine maā€™lim yedi. (Sh.S.) 4. Iz tuppa-tuwriā€™ biā€™lay ketken. (T.Q.) 5. Asfalt joldiā€™... qatara tigilgen aqterekler uzaqtan koā€™rinip awiā€™lgā€™a saā€™n berip tur. Yesiktinā€™aldiā€™ndagā€™iā€™ salmaniā€™ ... qashiā€™niā€™nā€™ basiā€™na shiā€™qtiā€™q. (N.D.)

F e y i l t i r k e w i s h l e r : qaray, qarap, qaramastan,qaramay, boylap, jagā€™alap, baslap.

36-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Feyil tirkewishlerdinā€™ haā€™rbir tuā€™rine yadtan 3 gaā€™pten6 gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ bayanlawiā€™sh penen baylaniā€™siā€™wmaā€™nisine qaray qanday maā€™nilerdi anā€™latiā€™p turgā€™aniā€™n aniā€™qlanā€™.

TIRKEWISHLERDI MORFOLOGIYALIQ TALLAW

Tallawdiā€™nā€™ jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisi.II. Morfologiyaliā€™q belgisi: Woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z shaqabiā€™.

Tuā€™pkilikli, Ć tĆ wiā€™sh, feyil tirkewishler.III. Sintaksislik xiā€™zmeti

Tallaw uā€™lgisi:

Kuā€™n woā€™tken sayiā€™n doā€™gerekti qar basa basladiā€™. (O. A.)

Awiā€™zsha tallaw Jazba tallawI. Sayiā€™n-tirkewish, I. Sayiā€™n-tir:II. Morfologiyaliā€™q belgisi: sayiā€™ntuā€™pkilikli tirkewish, woā€™zger-meytugā€™iā€™n soā€™z II. Morf. bel.: tuā€™p.,

woā€™zg. soā€™zIII. Gaā€™p agā€™zasiā€™ bolmaydiā€™. III. Gaā€™p agā€™z. bolm.

24

37-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ daā€™slepki 4 gaā€™pindegi tirkewish-lerdi tawiā€™p, wolardiā€™ awiā€™zeki morfologiyaliā€™q tallaw tuā€™rde, al qalgā€™anyekewin jazba tuā€™rde tallaw jasanā€™. Tirkewishlerdinā€™ qaysiā€™ soā€™z benenqaysiā€™ soā€™zdi baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Daā€™ryadan qayiā€™q arqaliā€™ woā€™ttik. 2. Keshke qaray qaliā€™nā€™qar jawiā€™p ketti. 3. Duman azdan keyin tarap ketti. 4. Wolkoā€™pke shekem koā€™zin asha almadiā€™. 5. Sen bul aā€™detti qashan-nan beri kaā€™r yetip juā€™rsenā€™? 6. Yendi koā€™p keshikpey muzdiā€™nā€™uā€™stine minemiz. (W. A.)

TIRKEWISHLERDI TAā€™KIRARLAW

I. Sorawlargā€™a awiā€™zeki juwap berinā€™:

1. Tirkewishler ne ushiā€™n koā€™mekshi soā€™z dep ataladiā€™? Wolardiā€™nā€™maā€™nili soā€™zlerden ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n aytiā€™nā€™.

2. Tirkewishlerdinā€™ tuā€™rlerin aytiā€™nā€™. Qaysiā€™ tirkewishler tuā€™pkiliklitirkewishke, qaysiā€™ soā€™zler atawiā€™sh tirkewishke kiredi?

3. Tirkewishler qaysiā€™ soā€™z shaqaplariā€™ menen dizbeklesedi?4. Tirkewishler dizbeklesken soā€™zi menen birge qanday maā€™nilerdi

bildiredi?

II. Tapsiā€™rmalardiā€™ woriā€™nlanā€™

1. Tirkewishlerdinā€™ atliā€™q, almasiā€™q, atawiā€™sh feyil haā€™m kelbetlikfeyil menen dizbeklesip qollaniā€™liā€™wiā€™na miā€™sallar keltirinā€™.

2. Ataw sepligindegi soā€™zlerge dizbeklesetugā€™iā€™n tirkewishlerdi atanā€™haā€™m wolargā€™a miā€™sallar keltirinā€™.

3. Bariā€™s sepligindegi soā€™zler menen qollaniā€™latugā€™iā€™n tirkewishlerdiatap koā€™rsetinā€™ haā€™m gaā€™p tuā€™rinde miā€™sallar keltirinā€™.

4. Shiā€™gā€™iā€™s sepligindegi soā€™zler menen dizbeklesetugā€™iā€™n tirkewishlerdiaytiā€™nā€™, wolargā€™a miā€™sallar keltirinā€™.

5. Atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ iyelik sepligi menen dizbeklesetugā€™iā€™ntuā€™rine toā€™rt gaā€™p jaziā€™nā€™, wolardiā€™nā€™ maā€™nisin tuā€™sindirinā€™.

38-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tirkewishlerdinā€™ woā€™zi dizbeklesipturgā€™an soā€™zi menen birge astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™m gaā€™ptegi bayanlawiā€™shqaqanday maā€™nide baylaniā€™siā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Inkamal apay Ceylon haqqiā€™nda, tenā€™iz, iā€™ssiā€™ yeller joā€™-nindegi gaā€™pininā€™ keynin ayta berdi. 2. Qattiā€™ suwiā€™q baslan-

25

gā€™angā€™a deyin, bul jerde buriā€™n Miā€™rzaguā€™l wotiā€™ratugā€™iā€™n yedi.3. Janar-may tasiā€™w ushiā€™n haā€™rbir fermer xojĆ liā€™gā€™iā€™ kuā€™sh-koā€™likajiā€™ratiā€™p qoyiā€™wgā€™a minnetli yedi. 4. Wol uā€™lken qiā€™yiā€™nshiā€™liā€™qpenen bul siā€™rdiā€™ qupiā€™ya saqlawgā€™a yeristi. 5. Shay iship bol-gā€™annan, aā€™kesi menen birge wolar haā€™remninā€™ siā€™rtiā€™ndagā€™iā€™koā€™k shoā€™pli jerge baradiā€™. 6. Attiā€™nā€™ at boliā€™wiā€™ ushiā€™n woniā€™jaqsiā€™lap semirtip, baplap kuā€™tiw kerek. 7. Anasiā€™na woramal,wonnan basqa da haā€™r qiā€™yliā€™ shireli zatlar aldiā€™. 8. Fronttanqaytiā€™p kelgennen keyin, jaqiā€™nda guā€™zden beri basliā€™q boliā€™wiā€™naqaramastan, wol da bul jerdegilerdinā€™ baā€™rin biledi. 9. Solayyetip, duā€™nyadagā€™iā€™ qaā€™dimgi arbalar siā€™yaqliā€™, miā€™na arba dauliā€™-tasiā€™rliā€™ boliā€™p ziā€™miā€™rap kete berdi. (Sh.A.)

39-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Atawiā€™sh tirkewishlerdi tawiā€™p, wolardiā€™dizbeklesken soā€™zi menen birlikte qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlergesaliā€™stiā€™riā€™p ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n aytiā€™p berinā€™. Jeke qollaniā€™lgā€™an maā€™nilisoā€™zlerdinā€™ qaysiā€™ soā€™z shaqabiā€™ yekenin tuā€™sindirinā€™.

1. Pildinā€™ uā€™stine minemen dese, puā€™tkil klastagā€™iā€™lardiā€™nā€™baā€™ri de jaygā€™asadiā€™. 2. Qorqqandiā€™ qoyiā€™p, uā€™stine taltayiā€™pminip alamiā€™z da, qiā€™diā€™riā€™p juā€™re beremiz. 3. Janiā€™na jaqiā€™n-lawgā€™a da tartiā€™nasanā€™. 4. Men pilge mingende bul qarap turardeysenā€™ be, wol da qasiā€™na maymiā€™l aliā€™p bir pilge minip juā€™reryedi dagā€™iā€™. 5. Gazeta woqiā€™ytugā€™iā€™n totiā€™ qustan da birewintawiā€™p aliā€™p, haā€™mmesin artiā€™na wotiā€™rgā€™iā€™ziā€™p alar yedi. 6. Bun-nan sonā€™ woniā€™ bir jumsaq shoā€™ptinā€™ uā€™stine jatqiā€™zadiā€™ da,uā€™stine guā€™rteshesin jawadiā€™. 7. Sultanmurat woyaniā€™p, tusawlan-gā€™an atlardiā€™nā€™ guā€™tsheklerdinā€™ aā€™tirapiā€™nda wotlap juā€™rgeninyesitedi. 8. Seyisxananiā€™nā€™ qasiā€™nda dizilisip turgā€™an balalardiā€™nā€™aldiā€™nda basliā€™q Tiā€™naliev mine usiā€™lay degen yedi. Awiā€™ldiā€™nā€™artiā€™nda yegislik jerler bar yedi. (Sh.A.)

40-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen tirkewishlerdi uā€™lgige qarap,tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p boā€™lip jaziā€™nā€™.

T i r k e w i s h l e r : qaray, qarap, menen, benen, penen,taman, qarsiā€™, keyin, sonā€™, buriā€™n, sheyin, shekem, deyin,aldiā€™n, qaramastan, ushiā€™n, sayiā€™n, goā€™re, beri, berli qaragā€™anda,basqa, beter, haqqiā€™nda, siā€™yaqliā€™, arqaliā€™, tuwraliā€™, joā€™ninde,jaqiā€™n, tiā€™sqariā€™, janiā€™nda, qasiā€™nda, tusiā€™nda, uā€™stinde, boylap,jagā€™alap, baslap, siā€™rtiā€™nda, arasiā€™nda.

26

U ā€™ l g i :

Tuā€™pkilikli Atawiā€™sh Feyiltirkewishler tirkewishler tirkewishler

menen... aldiā€™n... qarap...

DAā€™NEKERLER

Ā§ 7. Daā€™neker haqqiā€™nda tuā€™sinik

41-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerden dĆ ā€™neker soā€™zlerdi tĆ biā€™nā€™.WolĆ rdiā€™nā€™ mĆ ā€™nili soā€™zlerge qĆ tnĆ siā€™nĆ  itibĆ r berinā€™.

1. Wol woā€™zi hĆ ā€™rbir bĆ lĆ niā€™nā€™ Ć tĆ siā€™ yĆ mĆ sĆ  Ć nĆ siā€™ndĆ y bĆ -lĆ lĆ rdĆ  bolĆ tugā€™iā€™n hĆ ā€™rqĆ ndĆ y woā€™r koā€™kireklik penen kishipeyil-likti, jenā€™il minezlik penen turĆ qsiā€™zliā€™liā€™qtiā€™, nĆ tiā€™qliā€™q penenbĆ tiā€™rliā€™qtiā€™, qullĆ siā€™, bĆ lĆ lĆ rdiā€™nā€™ bĆ rliā€™q minez-qulqiā€™n bir qĆ rĆ -gā€™Ć ndĆ -Ć q biletugā€™iā€™n yedi. 3. Sonliā€™qtĆ n dĆ , bir Ć dĆ m woniā€™nā€™usiā€™ hĆ ā€™reketin bĆ qlĆ p turiā€™p Ā«TemirxĆ n Ć gā€™Ć , siz sĆ bĆ qqĆ  kuā€™tĆ ā€™berilip ketipsizĀ» degeni de duriā€™s. Al yeger bĆ lĆ lĆ r tuwrĆ liā€™Ć ā€™nā€™gime bolsĆ , wondĆ  TemirxĆ n Ć gā€™Ć niā€™nā€™ sol Ć ā€™nā€™gimeninā€™bĆ sliā€™ qĆ hĆ rmĆ niā€™ yekenin Shiā€™mbĆ ydĆ  kim bilmeydi!

Gaā€™ptegi birgelkili agā€™zalardiā€™ haā€™m qospa gaā€™ptinā€™quramiā€™ndagā€™iā€™ jay gaā€™plerdi woā€™z ara bir-biri menenbaylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™n koā€™mekshi soā€™zlerge daā€™neker delinedi.

Daā€™nekerler morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™na qaray darahaā€™m qospa boliā€™p boā€™linedi.

Dara tuā€™rde qollaniā€™latugā€™iā€™n daā€™nekerler: haā€™m, jaā€™ne,tagā€™iā€™, menen (penen, benen), da, de, ta, te, al, ya,yaā€™ki, yamasa, gaā€™, gaā€™hi, geyde, sebebi, sonliā€™qtan,woā€™ytkeni, biraq, lekin, yeger, t.b.

Qospa tuā€™rde qollaniā€™latugā€™iā€™n daā€™nekerler: jaā€™ne de,tagā€™iā€™ da, haā€™m de, biraq ta, nege desenā€™, degen menen,sol sebepli, ya bolmasa, yaā€™ki bolmasa, sonda da, yegerde, sol ushiā€™n, soniā€™nā€™ ushiā€™n, birde, birese, gaā€™de t.b.

Qospa daā€™nekerlerdinā€™ birde, birese, gaā€™de tuā€™rleribirigip jaziā€™ladiā€™ da, qalgā€™anlariā€™ boā€™lek jaziā€™ladiā€™.

27

Jaziā€™wda biraq, lekin, sebebi, sonliā€™qtan, woā€™ytkeni, solsebepli, soniā€™nā€™ ushiā€™n daā€™nekerlerininā€™ aldiā€™nĆ  uā€™tirqoyiā€™ladiā€™. Sonday-aq haā€™m, da, de, jaā€™ne, gaā€™, gaā€™hi, ya,yaā€™ki t.b. daā€™nekerler taā€™kirarlaniā€™p kelgende de, birgelkiliagā€™zalardiā€™nā€™ arasiā€™na uā€™tir qoyiā€™ladiā€™.

Daā€™nekerler grammatikaliā€™q maā€™nisi haā€™mbaylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™metine qaray, dizbeklewshi haā€™mbagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™neker boliā€™p yekige boā€™linedi.

42-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Daā€™nekerlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™qaysiā€™lariā€™ soā€™z benen soā€™zdi (birgelkili agā€™zalardiā€™), qaysiā€™lariā€™ jay gaā€™p-lerdi baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgenin aytiā€™nā€™. Gaā€™ptegi birgelkili boliā€™p bayla-niā€™siā€™p kelgen soā€™zlerdinā€™ qaysiā€™ soā€™z shaqabiā€™ yekenin aniā€™qlanā€™.

1. Wol kuā€™ta qatanā€™ haā€™m talapker komandir boliā€™p, woā€™zi-ninā€™ jawiā€™ngerlerin tiā€™nbay haā€™m jaliā€™qpay aā€™skerlikke uā€™yrettihaā€™m taā€™rbiyaladiā€™. (S.S.) 2. Jaā€™miyla menen Jumabaydiā€™nā€™ jaā€™neQaliylaniā€™nā€™ Taxtakoā€™pirden awiā€™lgā€™a kelgenine yariā€™m aydayboldiā€™. (K. S.) 3. Guā€™zde haā€™m qiā€™sta kekliklerge jem jetispeydi,sonliā€™qtan wolar joldan woā€™tip, qoriā€™qqa kelip jigildik haā€™m basqada naā€™rseler menen awqatlanadiā€™. 4. Kebirlikte boyanlar woā€™siptur. Bul shiā€™paliā€™ woā€™simlikti qiā€™rgā€™awiā€™l qorek (aziā€™q-awqat,tagā€™am) yetedi, biraq haā€™zir yemes. (B.B.) 5. Qiā€™rman da kewipqaldiā€™, paxtaniā€™nā€™ japiā€™ragā€™iā€™ da tuā€™sirildi. 6. Asqar jerge tuā€™siwgeshulgā€™iā€™diā€™, al Muratov bolsa woniā€™nā€™ uā€™yine qoy aydap qaytiā€™wmuā€™mkinshiligin yeslep tiā€™niā€™shsiā€™zlandiā€™. (W.X.)

43-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Dara daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™n bir,qospa daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™n yeki siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ ne ushiā€™n dara, neushiā€™n qospa daā€™neker dep ataliā€™wiā€™n haā€™m baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™qmaā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Geyde woniā€™nā€™ koā€™zleri baqiā€™rayiā€™p, kirpigi tikenekteyshanshiā€™liā€™p, geyde yerinleri uā€™nsiz jiā€™biā€™rlap ketedi. 2. Sonliā€™qtanguā€™rre daā€™rhal birese artqiā€™ ayaqlariā€™n, birese aldiā€™ngā€™iā€™ ayaqlariā€™naspangā€™a koā€™terip woā€™nā€™kiley basladiā€™. 3. Qara jal guā€™rre tagā€™iā€™da woā€™nā€™kileydi, tagā€™iā€™ da jiā€™gā€™iā€™ladiā€™, tagā€™iā€™ da minedi. 4. Nesebep adamlar tuā€™yeden yamasa attan jiā€™gā€™iā€™lgā€™angā€™a qaragā€™andayeshekten jiā€™gā€™iā€™lgā€™an qattiā€™ boladiā€™ desedi? 5. Attiā€™nā€™ yamasatuā€™yeninā€™ uā€™stinen jiā€™gā€™iā€™lgā€™an adam toā€™men tuā€™sip kiyatiā€™riā€™p heshbolmasa yeki qoliā€™n tarbanā€™latiā€™p qaladiā€™. 6. Adam yeshekten

28

jiā€™gā€™iā€™la qoysa, bunday yetiwge shamasiā€™ kelmey, birden wonā€™ba-gā€™anday boliā€™p duā€™rs yete qaladiā€™. (Sh. A.)

44-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Birigip jaziā€™latugā€™iā€™n daā€™ne-kerlerdinā€™ astiā€™n bir, boā€™lek jaziā€™latugā€™iā€™n daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™n yekisiā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday gaā€™plerdinā€™ quramiā€™nda kelgenin (birgelkiliagā€™zaliā€™ gaā€™plerdinā€™ quramiā€™nda ma yaā€™ki qospa gaā€™ptinā€™ quramiā€™nda ma?)aytiā€™p berinā€™.

1. Woriā€™s yerteginde aā€™jayiā€™p qus birew gā€™ana, al badaytogā€™ayda miā€™nā€™lagā€™an qiā€™rgā€™awiā€™l bar, sonda da paā€™rin taba almaysebil boliā€™p juā€™rmen. 3. Tagā€™iā€™ bir samolyot bulardiā€™nā€™ toā€™besi-nen zuwlap woā€™tip ketti de, uzaqta guā€™rildegen sesti biresealiā€™slap, birese jaqiā€™nlap, artiā€™na qarawiā€™llap turgā€™anday seziledi.(K.S.) 4. Aqsuliā€™w Turdiā€™bektinā€™ turpayiā€™ soā€™zine ashiā€™wlaniā€™pqalgā€™an, solay da wol tuwiā€™sqan degen soā€™zdi ayriā€™qsha baha-laydiā€™. (X.S.)

45-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi daā€™nekerlerdi gaā€™p ishinde keltirip jaziā€™nā€™.Gaā€™plerinā€™izdinā€™ quramiā€™ndagā€™iā€™ daā€™nekerler birgelkili agā€™zalardiā€™baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen bolsiā€™n.

Da ā€™neke r l e r : haā€™m de, biraq ta, tagā€™iā€™ da, sol sebepli,soniā€™nā€™ ushiā€™n da, degen menen, sonda da, ya bolmasa,yeger de.

Ā§ 8. Dizbeklewshi daā€™nekerler haqqiā€™nda tuā€™sinik

Gaā€™ptegi birgelkili agā€™zalardiā€™ haā€™m maā€™nileri woā€™z aratenā€™ bolgā€™an jay gaā€™plerdi bir-birine baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™daā€™nekerlerge dizbeklewshi daā€™nekerler delinedi.

Dizbeklewshi daā€™nekerler baylaniā€™stiā€™riā€™w xiā€™zmetineqaray toā€™mendegi tuā€™rlerge boā€™linedi:

1. Biriktiriwshi daā€™nekerler: haā€™m, jaā€™ne, tagā€™iā€™, da\de(ta\te), menen (benen, penen), al t.b.

2. Qarsiā€™las daā€™nekerler: biraq, lekin, biraq ta, sondada, soā€™ytse de, degen menen, al t.b.

3. Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerler: ya, yaā€™ki, yamasa, bolmasa,ya bolmasa, ne, aā€™lle, meyli t.b.

4. Gezekles daā€™nekerler: gaā€™, gaā€™hi, gaā€™de, geyde, bir,birese, birde, bazda, aā€™ri t.b.

gaā€™p

29

46-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Dizbeklewshi daā€™nekerler-dinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.

1. Jaqiā€™nlagā€™an gezde Miā€™rjiā€™qtiā€™nā€™ asiā€™gā€™iā€™s atlaniā€™p arqagā€™aqaray ketkenin koā€™rdi, biraq izinen shaqiā€™rmadiā€™. 2. Yesengeldi-ninā€™ Yelgeldi atliā€™ uliā€™nan qiā€™ziā€™n aqiā€™lliā€™ haā€™m qiā€™yiā€™n qiā€™stawdagaā€™p tapqiā€™sh dep woylaytugā€™iā€™n yedi. Sol ushiā€™n haā€™m huā€™r-metleydi, haā€™m aybiā€™nadiā€™ (T.Q.) 3. Bala woā€™zininā€™ aā€™kesi haq-qiā€™nda aā€™nā€™gime ketkenin haā€™m jaqsiā€™ aā€™nā€™gime yekenin deabayladiā€™, lekin birden ashiā€™wlana qoyatugā€™iā€™n minez Allayardajoq yedi. 4. Woā€™zleri jiā€™liā€™nadiā€™, al bulardiā€™ tuā€™rli-tuā€™rli suwiā€™qxabarlar menen muzlatiā€™p ketedi. (Sh.S.) 5. Dospan yendi gaā€™woniā€™nā€™, gaā€™ qamiā€™sliā€™qqa aā€™lleqashan sinā€™ip ketken qiā€™z taā€™repkealma-gezek qarap, bir gezde tenā€™gesin yesledi. 6. Qaraqalpaqshayiā€™riā€™ sonā€™gā€™iā€™ gezeginde de belgili bir dana menen batiā€™rdiā€™nā€™atiā€™n tilge almadiā€™, tiā€™nā€™lawshiā€™lar gaā€™ biyikke koā€™terilip shamal-lagā€™anday, gaā€™ tiā€™miā€™riā€™qta qaliā€™p tunshiā€™qqanday halgā€™a tuā€™sipwotiā€™rdiā€™. 8. Biytaniā€™s jolawshiā€™lar bul awiā€™ldiā€™ geyde tenā€™iz wor-tasiā€™ndagā€™iā€™ kishkene atawgā€™a, al geyde ushiā€™ qiā€™yiā€™rsiā€™z dalanā€™-liā€™qta irkilip qalgā€™an toā€™be-toā€™be qanā€™baqliā€™qqa megzetedi. (T.Q.)

Ā§9. Biriktiriwshi daā€™nekerler

Birgelkili agā€™zalardiā€™ haā€™m jay gaā€™plerdi woā€™z ara tenā€™maā€™nide baylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™n daā€™nekerlerge biriktiriwshidaā€™neker delinedi.

Biriktiriwshi daā€™nekerlerdinā€™ xiā€™zmetin haā€™m, jaā€™ne,jaā€™ne de, tagā€™iā€™, tagā€™iā€™ da, menen (benen, penen) da, de(ta, te) al daā€™nekerleri atqaradiā€™.

47-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Biriktiriwshi daā€™nekerlerdinā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™w-shiā€™liā€™q xiā€™zmetine diā€™qqat yetinā€™: Qaysiā€™ daā€™nekerler birgelkili agā€™zalardiā€™,qaysiā€™lariā€™ jay gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgenin ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™.

1. Neft haā€™m gaz xaliā€™q xojaliā€™gā€™iā€™niā€™nā€™ barliā€™q tarawlariā€™ndapaydalaniā€™ladiā€™. (Ā«Y.Q.Ā») 2. Taā€™biyat jiā€™lma-jiā€™l woā€™zininā€™ maā€™wsi-mi kelip, az irkilis jasaydiā€™ da, jaā€™ne aldiā€™na qaray ziā€™rlay bere-di. (W.X.) 3. Qapiā€™ qattiā€™ ashiā€™ldiā€™ da, awiā€™zdan uā€™lken deneliadam koā€™rindi. (K.S.) 4. Suwgā€™a saliā€™ngā€™an naā€™rete de, kergen awda, tartqan jiā€™liā€™m da siā€™gasiā€™p baliā€™qqa tolgā€™an. (W.A.)

30

48-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™natoā€™mendegi daā€™nekerlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™ haā€™mdaā€™nekerlerdinā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™w xiā€™zmeti tuwraliā€™ tuā€™sinik berinā€™.

1. Wol woā€™z isine juā€™daā€™ puqta ... aqiā€™lliā€™. (A.Aā€™.) 2. Wolkemesininā€™ basiā€™n qiā€™r jagā€™agā€™a tiredi ... awziā€™ arqagā€™a qaragā€™anbaraqtiā€™nā€™ qasiā€™na kelip toqtadiā€™. (W.A.) 3. Petkaniā€™nā€™ qasiā€™nabardiā€™m ... ishke kirdim. (Sh.S.) 4. Wol ... qaraydiā€™, ...qosiā€™gā€™iā€™n dawam yetedi. (M.D.) 5. Wonnan keyin Rawshan ...Boris, Murat ... Aysaā€™nem woyiā€™ngā€™a shiā€™qtiā€™. (J.A.)

Da ā€™neke r l e r : tagā€™iā€™, de, haā€™m, jaā€™ne, menen, haā€™m de,jaā€™ne de, al.

49-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Menen (benen, penen)koā€™mekshi soā€™zlerininā€™ qaysiā€™ gaā€™plerde tirkewish, qaysiā€™ gaā€™plerdedaā€™neker xiā€™zmetinde qollaniā€™lgā€™aniā€™n aniā€™qlanā€™.

1. Tap usiā€™ jerden baslap anā€™gā€™ardiā€™nā€™ bagā€™dariā€™ menen tawgā€™aqaray soziā€™liā€™p ketetugā€™iā€™n qoriā€™q togā€™ayiā€™ baslanadiā€™. 2. Qarawiā€™ltawgā€™a jetkennen keyin jol tar woā€™tkeldinā€™ ultaniā€™ menen joqariā€™koā€™terilip, wonnan sonā€™ shoā€™p shiā€™qpagā€™an jalanā€™ash tuā€™serlikpenen bajbanniā€™nā€™ uā€™ylerine kelip tireledi. 3. Woā€™zi aqshiā€™l,koā€™gis suā€™r boliā€™p guā€™jireygen jelkesi menen duā€™nā€™kiygenmanā€™layiā€™ birotala kelisip qalgā€™an. 4. Qaā€™lwen (tikenli jabayiā€™shoā€™p) ā€” woniā€™nā€™ bas dushpaniā€™. Bala geyde kuā€™ni menenjuā€™rip, wolardiā€™ shawiā€™p taslaydiā€™. 5. Al shiā€™rmawiā€™q bolsa,jabayiā€™ boliā€™wiā€™na qaramastan, jagā€™iā€™mliā€™ guā€™lleri menen adamdiā€™woā€™zine tartadiā€™. 6. Bala portfelin usiā€™ qatardagā€™iā€™ hayallardiā€™nā€™yenā€™ jas uā€™lkeni Guā€™ljamal menen woniā€™nā€™ qiā€™ziā€™na koā€™rsetiwushiā€™n shawiā€™p ketti. (Sh.A.)

Ā§10. Qarsiā€™las daā€™nekerler

Maā€™nileri woā€™z ara qarama-qarsiā€™ bolgā€™an birgelkiliagā€™zalar yamasa jay gaā€™plerdi bir-birine baylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™ndaā€™nekerlerge qarsiā€™las daā€™nekerler dep ataladiā€™.

Qarsiā€™las daā€™nekerlerininā€™ xiā€™zmetin biraq, lekin, al,sonda da, soā€™ytse de, degen menen daā€™nekerleri atqaradiā€™.

31

Jaziā€™wda birgelkili daā€™nekerlerden aldiā€™n uā€™tir qoyiā€™ladiā€™.Miā€™saliā€™: Arqa betten jagā€™iā€™msiā€™zlaw samaldiā€™nā€™ yepkinikeledi. Boran woniā€™ narttay qayiā€™stiā€™rgā€™iā€™siā€™ keledi, al wolbir qiā€™riā€™nlaw menen qoy qoragā€™a betleydi. (W.X.)

50-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™ qarsiā€™las daā€™nekerlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™gaā€™pte qollaniā€™w xiā€™zmetin aniā€™qlanā€™.

1. Tuā€™n yariā€™m aqshamnan awgā€™an yedi, biraq yele togā€™ay-dan da, joldiā€™nā€™ da keyni tawsiā€™lar yemes. (K.M.) 2. Allayarwolardiā€™ shiā€™ramiā€™tadiā€™, lekin taniā€™maydiā€™. 3. Atalariā€™niā€™nā€™ suā€™ye-neri joq, sonda da tas juā€™reklik yetkisi keledi. (T.Q.) 4. Dayiā€™mda qara aspandiā€™ qapiā€™ltiā€™p berdi, degen menen aytqaniā€™niā€™nā€™baā€™ri duriā€™s. (Sh.S.) 5. Jurtlardiā€™nā€™ uā€™ylerininā€™ aā€™tirapiā€™nda saā€™nbergen yeginler bar, al buniā€™nā€™ uā€™yininā€™ qasiā€™nda yegin de joq.6. Jawiā€™ngerler aqiā€™rgā€™iā€™ woq qalgā€™angā€™a shekem sawash juā€™rgizdi,biraq keyin sheginbedi. (T.Q.)

51-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™, daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™zmetin (birgelkili agā€™zalardiā€™ma yamasa jay gaā€™plerdi me) tuā€™sindirinā€™.

1. Boyiā€™ kishkene, biraq wogā€™iā€™riā€™ iri dawiā€™sliā€™ Suā€™yindikworiā€™nsiā€™z qiā€™zbaytugā€™iā€™n gā€™arriā€™ yedi. 2. Kelinshek woniā€™nā€™haā€™reketlerinen-aq aā€™lle naā€™rselerge kewli toqliā€™gā€™iā€™n, biraqasiā€™gā€™iā€™sliā€™gā€™iā€™n anā€™gā€™ardiā€™. (T.Q.) 3. Aldiā€™nda yariā€™m betteyjaziā€™lgā€™an xat jatiā€™r, lekin qaā€™lemi koā€™rinbeydi. (Sh.R.) 4. Woraz-xan batiā€™r uliā€™niā€™nā€™ dawiā€™siā€™n yesitti, lekin qaramadiā€™. (T.Q.)5. Wol tayiā€™p tuā€™sip jiā€™gā€™iā€™ldiā€™, sonda da jatqan jerinen ushiā€™pturdiā€™. (K.S.)

52-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Biraq, lekin, sonda da, biraq ta, degen menen, aldaā€™nekerlerininā€™ qatnasiā€™nda birgelkili agā€™zalardiā€™, qospa gaā€™ptegi jaygaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen 6 gaā€™p yadtan duā€™zip jaziā€™nā€™.

Ā§11. Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerler

Birgelkili agā€™zalardiā€™ yamasa jay gaā€™plerdi awiā€™spaliā€™maā€™nide baylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™n daā€™nekerlerge awiā€™spaliā€™daā€™nekerler delinedi.

32

Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerlerdinā€™ xiā€™zmetin ya, yaki, yamasa,bolmasa, ya bolmasa, yaki bolmasa, ne, aā€™lle, meylidaā€™nekerleri atqaradiā€™.

Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerler birgelkili agā€™zalardiā€™nā€™ haā€™rbirimenen taā€™kirarlaniā€™p kelgende, awiā€™spaliā€™ daā€™nekerlerdinā€™aldiā€™nan uā€™tir qoyiā€™liā€™p jaziā€™ladiā€™: Wol meninā€™ xatiā€™mdiā€™siraā€™ woqiā€™magā€™anday, ya gaā€™p qozgā€™amaydiā€™, ya juwapbermeydi. (T.Q.)

53-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Gaā€™plerdegi awiā€™spaliā€™daā€™nekerlerdinā€™ qanday maā€™nide qollaniā€™liā€™p kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Jazdiā€™nā€™ shiā€™jgā€™iā€™rgā€™an iā€™ssiā€™ kuā€™ni. Hawada ya quslar, yajanliā€™ maqluqlar boliā€™p silt yetpeydi. 2. Wol kuā€™ni-tuā€™ni qiā€™rmanbasiā€™nda, bolmasa daā€™n qabiā€™llaytugā€™iā€™n stanciyada, yamasa joldajuā€™retugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.) 3. Ne atiā€™z-shelde, ne jolda qiā€™biā€™r-lagā€™an jan joq. (W.B.) 4. Aā€™lle woshaqta wot bar, aā€™lle shiā€™rajaniā€™wliā€™. (W.X.) 5. Yendi aniā€™qlap woylaniā€™p qaranā€™, qaā€™neshopandiā€™ sizlerge men tayarlap bermedim be, yaā€™ki bolmasamagā€™an sizler tayarlap berdinā€™iz be? (Sh.S.)

54-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaiā€™nā€™. Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday sintaksislik xiā€™zmet atqariā€™p kelgenin (birgelkiliagā€™zalardiā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen be yamasa jay gaā€™plerdi me) aniā€™qlanā€™.

1. Hawa rayiā€™nda kuā€™n sayiā€™n miā€™nā€™ tuā€™rli qubiā€™liā€™p turadiā€™,ya qar jawadiā€™, ya tiā€™nbastan janā€™biā€™r quyadiā€™, ya kuā€™shli samalyesedi. (A.Aā€™.) 2. Ya tuā€™nde, ya tanā€™ aldiā€™nda maraldiā€™nā€™manā€™iā€™ragā€™aniā€™n yesitpeytugā€™iā€™n boldiā€™. (Sh.A.) 3. Biraq taNesibelininā€™ meyli uā€™yinde bolsa da, meyli jumiā€™sta bolsa da,yaā€™ki basqa jerde bolsa da, awiā€™l xojaliā€™q institutiā€™n pitkeripshiā€™gā€™iā€™p agronom boliā€™w aā€™rmaniā€™ hesh waqiā€™tta woyiā€™nantiā€™rnaq ushiā€™ shiā€™qqan yemes. (W.X.) 4. Biraq wol ne kuā€™yinip,ne suā€™yinip wotiā€™rgā€™aniā€™n sezdirgen joq. (W.A) 5. Woniā€™nā€™ siā€™n-siā€™mbatiā€™ yel gezgen daā€™rwish ya mollagā€™a uqsas yedi. (W.L.)

55-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqatlar worniā€™na awiā€™spaliā€™ daā€™nekerlerdinā€™tiyislisin qoyiā€™p, koā€™shirip jaziā€™nā€™ haā€™m qollaniā€™w xiā€™zmetin tuā€™sindirinā€™.

1. Tariyxtiā€™ ... geografiyaniā€™ woqiā€™sam taā€™wir-aq bilemen.(N.N.) 2. Kimninā€™ balasiā€™niā€™nā€™ ... inisininā€™ ... suā€™yiklisininā€™ qay

33

jerde islep atiā€™rgā€™aniā€™n bes barmagā€™iā€™mday bilip aldiā€™m. (W.X.)3. Yeki adam dos bolgā€™iā€™siā€™ kelse, tuwiā€™sqan ba, ... meyli yerli-zayiā€™p pa, ... tenā€™-qurbiā€™ ma baā€™ribir birewi woā€™z paydasiā€™nwoylamawiā€™ kerek. (T.Q.) 4. Bul soā€™zdi woā€™z adamlariā€™naIsmayiā€™l ayttiā€™, ... saray adamlariā€™ ayttiā€™. (K.M.) 5. ... bultuā€™lkininā€™ iyttinā€™ sharpiā€™wiā€™na tuā€™siwi kerek taā€™, ... yeki adam-niā€™nā€™ arasiā€™nan zip yetip quwiā€™stan qashiā€™p shiā€™gā€™iā€™wdan basqajoliā€™n tabiā€™wiā€™ qiā€™yiā€™n. (Sh.A.)

Daā€™neker le r : ya, bolmasa, meyli, ya bolmasa.

Ā§12. Gezekles daā€™nekerler

Birgelkili agā€™zalardiā€™ yamasa jay gaā€™plerdi gezekleslikmaā€™nide baylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™n daā€™nekerlerge gezeklesdaā€™neker delinedi.

Gezekles daā€™nekerlerdinā€™ xiā€™zmetin gaā€™, gaā€™hi, bir, bire-se, birde, gaā€™de, geyde, bazda, aā€™ri daā€™nekerleri atqaradiā€™.

Gezekles daā€™nekerler de, koā€™binese birgelkili agā€™za haā€™mjay gaā€™pler menen taā€™kirarlaniā€™p keledi.

Bunday jagā€™daygā€™a taā€™kirarlangā€™an birgelkili agā€™zalardiā€™nā€™aldiā€™nan jaziā€™wda uā€™tir qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Wol gaā€™tuā€™rgelip, gaā€™ juā€™rdi, gaā€™ wotiā€™riā€™p, gaā€™ jattiā€™. (A.B.)

56-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gezekles daā€™nekerlerdinā€™astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Qanday maā€™nide jumsalgā€™aniā€™na kewil awdariā€™nā€™.

1. Xiywa taā€™rbiyasiā€™n algā€™an jas baydiā€™nā€™ woyiā€™nsha, atqos-shiā€™ aā€™ri duwpiyaz, aā€™ri dana, aā€™ri qariā€™wliā€™, shiā€™gā€™iā€™siā€™ da daā€™sti-yarliā€™ boliā€™wiā€™ kerek yeken. (T.Q.) 2. Gā€™arriā€™ quwangā€™aniā€™nangaā€™ Aydostiā€™, gaā€™ Begis, Miā€™rjiā€™qtiā€™, gaā€™ Ā«yelge quwaniā€™sh aā€™kel-diĀ» dep Qumardiā€™ algā€™iā€™sladiā€™. (T.Q.) 3. Yesjan gā€™arriā€™gā€™a shoā€™pte, shar da baspashiā€™gā€™a aylaniā€™p ketkendey tuā€™yildi. Wolardiā€™nā€™gaā€™si qiā€™liā€™shiā€™n qayrasa, gaā€™si suā€™mbelerin tazalap, gaā€™si lawlapjangā€™an wotqa shiā€™lgā€™awlariā€™n keptirip atiā€™rgā€™anday koā€™rinedi.Gā€™arriā€™ woā€™zininā€™ atiā€™n yesitkende selk yete qaldiā€™, sebebiĀ«Yesjan babaĀ»degen soā€™zi aā€™ri tosiā€™nnan, aā€™ri keyistey yesitilgenyedi. (Sh.S.) 4. Bizinā€™ awiā€™lda Yesjan ata degen aā€™ri bagā€™man,aā€™ri diyqan bir shiā€™rashiā€™ gā€™arriā€™ boldiā€™, basiā€™nda tap yelegeshekem shiā€™ra janadiā€™. (Sh.S.)

3 ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

34

57-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Gezekles daā€™nekerlerdi tawiā€™p,birgelkili agā€™za haā€™m gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Hawiā€™zdagā€™iā€™ jalpaq baliā€™q, shortan baliā€™q, iā€™laqa baliā€™qlargaā€™ suwdiā€™nā€™ betine juā€™zip shiā€™gā€™iā€™p, nanniā€™nā€™ taslangā€™an qiā€™y-qiā€™mlariā€™n jeydi, gaā€™ bulqiā€™niā€™p woynap suā€™nā€™gip ketedi. 2. Baā€™-haā€™r jamgā€™iā€™riā€™ gaā€™ jawiā€™p, gaā€™ tiā€™nadiā€™, quyash bultlardiā€™nā€™arasiā€™nan gaā€™ koā€™rinedi, gaā€™ jasiā€™riā€™nadiā€™. 3. Wol jer woā€™lshepjuā€™rgen atasiā€™niā€™nā€™ qasiā€™na, birese aā€™jesi Ayshaniā€™nā€™ qasiā€™nakeledi. (S.Sh.) 4. Geyde botalaq anasiā€™niā€™nā€™ aā€™tirapiā€™nda yebetey-siz tuā€™rde tayranā€™lap, sekirip-sekirip woynaqlaydiā€™, geyde wol qo-rada jalgā€™iā€™z woā€™zi qalsa anasiā€™n izlep bozlaytugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.)5.Hawa rayiā€™ kuā€™nine qiā€™rq qubiā€™ladiā€™, birde quyash koā€™rinipaynalaniā€™ iā€™siā€™tadiā€™, birde silpilegen jawiā€™n burshaqliā€™ qargā€™aulasadiā€™. (T.Q.)

58-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi koā€™p noqatlardiā€™nā€™ worniā€™natoā€™mendegi gezekles daā€™nekerlerdinā€™ muwapiā€™q keletugā€™iā€™niā€™n qoyiā€™pkoā€™shirinā€™ haā€™m baylaniā€™stiā€™riā€™w xiā€™zmetin (jay gaā€™plerdi me yamasabirgelkili agā€™zalardiā€™ ma) aniā€™qlanā€™.

1. ... jawiā€™n burshaqqa aylandiā€™, ... qar yepelekleydi. (T.Q.)2. Soā€™ytip, aq shashliā€™ analar, kaā€™ywaniā€™ hayallar meni ... woā€™t-mishke, ... baxiā€™t tanā€™iā€™ atqan kuā€™nlerge yertip ketedi. (W.X.)3. Kuā€™n ... ashiā€™liā€™p, ... tuā€™nerip bultlasadiā€™. (T.Q.) 4. Woljipektey qoliā€™ menen ... basiā€™mnan, ... shashiā€™mnan siā€™ypaydiā€™.(W.X.) 5. Hawa rayiā€™ ... tuā€™neredi, ... kuā€™n jadiā€™raydiā€™, ... noā€™serjawiā€™n tamshiā€™laydiā€™, ... aynala tazariā€™p, naā€™pes aliā€™w kenā€™eyedi,... Qaraqum jaqtan koā€™terilgen shanā€™gā€™iā€™t koā€™z ashtiā€™rmaydiā€™.(T.Q.)

Daā€™neker le r : gaā€™, birese, bazda, gaā€™hi, geyde.

59-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woyiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardan gaā€™,gaā€™hi, birese, geyde, birde daā€™nekerlerin qatnastiā€™riā€™p 5 gaā€™p duā€™zinā€™.

Ā§13. Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerler haqqiā€™nda tuā€™sinik

Tapsiā€™rma. Gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerge itibarberip, wolardiā€™nā€™ maā€™nisi haā€™m xiā€™zmetin tuā€™sindirinā€™.

35

1. Biz buniā€™ isley alamiā€™z, sebebi jaqtiā€™liā€™q biz taā€™repte. (A.M.)2. Bala koā€™lenā€™kede tur yedi, sonliā€™qtan jol boyiā€™nan aniā€™qkoā€™rindi. (T.M.) 3. Yeger de qaynap turgā€™an koā€™lden juā€™zipwoā€™tsenā€™, men sagā€™an miā€™nā€™ attiā€™ siā€™yliā€™qqa beremen. (yertekten)

Woā€™z ara bir-birine bagā€™iā€™natugā€™iā€™n jay gaā€™plerdi bayla-niā€™stiā€™ratugā€™iā€™n daā€™nekerlerge bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerdelinedi. Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerdinā€™ xiā€™zmetin sebebi,woā€™ytkeni, nege desenā€™, ne degende, sonliā€™qtan, sol sebepli,soniā€™nā€™ ushiā€™n, naā€™tiyjede, soniā€™nā€™ naā€™tiyjesinde, yeger, yegerde t.b. daā€™nekerler atqaradiā€™.

Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerler jay gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™-riā€™w maā€™nisine haā€™m xiā€™zmetine qaray uā€™shke boā€™linedi:1) sebep daā€™nekeri; 2) naā€™tiyje daā€™nekeri; 3) shaā€™rt daā€™nekeri.

61-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday qatnastagā€™iā€™ gaā€™plerdibaylaniā€™stiā€™riā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Woniā€™nā€™ bul aā€™detleri haā€™mmeden koā€™birek magā€™an jagā€™atu-gā€™iā€™n yedi, sebebi gā€™arriā€™lar jiā€™ynaliā€™wdan woshaq aā€™tirapiā€™ndaaā€™ngime duā€™kaniā€™ quriā€™ldiā€™. (T.Q.) 2. Yeger de usiā€™nnan kuā€™njiā€™liā€™masa, qiā€™raw tuā€™siwin dawam yete berse, biā€™yiā€™l yeriklerdemiywe bolmaydiā€™. 3. Ana kiyiktinā€™ bawiā€™riā€™ az gā€™ana jiā€™liā€™gā€™an-day boldiā€™, woā€™ytkeni tuwiā€™sqanlariā€™, balalariā€™ wogā€™an pana boliā€™ptur yedi. (Aā€™.A.) 4. Yeger sumliā€™qliā€™ kisi bir adamdiā€™ aldasa,shiā€™daw muā€™mkin. Yeger wol sumliā€™gā€™iā€™ menen bir maā€™kemeninā€™basshiā€™siā€™ bolsa, ya tolayiā€™m bir xaliā€™qtiā€™nā€™ atiā€™nan soā€™ylewimkaniyatiā€™na iye bolsa, wonda woā€™mirge bir kuā€™ye tuā€™skeni.(T.Q.) 5. Wolar ushiā€™n buā€™gingi tanā€™ buā€™lgen tanā€™ boldiā€™,woā€™ytkeni ana kiyik janariā€™nan jas parlap, tuyaqlariā€™nan dimarqashiā€™p qattiā€™ boldiā€™rdiā€™. (Aā€™.A.) 6. Yeger de gā€™arriā€™ usiā€™ buā€™gingitanā€™nan aman shiā€™gā€™a qoysa, woā€™mirinshe bul aqshamdiā€™ yadlapjuā€™re jaq, bul kuā€™ndi yesinen shiā€™gā€™arajaq yemes. (Sh.S.)

61-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerditawiā€™p, wolardiā€™ tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™.

1. Palwan Aā€™wezdinā€™ gā€™aā€™zzellerininā€™ koā€™pshiligin yadtanbiledi. Wolar maā€™rt jigitlerdinā€™ juā€™reginen terenā€™ woriā€™n algā€™an,

36

sol sebepli Palwan Aā€™wezdinā€™ taā€™gā€™dirine kuā€™taā€™ qiā€™ziā€™qqan yedi.(S.Sh.) 2. Jap qaziā€™p apara almaymiā€™z, sebebi wol jerdinā€™moyniā€™ uzaq. (W.A.) 3. Yeger usiā€™ wotiā€™rgā€™an uā€™shewimiz uā€™shdiyqandiā€™ aytqaniā€™miā€™zgā€™a koā€™ndirsek, wolardiā€™nā€™ haā€™rbirikeminde bir-birden dos tabadiā€™. (T.Q.) 4. Woniā€™nā€™ berilipsoā€™ylegen soā€™zleri haā€™mmeninā€™ juā€™regine jagā€™iā€™p, kewline unaptur, soniā€™nā€™ ushiā€™n bul soā€™zler jiā€™ynaliā€™sqa qatnasiā€™wshiā€™lardiā€™qattiā€™ qiā€™ziā€™qtiā€™radiā€™. (Sh.R.) 5. Bizinā€™ janā€™a qonā€™siā€™miā€™z da sogā€™anmegzes, nege desenā€™iz bizler jerdi janā€™adan ashtiā€™q. (W.X.)

Ā§14. Sebep daā€™nekerleri

Jay gaā€™plerdi woā€™z ara sebep maā€™nisindebaylaniā€™stiā€™ratugā€™iā€™n daā€™nekerlerge sebep daā€™nekeri delinedi.

Sebep daā€™nekerlerininā€™ xiā€™zmetin sebebi, woā€™ytkeni, negedesenā€™, nege degende daā€™nekerleri atqaradiā€™.

Jaziā€™wda sebep daā€™nekerlerininā€™ aldiā€™nan uā€™tir qoyiā€™liā€™pjaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Bala soqpaq penen uā€™yler taā€™repke qa-ray juwiā€™riā€™p ketti, sebebi wol avtolavkaniā€™nā€™ kiyatiā€™rgā€™aniā€™nxabarlagā€™iā€™siā€™ keldi. (Sh.A.)

Bunda birinshi jay gaā€™ptegi is-haā€™rekettinā€™ isleniwine,yekinshi jay gaā€™ptegi is-haā€™reket sebepshi, yagā€™niā€™y bala-niā€™nā€™ uā€™yge qaray juwiā€™riā€™p ketiwine avtolavkaniā€™nā€™ kiya-tiā€™rgā€™aniā€™ sebepshi.

62-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Sebep daā€™nekerlerininā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nisin tuā€™sindirinā€™.

1. Abdurahman sol jerde qaldiā€™, woā€™ytkeni uā€™lken uā€™ydinā€™iyesi bul waqiā€™tta uā€™yinde yemes yedi. (Q.D.) 2. Biraq Baā€™haā€™rbul waqiā€™yaniā€™ basqasha tuā€™siniwi muā€™mkin, nege degende PolatToā€™rexanovtiā€™ jaqtiā€™rmaydiā€™. (Sh.R.) 3. Dushpanlar bizdi jenā€™ealmaydiā€™, sebebi xalqiā€™miā€™z miytindey bekkem. (S.A.) 4. Buniā€™nā€™ushiā€™n seni ayiā€™plawgā€™a bolmaydiā€™, nege desenā€™, sen yele koā€™pnaā€™rselerdi koā€™rgeninā€™ joq. (Sh.R.)

63-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na gaā€™ptinā€™maā€™nisine qaray berilgen daā€™nekerlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shiripjaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nisin aniā€™qlanā€™.

37

1. Bul balaniā€™ men huā€™rmetleymen, ... wol meninā€™ sezimim-di woyattiā€™. (W.X.) 2. Biz yelimizdinā€™ tabiā€™slariā€™n maqtaniā€™shyetemiz ... bul tabiā€™slar puā€™tkil duā€™nyada paraxatshiā€™liā€™q isinexiā€™zmet yetedi. (Ā«Y.Q.Ā») 3. Baā€™lkim, wol kelmes, ... woniā€™ menkoā€™shede koā€™rdim. (N.N.) 4. Alanā€™liā€™qtan shiā€™gā€™iā€™p uyqiā€™lawgā€™auygā€™ardiā€™q, ... kuā€™ndiz algā€™a juā€™riw qaā€™wipli yedi. (A.G.)

D a ā€™ n e k e r l e r : sonliā€™qtan, woā€™ytkeni, nege desenā€™, sebebi,sonda da.

Ā§15. Naā€™tiyje daā€™nekerleri

Jay gaā€™plerdegi is-haā€™reketlerdinā€™ birininā€™ biri isleniwnaā€™tiyjesin bildiretugā€™iā€™n daā€™nekerlerge naā€™tiyje daā€™nekerlerdelinedi.

Naā€™tiyje daā€™nekerlerininā€™ xiā€™zmetin sonliā€™qtan, solsebepli, soniā€™nā€™ ushiā€™n, naā€™tiyjede, soniā€™nā€™ naā€™tiyjesindedaā€™nekerleri atqaradiā€™.

Naā€™tiyje bildiriwshi daā€™nekerler is-haā€™rekettinā€™ naā€™tiyjesibolgā€™an gaā€™ptinā€™ aldiā€™nda keledi.

Jaziā€™wda naā€™tiyje daā€™nekerlerdinā€™ aldiā€™na uā€™tir qoyiā€™pjaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Kuā€™n ayaz yedi, sol sebepli bala qaliā€™nā€™kiyingen. (Q.D.)

Bundagā€™iā€™ birinshi gaā€™ptegi is-haā€™reket yekinshi gaā€™ptegiis-haā€™rekettinā€™ isleniw naā€™tiyjesin bildiredi.

64-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Naā€™tiyje daā€™nekerlerin tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Koā€™bisininā€™ nawalariā€™, suw saqlagā€™iā€™shlariā€™ joq, sonliā€™qtanqudiā€™qtiā€™nā€™ suwlariā€™ qumgā€™a sinā€™ip naā€™tiyjeli paydalaniā€™lmay atiā€™r.(Ā«Y.Q.Ā») 2. Wol yelatliā€™ punktlerden aliā€™s, sol ushiā€™n sol jerdenjumiā€™sshiā€™lar posyolkasiā€™n saliā€™w kerek. (S.S.) 3. Geyparaadamlar meni tiā€™nā€™lagā€™iā€™siā€™ kelmedi, naā€™tiyjede suwdiā€™nā€™kiyatiā€™rgā€™an jagā€™iā€™ndagā€™iā€™ qashiā€™niā€™ suw basiā€™p ketti. 4. Bul bizushiā€™n uā€™lken quwaniā€™sh, sol sebepli woā€™mirimde seni kenā€™peyillik penen siā€™ylayman. (M.Sh.) 5. Men okeanniā€™nā€™ tuā€™bindeturaman, soniā€™nā€™ ushiā€™n da bizler hesh waqiā€™tta bir-birimizdikoā€™rgenimiz joq. (yertekten)

38

65-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Daā€™nekerlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ xiā€™zmeti haā€™m maā€™nisin aytiā€™nā€™.

1. Qoriā€™qtagā€™iā€™ jalgā€™iā€™zaqlar adamnan qorqpaydiā€™, sonliā€™qtanwolardiā€™ jaqsiā€™ baqlawgā€™a boladiā€™. (V.B.) 2. Haā€™mmesine woā€™zijaqsiā€™ tuā€™sinedi, sol sebepli Guā€™lbiyke siā€™r bermey jaqsiā€™ tiā€™nā€™lapwotiā€™r. (T.Q.) 3. Siz meninā€™ atamniā€™nā€™ qoliā€™nan koā€™p duz ishkenadam yekensiz, soniā€™nā€™ ushiā€™n men sizdi woā€™zimninā€™ atamdaykoā€™remen. (B.B.) 4. Aā€™kemninā€™ woā€™zinen uā€™lken agā€™asiā€™ biyper-zent yeken, sol ushiā€™n anam meni qaā€™yinbiykesininā€™ yeteginesaliā€™ptiā€™. (W.X.) 5. Yemlewshi shiā€™pakerler woniā€™nā€™ operaciyayetilgen ayagā€™iā€™n uwqalaw, keriw haā€™m soziā€™w usiā€™llariā€™n asiā€™rdiā€™,naā€™tiyjede ayaq buriā€™ngā€™iā€™ qaā€™ddine kele basladiā€™. (W.X.)

Ā§16. Shaā€™rt daā€™nekerleri

Yeger, yeger de koā€™mekshi soā€™zleri shaā€™rt daā€™nekerleridep ataladiā€™.

Shaā€™rt daā€™nekerleri, jay gaā€™plerdi woā€™z ara shaā€™rtmaā€™nisinde baylaniā€™stiā€™radiā€™.

Shaā€™rt daā€™nekerleri koā€™binese qospa gaā€™ptinā€™ quramiā€™ndabirinshi jay gaā€™ptinā€™ basiā€™nda keledi. Miā€™saliā€™: Yeger res-publikamiā€™zgā€™a joqariā€™dan samolyottan qarasanā€™, woniā€™nā€™koā€™pshilik boā€™legi jasiā€™l togā€™aylar menen qorshalgā€™an boliā€™pshiā€™gā€™adiā€™. (Ā«Y.Q.Ā») Yeger koā€™zinā€™di uwqalap, dize buā€™ksenā€™,turgā€™an jerinā€™de qoliā€™nā€™diā€™ suwiā€™q aladiā€™. (W.X.)

66-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Gaā€™plerdinā€™ shaā€™rt daā€™nekeri arqaliā€™baylaniā€™siā€™w maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Yeger Aytmurat dargā€™a bolmagā€™anda, meni de bul jaqqakirgizbeytugā€™iā€™n yedi. (K.M.) 2. Yeger kimde-kim magā€™an duskelgen woqiā€™wshiā€™ bola beredi dep woylasa, wol qaā€™telesedi.(Sh.A.) 3. Yeger wonda qayiā€™r-saqawat, huā€™jdan degenbolgā€™anda, sagā€™an woniā€™nā€™ bir arbasiā€™n bermespe yedi. (K.M.)4. Yeger de sen meni dos biletugā€™iā€™n bolsanā€™, men sagā€™an jaā€™nebir kenā€™es bereyin. (G.I.)

67-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Shaā€™rt daā€™nekerlerininā€™ qandaygaā€™plerdinā€™ quramiā€™nda qollaniā€™liā€™p kelgenin aniā€™qlanā€™. Baylaniā€™stiā€™riā€™pkelgen jay gaā€™plerdinā€™ bayanlawiā€™shlariā€™niā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.

39

1. Yeger Haā€™miyda da woā€™zindey islegende, qanday jaqsiā€™bolar yedi. 2. Yeger ushpagā€™a qanatiā€™ bolsa, Aqbulaq betkehaā€™zir bariā€™p qaytiā€™wgā€™a tayiā€™n. 3. Yeger boran kem-kem uā€™deyberse, moā€™min qoy biysharalar ne qiā€™ladiā€™. 4. Yeger Shelpekli-ninā€™ aā€™tirapiā€™na tastay qaranā€™gā€™iā€™ tuā€™nde kelsenā€™iz, koā€™z aldiā€™miā€™z-da ushiā€™-qiā€™yiā€™riā€™ joq aq sagiā€™m woynaydiā€™. (W.X.)

68-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Sebebi, woā€™ytkeni, sonliā€™qtan, soniā€™nā€™ naā€™tiyjesinde,yeger, yeger de daā€™nekerlerin keltirip, wolardiā€™nā€™ haā€™rbirine yadiā€™nā€™iā€™zdanbir gaā€™pten tawiā€™p jaziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™qmaā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

Ā§17. Daā€™nekerlik xiā€™zmette qollaniā€™latugā€™iā€™n soā€™zler

Tapsiā€™rma. Toā€™mende berilgen gaā€™plerdegi ajiā€™ratiā€™p koā€™rsetilgensoā€™zlerdinā€™ xiā€™zmeti haā€™m maā€™nisin aniā€™qlanā€™ haā€™m birinshi, yekinshigaā€™plerdegi irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™w woriā€™nlariā€™na diā€™qqat yetinā€™.

1. Qansha miynet yetsenā€™, sonsha huā€™rmetke iye bolasanā€™.2. Wolar haā€™mme waqiā€™t joqariā€™ bilim aladiā€™ dep, bizler uā€™mityetetugā€™iā€™n yedik. (K.S.)

Geypara soraw almasiā€™qlariā€™ haā€™m dep, dese, degenshekoā€™mekshi soā€™zleri daā€™nekerlik xiā€™zmette qollaniā€™ladiā€™. Wolartuā€™pkilikli daā€™nekerler siā€™yaqliā€™ qospa gaā€™p quramiā€™ndagā€™iā€™gaā€™plerdi bir-biri menen haā€™r tuā€™rli maā€™nilerde baylaniā€™s-tiā€™radiā€™.

Daā€™nekerlik xiā€™zmettegi soā€™zler miā€™nalar:1. Qansha-sonsha, qanday-sonday, qalay-solay,

qanshelli-sonshelli, qanshama-sonshama, qayda-sonda,qaydan-sonnan t.b. Bul juplasiā€™p kelgen soā€™zlerdinā€™ birinshisiā€™nā€™arlariā€™ daā€™slepki jay gaā€™pte qollaniā€™ladiā€™ da, sonā€™gā€™iā€™siā€™nā€™ariā€™ yekinshi jay gaā€™pte keledi. Miā€™saliā€™: 1. Baliā€™qqansha mol bolsa, aqsha sonsha koā€™p boladiā€™. (As.M.) 2.Aldiā€™ngā€™iā€™ arba qaydan juā€™rse, sonā€™gā€™iā€™ arba da sonnanjuā€™redi. (naqiā€™l)

Birinshi gaā€™ptinā€™ jay gaā€™pleri qansha-sonsha soā€™zleri ar-qaliā€™ saliā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q maā€™nide, yekinshi gaā€™ptegi qaydan-sonnan soā€™zleri jay gaā€™plerdi woriā€™n maā€™nisinde baylaniā€™s-tiā€™radiā€™.

40

2. Dep, dese, degenshe koā€™mekshi soā€™zleri daā€™nekerlikxiā€™zmette kelgende, koā€™binese sebep, maqset, waqiā€™t, shaā€™rtbagā€™iā€™niā€™nā€™qiā€™liā€™ qospa quramiā€™ndagā€™iā€™ jay gaā€™plerdi baylaniā€™s-tiā€™riā€™w ushiā€™n qollaniā€™ladiā€™.

Miā€™sa l i ā€™ : 1. Ondatra qaqpandiā€™ suā€™yrep ketpesin dep,wol yernektegi qamiā€™sqa qaqpandiā€™ muqiā€™yatlap baylapqoydiā€™. (K.S.) 2. Wol sagā€™an barmayman dese, Begjankuā€™sh koā€™rsetip bariā€™wgā€™a zorlaydiā€™. (W.A.)

69-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Daā€™nekerlik xiā€™zmettegi soā€™zlerditawiā€™p, wolardiā€™nā€™ jay gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Qos qanalastiā€™nā€™ siā€™rtqiā€™ pishimleri qanday uqsas bolsa,keyip-kaā€™raqtiā€™lariā€™ haā€™kimge degen koā€™zqaraslariā€™ sonday uqsasyedi. (T.Q.) 2. Ximiya neshe tuā€™rli boyaw shiā€™gā€™arsa, sonshatuā€™rli tufli bar. (T.Q.) 3. Haā€™kim qayda jumsasa, wol sondaisleydi. (B.B.) 4. Biyaā€™deplik qiā€™ldiā€™m dep, woā€™zinen woā€™ziqiā€™siā€™niā€™p, ishi wottay janadiā€™. (A.D.) 5. Qoylardiā€™nā€™ juā€™ni tazabolsiā€™n dep, kuā€™ni-tuā€™ni juwgā€™iā€™ziā€™p atiā€™rman. (J.A.) 6. Jiyenbaysiā€™rtqa shiā€™gā€™iā€™p qiā€™r-doā€™gerekti barlastiā€™raman degenshe, Toqsan-bay ziā€™m-gā€™ayiā€™p boldiā€™. (S.X.)

70-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Daā€™nekerlik xiā€™zmettegi soā€™zlerdinā€™astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen jay gaā€™plerininā€™ woā€™z arabaylaniā€™siā€™w maā€™nilerin aniā€™qlanā€™.

1. Toygā€™a kelgen qonaqlar gā€™arq boliā€™p bir toysiā€™n dep, wolmol molaqay qazan astiā€™riā€™p atiā€™r. (T.Q.) 2. Tapiā€™raqlap shawiā€™pkiyatiā€™rgā€™an at qagā€™iā€™p ketpesin dep, biz shetley berdik. (Q.D.)3. Qonā€™iā€™ratliā€™lar tariyxta qanshelli yerte koā€™ringen siā€™yaqliā€™,Qonā€™iā€™rat qalasiā€™ da qaraqalpaq tariyxiā€™nda sonshelli yertedenbelgili. (I.Y.) 4. Jurt toā€™sek worniā€™n jiā€™ynastiā€™raman degenshe,paroxod Moynaqqa jaqiā€™nlap qaldiā€™. (N.D.) 5. Xojanniā€™nā€™ aā€™kesi-ninā€™ kindik qaniā€™ qay jerge tamsa, balasiā€™ da sol jerde turadiā€™.(X.S.) 6. Direktordiā€™nā€™ ashiā€™wiā€™ qansha tez kelse, basiā€™liā€™wiā€™ dasonsha tez yedi. (G.S.) 7. Siz qalay woā€™mir suā€™r desenā€™iz, solaywoā€™mir suā€™rgim keledi. (T.Q.)

71-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woyiā€™nā€™iā€™zdan yamasa woā€™zlerinā€™iz woqiā€™p atiā€™rgā€™ankoā€™rkem shiā€™gā€™armalarda daā€™nekerlik xiā€™zmettegi qansha-sonsha, qalay-

41

solay, qay jerde-sol jerde, dep, degenshe soā€™zleri baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen5 gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ jay gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™riā€™w maā€™nilerintuā€™sindirinā€™.

DAā€™NEKERLERDI MORFOLOGIYALIQ TALLAW

Tallawdiā€™nā€™ jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisi.II. Morfologiyaliā€™q belgileri: a) dizbeklewshi yamasa bagā€™iā€™n-

diā€™riā€™wshiā€™; b) woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z.III. Sintaksislik xiā€™zmeti.

Tallaw uā€™lgisi:

Wol aā€™ste soā€™yleydi, biraq gaā€™pi koā€™pshilikti tolqiā€™nlandiā€™rdiā€™.(J.Sap.)

Awiā€™zsha tallaw Jazba tallaw

I. Biraqā€”daā€™neker I. Biraqā€”daā€™nekerDizbekli qospa gaā€™ptinā€™ ----, biraq ----jay gaā€™plerin baylaniā€™stiā€™radiā€™II. Morfologiyaliā€™q belgisi: II. Morf. bel. dizb. daā€™n.dizbeklewshi daā€™neker, woā€™zgerm. soā€™z.woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™zIII. Gaā€™p agā€™zasiā€™ bola almaydiā€™ III. Gaā€™p agā€™z. bola alm.

72-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Berilgen gaā€™plerdegi daā€™nekerlerdi joqariā€™dagā€™iā€™uā€™lgi boyiā€™nsha awiā€™zsha tallaw jasanā€™.

1. Birden awiā€™ldiā€™nā€™ iytleri shuwlasiā€™p uā€™rdi haā€™m at kisnedi.(Q.D.) 2. Al, yeger demografiyaliā€™q mashqalalar bilgirlik penensheshilip atiā€™rsa, wonda jas adamlar birin-biri tabadiā€™, baxiā€™tliā€™boladiā€™. (Ā«Y.QĀ») 3. Bala koā€™lenā€™kede tur yedi, sonliā€™qtan woljol boyiā€™nan aniā€™q koā€™rindi. 4. Alanā€™liā€™qqa shiā€™gā€™iā€™p dem aliā€™wdiā€™uygā€™ardiā€™q, nege desenā€™ kuā€™ndiz algā€™a juā€™riw qaā€™wipli yedi.(A.G.) 5. Wol geyde janā€™aliā€™qlar, geyde sheshiwi qiā€™yiā€™n jum-baqlar aytatugā€™iā€™n yedi. (T.Q.)

42

DAā€™NEKERLERDI TAā€™KIRARLAW

1. Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Daā€™nekerler dep qanday koā€™mekshi soā€™zlerdi aytamiā€™z haā€™m wolarqanday xiā€™zmet atqaradiā€™?

2. Daā€™nekerler qanday tuā€™rlerge boā€™linedi?3. Dizbeklewshi daā€™nekerlerdinā€™ topariā€™na qanday daā€™nekerler kiredi,

atap koā€™rsetinā€™ haā€™m wolar qanday gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™radiā€™?4. Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerdi atap koā€™rsetinā€™ haā€™m wolar qanday

gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™radiā€™?5. Daā€™nekerlik xiā€™zmettegi soā€™zlerdi aytiā€™nā€™ haā€™m wolar qanday

gaā€™plerdi baylaniā€™stiā€™radiā€™?6. Dizbeklewshi haā€™m bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerdinā€™ bir-birinen

ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™ qanday?

73-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Sebebi, woā€™ytkeni, sonliā€™qtan, sol sebepli, soniā€™nā€™ushiā€™n daā€™nekerlerin keltirip gaā€™p duā€™zinā€™, wolardiā€™nā€™ qanday gaā€™plerdibaylaniā€™stiā€™riā€™p keletugā€™iā€™niā€™n aytiā€™nā€™.

74-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na al, biraq, ya, yeger,sebebi, sonliā€™qtan, haā€™m, da, de daā€™nekerlerininā€™ tiyislisin qoyiā€™pkoā€™shirip jaziā€™nā€™. Usiā€™ daā€™nekerler birgelkili agā€™zalardiā€™ baylaniā€™stiā€™riā€™p turma yamasa gaā€™p penen gaā€™pti baylaniā€™stiā€™riā€™p tur ma?

1. Suwgā€™a aā€™bden qangā€™an jiā€™lqiā€™lar asiā€™qpay jolgā€™a shiā€™gā€™iā€™paladiā€™ ..., seyisxanagā€™a qarap tasiā€™rlasiā€™p shawiā€™p ketedi. 2. Buā€™ginislegen jaqsiā€™liā€™gā€™iā€™nā€™diā€™ wol keleshekte juā€™z ... miā€™nā€™ yese yetipaldiā€™nā€™a keltiredi. 3. Sultanmurat Anataydiā€™ quwiā€™p jetip woā€™tebergende, woniā€™nā€™ qarsiā€™lasiā€™ bir baā€™lege ushiā€™ragā€™aniā€™n bildi, ...qarap turgā€™an balalar shuwlasiā€™p qoya berdi. 4. ... qiā€™stiā€™nā€™qaā€™haā€™ri soziā€™la berse, buniā€™nā€™ aqiā€™betininā€™ nege doā€™nip ketetugā€™iā€™-niā€™n kim biledi deysiz. 5. Geyde Sultanmurattiā€™nā€™ qiā€™yaliā€™natiā€™niā€™q, ... taza woylar keledi. 6. Jamanquldiā€™nā€™ woā€™zi aytiā€™pturdiā€™dagā€™iā€™, ... Sultanmurat woniā€™nā€™ aytqan soā€™zlerin jaziā€™pwotiā€™rdiā€™. 7. Haā€™mmesi de woniā€™ qayta bastan aylandiā€™riā€™p koā€™ripyedi, ... kewillerine guā€™dik bolgā€™anday hesh naā€™rse taba almadiā€™.(Sh. A.) 8. Qoraniā€™nā€™ bul jagā€™iā€™ aralariā€™na shoā€™p saliā€™p qaliā€™nā€™lawqiā€™spalangā€™an yedi, ... saā€™l iā€™qlaw. (W.X.)

75-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™p, daā€™neker soā€™zlerdi tawiā€™nā€™. Wolar-diā€™nā€™ gaā€™pti yaki gaā€™p agā€™zalariā€™n qalay baylaniā€™stiā€™riā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

43

1. Buriā€™ngā€™iā€™siā€™na qaragā€™anda kelbetine shamaliā€™ shiā€™rayyengen, biraq qabagā€™iā€™ qalqiā€™p, koā€™zi qiā€™zariā€™nā€™qiā€™rap tur.2. Aā€™nā€™gimeninā€™ tuā€™p deregin aytqanda, jawiā€™zliā€™q ta, qaygā€™iā€™dantoā€™giletugā€™iā€™n koā€™z jaslar da, juā€™reklerdi tarsa ayiā€™ratugā€™iā€™n quwa-niā€™shlar da basqa bir jaqtan kelmeydi... 3. Xojeli tuā€™we Goā€™nenide koā€™rip qaytpaqshiā€™-aā€™, tek balalariā€™ kelmey atiā€™rdaā€™, yeltiā€™niā€™shiā€™may atiā€™r! (Sh.S.) 4. Bazda haā€™rqanday kuā€™shli-aā€™mkewli iā€™diā€™sqa megzeydi. Artiā€™q-aspay naā€™rse siā€™ymay shiā€™rt yetipsiā€™nadiā€™ yamasa jariā€™ladiā€™. 5. Pay woā€™zininā€™-aā€™m minezi siā€™niā€™q,aā€™ri diyqan, aā€™ri sharwa adam yedi. (T.Q.) 6. Yekewi gaā€™yabiā€™gā€™a, gaā€™ yeshekke minā€™gesip, haā€™r kuā€™ni shiā€™ra jaqqandaā€™ryaliā€™gā€™iā€™nan aā€™jik-guā€™jik soā€™ylesip qaytiā€™p juā€™rdi. (SH.S.) 7. Jasbalalardiā€™nā€™ besigine yamasa kaā€™tine maydalangā€™an chesnoktiā€™siylege worap, baylap qoyiā€™lsa, tiā€™maw boliā€™wdan saqlaydiā€™.

JANAPAYLAR

Ā§ 18. Janapay haqqiā€™nda tuā€™sinik

Tapsiā€™rma. Gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerge diā€™qqatawdariā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ soā€™z haā€™m gaā€™plerge qanday maā€™ni juā€™klepkelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Sen de solay deysenā€™ be? 2. Buā€™gin bizler ketip qalsaq,yertenā€™ wolar ketip qalmay ma? 3. Asawdiā€™ da arqa-moyniā€™nsiā€™ypalap uā€™yretedi deydi gā€™oy, soniā€™ sen nege tuā€™sinbeysenā€™?4. Men tuā€™sinip turman-aw, Ayiā€™mxanniā€™nā€™ guā€™maniā€™ gā€™oy.(I.Q.)

Gaā€™pke yamasa gaā€™ptegi woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zge haā€™rtuā€™rli qosiā€™msha maā€™ni juā€™kleytugā€™iā€™n koā€™mekshi soā€™zlergejanapay dep ataladiā€™.

Janapaylardiā€™nā€™ xiā€™zmetin ma\me. (ba\be, pa\pe), tek,gā€™ana, tek gā€™ana, gā€™oy, bolsa, gilenā€™, da\de, tap, aq, aw,shiā€™\shi, a, aā€™, wo, miā€™s\mis, mish\miā€™sh t.b. koā€™mekshisoā€™zler atqaradiā€™.

Janapaylar woā€™zi qatnasliā€™ gaā€™p haā€™m soā€™zlerge soraw,ayiā€™riā€™w-sheklew, kuā€™sheytiw haā€™m modalliā€™q maā€™nilerdijuā€™kleydi.

44

76-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zler-dinā€™ koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenin aniā€™qlanā€™. Wolardiā€™nā€™gaā€™pke yamasa soā€™zlerge qanday qosiā€™msha maā€™ni juā€™klep turgā€™aniā€™ntuā€™sindirinā€™.

Hay-hay, tuwiā€™lgā€™an jerdinā€™ samaliā€™n-ay! Buniā€™nā€™ raā€™haā€™tiwoā€™z aldiā€™na-aw, bolmasa, biz xiā€™zmet yetken jaqtiā€™nā€™ samaliā€™ dausiā€™nday samal gā€™oy.

Awiā€™ldiā€™nā€™ tozanā€™iā€™ da yeki jiā€™l ishinde meni sagā€™iā€™niā€™p qal-gā€™anday, murniā€™mniā€™nā€™, qulaqlariā€™mniā€™nā€™ tesigine shekem qaldiā€™r-may atiā€™r. Kewlimninā€™ koā€™terilgenliginen be, men woā€™zimdishanā€™niā€™nā€™ yemes, toda-toda aqsha bulttiā€™nā€™ arasiā€™nda ushiā€™pbaratiā€™rgā€™angā€™a megzetemen.

Qasiā€™nda Nazliā€™ wotiā€™rgā€™angā€™a ma, Saā€™rsenbay traktorshiā€™duwsiā€™yiā€™ndiā€™ tiā€™nā€™lar yemes. Woā€™zi de bayagā€™iā€™da men ketpestenburiā€™n-aq, maqtagā€™andiā€™ taā€™wir koā€™retugā€™iā€™n, yesheyinde jay-paraxat aydasa da qasiā€™nā€™nan quyiā€™ldiā€™riā€™p woā€™tetugā€™iā€™n bala yedigā€™oy. Yendi maā€™rtligin wogā€™an koā€™rsetpesin be, aqiā€™riā€™? (Sh.S.)

77-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Janapaylardiā€™ tawiā€™p astiā€™n siā€™ziā€™nā€™haā€™m qanday maā€™nide qollaniā€™liā€™p kelgenin aytiā€™nā€™.

1. Qiā€™siā€™-jaziā€™ tiā€™nbay-aq isleytugā€™iā€™n yedim. 2. Aā€™metke bulsapariā€™nda aā€™kesi tek siā€™rtqiā€™ koā€™rinisi boyiā€™nsha gā€™ana yemes,ishki quriā€™liā€™siā€™ menen, soā€™zleri menen jaqsiā€™ koā€™rindi. 3. Jaypitken sonā€™, koā€™p uzamay-aq ishine kirip aldiā€™. 4. Aylaniā€™p kelipmeninā€™ jalgā€™iā€™z balama qaā€™wip boladiā€™-aw. 5.Atanā€™a usiā€™ndayhuā€™rmet koā€™rsetedi yekensenā€™ gā€™oy. 6. Bayagā€™iā€™ dinā€™ aspandagā€™iā€™yeki koā€™zden woā€™limsirep saā€™wle gā€™ana tuā€™sip turiā€™ptiā€™. (M.K.)

78-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na gā€™oy, gā€™ana, mish, aq,yemish, tek, ma janapaylariā€™niā€™nā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™.

1. Woniā€™nā€™ yeki koā€™zi ... Aā€™mette yedi, sonliā€™qtan Ataxandiā€™siraā€™ serlemedi. 2. Koā€™rdinā€™iz ..., yeger at bolmasa, men sizler-ge yerip juā€™re almas yedim. 3. Yendi izinde qansha dushpanbar yekenine koā€™zinā€™ jetti ... ? 4. Bolmasa Serjanniā€™nā€™ anā€™liā€™gā€™-aniā€™n bilip kele berdinā€™ ... ? (T.Q.). 5. Bazargā€™a kelse, adamlar-diā€™nā€™ zatlariā€™n shashiā€™p, tewip jaziā€™qsiā€™z paā€™tenā€™ge keltiredi... ?6. Woniā€™nā€™ ayagā€™iā€™n qushaqlap jiā€™lawgā€™a ... kuā€™shi jetti. 7. Barliā€™q

45

waqiā€™tta progresske qarsiā€™ shiā€™gā€™atugā€™iā€™n ker tartpa ... . 8. Ma-shinalar heshkimninā€™ koā€™rsetiwisiz ... sapqa dizile basladiā€™ (M.S.).

79-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Haā€™m, da (de,ta,te) koā€™mekshi soā€™zlerininā€™ qaysiā€™gaā€™pte janapay, qaysiā€™ gaā€™pte daā€™neker xiā€™zmetinde jumsaliā€™p turgā€™aniā€™naytiā€™p berinā€™.

1. Yendi paydasiā€™ ne, usiā€™ romaniā€™mdiā€™ seninā€™ yesteliginā€™eyadigarliā€™q yetip qaldiā€™rsam da sagā€™an baā€™ri bir yemes pe?(Sh.S.) 2. Atasiā€™ woniā€™ artiā€™na minā€™gestirip aladiā€™ da yekewi gaā€™jortaqlap, gaā€™ adiā€™m-adiā€™m juā€™ris penen kete berdi. (Sh.A.)3. Jiā€™ynalgā€™anlardiā€™nā€™ haā€™m pikiri usiā€™nday yedi. 4. Qansha qorq-sa da aynaniā€™nā€™ siā€™niā€™q koā€™zine goā€™ne koā€™rpesheni jumbarshaq-lap, bizinā€™ jaydiā€™nā€™ da tiā€™rnagā€™iā€™na shenā€™gel koā€™mip, atanā€™ paqiā€™ryekewimiz baslap yedik. (Sh.S.) 5. Uā€™rgin qar haā€™m dawiā€™lkoā€™zdi ashtiā€™rmaydiā€™. 6. Demaliā€™s zaliā€™ bir neshew, kenā€™ haā€™mtoā€™besi dinā€™ aspanda. 7. Yesikleri tuā€™we terezelerinen de qalaybolsa solay arba aydap kirip shiā€™gā€™a beriwge boladiā€™. (Aā€™.A.)

JANAPAYLARDIā€™Nā€™ TUā€™RLERI

Janapaylar maā€™nisi haā€™m xiā€™zmetine qaray sorawjanapayiā€™, ayiā€™riā€™w-sheklew janapayiā€™, kuā€™sheytiw janapayiā€™haā€™m modal janapayiā€™ boliā€™p toā€™rt tuā€™rge boā€™linedi.

Ā§19. Soraw janapaylariā€™

Gaā€™ptinā€™ yamasa woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zdinā€™ mazmuniā€™nasorawliā€™q maā€™ni beretugā€™iā€™n koā€™mekshi soā€™zlerge sorawjanapayiā€™ delinedi.

Soraw janapaylariā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin ma\me (ba\be,pa\pe), she janapaylariā€™ atqaradiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Daā€™ryabaylangā€™an ba? Usiā€™ woā€™zimizdinā€™ Aā€™miwdaā€™rya ma? Iā€™rasaytasanā€™ ba? Diā€™gā€™iā€™riā€™qtan qiā€™rq adiā€™mday toā€™menirekteyemes pe?. (I.Q.)

2. Suā€™wshigin she? Mine tuā€™bi qiā€™yiā€™lmagā€™an gā€™oy.Haram shoā€™p gā€™awashalardiā€™nā€™ jerden alatugā€™iā€™n aziā€™gā€™iā€™nwoā€™zine tartiā€™p aladiā€™. Usiā€™niā€™ bilmeysenā€™ be?. (A.T.)

Ma\me (ba\be, pa\pe) soraw janapaylariā€™ soā€™zlergedizbeklesip qollaniā€™lgā€™anda sol qaā€™lpin woā€™zgertpesten boā€™lek

46

jaziā€™ladiā€™: Koā€™rip tursanā€™ ba? Diyqanshiā€™liā€™qqa wolardiā€™uā€™yretiw anā€™sat boldiā€™ ma, baā€™rin bilesenā€™. Aytpadiā€™nā€™ bausiā€™lardiā€™. (I.Q.)

Ma\me (ba\be, pa\pe) janapaylariā€™ II bettegi soā€™zlergebirigip te qollaniā€™ladiā€™. Bunday jagā€™dayda sol betlikqosiā€™mtalariā€™niā€™nā€™ aldiā€™nan qosiā€™liā€™p (mi\miā€™, bi\biā€™, pi\piā€™)tuā€™rinde woā€™zgerip aytiā€™ladiā€™ haā€™m sol woā€™zgergen tuā€™rindejaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™:

ā€” Amanbiā€™sanā€™ qutliā€™ dalam, ā€” dedi aā€™ste gā€™ana. ā€”Shuā€™kir. Tolgā€™anay, Sen keldinā€™ be?. (Sh.A.)

ā€” Qalay, sawsap qalgā€™an joqpiā€™sanā€™, soldat? ā€“ dedikuā€™lip. (Sh.S.)

80-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi qĆ rĆ  hĆ ā€™rip penen jĆ ziā€™lgā€™Ć nsorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riā€™niā€™nā€™ mĆ ā€™nisi hĆ ā€™m xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. Ā«QudĆ y mĆ , yĆ  qurqiā€™ltĆ y mĆ , kim sheber yeken?JĆ riā€™qliā€™q-Ć y!Ā»ā€”dedi Ć nĆ m uyĆ gā€™Ć  kelip. (I. Y.) 2. Buriā€™niā€™rĆ qtĆ bul jerde tĆ w bolgā€™Ć n bĆ , yĆ  bir shĆ ā€™wketli pĆ tshĆ  dĆ ā€™ryĆ niā€™bĆ ylĆ mĆ qshiā€™ boldiā€™ mĆ ? (K. M) 3. Buniā€™nā€™ siā€™riā€™n bilesenā€™ be?.(M.N) 4) Woā€™zinā€™iz de woqiā€™wshiā€™ yemessiz be? 5. MĆ gā€™Ć nuā€™yretiwge wĆ qtiā€™nā€™iā€™z bolĆ r mĆ  yeken? (G. Y.) 6. SĆ w-sĆ lĆ mĆ tjuā€™rmisenā€™, bĆ lĆ m? (A. Aā€™.) 7. BundĆ y iske Ć rĆ lĆ siā€™p bĆ lĆ miā€™-sĆ nā€™? 8. Soniā€™nā€™ dĆ ā€™ni qiā€™s Ć ziā€™qqĆ  jete me? 9. SondĆ  meniqĆ tĆ rlĆ riā€™mnĆ n qĆ ldiā€™rĆ jĆ q pĆ ? ā€” dedi Aā€™met. (T.Q.) 10. Dostiā€™nā€™quwĆ ngā€™Ć ndĆ  quwĆ nbĆ sĆ nā€™ bolĆ  mĆ ? (M.N)

81-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. SorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riā€™n tĆ wiā€™p, wolĆ rdiā€™nā€™jĆ ziā€™liā€™wiā€™n Ć ytiā€™p berinā€™.

1. ā€” Yekinshi jĆ nā€™Ć liā€™q miā€™nĆ w, ā€” dedi BegdullĆ .ā€” Iā€™ntiā€™q yete bermey tĆ rs-tĆ rs Ć ytpĆ ysĆ nā€™ bĆ ?ā€” Ayt deysenā€™ be? Joq, hĆ ā€™zir Ć ytpĆ ymĆ n.ā€” Sen meni bĆ lĆ  dep woylĆ ysĆ nā€™ bĆ ?ā€” Yel Ć mĆ nliā€™q pĆ ?ā€” AmĆ nliā€™q. (W.A)2. ā€” Al kitĆ p woqiā€™wdiā€™ uā€™rdis yetesiz be?ā€” AndĆ -sĆ ndĆ . (Z.B)3. BĆ sliā€™q uā€™yinde bolmĆ sĆ  she? (K.S) 4. SĆ w-sĆ lĆ mĆ t juā€™r-

misenā€™, bĆ lĆ m? 5. BundĆ y iske Ć rĆ lĆ siā€™p bĆ lĆ miā€™sĆ nā€™? (A.Aā€™)

47

82-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jĆ ziā€™nā€™. SorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riā€™niā€™nā€™ Ć stiā€™nsiā€™ziā€™nā€™. Ne ushiā€™n sorĆ w jĆ nĆ pĆ yliā€™ gĆ ā€™plerdinā€™ Ć ldiā€™nĆ  siā€™ziā€™qshĆ qoyiā€™liā€™p jĆ ziā€™lĆ tugā€™iā€™nliā€™gā€™iā€™nĆ  itibar berinā€™.

1.ā€” Saliā€™ tuqiā€™mlĆ riā€™n jĆ ydiā€™nā€™ ishine jiā€™ynĆ ymiā€™z ā€” dediLyubĆ .

ā€” Sol isenimli bolĆ  mĆ ? ā€” dedi direktor.ā€” BulĆ rdiā€™ Boris bile me? ā€”dedi NĆ dejdĆ .ā€” Wogā€™Ć n Ć ytiā€™wdiā€™nā€™ keregi joq, tuā€™sindinā€™ be? ā€” dedi Coy.ā€” BĆ lĆ niā€™ qoy, meni tiā€™nā€™lĆ , yesittinā€™ be?ā€” Boristinā€™ bilgeninen bilmegeni koā€™p... (T.N)2. ā€” Bizinā€™ uā€™yge bĆ rĆ sĆ nā€™ bĆ , Ć liā€™p bĆ rĆ yiā€™n?ā€” BĆ rmĆ ymĆ n, woā€™zimninā€™ uā€™yime bĆ rĆ mĆ n.ā€” AjĆ gā€™Ć nā€™ kim boliā€™p isleydi.ā€” Injenermen deydi gā€™oy.ā€” Al, Ć ā€™kenā€™ she?ā€” Aā€™kem islemeydi, pensiyĆ dĆ .ā€” ApĆ , seninā€™ mendey bĆ lĆ nā€™ bĆ r mĆ ? ā€” dedi bĆ lĆ .ā€” Yeger bĆ r bolsĆ  she?ā€” Birge woynĆ ymiā€™z. (G. Y.)

Ā§20. Ayiā€™riā€™w-sheklew janapaylariā€™

Woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zdinā€™ maā€™nisin ayiā€™riā€™p-sheklepkoā€™rsetetugā€™iā€™n janapaylargā€™a ayiā€™riā€™w-sheklew janapayiā€™delinedi.

Ayiā€™riā€™w-sheklew janapaylariā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin tek, gā€™ana,tek gā€™ana, bolsa, gilenā€™, gilkiy, iā€™lgā€™iā€™y koā€™mekshi soā€™zleriatqaradiā€™. Miā€™saliā€™: Tek Iā€™riā€™squl biy tikeymey, shayiā€™qqawoā€™z toā€™rinen woriā€™n awiā€™stiā€™riā€™w ushiā€™n saā€™l jiā€™liā€™stiā€™. (T.Q.)2. Tek gā€™ana basliā€™q Tinaliyevtinā€™ haā€™zirshe balalardiā€™marapatlagā€™iā€™siā€™ kelmeytugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.) 3. Adam degentek juā€™riwdi, juā€™ziwdi gā€™ana bilmeytugā€™iā€™nbedi . (Sh.A.)

Bolsa janapayiā€™ woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zdinā€™ keyninde kelip,woniā€™ basqa soā€™zlerden ayiā€™riā€™p, boā€™leklep koā€™rsetedi.Miā€™saliā€™: Shiā€™mshiā€™qlar bolsa jugā€™iā€™rlasiā€™p ana shaqadan,miā€™na shaqagā€™a ushiā€™p qoniā€™p juā€™r. (Sh.R.)

Gilenā€™, gilkiy, iā€™lgā€™iā€™y janapaylariā€™ woā€™zleri qatnasliā€™soā€™zlerden buriā€™n kelip, sol soā€™zlerdi basqa soā€™zlerdenajiā€™ratiā€™p koā€™rsetedi. Miā€™saliā€™: Qalaniā€™nā€™ jaylariā€™niā€™nā€™ koā€™p-

48

shiligi haā€™zirgi usiā€™lda saliā€™ngā€™an koā€™p qabatliā€™ gilenā€™ aqjaylar. (M.S.) Gilkiy qonā€™iā€™ratliā€™lar boliā€™p Sariā€™tawdiā€™ jagā€™alapwotiā€™radiā€™. (K.M.)

83-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi ajiā€™ratiā€™p jĆ ziā€™lgā€™Ć n Ć yiā€™riā€™w-sheklewjĆ nĆ pĆ ylĆ riā€™niā€™nā€™ mĆ ā€™nisi hĆ ā€™m xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. Tek gā€™Ć nĆ  Ć mĆ n-yesen jetip Ć lsĆ nā€™ bolgā€™Ć niā€™. (M. I)2. Tek woā€™zinā€™e sĆ q boliā€™p, yeplilik penen gā€™Ć nĆ  is Ć pĆ riā€™wkerek. (J.A) 3. TĆ p bĆ yĆ gā€™iā€™dĆ y gā€™Ć nĆ  qĆ rĆ nā€™gā€™iā€™ tĆ mgā€™Ć  tuā€™stik.(M.I) 4. Tek toā€™besi gā€™Ć nĆ  guā€™jimdey buā€™rkelip koā€™p-koā€™gisboliā€™p turĆ diā€™. 5. Tek kuā€™n yĆ riā€™miā€™nĆ n Ć wgā€™Ć n sonā€™ gā€™Ć nĆ tiā€™niā€™shliā€™q bolĆ tugā€™iā€™n yedi. (N.O) 6. Tek Ć spĆ ndĆ gā€™iā€™ Ć y menenjerdegi jenshilip qĆ lgā€™Ć n shoā€™pler gā€™Ć nĆ  bulĆ rdiā€™nā€™ guwĆ siā€™ boldiā€™.

84-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Jaziā€™nā€™. Ayiā€™riā€™w-sheklew janapaylariā€™niā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,woā€™zleri qatnasliā€™ soā€™zlerge beretugā€™iā€™n maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Yeger baxiā€™t degen naā€™rse tek haā€™zirgi maā€™haā€™lde gā€™anaadam balasiā€™na keletugā€™iā€™n bolsa, wonda woā€™tken iske woā€™kinip,keleshek baxiā€™ttan uā€™miduwĆ r boliā€™wdiā€™nā€™ wonsha keregi joqyeken. 2. Tek waqtiā€™nda wot-jem berip, suwgā€™ariā€™p, barlapkuā€™tip jeksenā€™ā€” bular heshqashan uyatqa qaldiā€™rmaydiā€™. 3. Woljerde tek uā€™sh xojaliā€™q bar. 4. Tek gā€™ana jagā€™agā€™a kelgentolqiā€™nlardiā€™nā€™ appaq koā€™bikleri zorgā€™a bilinip atiā€™r.

85-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Yadiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardanayiā€™riā€™w-sheklew janapayiā€™niā€™nā€™ tek, gā€™ana, tek gā€™ana tuā€™rleri qatnasqanaltiā€™ gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qollaniā€™liā€™w maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

Ā§21. Kuā€™sheytiw janapaylariā€™

Gaā€™ptegi ayiā€™riā€™m soā€™zlerdinā€™ yamasa puā€™tin gaā€™ptinā€™maā€™nisin kuā€™sheytip koā€™rsetetugā€™iā€™n janapaylargā€™a kuā€™-sheytiw janapayiā€™ delinedi.

Kuā€™sheytiw janapayiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetinde da\de, tap, gā€™oy,-aq, haā€™m t.b. koā€™mekshi soā€™zleri qollaniā€™ladiā€™.

Jaziā€™wda aq janapayiā€™ woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zden keyinkelip, defis arqaliā€™ jaziā€™ladiā€™. Kuā€™sheytiwshi janapaylardiā€™nā€™basqa tuā€™rleri boā€™lek jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Sen buniā€™

49

heshqanday ruqsatsiā€™z-aq islewinā€™e boladiā€™ gā€™oy. (Z.V.)2. Biz niyet yetip bargā€™an duā€™kaniā€™miā€™zgā€™a da kire almadiā€™q.3. Qiā€™yat tap bizdi aā€™skerlikten woā€™zi qaytargā€™anday mar-diā€™yiā€™p, toā€™rde maldas quriā€™niā€™p aliā€™ptiā€™. (Sh.S.)

Anā€™latiā€™w: da\de, haā€™m koā€™mekshi soā€™zleri gaā€™pteqollaniā€™liā€™wiā€™na qaray birde daā€™neker, birde janapay maā€™ni-lerinde keledi.

1. Janapayliā€™q maā€™nide qollaniā€™lgā€™anda, jeke soā€™zlergeqosiā€™msha kuā€™sheyttiriwshilik maā€™ni beredi. Miā€™saliā€™: Bulaā€™distinā€™ woā€™zi de kim kimdi jenā€™er yeken degendeyguā€™reske uqsaydiā€™. Jiā€™ynalgā€™anlardiā€™nā€™ haā€™m pikiri usiā€™ndayyedi. (Sh.S.)

2. Daā€™nekerlik maā€™nide qollaniā€™lgā€™anda yenā€™ kemi yekisoā€™zdi (birgelkili agā€™zaniā€™ yamasa yeki jay gaā€™pti) baylaniā€™s-tiā€™radiā€™. Miā€™saliā€™: Wol qapiā€™niā€™nā€™ aldiā€™nda saā€™lkem yeglenipturdiā€™ da, ishkerige kirip ketti. (Sh.S.) Shopan bagā€™anaazanda qoylardiā€™ jayiā€™p ketti de, Yerpolat daā€™rkaā€™r naā€™rseler-di aliā€™p izinen jetpekshi boliā€™p qaliā€™p yedi. (M.D.) Menwoniā€™nā€™ qasiā€™na baraman haā€™m wol meni bawiā€™riā€™na basadiā€™.(S.K.)

86-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi qĆ rĆ  hĆ ā€™rip penen jĆ ziā€™lgā€™Ć nkuā€™sheytiw jĆ nĆ pĆ ylĆ riā€™niā€™nā€™ mĆ ā€™nisi hĆ ā€™m xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. Meninā€™ ne qiā€™liā€™p juā€™rgenimnen hĆ ā€™mme xĆ bĆ rdĆ r yekengā€™oy. (T.Q) 2. Bul bĆ yĆ gā€™iā€™ Ć tqĆ riā€™wiā€™nā€™iā€™zgā€™Ć  qĆ rĆ gā€™Ć ndĆ  woā€™z-geshe gā€™oy, shĆ mĆ siā€™? 3. Sen bĆ riā€™p Ć liā€™p qĆ ytĆ  gā€™oy. 4. Qiā€™siā€™-jĆ ziā€™ tiā€™nbĆ y-Ć q isleytugā€™iā€™n yedim. (T.Q) 5. Sen dem Ć liā€™p,kĆ ā€™mine kelemen degenshe, yegis tĆ mĆ n bolĆ diā€™-gā€™oy, shiā€™rĆ -gā€™iā€™m-Ć w. (G.Y.) 6. JĆ y pitken sonā€™, koā€™p uzĆ mĆ y-Ć q wogā€™Ć nkirip Ć ldiā€™q. (T.Q) 7. AtĆ nā€™Ć  usiā€™ndĆ y huā€™rmet koā€™rsetediyekensenā€™-gā€™oy. 8. Wol, yele mektep pĆ rtĆ siā€™nĆ  wotiā€™rmĆ yĆ tiā€™riā€™p-Ć q, juā€™zge deyin sĆ nĆ p biledi yeken. (M. J) 9. Jiā€™ynĆ l-gā€™Ć nlĆ rdiā€™nā€™ hĆ ā€™m pikiri usiā€™ndĆ y yedi. (Sh.S) 10. QĆ rĆ wiā€™lqoyiā€™p hĆ ā€™m koā€™rdi. (T.Q) 11. DĆ ā€™rmenbĆ y dĆ  wonnĆ nqĆ liā€™spĆ wgā€™Ć  tiā€™riā€™sĆ diā€™. (T. Q)

87-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirinā€™. Janapaylardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, kuā€™sheytiwjanapaylariā€™niā€™nā€™ woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zge qanday maā€™ni berip turgā€™aniā€™naytiā€™nā€™.

4 ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

50

1. Kuā€™nninā€™ qiā€™rq gradusliā€™q iā€™ssiā€™liā€™gā€™iā€™ tikkeley tap tas toā€™be-nā€™e kelip quyiā€™liā€™p turgā€™anday. 2. Baxiā€™tlariā€™, ilayiā€™m, bunnan daaydiā€™n ashiā€™q bola bersin. 3. Meste suwdiā€™rlap baratiā€™rgā€™ansuwdiā€™ koā€™rsenā€™, uā€™sti-uā€™stine shoā€™lley beretugā€™iā€™n yedinā€™ gā€™oy.4. Ekspediciya qiā€™sqa muā€™ddettinā€™ ishinde-aq artezian qudiā€™qlariā€™nqaziā€™p pitkerdi. 5. Bul awhalda qorqqaniā€™nan baqiā€™riā€™pjibermekshi yedi, yerinleri de iykemge kelmedi. 6. Jaz qolayliā€™maā€™wsim gā€™oy. 7. Woniā€™nā€™ qasiā€™na Tilew de keldi. (Gā€™.S.)

88-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. JĆ nĆ pĆ ylĆ rdiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qaysiā€™jĆ nĆ pĆ y yekenin haā€™m qanday soā€™z shaqaplariā€™na qatnasliā€™liā€™gā€™iā€™n,maā€™nilerin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Jazdiā€™nā€™ qiā€™ziā€™gā€™iā€™ da woā€™tip ketti. Atiā€™zlar bosap qalgā€™an-liā€™qtan adamlardiā€™nā€™ gā€™awiā€™rliā€™siā€™ da yesitilmeydi. Aliā€™stagā€™awqiā€™yiā€™p juā€™retugā€™iā€™n kombaynlar da koā€™rinbeydi. Atiā€™zlargā€™ayele mallar jayiā€™lmagā€™an yedi. (Sh.A.)

2. ā€” Bilemen, Tolgā€™anay. Woā€™zim de seni keler dep jatiā€™ryedim. Bul sapariā€™ da aqliā€™gā€™iā€™nā€™diā€™ yertip kelmedinā€™ be, Tolgā€™a-nay?ā€” Koā€™rip tursanā€™ gā€™oy. Qara basiā€™m keldim.

ā€” Woā€™ytip woylap ne qiā€™lasanā€™? Yerte me, kesh pe, aqiā€™riā€™bir kuā€™ni woā€™zi-aq biler-daā€™. Woā€™zi de yeseyip, jĆ qsiā€™-jĆ mĆ ndiā€™biletugā€™iā€™n boliā€™p kiyĆ tiā€™r.

ā€” Soā€™ytse de, adamniā€™nā€™ haqiā€™yqatliā€™qtiā€™ bilgeni maqul gā€™oy,Tolgā€™anay.

ā€” Tuā€™sinemen baā€™rine de. Biraq qalay aytarman? Menbiletugā€™iā€™n haqiā€™yqatliā€™qtiā€™, qaā€™dirdan dalam, sen biletugā€™iā€™n ,haā€™tteki, haā€™mme biletugā€™iā€™n haqiā€™yqatliā€™qtiā€™ haā€™zirshe tek gā€™anawol bilmeydi. (Sh.A.)

Ā§22. Modal janapaylariā€™

Gaā€™ptegi pikirge yamasa ayiā€™riā€™m soā€™zlerge boljaw,woā€™ti-niw, guā€™man yetiw, buyiā€™riā€™w, miā€™sqiā€™llaw t.b.qosiā€™msha maā€™ni juā€™kleytugā€™iā€™n janapaylargā€™a modaljanapaylariā€™ delinedi.

Modal maā€™nili janapaylardiā€™nā€™ xiā€™zmetin aw, ay, shiā€™,shi, woā€™s, sesh, daā€™, a, aā€™, wo, miā€™s, mis, miā€™sh, mishkoā€™mekshi soā€™zler atqaradiā€™.

51

Aw, ay, a, aā€™, wo, daā€™ janapaylariā€™ woā€™zleri dizbeklesipkelgen soā€™zlerdinā€™, gaā€™plerdinā€™ maā€™nisine beyimlesipwoā€™zger-meli boliā€™p keledi.

Shiā€™, shi, sesh, woā€™s janapaylariā€™ koā€™binese buyriā€™q-woā€™tinish maā€™nisin bildiredi. Miā€™saliā€™:

ā€” Qaā€™ne, Volodiya qalay qolgā€™a tuā€™sip qalgā€™aniā€™nā€™diā€™haā€™m wolardan qalay qutiā€™lgā€™aniā€™nā€™diā€™ aytiā€™p bershi, - depwoā€™tindi anasiā€™. (Z.U.)

Miā€™s, mis, miā€™sh, mish janapaylar kek yetiw, miā€™s-qiā€™llaw maā€™nilerin anā€™latadiā€™. Miā€™saliā€™: Paxta jiā€™ynaliā€™p bol-gā€™an sonā€™ ketedimis, ā€” deydi gā€™oy jurt. Jayhun boylariā€™najetkende bir sahabasiā€™ miā€™nanday aqiā€™l beriptimish. (T.Q.)

89-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi qĆ rĆ  hĆ ā€™rip penen jĆ ziā€™lgā€™Ć nmodĆ l jĆ nĆ pĆ ylĆ rdiā€™nā€™ mĆ ā€™nilerine hĆ ā€™m xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. SondĆ gā€™iā€™ siā€™ltĆ wiā€™ ā€” buriā€™ngā€™iā€™ sĆ lmĆ  tĆ r yemish, suwjuā€™rmeydi yemish, suw juā€™rmegen sonā€™ sĆ liā€™ suw ishe Ć lmĆ y,joā€™nli zuā€™rĆ ā€™Ć ā€™t bermeydi yemish. (K.A) 2. AdĆ m degenbunshĆ mĆ  dĆ  Ć shiā€™liā€™sĆ diā€™ yeken-Ć w. (M. J) 3. AylĆ niā€™p kelipmeninā€™ jĆ lgā€™iā€™z bĆ lĆ mĆ  qĆ ā€™wip boldiā€™-Ć w! 4. Yendi bolsĆ , Ć wiā€™lmĆ ā€™deniyĆ tiā€™n koā€™teriwge qĆ rsiā€™ shiā€™gā€™iā€™p Ć tiā€™rgā€™Ć nbiā€™sh. (K.A) 5.SonnĆ n beri wonbes jiā€™ldiā€™nā€™ mĆ ydĆ niā€™ boliā€™p qĆ ldiā€™-Ć w deymen.(G. Y.) 6. GĆ ā€™ptinā€™ mĆ yiā€™n tĆ miā€™ziā€™p Ć yt-Ć . 7. Woniā€™nā€™ Ć ytqĆ niā€™keler-Ć ā€™y. 8. JĆ rĆ ydiā€™ deymiz-Ć w, tĆ p yeki tĆ stiā€™nā€™ Ć rĆ siā€™nĆ nĆ mĆ n Ć liā€™p shiā€™gā€™Ć diā€™. (M.N) 9. Wogā€™Ć n hesh Ć dĆ mniā€™nā€™ dĆ kuā€™shi jetpeydi yemish. (K.A) 10. Sen Ć liā€™p kelemen degensheyegis tĆ mĆ m bolĆ diā€™ gā€™oy, shiā€™rĆ gā€™iā€™m-Ć w. (G.Y.)

90-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Janapaylardiā€™ tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ gaā€™pke qanday maā€™ni berip turgā€™aniā€™n haā€™m qaysiā€™ tuā€™riyekenin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Jat yelde juā€™rgende de bizlerdi sagā€™iā€™niā€™p, bizlerdinā€™gā€™amiā€™miā€™zdiā€™ jep juā€™rdinā€™-aw, jumiā€™sta da bizler ushiā€™n qaralaywoā€™ship, qan jutiā€™p juā€™rdinā€™-aw dep woylaniā€™p wotiā€™rdiā€™. (Z.V.)2. Magā€™an usiā€™nshama uā€™lken isenim bildirgensiz-aā€™,ā€” depjawtanā€™lap qaradiā€™ Asqar direktorgā€™a. 3. Woā€™zlerininā€™ amanqaytqaniā€™n aytsesh. 4. Baliā€™q awlasanā€™shiā€™, duā€™kanda hayal-qiā€™zlarda islemey me? (K.S.) 5. Anaw Daā€™wlet uā€™yine qaytadiā€™miā€™sh.

52

(S.X.) 6. Haā€™y, Shamurat, suw alsanā€™-aā€™, qollardiā€™ juwiā€™pwotiā€™ra-yiā€™q. 7. Sizinā€™ uā€™yge bariā€™p birge woynaymiā€™z daā€™.(G.Y.) 8. Bay-bay, miā€™naniā€™nā€™ anā€™goā€™degin-ay. (W.X.) 9. Haā€™y,qoysanā€™-Ć ā€™,ā€”dep tagā€™iā€™ baqiā€™riā€™p jiberippen. (Sh.S.)

91-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Modal maā€™nili janapaylardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ gaā€™pke qanday maā€™ni berip kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Biraq qolaysiā€™zlaw bir jeri, miā€™na boshkalardiā€™nā€™ uā€™stindesoziā€™liā€™p jatqanday bir woriā€™nniā€™nā€™ bolmay turgā€™aniā€™n aytsanā€™-aā€™.2. Yendi woniā€™ jubatiā€™w kerek yedi, basiā€™ baā€™lege qaldiā€™-aw.3. ā€”Baqiā€™ra bermesenā€™-aā€™, beremiz. (Sh.S.) Qiā€™rqiā€™na shiā€™dagā€™anzanā€™gaā€™r birine shiā€™damaptiā€™ dĆ ā€™. (I.Q.) 5. Aā€™ttenā€™, belden kuā€™sh,dizeden quwat qayttiā€™-aā€™. 6. Qaliā€™nā€™mal aladiā€™miā€™s. (K.S.)7. Way, biyshara-ay! Qorqaq piā€™shiā€™q. (I.Y.) Haā€™, duziā€™murgā€™iā€™r-aā€™, bul jaman yendi joā€™nine turmay, naā€™haā€™nlerdi aldap,kesirin jurtqa tiygizedi-aw. (Sh.S.)

Ā§ 23. Janapaylardiā€™nā€™ jaziā€™liā€™wiā€™

1. Soraw, ayiā€™riā€™w-sheklew, kuā€™sheytiw maā€™nilerinbildiretugā€™iā€™n ma, me, she, gā€™ana, tek, tek gā€™ana, haā€™tte,da, de, tap, gā€™oy t.b. janapaylar gaā€™p ishinde soā€™zlerdenboā€™lek jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: ayttiā€™ ma, barasanā€™ ba, kelesenā€™be, agā€™am she, woā€™zim de, sen de algā€™an gā€™oy; tek Aā€™b-dimurat gā€™ana kelmedi; tek gā€™ana Sultamurat yerte keldi;jaydiā€™nā€™ ishi tap kuā€™ndizgidey jariā€™q, t.b.

Al, mĆ , me. (ba, be, pa, pe) janapaylariā€™ soā€™zlergebirigip jaziā€™lgā€™anda daā€™slepki qaā€™lpin woā€™zgertip miā€™, mi, biā€™,bi, piā€™, pi tuā€™rinde soā€™z benen betlik qosiā€™mtaniā€™nā€™arasiā€™nda jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: adambiā€™sanā€™, woqiā€™ymiā€™sanā€™,senbisenā€™, kelemisenā€™, koā€™rippisenā€™. t.b.

2. shiā€™, shi, sesh, woā€™s, miā€™s, mis, miā€™sh, mish t.b.siā€™yaqliā€™ modalliā€™q janapaylar soā€™zlerdinā€™ sonā€™iā€™na qosiā€™liā€™p,birigip jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: aytshiā€™, kelsesh, aytoā€™s, ketsesh,baradiā€™miā€™sh, keledimish, aytiā€™ptiā€™miā€™sh, koā€™riptimish t.b.

3. aq, ay, aw, aā€™y, a, aā€™, sa, se, da t.b. siā€™yaqliā€™jana-paylar defis arqaliā€™ jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: sen-aq,sonday-aq, aytaman-aw, keler-aw, qoy-a, aytsanā€™-a,ishsenā€™-o, qoy-aā€™y, qoysanā€™iā€™z-da, shiā€™damaptiā€™-da, t.b.

53

92-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi tiyisli irkilis belgisin qoyiā€™pkoā€™shirip jaziā€™nā€™. Janapaylardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ jaziā€™liā€™wwoā€™zgesheliklerin tuā€™sindirinā€™.

1. ā€”Bul jigitti taniā€™madiā€™q gā€™oy, ā€” dep soradiā€™,ā€” gaā€™zettenkelgen xabarshiā€™ ma? 2. Woniā€™nā€™ koā€™z aldiā€™nda keshe gā€™anatep-tegis malalaniā€™p yegilgen saliā€™ atiā€™zlariā€™ koā€™lbep jattiā€™. 3. Baā€™ride qonā€™iā€™r-aqshiā€™l gilemdey jayiā€™liā€™p atiā€™r. 4. Aā€™ttegen-ay, ā€”dediAytbay. 5. Aytbay wolargā€™a jaqiā€™nlawdan-aq Tawman soā€™zbasladiā€™. 6. Baā€™rinen de shiā€™rriā€™qliā€™gā€™iā€™ woā€™rtep ketti-aw. (I.Q.)7. Isti usiā€™nday yetip shoā€™lkemlestirip, bir jagā€™adan bas, birjenā€™nen qol shiā€™gā€™arsanā€™, baā€™ri sazdaā€™. (W.X.) 8. Aytoā€™s qos-shiā€™m, sonā€™gā€™iā€™ jiā€™llariā€™ wotiā€™riā€™spagā€™a qatnasa almay qulagā€™iā€™mtiā€™gā€™iā€™liā€™p juā€™r. 9. Aytshiā€™, Maman agā€™a, bizler adam aydapkelippedik ya bizlerdi aydap kelippedi? (T.Q.)

93-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Uā€™yge tapsiā€™rma. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Janapaylardiā€™nā€™jaziā€™liā€™wiā€™na diā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ boā€™lek, defis arqaliā€™ haā€™m qosiā€™liā€™pjaziā€™liā€™w woā€™zgesheliklerin aytiā€™nā€™. Defis penen jaziā€™latugā€™iā€™n janapaylardiā€™woā€™zlerinā€™ duā€™zep jaziā€™nā€™.

1. ā€” Woā€™mirbekke jariā€™spay-aq qoy, yashulliā€™?ā€” dedi wol.2. Sen de Woā€™mirbek bol ā€” aā€™. Yegindi ayap jenā€™il ayaqbolayiā€™n degeni gā€™oy. 3. Digildik boliā€™psanā€™ ā€” aā€™. 4. Degenmenen jalanā€™-ayaq juā€™riwge bolmaydiā€™ gā€™oy. 5. Aā€™y, toba-ay...Ne isleysiz? 6. Haā€™ demey-aq wol jiā€™ynalgā€™anlargā€™a jetip keldi.7. ā€”Aldasa, Yusipti aldaptiā€™ ā€” daā€™. (S.S.) 8. ā€”Ugā€™iā€™p turman-aw,ā€”dep miā€™nā€™gā€™iā€™rladiā€™ Tawman.

94-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi qaysiā€™ soā€™zlerde ma, me, (ba,be, pa, pe) haā€™m miā€™,mi, biā€™, bi soraw janapaylariā€™niā€™nā€™ worniā€™nalmastiā€™riā€™wgā€™a boladiā€™, qaysiā€™lariā€™nda woriā€™n almastiā€™riā€™wgā€™a bolmaydiā€™.Wolardiā€™nā€™ jaziā€™liā€™wiā€™na itibar berinā€™.

1. Bir jola magā€™an sol Babaxan bay joā€™ninde aytiā€™p bergensizbe? 2. Sol xabardiā€™ yesitippisenā€™, yelden bir uā€™y koā€™shkenineariā€™nā€™ kele me? 3. Arza berip ketken joqpiā€™sanā€™? 4. Abaylapqara, bul seninā€™ aā€™kenā€™ minetugā€™iā€™n mashina yemes pe? 5. Az-maz dem alamiā€™san? 6. ā€” Saw boliā€™nā€™lar, - dedi gā€™arriā€™ wolar-diā€™nā€™ sorawiā€™n aā€™lik aliā€™p, - juā€™rmeysizler me? 7. ā€” Way, Ata-murat, senbisenā€™?! Miā€™naw attiā€™ min de qalagā€™a shap! (T.Q.).

54

8. Bariā€™nā€™a, jogā€™iā€™na qaraytugā€™iā€™n kuā€™n bolar ma yeken?9. Maā€™rdikar beresenā€™ be, joq pa? (Q.A.). 10. Quriā€™ bariā€™p kel-gen menen muā€™yiz shiā€™gā€™arasanā€™ ba? 11. Sonnan kelisim berme-gende ne qiā€™lasanā€™? Topiā€™raqqa wot qoyasanā€™ ba? Yenā€™ bolmasabir zaman koā€™silip jatqanniā€™nā€™ raā€™haā€™tin aytpaysanā€™ ba? 13. Sensharshagā€™anda men sharshamadiā€™m ba? 14. Turdiā€™murat agā€™anā€™qiā€™ziā€™q kitap jiberetugā€™iā€™n jerde me? 15. Miā€™na qiā€™zlargā€™a Ā«qosqakirĀ» dep miraā€™t yetpeysenā€™ be? (M.N.).

JANAPAYLARDIā€™ MORFOLOGIYALIā€™Q TALLAW

Tallawdiā€™nā€™ jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisi.II. Morfologiyaliā€™q belgisi: a) tuā€™rlerge boā€™liniwi, b) woā€™zger-

meytugā€™iā€™n soā€™z.III. Sintaksislik xiā€™zmeti.

Tallaw uā€™lgisi:

Men tek gā€™ana usiā€™ yertekti bilemen. (J.A.)

Awiā€™zsha tallaw Jazba tallaw

Tek gā€™anaā€”janapay, Tek gā€™anaā€”janapayI. Ayiā€™riā€™w-sheklew maā€™ni beredi, I. Qosiā€™msha maā€™ni berediII. Morfologiyaliā€™q belgisi: II. Morf.belg.ayiā€™r.jan.

ayiā€™riā€™w-sheklew janapay, woā€™zgerm.soā€™z.woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z.III. Gaā€™p agā€™zasiā€™ bola almaydiā€™. III. Gaā€™p agā€™zasiā€™ bola alm.

95-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi janapaylardiā€™ awiā€™zsha haā€™m jazbatuā€™rde tallaw jasanā€™.

1. Buniā€™nā€™ siā€™riā€™n bilesenā€™ be? Saw-salamat juā€™rmisenā€™?(A.Aā€™.) 2. Awa, men de gā€™arriā€™niā€™nā€™ soā€™zine qosiā€™laman. (K.S.)3. Mine, bizlerdi usiā€™ sarsanā€™ kesekke salgā€™an haā€™m usiā€™ belgisizaraliā€™q yedi. (S.S.) 4. Usiā€™niā€™ yesitiwden-aq Qanliā€™qiā€™liā€™shtiā€™nā€™tuā€™kleri tebendey shanshiā€™ldiā€™. (Sh.S.) 5. Yendi tek toā€™gin

55

toā€™gip, suwgā€™ariā€™w kerek. (W.X.) 6. Al paroxod bolsa aā€™ste-aqiā€™riā€™n jiā€™ljiā€™p aliā€™slay berdi. (Sh.A.)

JANAPAYLARDIā€™ TAā€™KIRARLAW

I. Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Qanday koā€™mekshi soā€™zlerdi janapay deymiz?2. Janapaylar qanday tuā€™rlerge boā€™linedi? Tuā€™rleri boyiā€™nsha miā€™sallar

keltirinā€™.3. Qaysiā€™ janapaylar soā€™zge qosiā€™liā€™p jaziā€™ladiā€™, qaysiā€™lariā€™ boā€™lek,

qaysiā€™lariā€™ defis arqaliā€™ jaziā€™ladiā€™? Miā€™sallar keltirinā€™.4. Janapaylardiā€™nā€™ tirkewish haā€™m daā€™nekerlerden ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n

aytiā€™nā€™.

II. Tapsiā€™rmalardiā€™ woriā€™nlanā€™.

1. Ma, me. (ba, be, pa, pe) janapaylariā€™na 2 gaā€™p duā€™zinā€™. Wolardiā€™nā€™miā€™, mi tuā€™rine qanday jagā€™dayda woā€™zgerip jaziā€™liā€™wiā€™n aytiā€™nā€™ haā€™mmiā€™sallar keltirinā€™.

2. Haā€™m koā€™mekshi soā€™zininā€™ janapay haā€™m daā€™nekerlik xiā€™zmettekeliwine 2 gaā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ bir-birinen woā€™zgesheliginaytiā€™nā€™.

96-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Janapaylardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™maā€™nilik tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™p berinā€™.

1. Baslariā€™ bir-birine duā€™gisip ketken toranā€™gā€™iā€™llardiā€™nā€™haā€™rriyisken shaqalariā€™nda birenā€™-saranā€™ japiā€™raqlar gā€™ana koā€™ri-nedi. 2. Azanda men Aā€™met penen Serjanniā€™nā€™ haā€™mdamlasiā€™p,soā€™ylesip turgā€™aniā€™n da koā€™rip yedim gā€™oy. 3. Meninā€™ ne qiā€™liā€™pjuā€™rgenim-nen haā€™mme xabardar yeken gā€™oy. (T.Q.) 4. Baā€™rinā€™izde baladan adam bolgā€™ansiā€™z gā€™oy. 5. Dostiā€™nā€™ quwĆ ngā€™anda sende quwanbasanā€™ bola ma? 6. Al qiā€™ziā€™l shalbariā€™na qarap, woniā€™qulagā€™iā€™rdan-aq aljastiā€™rmay taniā€™w qiā€™yiā€™n yemes. 7. Yendibolsa, awiā€™l maā€™deniyatiā€™n koā€™teriwge qarsiā€™ shiā€™gā€™iā€™p atiā€™rgā€™an-biā€™sh. 8. Qala berdi, bazarshiā€™lardiā€™ soā€™gip, azaplap, uratugā€™iā€™nda aā€™detleri bar yemish. (K.A.)

97-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Janapay soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenligin haā€™m maā€™nilerin aytiā€™nā€™.

56

1. Sonā€™ magā€™an baqiā€™riā€™p jiberdi. ā€” Sen, bala, barsanā€™-aā€™maliā€™nā€™a. 2. Haā€™r naā€™rseni waqtiā€™nda islep taslamasanā€™, bolajagā€™iā€™soldagā€™iā€™. Qiā€™siā€™ menen iyt qiā€™rqtiā€™nā€™iā€™z ba, shiā€™ragā€™iā€™m-aw.Tamasha, tap biz bir menshik mashinamiā€™zgā€™a shuā€™y sorapbariā€™p turgā€™anday. 3. Haā€™, aytariā€™nā€™iā€™z bar ma, bir naā€™rseniabaylaytugā€™iā€™n bala koā€™rinesenā€™. 4. Taā€™rtip boyiā€™nsha jem gā€™oybiā€™lay tursiā€™n, mallargā€™a tuā€™nemeligine de wot saliā€™wiā€™miā€™z kerek.5. ā€”Qoysanā€™iā€™z da, haā€™y, buā€™lip qalarman, qoysanā€™iā€™z-daā€™,aqiā€™riā€™. 6. Bul naā€™rse qashshan-aq boliā€™wiā€™ kerek yedi. (Sh.S.)7. Awiā€™l betten topariā€™ menen ushiā€™p kelip, keshe gā€™ana tuqiā€™msaliā€™ngā€™an atiā€™zdiā€™ shoqiā€™p, daā€™nlerdi jep ketipti. (Sh.S.)

98-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Kesteden paydalaniā€™p, toā€™mendegi janapaylardiā€™maā€™nisine qaray tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p boā€™lip jaziā€™nā€™.

J a n a p a y l a r : ma, me, aw, ay, aā€™y, ba, be, pa, pe, shiā€™,shi, a, aā€™, wo, miā€™s, mis, she, gā€™ana, sesh, tek, gā€™oy, tekgā€™ana, aq, da, de, woā€™s, sa, tap, daā€™, gilenā€™, gilkiy, haā€™tte,miā€™sh, mish t.b.

Janapaylardiā€™nā€™ tuā€™rleri JanapaylarSoraw janĆ paylariā€™Ayiā€™riā€™w-sheklew janapaylariā€™Kuā€™sheytiw janapaylariā€™Modal janapaylariā€™

MODAL SOā€™ZLER

Ā§24. Modal soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik

99-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetinā€™. Wolar maā€™nili yamasa koā€™mekshi soā€™zshaqaplariā€™nan qanday woā€™zgeshelikke iye. Zatliā€™q yamasa haā€™reketlikmaā€™nilerdi bildire me, usiā€™ jaqlariā€™na itibar berinā€™.

1. Aā€™lbette, bul sizinā€™ qoliā€™nā€™iā€™zdan keledi. (W.X.) 2. Yelge,soā€™z joq, jenā€™is penen keledi. (W.A.) 3. Baā€™lkim, wol uā€™ydinā€™aā€™tirapiā€™n aylaniā€™p juā€™rgen shiā€™gā€™ar. 4. Muā€™mkin, wolar jerlerinaā€™lleqashan toā€™gip qoygā€™andiā€™. (T.Q.) 5. Qiā€™sqasiā€™, paxta ushiā€™nguā€™reste daā€™slepki jenā€™iske qaā€™dem attiā€™nā€™. (W.X.) 6. Awa, anaw

57

biyik tawgā€™a qarap, bagā€™darlap ayday ber. (T.N.) 7. Wol tuā€™skedeyin bul aā€™tirapqa kelgen joq. (W.A.) Shiā€™niā€™nda, usiā€™layboliā€™wiā€™ kerek.

Soā€™ylewshininā€™ gaā€™ptegi aytiā€™lgā€™an pikirge boljaw, isenim,guā€™man yetiw, maqullaw, biykarlaw, tastiā€™yiā€™qlaw t.b.siā€™yaqliā€™ qatnaslariā€™n bildiretugā€™iā€™n soā€™zler modal soā€™zlerdep ataladiā€™.

Modal soā€™zlerdinā€™ topariā€™na aā€™lbette, baā€™lkim, qullasiā€™,demek, maā€™selen, muā€™mkin, itimal, shiā€™niā€™nda, duriā€™s, ras,soā€™zsiz, awa, jaq, shamasiā€™, miā€™saliā€™, maā€™selen, tilekkeqarsiā€™, aytpaqshiā€™ t.b. soā€™zler kiredi. Wolar soā€™ylewshininā€™haqiā€™yqatliā€™qqa bolgā€™an haā€™r tuā€™rli modalliā€™q, sezimlik,isenim, maqullaw, biykarlaw, t.b. maā€™nilik qatnaslariā€™nbildirip keledi. Miā€™saliā€™: 1. Wol respublikamiā€™z boyiā€™nshada birinshilikti aliā€™wiā€™ muā€™mkin. (S.X.) 2. Shiā€™niā€™nda da,qay waq bir waq usiā€™nday aā€™leme-juwa soā€™zdinā€™ baslanatu-gā€™iā€™niā€™na Suā€™yindiktinā€™ koā€™zi jetken yedi. (T.Q.) 3. Tilekkeqarsiā€™, wol kisi buā€™gin joq, yertenā€™ keledi,ā€”dedi. (T.Q.)

Bul miā€™sallarda birinshi gaā€™ptegi muā€™mkin soā€™zi bol-jawdiā€™, shamalawdiā€™, yekinshi gaā€™ptegi shiā€™niā€™nda da modalsoā€™zi isenimdi bildirse, uā€™shinshi gaā€™ptegi tilekke qarsiā€™modal soā€™zi gaā€™ptegi pikirge qiā€™ynaliā€™w maā€™nisin bildiredi.

Modal soā€™zler maā€™nili boā€™leklerge (tuā€™bir haā€™m qosiā€™m-talargā€™a) ajiā€™ratiā€™lmaydiā€™. Gaā€™p agā€™zalariā€™ menen sintaksislikbaylaniā€™sqa tuā€™speydi. Sonliā€™qtan wolar soā€™z dizbegininā€™ birsiā€™nā€™ariā€™ bola almaydiā€™. Tek uluwma gaā€™pke yamasawoniā€™nā€™ bir agā€™zasiā€™na maā€™nilik jaqtan gā€™ana qatnasliā€™ boliā€™pbaylaniā€™sadiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Shiā€™niā€™nda, bul gā€™awashaniā€™suwgā€™ariā€™wgā€™a yeki adam koā€™plik yetpeydi. Muā€™mkin,wogā€™an Aydananiā€™nā€™ soā€™zleri taā€™sir yetken shiā€™gā€™ar. (W.X.)3. Woqiā€™wdan koā€™p qaliā€™w, aā€™lbette, woā€™zine ziā€™yan. (G.I.)

Bul miā€™sallarda 1-2-gaā€™ptegi diā€™qqat yetilgen modalsoā€™zler uluwma gaā€™p penen maā€™nilik baylaniā€™sqa tuā€™sken.Al, uā€™shinshi gaā€™ptegi aā€™lbette modal soā€™zi woā€™zinensonā€™gā€™iā€™ toliā€™qlawiā€™sh penen maā€™nilik jaqtan baylaniā€™sqan.

100-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Modal soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qandaymaā€™ni bildirip kelgenin aniā€™qlĆ nā€™.

58

1. Aā€™lbette, siz meni taniā€™ysiā€™z. 2. Qullasiā€™, yeki jiā€™ldayenā€™sem guā€™jireyip, awiā€™lgā€™a qaytiā€™p keldim. (K.M.) 3. Wolaytqaniā€™nan qaytar, baā€™lkim. 4. Jaq, keletugā€™iā€™n wolar joq.5. Aā€™y, yagā€™aā€™, wolar wonday axmaq yemes. (Sh.S.) 6. Awa,awa, sennen uā€™yrenemiz. (S.X.)

101-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi jaziā€™p, modal soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™-ziā€™nā€™. Modal soā€™zlerdinā€™ gaā€™pke qanday maā€™ni berip kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Qullasiā€™, Duā€™ysenbaydiā€™nā€™ soā€™zi tawsiā€™lmadiā€™. 2. Aā€™lbette,meninā€™ janā€™aliā€™qsiā€™z kelgen jerim bar ma, siraā€™. (S.X.) 3. Bul,baā€™lkim, jiā€™lliā€™ soā€™z tirilerge tiriliginde yemes, woā€™lgennen sonā€™haā€™m kerek yekenligin magā€™an Daā€™meguā€™l uqtiā€™rdiā€™. 4. Xalqiā€™mā€” tenā€™iz, men ā€” tamshiā€™. Demek, tenā€™izdinā€™ maā€™nisinbayanlawgā€™a tamshiā€™siā€™ haqiā€™liā€™. (I.Y.)

5. Baā€™lki, shiā€™gā€™iā€™p ketkenmendi yesinā€™nen,Woā€™ytkeni tek bir men be woā€™rshigen sennen? (I.Y.)

102-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na toā€™mendegimodal soā€™zlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolargā€™a qatnasliā€™irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™wiā€™na da diā€™qqat yetinā€™.

M o d a l s o ā€™ z l e r : demek, aā€™lbette, muā€™mkin, baā€™lkim, joq,kerek, tiyis.

1. Huā€™jdan aldiā€™nda woā€™zin yenā€™ aā€™dil tutqan sudyaniā€™nā€™woā€™zi de albiā€™rap, haā€™tte, qaytiā€™p ketken tenā€™izdinā€™ woā€™zi detasiā€™p, woā€™z worniā€™na tuā€™siwi ... 2. ...soniā€™nā€™ saldariā€™nan bolsakerek sonā€™gā€™iā€™ jiā€™llar ishinde juā€™rek awiā€™riā€™wiā€™ menen awiā€™rgā€™anadamlardiā€™nā€™ saniā€™ koā€™beyip ketti. 3. Siā€™rlasiā€™w... ...Ć damlardiā€™nā€™kewlin jumsartar. 4. ... haā€™zirshe sizge koā€™p qozgā€™aliā€™wgā€™a bol-maydiā€™,ā€”dedi ayaq ushiā€™nda wotiā€™rgā€™an bir qiā€™z. (K.M.) 5. Son-da da, miyneti bahalaniā€™wiā€™... 6. Wol uā€™yler de meni quriā€™ qoy-maydiā€™, ..., wolar da meninā€™ muā€™taā€™jimdi pitkerip turadiā€™. 7. ...wolardiā€™ bizinā€™ adamlar yekendagā€™iā€™, wataniā€™nan bezdirgen. (Sh.S.)

Ā§ 25. Modal soā€™zlerdinā€™ maā€™nileri

103-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi Ć stiā€™ siā€™ziā€™lgā€™Ć n soā€™zlerdinā€™mĆ ā€™nisi hĆ ā€™m xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

59

1. Tilekke qĆ rsiā€™, wol kisi buā€™gin joq. (T.Q) 2. Demek, sizbe woniā€™ jumiā€™stĆ n quwgā€™Ć n?. (I. Y) 3. Qiā€™sqĆ siā€™n Ć ytqĆ ndĆ ,toy woā€™kpesiz bolmĆ ydiā€™ dep, Ć tĆ -bĆ bĆ lĆ r biykĆ r Ć ytpĆ gā€™Ć n.(T.Q) 4. Shiā€™niā€™n Ć ytsĆ m, men bugā€™Ć n qĆ pĆ  boldiā€™m. (K.S)5. Meninā€™she, usiā€™ Ć wiā€™ldĆ  suā€™yenishleri bĆ r. (T.Q) 6. Aqiā€™riā€™,bĆ rliā€™q bĆ ā€™lĆ mĆ ttiā€™nā€™ Ć ldiā€™ Ć liā€™niā€™wiā€™ zĆ ā€™ruā€™r. (T.Q) 7. ShĆ mĆ siā€™,bir jerlerge tĆ yiā€™p ketip qulĆ gā€™Ć n bolsĆ  kerek. (W.X) 8. HĆ qiā€™y-qĆ tiā€™ndĆ , wol soā€™zden utiā€™lgā€™Ć n yedi. (W.X) 9. Demek, kuā€™nbĆ tiā€™wgā€™Ć  tĆ qĆ liā€™p qĆ lgā€™Ć n. (I.Y)

Modal soā€™zler puā€™tin gaā€™pten anā€™latiā€™lgā€™an pikirge yaā€™kiwoniā€™nā€™ bir agā€™zasiā€™na qatnasiā€™na qaray toā€™mendegi maā€™ni-lerde qollaniā€™ladiā€™:

1. Gaā€™ptegi aytiā€™lgā€™an pikirge isenim bildiriw maā€™nisindeqollaniā€™ladiā€™. Bul maā€™nide aā€™lbette, duriā€™siā€™nda, shiā€™niā€™nda,rasiā€™nda, soā€™zsiz, shubhasiā€™z t.b. modal soā€™zler keledi.

2. Boljaw, shamalaw, guā€™man yetiw maā€™nilerin bildire-di: baā€™lkim, muā€™mkin, shamasiā€™, qaā€™ydem, maā€™gaā€™r, siraā€™t.b.

3. Maqullaw, biykarlaw, tastiā€™yiā€™qlaw maā€™nilerinbildiredi: awa, joq, jaq (yaq), jaqsiā€™ (yaqshiā€™), maqul, t.b.

4. Soā€™ylewshininā€™ sezimlik (emocionalliā€™q) qatnasmaā€™nisin anā€™latadiā€™: tilekke qarsiā€™, baxtiā€™miā€™zgā€™a, meninā€™baxtiā€™ma, ne qiā€™layiā€™q, iā€™qtiā€™yariā€™, t.b.

5. Soā€™ylewshininā€™ pikirininā€™ daā€™slepki pikir menenbaylaniā€™sliā€™liā€™gā€™iā€™n, juwmagā€™iā€™n, naā€™tiyjesin bildiredi: demek,qiā€™sqasiā€™, qullasiā€™, aqiā€™riā€™, wolay bolsa, miā€™saliā€™, maā€™selen,soā€™ytip, naā€™tiyjede, al gĆ ā€™rez, t.b.

Bulardan basqa da modalliā€™q maā€™nini aytpaqshiā€™,aytqanday, meninā€™she, kerisinshe, birinshiden, yekinshiden,jaqsiā€™siā€™, qaā€™ne, qaā€™nekey, minekey, t.b. siā€™yaqliā€™ soā€™zleranā€™latiā€™p keledi.

107-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an modalsoā€™zlerdinā€™ maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. Jigit jandalbasiā€™ zorgā€™a jetken bolsa itimal, qayiā€™qqa mi-niwden yeki iyni bariā€™p kelip, mazasiā€™ qashiā€™p sala berdi. 2. Qa-rasam, Bagā€™diyar qoltiā€™gā€™iā€™mnan suā€™yep atiā€™rgā€™an yeken, shama-siā€™, jiā€™gā€™iā€™la jazlagā€™an qusayman-aw. 3. Aā€™lbette, woā€™z dostiā€™niā€™nā€™

60

jagā€™daylariā€™ menen taniā€™siā€™wiā€™ tiyis. 4. Rasiā€™nda da, qatnasiā€™bolgā€™an qusaydiā€™, aziā€™-kem haā€™lekshilikke tuā€™sti. (Sh.S.) 5. Qul-lasiā€™, puliā€™nā€™a qĆ yttĆ n bazardan siā€™yiā€™r satiā€™p al, sheshe, ā€” depjaliā€™ndiā€™m. (K.M.) 6. Awa, aqiā€™riā€™, inim, brigadir degenlerdinā€™kuā€™ndiz juā€™reri bar, tuā€™nde juā€™reri bar. 7. Jaqsiā€™, Qaljan agā€™abul arzadan xabariā€™nā€™iā€™z bar ma? Joq, ayta almay turgā€™an birsiā€™riā€™m bar. (S.X.)

105-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Modal soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™ maā€™nisine qaray tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™p berinā€™.

1. Joq, wolar wataniā€™nan bezbeydi, tek qara basiā€™n aliā€™pqashiā€™p juā€™rgen adamlar. 2. Jaq, isleytugā€™iā€™n wolar joq. (Sh.S.)3. Qullasiā€™, istinā€™ koā€™zin bilmesenā€™ bolmaydiā€™. 4. Demek, za-qiā€™mlangā€™an juā€™rekke koā€™p jaā€™bir beriwge bolmaytugā€™iā€™n shiā€™gā€™ar.5. Qaljan apa, Turdiā€™baydiā€™nā€™ paxtalariā€™n da bir koā€™reyik. ā€”Maqul, maqul, juā€™rinā€™ler. 6. Awa, awa, toā€™gin, yegin yegip,taā€™jiriybe almasiā€™w, baā€™rin de sensiz sheshkenbiz, yele deasiā€™qpay sheshe beremiz. 7. Aytiā€™p wotiā€™rgā€™an men yemes, ilim,turmiā€™s, woniā€™ uā€™yreniw, tiā€™nā€™law kerek. (S.X.)

106-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerdinā€™sinonimin tawiā€™p, solardiā€™nā€™ worniā€™na almastiā€™riā€™p aytiā€™p berinā€™.

1. Woniā€™nā€™ kelip qaliā€™wiā€™ itimal. 2. Rastanda, janā€™aliā€™qtiā€™koā€™rmey wotiā€™rsanā€™ ba? (S.X.) 3. Maā€™selen, paxtashiā€™liā€™q penenshugā€™iā€™llanatugā€™iā€™n tek bizinā€™ respublikamiā€™z yemes. 4. Qullasiā€™,tanā€™diā€™ uyqiā€™siā€™z atqardiā€™q. 5. Soā€™zsiz, waā€™demizden shiā€™gā€™amiā€™z.

Ā§ 26. Modal soā€™zlerdinā€™ sintaksislik xiā€™zmeti

Modal soā€™zler toā€™mendegi sintaksislik xiā€™zmetlerdiatqaradiā€™:

1. Modal soā€™zler puā€™tin gaā€™ptinā€™ mazmuniā€™na qatnasliā€™kiris agā€™za xiā€™zmetin atqaradiā€™. Kiris agā€™za xiā€™zmetinde kel-gen modal soā€™zler gaā€™ptinā€™ basqa agā€™zalariā€™nĆ n uā€™tir arqaliā€™boā€™linip jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Demek, aytqaniā€™ kelgenyeken-daā€™. 2. Waqtiā€™nda jetip baramiā€™z, aā€™lbette. 3. Itimal,wol waā€™desinen shiā€™gā€™ar. 4. Tapsiā€™rma, soā€™zsiz, woriā€™nlanadiā€™.5. Biz, muā€™mkin, keshigemiz. 6. Joq, aytqaniā€™m-aytqan.

61

2. Maqullaw, biykarlaw, boljaw, t.b. maā€™nilerdegi mo-dal soā€™zler gaā€™plik intonaciyagā€™a iye boliā€™p, soā€™z-gaā€™pxiā€™zmetin de atqaradiā€™. Miā€™saliā€™:

ā€”Toqta kim wol? Naā€™ziyra yemes pe?ā€”Awa.ā€”Basqa adamlar joq pa?ā€”Joq. (B.B.)ā€”Joq. Men bul xorliā€™qqa shiā€™day almayman.Qojban? (S.X.)ā€”Buā€™gin qarsiā€™ bolgā€™anlar bar shiā€™gā€™ar?ā€”Aā€™lbette. (W.X.)ā€” Yendi, nede bolsa, noā€™ker saqlap, yel boliā€™wdiā€™nā€™

gā€™amiā€™n jenā€™ler. Amanqul biy, maqul ma?ā€”Maqul. (T.Q.)

107-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Modal soā€™zlerdi tawiā€™pwolardiā€™nā€™ qanday jagā€™dayda kiris agā€™za, qanday jagā€™dayda qospabayanlawiā€™sh xiā€™zmetinde kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Baā€™lki, siā€™rlasiā€™w ushiā€™n jaziā€™lgā€™an shiā€™gā€™ar. 2. Bul Woā€™te-mistinā€™ kelinshegi bolsa itimal. 3. Joq, men bugā€™an isenbeymen.(K.M.) 4. Itimal, wol kuā€™taā€™ aqiā€™lliā€™ qabagā€™an iyt bolsa kerek.5. Duriā€™s, joybariā€™nā€™niā€™nā€™ janiā€™ bar. 6. Aā€™lbette, bul jagā€™daylarmenen haā€™r qiā€™yliā€™ koā€™zqaraslar Yerjan maqsiā€™mniā€™nā€™ kesesineburiā€™ngā€™iā€™dan da beter taā€™sir yetti. (A.B.)

108-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™, modal soā€™zlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday sintaksislik xiā€™zmette kelgenin aytiā€™nā€™.

1. Duriā€™s, aytqaniā€™ kelgen-daā€™! 2. Tilekke qarsiā€™, bizinā€™ za-manlaslariā€™miā€™zdiā€™nā€™ koā€™pshiligi sizge uqsamaydiā€™. 3. Yelge, soā€™zjoq, jenā€™is penen keledi. (W.A.) 4. Bugā€™an, aā€™lbette, maqtanaalaman. 5. Muā€™mkin, yeliw centnerden de asar. (W.A.)6. Koncertke barasiā€™zlar ma? ā€” Aā€™lbette! (Ā«Y.QĀ») 7. Yaqshiā€™,qalada taniā€™s uā€™yinā€™ bar ma? ā€” Joq. (S.X.) 8. Qaysiā€™ Miā€™rzaguā€™lwol? Sizinā€™ klastagā€™iā€™ ma? ā€” Awa! (Sh.A.)

109-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woā€™zlerinā€™ woqiā€™p atiā€™rgā€™an koā€™rkem shiā€™gā€™armalardanyamasa yadiā€™nā€™iā€™zdan modal soā€™zlerdinā€™ haā€™rbir tuā€™rine bir-birden 6 gaā€™ptawiā€™p jaziā€™nā€™.

62

MODAL SOā€™ZLERDI MORFOLOGIYALIā€™Q TALLAW

Tallawdiā€™nā€™ jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisi;II. Morfologiyaliā€™q belgisi: a) tuā€™rlerge boā€™liniwi;III. Sintaksislik xiā€™zmeti;

T a l l a w u ā€™ l g i s i :

Muā€™mkin, wol tap buā€™gin-aq barar. (W.X.)

Awiā€™zsha tallaw Jazba tallaw

I. Muā€™mkin-modal soā€™z I. Muā€™mkinā€”modal soā€™zII. Morfologiyaliā€™q belgisi: II. Morf. bel. bolj.maā€™niboljaw maā€™nisinde beredi woā€™zgm.soā€™zIII. Sintaksislik xiā€™zmeti III. Gramm.gaā€™p.agā€™z.bola alm.grammatikaliā€™q gaā€™p agā€™zasiā€™bola almaydiā€™

110-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerge awiā€™zsha tallaw jasanā€™.

1. Baā€™lkim, biraz soā€™zlerin umiā€™tqan shiā€™gā€™arman. 2. Tilekkeqarsiā€™, bizinā€™ zamanlaslariā€™miā€™zdiā€™nā€™ koā€™pshiligi sizge uqsamaydiā€™.(T.Q.) 3. Maā€™gar, usiā€™ mashina menen Aydana kiyatiā€™rgā€™anshiā€™gā€™ar. 4. Meninā€™she, bul jerdi tanā€™lap aliā€™wda Aydana nayatiā€™ytapqiā€™rliā€™q yetken. (W.X.)

MODAL SOā€™ZLERDI TAā€™KIRARLAW

I. Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Modal soā€™zler dep nege aytamiā€™z?2. Modal soā€™zler qanday maā€™nilerdi bildiredi? Wolardiā€™nā€™ tuā€™rlerin

aytiā€™nā€™. Miā€™sallar keltirinā€™.3. Modal soā€™zler gaā€™p agā€™zasiā€™ bola ala ma?4. Modal soā€™zler qanday jagā€™dayda kiris agā€™za boladiā€™?5. Modal soā€™zlerdinā€™ xiā€™zmeti qanday?

63

II. Tapsiā€™rmaniā€™ woriā€™nlanā€™.

Aā€™lbette, muā€™mkin, qiā€™sqasiā€™, meninā€™she, soā€™zsiz modal soā€™zlerinkiris agā€™za yetip gaā€™p quranā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ maā€™nilerin aytiā€™nā€™.

111-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Modal soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qandaymaā€™ni bildirip kelgenin haā€™m qanday agā€™za boliā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™. Neushiā€™n modal soā€™zler gaā€™p ishinde uā€™tir arqaliā€™ boā€™linip jaziā€™liā€™wiā€™ntuā€™sindirinā€™.

1. Qalay degen menen iyt atiā€™ bar, aā€™ytewir... 2. Wol bu-gā€™an bir qiā€™siā€™m konfetti iytke taslaw ushiā€™n bergen joq gā€™oy,aqiā€™riā€™. 3. Baā€™lki, sonnan shiā€™gā€™ar, wol woā€™z ruwlaslariā€™niā€™nā€™ asa-batlariā€™niā€™nā€™ baā€™rine de qalmay qatnasadiā€™. 4. Woā€™zin woā€™zi qaā€™-dirlemegendi heshkim de qaā€™dirlemeydi, ā€” dep adamlar biykargā€™aaytpaydiā€™, aqiā€™riā€™. 5. Aā€™lbette, wol woylasiā€™qqa bargā€™an menen deqarq qiā€™lmaydiā€™. 6 ā€” He, yaqshiā€™, woynay ber, wonda. 7.Muā€™mkin, wolar uā€™lken qalalarda bolatugā€™iā€™n shiā€™gā€™ar. (Sh.A.)

112-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™p, modal soā€™zlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™.

1. Qullasiā€™, Duā€™ysenbaydiā€™nā€™ soā€™zi tawsiā€™lmadiā€™. 2. Woā€™zlerinetagā€™iā€™lgā€™an atqa ashiā€™wlaniā€™p turgā€™an wolar joq. (K.M.) 3. Aā€™l-bette, meninā€™ janā€™aliā€™qsiā€™z kelgen jerim bar ma siraā€™? (S.X.)4. Birinshi atqaniā€™nda panā€™qiā€™ldiā€™siā€™ qulagā€™iā€™mdiā€™ jariā€™p ketkenshiā€™gā€™ar dep yedim, joq, qulagā€™iā€™m aman yeken. 5. Bul,baā€™lkim, jiā€™lliā€™ soā€™z tirilerge tiriliginde yemes, woā€™lgennen sonā€™haā€™m kerek yekenligin keshlew bolsa da terenā€™ tuā€™singenimnenshiā€™gā€™ar, buniā€™ magā€™an Daā€™meguā€™l uqtiā€™rdiā€™. 6. Basiā€™nā€™ jas bolsayeken, wonda aldagā€™iā€™ waqiā€™tta aljasiā€™gā€™iā€™nā€™diā€™ taā€™kirarlamawushiā€™n-aq anā€™siā€™z basqan qaā€™demlerinā€™di yeslewinā€™ zaā€™ruā€™r. 7. Joqbolsa joq shiā€™gā€™ar, meninā€™ woā€™zim usiā€™ baspashiā€™lardiā€™ Ā«koā€™kĀ»deymen. (Sh.S.) 8. Aā€™sirese, siā€™yqiā€™rliā€™ dawiā€™siā€™nā€™ seninā€™, jangā€™adaā€™rt saladiā€™ siā€™nā€™q-siā€™nā€™q kuā€™lgeninā€™.

9. Baā€™lki, shiā€™gā€™iā€™p ketkenmendi yesinā€™nen,Woā€™ytkeni men bir men be woā€™rshigen sennen?Balaliā€™q waqiā€™tlar woā€™ter haā€™rkimnen,Baā€™ri yeste qala bermes, Kegeyli. (I. Y.).

64

113-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerde ajiā€™ratiā€™p koā€™rsetilgen modal soā€™zlerdinā€™qanday maā€™ni bildiretugā€™iā€™niā€™n aytiā€™p berinā€™. Wolar modal soā€™zlerdinā€™qaysiā€™ tuā€™rine jatadiā€™?

Birinshiden, azadaliā€™q aā€™debininā€™ tiykargā€™iā€™ talabiā€™ bul ā€“ jekegigiena qagā€™iā€™ydalariā€™na bĆ®ysiā€™niā€™w bĆ®liā€™p tabiā€™ladiā€™. Maā€™selen,haā€™rbir adam woā€™z jeke tis shyĆ®tkasiā€™, suā€™lgi, sabiā€™n haā€™m tagā€™iā€™basqa gigienaliā€™q qurallariā€™na iye bĆ®liā€™wiā€™ kerek. Haā€™rbirimizwoā€™z denemiz haā€™m kiygen kiyimimizdinā€™ tazaliā€™gā€™iā€™na itibarberip bariā€™wiā€™miā€™z laziā€™m. Yeger uā€™stimizden yaki awziā€™miā€™zdanjagā€™iā€™msiā€™z iyis shiā€™gā€™iā€™p tursa, aā€™tirapiā€™nā€™iā€™zdagā€™iā€™ adamlardaunamsiā€™z taā€™sir qaldiā€™riā€™wiā€™miā€™z muā€™mkin.

TANā€™LƀQ

Ā§27. TĆ nā€™lĆ q hĆ qqiā€™ndĆ  tuā€™sinik

114-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. QĆ rĆ  hĆ ā€™rip penen jĆ ziā€™lgā€™Ć n soā€™zlergediā€™qqĆ t yetip, mĆ ā€™nilerin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Agā€™Ć , MĆ qset kiyĆ tiā€™r. ā€”Woā€™y degen kim?ā€”degenQĆ ypĆ n Ć gā€™Ć niā€™nā€™ dĆ wiā€™siā€™ shiā€™qtiā€™. ā€”HĆ w, AytmurĆ t Ć gā€™Ć niā€™nā€™MĆ qseti me? YĆ piā€™rmĆ y, bĆ lĆ , diā€™m jĆ qsiā€™ bĆ lĆ -Ć w,ā€” deptrĆ ktorgā€™Ć  qĆ rĆ y juā€™rdi.

ā€”WĆ y, bĆ ā€™rekellĆ , Ć mĆ n-yesen yelge quwiā€™stiā€™nā€™ bĆ , qos-shiā€™m?ā€”dep Ć rqĆ mnĆ n qĆ qtiā€™. ā€” PĆ y, kelgeninā€™ jĆ qsiā€™ boldiā€™-Ć w.(Sh.S)

2. Woho, sen yele uā€™p-uā€™lken jigit boliā€™p qĆ liā€™psĆ nā€™ gā€™oy.HĆ w, sen bĆ lĆ miā€™sĆ nā€™, min degen sonā€™, mine ber, ā€” dediKĆ ā€™rim. 3. RĆ stĆ n dĆ , pĆ h-pĆ h, Ć ā€™ne nĆ ā€™tiyjeli is. 4. YĆ shĆ qĆ y,SĆ rĆ  Ć pĆ m kiyĆ tiā€™r. (A. B.)

TĆ nā€™lĆ niā€™w, woā€™kiniw, quwĆ niā€™w, buyiā€™riā€™w, Ć ydĆ w-shĆ qiā€™riā€™w t.b. siā€™yĆ qliā€™ tuygā€™iā€™-sezimlerdi bildiretugā€™iā€™n soā€™zshĆ qĆ biā€™nĆ  tĆ nā€™lĆ q dep Ć tĆ lĆ diā€™.

TĆ nā€™lĆ qlĆ r jĆ ziā€™wdĆ , koā€™binese uā€™tir Ć rqĆ liā€™ boā€™linipjĆ ziā€™lĆ diā€™.

115-shiā€™niā€™gā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdi tawiā€™pastiā€™n siā€™ziā€™nā€™, maā€™nilerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™.

65

1. Pay-pay, jalgā€™iā€™z wogā€™iā€™nā€™ jaqsiā€™ boldiā€™-aw, miā€™naw qawiā€™npaā€™leklerdi tumsiā€™gā€™iā€™na qiā€™stiā€™riā€™p woynap, donā€™iā€™z buā€™ldirip turiā€™pyedi. 2. Yapiā€™rmay, kelinninā€™ jagā€™dayiā€™ qalay yeken, Allayariā€™tuā€™spegir, hal uā€™stindegi anasiā€™n adamsiā€™z qaldiā€™riā€™p, aw-pawgā€™aalagā€™ada boliā€™p ketpedi me yeken... 3. Wa naysap,ā€”dedi birdenjumbaqtiā€™nā€™ juwabiā€™n tapqaniā€™na ishinen quwaniā€™p. (Sh.S.)4. Shuā€™w jaā€™niwar, qara jorgā€™a, woā€™nerinā€™di koā€™rset, qaā€™ne.Ushqan quslar ilese almas saā€™zendeninā€™ duā€™lduā€™line. (I.Y.)5. Way-way, aā€™kem bolgā€™anda usiā€™nday boliā€™p juā€™rermedim.6. Bay-bay, quriā€™p qaldiā€™q, agā€™asiā€™, xalayiā€™qlar, miā€™nda kelinā€™ler.7 Haw, bul ne turiā€™s? Woā€™y, jiyen bala, sen ne qiā€™liā€™ptursanā€™? (Sh.S.)

116-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdi tawiā€™p, maā€™nilerin tuā€™sin-dirinā€™.

1. Yapiā€™rmay-aā€™! Qorqiā€™niā€™shliā€™ yemes pe? 2. Shuā€™w-shuā€™w,sariā€™ aygā€™iā€™r, ā€” dep atiā€™r wol. 3. Wah, sen-aā€™y! ā€” dedi Aā€™jimuratsonā€™iā€™nan. 4. ā€” Yashasiā€™n! ā€”dep dawiā€™slap, baqiā€™riā€™p jiberdi.5. Yapiā€™rmay, adam degen de bunshelli biyqaā€™siyet boladiā€™yeken-aw! 6. Kewlin tolqiā€™nlatiā€™p juā€™rgen barliā€™q woylariā€™naytqiā€™siā€™ keledi, aā€™ttenā€™, yendi qagā€™azgā€™a jazayiā€™n dep atiā€™rgā€™anda,reti kelip, juplasiā€™p kete bermeydi-daā€™. (Sh. A.) 7. Woā€™ybeysoriā€™ma, bizinā€™ at ta koā€™rinbeydi gā€™oy ā€” dedi wol. (T. Q.)8 Pah, jer bolgā€™aniā€™nā€™a! 9. Toba-aā€™y! ā€” dedi belin uwqalap tu-riā€™p. (I.Q.) 10. Haw, men jalgā€™iā€™z woā€™zim kete almayman gā€™oy.(Z.V.)

117-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqat worniā€™na toā€™mendegi tanā€™laq soā€™lerdinā€™tiyislisin qoyiā€™p, koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ maā€™nilik tuā€™rlerin aytiā€™pberinā€™.

T a n ā€™ l a q l a r : pay, aā€™y, haw, astapiā€™ralla, woā€™ybey, way,alaqay, haā€™sseniy, yapiā€™rmay, woy, yashaqay.

1. ... woā€™zim bolgā€™aniā€™mda ma, barliā€™gā€™iā€™n birdey tas qiā€™liā€™ptaslaytugā€™iā€™n yedim. 2. ... sol kinoniā€™ suā€™wretke aliā€™p atiā€™rgā€™andatoā€™rt at mertilipti dep yesittim. 3. ... qay jerde wotiā€™ramiā€™z,siā€™rtta ma, ishte me?. 4. ... wol jagā€™iā€™n ne qiā€™lasanā€™, bizler dejobaniā€™ woriā€™nlap, bir abiā€™rayliā€™ boliā€™p juā€™reyik. 5. ... yelespe-sizligininā€™ sadagā€™asiā€™ keteyin. 6. ... aytiā€™p atiā€™rgā€™aniā€™nā€™ iā€™ras pa?5 ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

66

7. ... wol jagā€™iā€™ shataq yeken. (K.M.) 8. ... duā€™nyasiā€™ qurgā€™iā€™r,ne sebepten bunday. 9. ...agā€™a, bul az ba? 10. ...Palman agā€™amkiyatiā€™r. (N.D.)

Ā§ 28. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ quriā€™liā€™siā€™ boyiā€™nsha tuā€™rleri

118-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi Ć stiā€™ siā€™ziā€™lgā€™Ć n tĆ nā€™lĆ qsoā€™zlerdinā€™ quriā€™liā€™siā€™na diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. Wo, seninā€™ woā€™mirinā€™ bir dĆ ā€™stĆ n yeken!. (I.Y.) 2. Woho,gā€™Ć rriā€™ kelgen shiā€™gā€™Ć r birĆ zgā€™Ć . (I.Y) 3. QudĆ ygā€™Ć  shuā€™kir,wogā€™Ć n dĆ  qoliā€™m jetti. (T. Q) 4. Bende yemes yeken soā€™zgede, pĆ y-pĆ y!. (I. Y.) 5. Pish-Ć ā€™y, ā€”dep iā€™rgā€™iā€™p tuā€™rgeldi bĆ y.(Sh.S) 6. Aā€™dirĆ  qĆ lgā€™iā€™r, shĆ nā€™Ć rĆ q wortĆ siā€™nĆ  tuā€™sti me yekendep yedim, birĆ q shiā€™ptĆ  Ć mĆ n yeken. (T.Q) 7. PĆ y-pĆ y-pĆ y,usiā€™ qĆ rĆ qĆ lpĆ qtiā€™nā€™ qiā€™zlĆ riā€™niā€™nā€™ kestege sheberin-Ć y. (S.B)8. BĆ ā€™rekellĆ ! Mine, woā€™lige huā€™rmet. (I. Y.) 9. Wo, Ć ā€™diwlimugā€™Ć llimim, ustĆ ziā€™m. (I.Y.) 10. HĆ y-hĆ y, tuwiā€™lgā€™Ć n jerdinā€™sĆ mĆ liā€™-Ć y!. (Sh.S)

Tanā€™laqlar quriā€™liā€™siā€™ boyiā€™nsha tiykargā€™iā€™ (tuā€™bir) tanā€™-laqlar haā€™m doā€™rendi tanā€™laqlar boliā€™p yeki topargā€™aboā€™linedi.

1. Tiykargā€™iā€™ tanā€™laqlardiā€™nā€™ quriā€™liā€™siā€™n haqiā€™yqiā€™ytanā€™laq maā€™nisindegi bir, yeki yamasa wonnan da koā€™birekseslerden quralgā€™an tanā€™laqlar duā€™zedi. Miā€™saliā€™: a, wo, ah,ax, woy, woho, pa, pay, pah, haw, wax, uwh, yasha,tfiw, jit, piā€™sh, shuā€™w, iā€™x, tur, toā€™t, wo-o, woy-oy, haw-haw, pah-pah, shuā€™w-shuā€™w, haā€™yt-haā€™yt, toā€™te-toā€™te, t.b.

2. Doā€™rendi tanā€™laqlardiā€™nā€™ topariā€™n basqa soā€™z shaqap-lariā€™nan tanā€™laq maā€™nisine woā€™tken soā€™zler quraydiā€™. Wolartoā€™mendegi soā€™zlerdinā€™ quramiā€™nan turadiā€™:

1) tanā€™laq haā€™m atawiā€™sh soā€™zlerdinā€™ qosiā€™liā€™siā€™wiā€™nanboladiā€™: yapiā€™rmay bala, yapiā€™rmay janiā€™m, alla baā€™rekella,quā€™diretli qudayiā€™m-ay, yapiā€™rmay qudayiā€™m-ay, pay tama-sha-aā€™y, way, qudayiā€™m-aā€™y, t.b;

2) atawiā€™sh haā€™m feyil soā€™zdinā€™ dizbegindegi turaqliā€™dizbek qaā€™lpinde keledi: joliā€™nā€™ bolsiā€™n, alla bilsin, aā€™diraqalsiā€™n, taā€™nā€™ir jariā€™lqasiā€™n, alla rehimi jawsiā€™n, qudaysaqlasiā€™n, t.b.

67

119-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ qaysiā€™siā€™ tuā€™pkilikli dara tanā€™laq, qaysiā€™siā€™ jup, qaysiā€™siā€™doā€™rendi qospa tanā€™laq yekenin aytiā€™nā€™.

1. Wo, quā€™direti kuā€™shli anam, aā€™piw yetegoā€™r mendeybiyguā€™na perzentinā€™di. 2 Apiā€™ray bala, jalpaq betli, murniā€™niā€™nā€™uā€™sti jumalaq birew baldagā€™iā€™n aliā€™p jolgā€™a shiā€™qtiā€™ gā€™oy. 3. Pay,qoshshiā€™m, kele qoysanā€™ bolmay ma, aqiā€™riā€™. (Sh.S.) 4. Haw-haw, japsarday baā€™le gā€™oy. (K. S.) 5. Woy-baā€™rekella, yeldewoniā€™nā€™ adamiā€™ soā€™zsiz bar,ā€”dedi Jaā€™lmen Jiyemurattiā€™ quwatlap.(T.Q.) 6. Pah, shiā€™jgā€™iā€™riā€™p pistidagā€™iā€™. 7. Kirttay sirke bolgā€™andama, pay, aytiā€™p ketetugā€™iā€™n yedi-aw. 8. Uwh, shiā€™gā€™arliā€™qqakoā€™terile bergende biz yeshektinā€™ juā€™ginen usladiā€™q. 9. Haā€™-haā€™,ā€”dep uā€™rkitip, biz wogā€™an kesek iā€™laqtiā€™rdiā€™q. (Q.D.)

120-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ quramiā€™boyiā€™nsha qanday tanā€™laq yekenin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Ā«Aha, gā€™arriā€™ sagā€™al, tuā€™stinā€™ be qolgā€™a?!Ā» ā€” dep, woniā€™aā€™keldi xaliā€™qtiā€™nā€™ aldiā€™na. 2. Wo, seninā€™ womirinā€™ bir daā€™stanyeken. 3. Iy, aā€™dira qalsiā€™n, buziā€™ldiā€™ desesh... (I.Y.) 4. Pay-pay,baliā€™qlariā€™ sonshama mazaliā€™ yedi-aw!... 5. Yapiā€™rmay, usiā€™kuā€™nleri de sonshama qiā€™lmiā€™s qiā€™liā€™p, adamlardiā€™nā€™ da juā€™regininā€™tuā€™gi bar yeken-aw... 6. Woho! Taniā€™stiā€™riā€™wdiā€™ da qatiā€™radiā€™yekensiz. 7. Bay-bay-bay! Woā€™zim bolgā€™anda ma? 8. Haw,Woā€™temis agā€™a, assalawma aā€™leykum,ā€”dep qoliā€™mdiā€™ birmaydangā€™a shekem jazdiā€™rmay turatugā€™iā€™n yedi.

121-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegā€™i koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na tiyislitanā€™laqlariā€™n qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™. Jaziā€™wda tiyisli irkilis belgilerinwoā€™zlerinā€™ qoyiā€™nā€™.

T a n ā€™l a q l a r : pa, pay, aā€™ttegen-ay, bay-boy, way, woā€™ybey,yapiā€™rmay bala.

1. ... yekewi de qara jerdinā€™ qiā€™rtiā€™siā€™n aylandiā€™ratugā€™iā€™ndiyqan yedi-aw. (Sh.A.) 2 ... ana bir shabandozdiā€™nā€™ birtabannan qaytiā€™wiā€™na qara. (N.D.) 3. ... awziā€™nan bir jaqsiā€™soā€™z shiā€™qpaytugā€™iā€™n adam yekensenā€™,ā€”dedi Woā€™temis wogā€™anashiā€™wlaniā€™p. 4. ... samolyotqa bilet aliā€™w degen de uā€™lken saā€™b-

68

be boliā€™p ketken-daā€™,ā€”dedi Woā€™temis awqat jep wotiā€™riā€™p.(K.M.) 5. ... jaā€™niwarlar, ash boliā€™p qaliā€™ptiā€™-aw. (N.D.) 6. ...sizler de demde kelip qaldiā€™nā€™iā€™zlar ma?. (Sh.S.) 7. ... miā€™na biratliā€™lar tuppa-tuwriā€™ usiā€™nda kiyatiā€™r gā€™oy. (N.D.)

TANā€™LAQLARDIā€™Nā€™ MAā€™NISINE QARAY TUā€™RLERI

Tanā€™laqlar maā€™nisine qaray uā€™sh tuā€™rge boā€™linedi: 1) tuygā€™iā€™-sezim (emocional) tanā€™laqlar; 2) buyriā€™q (imperativ) tanā€™laqlar;3) turmiā€™s-salt (etiketlik) tanā€™laqlar

Ā§29. Tuygā€™iā€™-sezim tanā€™laqlariā€™

122-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi tanā€™laqlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ maā€™nisinediā€™qqat awdariā€™nā€™ haā€™m qanday maā€™ni bildirip kelgenin aytiā€™nā€™.

1. Ah, qanday jaqsiā€™ yelim. (I.Y.) 2. Qudayiā€™m-ay, miā€™nawbir aā€™jeptaā€™wir dawiā€™s gā€™oy. (K.S.) 3. Yasha, kim yekenin menyendi bildim. (I.Y.) 4. Ya toba, ne degen danaliā€™q bar bunda.(I.Y.) 5. ā€”Aā€™stapiralla!... Woā€™zinā€™ aā€™piw yete koā€™r allatala!... (W.X.)

Tuygā€™iā€™-sezim tanā€™laqlariā€™ adamlardiā€™nā€™ quwaniā€™w, shad-laniā€™w, raā€™haā€™tleniw, tanā€™laniā€™w, woā€™kiniw, qiā€™ynaliā€™w,hayran qaliā€™w t.b. siā€™yaqliā€™ sezimlerin bildiredi. Wolarmiā€™nalar: pa, pay, pah, wo, pah duā€™nya-aā€™y, baā€™rekella,yasha, yashaqay, aquday, hay-hay, aā€™ttenā€™, astapiā€™ralla,yapiā€™rmay, ah, uā€™wh, haā€™sseniy, tuā€™w, way, qudayiā€™m-ay,t.b.

123-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Tuygā€™iā€™-sezim tanā€™laqlariā€™ntawiā€™p, wolardiā€™nā€™ maā€™nilerin tuā€™sindirinā€™.

1. ā€” Hay-ay baā€™rekella, gaā€™p bolgā€™aniā€™nā€™- a!ā€” Zamaniā€™ birdinā€™ hamaliā€™ bir, ā€” dep gaā€™pin ulastiā€™rdiā€™

bay. (Sh.S.) 2. Pay, qanday mazaliā€™? ā€“ dep maqtadiā€™q.3. Haw, bereket tapqiā€™r! ā€“ dep quwatladiā€™ woniā€™ Yusup qallash.4. Aā€™ttegen-ay, wolay bolmay shiā€™qtiā€™. 5. Woy-boy sorlapqaliā€™psanā€™ gā€™oy. 6. Zaliā€™m Turdiā€™qiā€™liā€™sh bugā€™iā€™p qaldiā€™, woxnetesenā€™.

69

127-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™p shiā€™gā€™iā€™p, tanā€™laq soā€™zlerdi tabiā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ qanday maā€™nide qollaniā€™lgā€™aniā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Haā€™, yelespesizligininā€™ sadagā€™asiā€™ keteyin. 2. Astapiā€™ralla,bul janā€™aliā€™qtan meninā€™ haslan xabariā€™m joq yeken. 3. Pay, sende kelistirdinā€™-aw dedi, taqatsiā€™zlaniā€™p worniā€™nan turiā€™p ketkenAsan. 4. Way, qayda? Bizde wogā€™an jetkendey bilim bar ma?5. Aā€™y, wonday uā€™lken woā€™tinishim joq. 6. Aā€™ttenā€™, bulquwaniā€™sh uzaqqa soziā€™lmadiā€™. (T.Q.) 7. Haw, wol mal yemes,woā€™zinā€™dey adam gā€™oy. (W.X.) 8. Pah, qanday taza, qandayjagā€™iā€™mliā€™ hawa. (A.B.)

Ā§30. Buyriā€™q tanā€™laqlar

Adamlardiā€™nā€™ diā€™qqatiā€™n awdariā€™w, qaratiā€™w, janliā€™jaā€™niwarlardiā€™ aydaw, shaqiā€™riā€™w, toqtatiā€™wgā€™a baylaniā€™sliā€™qollaniā€™latugā€™iā€™n tanā€™laqlargā€™a buyriā€™q tanā€™laq delinedi.

Adamlargā€™a qatnasliā€™ buyriā€™q tanā€™laqlar: ha, ha-a, hey,qaragā€™iā€™m, shiā€™ragā€™iā€™m, posh, tss, aā€™llo, aā€™llo-aā€™llo t.b. Bulqollaniā€™liā€™w maā€™nisi jagā€™iā€™nan qaratpa, buyriā€™q maā€™nilerinbildiredi. Miā€™saliā€™: Ha, aman-yesen juā€™rsenā€™ be, inim, uā€™y-ishinā€™ aman ba? (A.B.) Qaragā€™iā€™m, sen wotiā€™riā€™p tur, menhaā€™zir kelemen. (N.D.) Posh, posh. Jol ber, shiā€™gā€™iā€™nā€™ birshetke. (Miā€™rza Tursiā€™n-Zada)

Uā€™y haywanlariā€™na qatnasliā€™ buyriā€™q tanā€™laqlar:haā€™wkim-haā€™wkim, maā€™h-maā€™h, qurray-qurray, shuā€™w-shuā€™w, shaā€™wip-shaā€™wip, piā€™sh, piā€™sh-pish, jit, kuā€™ske-kuā€™shke, toā€™t, toā€™te-toā€™te, sherim-sherim, jariā€™qliā€™q,janā€™iwar-ay t.b. Bul tanā€™laqlar aydaw, shaqiā€™riā€™w, toqtatiā€™w,marapat beriw, ayaw, gā€™argā€™aw maā€™nilerin bildiredi.Miā€™saliā€™: 1. Bir kuā€™ni xojayiā€™n quriā€™ shelekti danā€™gā€™iā€™rlatiā€™patlargā€™a maā€™h-maā€™h, dep jaqiā€™nlay berdi. 2. Shuā€™w,Guā€™lsariā€™, algā€™a. 3. Tur-r, Guā€™lsariā€™ qayaqqa asiā€™gā€™iā€™pbaratiā€™rsanā€™! ā€“ dep dizgindi tartatugā€™iā€™n yedi. Jariā€™qliā€™q,koā€™lik degenge ne jetsin, muā€™taā€™j waqtiā€™nda isine jaraydiā€™.(Sh.A.)

125-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Buyriā€™q tanā€™laqlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™maā€™nisin tuā€™sindirinā€™.

70

1. Shuā€™w! ā€” dep qoliā€™ndagā€™iā€™ tayagā€™iā€™ menen arbagā€™ajegilgen shiā€™biā€™gā€™iā€™ menen tanasiā€™n bir uā€™rdi. 2. Pish-ay, ā€” depiā€™rgā€™iā€™p tuā€™rgeldi bay. (T.Q.) 3. Ā«JitĀ», ā€” degen dawiā€™siā€™niā€™nā€™ dayerksiz shiā€™qqaniā€™n bilmey qaldiā€™. (X.A.) 4. Haā€™l-haā€™l!ā€”depqaā€™haā€™rlenip baqiā€™rdiā€™ wol iytke. (Sh.S.) 5. Gunan biye juā€™yrikkeledi yeken janiā€™war. (I.Y.)

126-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi buyriā€™q tanā€™laqlardiā€™ qatnastiā€™riā€™p gaā€™pduā€™zinā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday maā€™ni anā€™latiā€™p kelgenin tuā€™sindirinā€™.

T a n ā€™ l a q l a r : shiā€™ragā€™iā€™m, allo, haā€™y, toā€™te-toā€™te, haā€™l-haā€™l,shuā€™w, tur-r.

Ā§31. Turmiā€™s-salt tanā€™laqlariā€™

Turmiā€™s-saltqa baylaniā€™sliā€™ saā€™lemlesiw, xoshlasiā€™w, qut-liā€™qlaw, xoshemetlew, algā€™iā€™s aytiā€™w, t.b. maā€™nilerdeqollaniā€™latugā€™iā€™n tanā€™laqlargā€™a turmiā€™s-salt tanā€™laqlariā€™delinedi.

Bul tanā€™laqlardiā€™nā€™ topariā€™na assalawma aā€™leykum,waleykum aā€™ssalam, xosh, xosh bol, saw bol, qutliā€™q-layman, qutliā€™ bolsiā€™n, qiā€™rmangā€™a bereket, aā€™piw yetinā€™,marhamat, raxmet, harma, bar bol, qayiā€™rliā€™ kesh,kesewinā€™ agā€™arsiā€™n t.b. soā€™zler kiredi.

Turmiā€™s-salt tanā€™laqlariā€™ koā€™binese dialog gaā€™plerde kenā€™qollaniā€™ladiā€™.

127-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Turmiā€™s-salt tanā€™laqlardiā€™ tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ turmiā€™sqa baylaniā€™sliā€™ qanday maā€™nilerde qollaniā€™p kelgenintuā€™sindirinā€™.

Ibrayiā€™m attan tuā€™sip, kenā€™ peyillenip qushagā€™iā€™n jaydiā€™:ā€” Assalawma aā€™leykum, baybetshe?ā€” Waā€™leykum assalam! ā€” Tanabay kelgenlerdinā€™ qoliā€™nan

aldiā€™.ā€” Saw-salamatsiā€™z ba?ā€” Qudaygā€™a shuā€™kir.ā€” Iā€™rza bol, jora? Meni keshir, yesitip tursanā€™ ba, jora,

meni keshir!ā€” Amanbiā€™sanā€™, qutliā€™ dalam? ā€” dedi aā€™ste gā€™ana.

71

ā€” Shuā€™kir, Tolgā€™anay, sen keldinā€™ be?. (Sh.A.)Sol baratiā€™rgā€™anda wol: Xosh bol, yene! Meni keshir,

meninā€™ ketkenim yendi, ā€” dedi. Men de woniā€™nā€™ keyninenjuwiā€™riā€™p baratiā€™riā€™p: Xosh bol, shiā€™ragā€™iā€™m! Xosh bol, Aā€™liyman.Baxiā€™tliā€™ bolgā€™aysanā€™, xosh bol! (Sh.A.)

128-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ tanā€™laqtiā€™nā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenin haā€™m maā€™nilerin aytiā€™nā€™.

1. ā€”Assalawma aā€™leykum, agā€™a! Aman-yesen barmiā€™sanā€™gā€™arriā€™!. (I.Y.) 2. Raxmet, Abdiraman, xaliā€™qtiā€™nā€™ balasiā€™. (I.Y.)3. Qaragā€™iā€™m, sen at qoya gā€™oy, ā€” dedi Ulbosiā€™n. (N.D.) 4. ā€”Ata, harma! ā€” dep Sadullaniā€™nā€™ betine qaradiā€™m. 5. ā€” Barboliā€™nā€™, ā€” dep qiā€™sqa gā€™ana juwap berdi. (N.D.) 6. Tawiā€™qlarmenen shoā€™jelerdi koā€™rgen Turdiā€™guā€™l: ā€œToā€™t, ha toā€™tā€, ā€” depquwdiā€™. (J.A.) 7. Ura-ura! Jasasiā€™n bizinā€™ Watan!. (N.D.)

129-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ qaysiā€™siā€™ tuygā€™iā€™ sezim,qaysiā€™siā€™ buyriā€™q, qaysiā€™siā€™ turmiā€™s-salt tanā€™lagā€™iā€™ yekenin ajiā€™ratiā€™p tuā€™sinikberinā€™.

1. Pay, qoysanā€™-a, usiā€™nday waqiā€™tta adamniā€™nā€™ miyineanekdot siā€™ya ma? 2. Raxmet, Murat Muxammedovich, meninā€™jataqxanagā€™a qaytiā€™wiā€™m kerek yedi. 3. Assalawma aā€™leykum,qiā€™mbatliā€™ dostiā€™m. 4. Yapiā€™rmay, saddaq bul adamlargā€™a.5. Haw, kel, Qasiā€™m inim. (K.M.) 6. Pah-pah, woniā€™nā€™sawabiā€™na ne jetsin. 7. Aā€™y harmanā€™, jigitler! 8. Taā€™wbe! Kimwoylagā€™an aldiā€™nan joriā€™p, seni bunsha keledi gā€™oy dep. (I.Y.)9. Shoā€™k degende shoā€™germisenā€™, koā€™p jasagā€™an tuā€™ye yekensenā€™.(Kuā€™nxoja)

130-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woyiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardantuygā€™iā€™-sezim tanā€™laqlariā€™na 3 gaā€™p, buyriā€™q tanā€™laqlargā€™a 2, turmiā€™s-salttanā€™laqlariā€™na 2 gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ haā€™rbir tuā€™rine miā€™sallartiykariā€™nda tuā€™sinik berinā€™.

Ā§ 32. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ intonaciyasiā€™, gaā€™ptegixiā€™zmeti haā€™m irkilis belgileri

131-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi tĆ nā€™lĆ qlĆ rdiā€™nā€™ intonĆ ciyĆ siā€™nĆ ,gĆ ā€™ptegi xiā€™zmetine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

72

1. TobĆ , qoy bul Ć dĆ mlĆ rdiā€™!. (I.Y.) 2. HĆ y, jit, jolliā€™.(K. S) 3. Wo, xĆ n qiā€™ziā€™! SĆ biā€™r Ć ā€™yle Ć zgā€™Ć nĆ . (J.Y.) 4. PĆ y-pĆ y! BĆ liā€™qlĆ riā€™ sonshelli mĆ zĆ liā€™ yedi-Ć w. (K.M) 5. ā€”AtĆ ,hĆ rmĆ ! ā€”dep SĆ dullĆ niā€™nā€™ betine qĆ rĆ diā€™m. (N.D) 6. NedebolsĆ , bizler Ā«hĆ ā€™wkem-hĆ ā€™wkemĀ», ā€” dep bugā€™Ć gā€™Ć  jĆ qiā€™nlĆ p bĆ -rĆ  berdik. 7. HĆ w, nege dĆ lĆ dĆ  turmiā€™z, ishkerileyik,ā€”dediAllayĆ r. (T.Q) 8. BĆ ā€™-rekellĆ , bĆ lĆ lĆ riā€™m, qĆ riā€™wdiā€™ sĆ lĆ  berinā€™.(I.Y.)

Tanā€™laqlardiā€™nā€™ intonaciyaliā€™q woā€™zgesheligine qaray,woniā€™nā€™ sintaksislik xiā€™zmeti haā€™m irkilis belgileri aniā€™qla-nadiā€™:

1. Yeger tanā€™laqlar woā€™z aldiā€™na gaā€™plik intonaciyamenen aytiā€™lsa, tanā€™laq soā€™z-gaā€™p xiā€™zmetin atqaradiā€™.Bunday jagā€™dayda aytiā€™liā€™w intonaciyasiā€™na qaray noqat,uā€™ndew belgileri qoyiā€™ladiā€™:

a) soā€™z-gaā€™p xiā€™zmetinde kelgen tanā€™laqlar koā€™terinā€™kiaytiā€™lsa, keynine uā€™ndew belgisi qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™:1. Baā€™rekella! Juā€™daā€™ jaqsiā€™. Haā€™rkim woā€™z maā€™kaniā€™nankamal tapsa. (S.X.) 2. Suā€™yinshi, Tolgā€™anay apa, Jorabekatamniā€™nā€™ kelini bosandiā€™! ā€”Qoy-aā€™! Qashan bosandiā€™? ā€”Buā€™gin tanā€™niā€™nā€™ aldiā€™nda. (Sh.A.);

b) soā€™z-gaā€™p xiā€™zmetinde kelgen tanā€™laqlar paā€™senā€™ into-naciya menen aytiā€™lsa, tanā€™laqtan keyin noqat qoyiā€™ladiā€™.Miā€™saliā€™: 1. Qaā€™lesenā€™ kuzovqa wotiā€™r, Ć wiā€™lgā€™a deyin apariā€™ptaslayiā€™n ā€” Raxmet. Atiā€™m bar. (Sh.A.) 2. Yapiā€™rmay.Miā€™naw woqiā€™wgā€™a kelip buriā€™ngā€™iā€™dan da suliā€™wlaniā€™pketipti. (S.X.)

2. Tanā€™laqlar gaā€™p ishinde kiris agā€™za xiā€™zmetinde jayintonaciya menen aytiā€™ladiā€™. Kiris agā€™za xiā€™zmetinde kelgentanā€™laqlar gaā€™ptinā€™ basiā€™nda kelse keyninen, wortasiā€™ndakelse yeki jagā€™iā€™nan, aqiā€™riā€™nda kelse aldiā€™nan uā€™tirqoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Baā€™rekella, azamat jigitler, magā€™anyetken bul huā€™rmetinā€™iz altiā€™nnan da artiā€™q. (A.B.)2. Miā€™nawiā€™nā€™ haā€™rre gā€™oy, haā€™y, zanā€™gā€™ar. 3. Bul nekoā€™rgensizlik, toba. (I.Y.)

3. Geyde tanā€™laqlar jekke-siyrek atliā€™qlasiā€™p kelip gram-matikaliā€™q gā€™ap agā€™zalariā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetin de atqaradiā€™.Miā€™saliā€™: 1. Aliā€™stan ura yesitildi. (X.S.) 2. Adamlar iā€™lay

73

atiā€™p atiā€™rgā€™anlargā€™a barekellaā€™siā€™n jetkerip tur. (T.Q.)3. Yerpolat astiā€™ndagā€™iā€™ qara nargā€™a shoā€™k-shoā€™k depbuydasiā€™n yeki ret qaqtiā€™. (M.D.)

4. Juplasiā€™p kelgen tanā€™laqlar defis arqaliā€™ jaziā€™ladiā€™:1. Yax-yax, qoliā€™ma tiymenā€™. (A.B.) 2. Aā€™tirapqa qara,sen, bay-ba-ay. (Sh.S.)

132-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qandayintonaciya arqaliā€™ aytiā€™lgā€™aniā€™n, sol intonaciyagā€™a baylaniā€™sliā€™ qanday gaā€™pagā€™zasiā€™ boliā€™p turgā€™aniā€™n haā€™m irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™wiā€™ntuā€™sindirinā€™.

1. ā€”Wax-aā€™y! ā€”dedi Aytbay. 2. ā€”Haw, suwdiā€™ zorgā€™ajiā€™ynap algā€™anda ma? 3. Haw... qalay bolmasiā€™n naā€™ldiwoā€™ltirmewdinā€™ ilajiā€™n woylaw kerek. ā€”Haw, ne isleymensonda? 4. ā€”Asta-piā€™ralla, siā€™riā€™ koā€™p gā€™oy.

5. ā€”Paqaliā€™ woā€™skin gā€™oy.ā€” Ā«Kuban-3Ā» degen sort.ā€”Yapiā€™rmay-aā€™.ā€”Tanā€™lanatugā€™iā€™niā€™ joq, yashulliā€™.ā€”Aā€™ttenā€™, paqaliā€™ uziā€™n yeken.6. Aā€™y, toba-ay... Ne isleymiz? 7. Haw, miā€™na basliā€™q ne

qiā€™ladiā€™. 8. Baā€™rekella, Asqar, jerdinā€™ ilajiā€™ bolar. Uwh!ā€”dediAsqar. (I.Q.)

133-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,aytiā€™liā€™w intonaciyasiā€™na qaray tiyisli irkilis belgilerin qoyiā€™nā€™ haā€™mwolardiā€™nā€™ sintaksislik xiā€™zmetin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Haw Sapar agā€™a, usiā€™nday duā€™beleyde qayda juā€™rsiz?.2. Raxmet balalariā€™m raxmet. 3. ā€” Yeh balam-ay, aytiā€™wgā€™aanā€™sat-aw. 4. Astapiā€™ralla Sapar agā€™a jatiā€™p qaldiā€™ ma?ā€”depdawiā€™slap soradiā€™. ā€”Taā€™wbe keshe gā€™ana sap-saw juā€™r yedi gā€™oy.Alla yar bolsiā€™n Sapar agā€™a... Aā€™wmiyin aytqaniā€™nā€™iā€™z kelgey.(Sh.S.) 8. Alla jariā€™lqasiā€™n inim, bulardiā€™nā€™ baā€™rininā€™ ne keregibar. 9. Raxmet hesh naā€™rse buyiā€™rtpa yetpey-aq qoy. 10. ā€”Way-way jagā€™iā€™mliā€™siā€™n-ay. (Sh.S.) 11. Pah-pah qanday goā€™zzalliā€™q.(A.Bek.)

74

TANā€™LAQLARDIā€™ MORFOLOGIYALIā€™Q TALLAW

Tallaw jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisi.II. Morfologiyaliā€™q belgisi: woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z shaqabiā€™.III. Sintaksislik xiā€™zmeti.

T a l l a w u ā€™ l g i s i :

Yapiā€™rmay-aā€™, qiā€™ziā€™q woyiā€™n yeken bul. (I.Y)

Awiā€™zeki tallaw Jazba tallaw

I. Yapiā€™rmay-aā€™ ā€”tanā€™laq I. Yapiā€™rmay-aā€™ā€”tanā€™lII. Morfologiyaliā€™q belgisi: yapiā€™rmay-aā€™woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z II. Morf.bel: woā€™zgm. soā€™zIII. Sintaksislik xiā€™zmeti: kiris agā€™za III. Sint.xiā€™z: kiris agā€™za

134-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdi tawiā€™p, wolargā€™auā€™lgi boyiā€™nsha awiā€™zeki tallaw jasanā€™, sintaksislik xiā€™zmetin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Way, dostiā€™m, haā€™r naā€™rseni woā€™z atiā€™ menen ataw kerekgā€™oy. 2. Puā€™tkil Qaraqalpaqstan menen Xorezm duz astiā€™ndaqaliā€™w qaā€™wpi bar. ā€”Yapiā€™rmay-aā€™! 3. Bay-bay-bay, yendiqaā€™ytemen, miā€™naw qay tuslar yedi. (Sh.S.) 4. Pay-pay!Baliā€™qlariā€™ sonshelli mazaliā€™ yedi-aw. 5. Raxmet, jaqsiā€™,ā€”depjuwap qaytardiā€™ qiā€™z. (K.M.)

TANā€™LAQLARDIā€™ TAā€™KIRARLAW

I. Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Qanday soā€™zler topariā€™n tanā€™laq deymiz?2. Tanā€™laqla quriā€™liā€™siā€™na, maā€™nisine qaray neshege boā€™linedi?4. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ intonaciyasiā€™n, irkilis belgilerin aytiā€™nā€™.5. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ sintaksislik xiā€™zmetin aytiā€™nā€™.

II. Tapsiā€™rmalardiā€™ woriā€™nlanā€™.

1. Tiykargā€™iā€™ tanā€™laqlargā€™a yadiā€™nā€™iā€™zdan yeki-uā€™sh soā€™z, doā€™renditanā€™laqlargā€™a yeki soā€™z tawiā€™p aytiā€™nā€™.

2. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ maā€™nisine qaray haā€™rbir tuā€™rine gaā€™p duā€™zip jaziā€™nā€™.

75

135-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qandaymaā€™nide qollaniā€™liā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Ata, paygā€™aziā€™! ā€”Hah!ā€”dep qoydiā€™ maliā€™nan daā€™rek taā€™meyetken gā€™arriā€™. Shiā€™qtiā€™ ma bir jerden? 2. Haw, jinlimisenā€™, negekuā€™le beresenā€™?!... 3. Woy bo-oy, koā€™p soā€™ylep jiberdim be?4. ā€”Way, qoshshiā€™m-ay, til menen aytsanā€™ baā€™ri de anā€™sat.(Sh.S.) 5. Wo,o! wol juā€™daā€™ shaqqan qiā€™z. (T.Q.) 6. Bew,sheshe, yele yesitkeninā€™ joq pa yedi. (N.D.) 7. Wo-ho!Agā€™amniā€™nā€™ qoliā€™ tap temirshi ustaniā€™nā€™ qoliā€™nday, siraā€™qayiā€™spaydiā€™. (A.Bek.) 8. ā€” Iā€™q-iā€™q! ā€”dep suwpiā€™ yeshegininā€™taqiā€™miā€™n qaqtiā€™. (K.S.)

136-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Tanā€™laq soā€™zlerdi tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ intonaciyasiā€™na qaray irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™wiā€™n haā€™msintaksislik xiā€™zmetin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Matroslar barliā€™gā€™iā€™ bir awiā€™zdan Ā«UraĀ» dep ses berdi.2. Pay... zanā€™gā€™ar ana bir jigittinā€™ biylewine qara, ayagā€™iā€™ jergetiymeydi. 3. Haā€™y, aā€™ttegene-ay! Bunday woylar woy yemes-aw,soā€™zler haā€™rkimde de bar yedi. 4. ā€”Way, duā€™nyasiā€™ qurgā€™iā€™r, nesebepten bunday. 5. Haw! Ana ishindegi adamdiā€™ qara. 6. ā€”Ura! Ura! ā€” dep algā€™a umtiā€™ldiā€™. (N.D.) 7. Jit. jit!ā€”dep janā€™akelgen Xojanazar Qaā€™dirbaydiā€™nā€™ qasqiā€™rday qabagā€™an iytlerinkeseklep, ishten quliā€™p uriā€™wliā€™ daā€™rwazasiā€™n qaqtiā€™. (A.Bek.)

137-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Yapiā€™rmay, pay, wax-wax, haw, uwh, woybaā€™rekella, aā€™ttenā€™ tanā€™laq soā€™zlerininā€™ haā€™r birine bir-birden gaā€™p duā€™-zinā€™. Duā€™zgen gaā€™plerinā€™izdegi tanā€™laqlardiā€™nā€™ irkilis belgilerine diā€™qqatyetinā€™.

YELIKLEWISH SOā€™ZLER

Ā§ 33. Yeliklewish soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik

138-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ qaysiā€™lariā€™ koā€™riniske, qaysiā€™lariā€™ seskebaylaniā€™sliā€™ aytiā€™lgā€™aniā€™n aniā€™qlanā€™.

1. Aliā€™stan buwdaq-buwdaq shanā€™ koā€™rindi. 2. Siā€™ldiā€™r-siā€™ldiā€™rsuw agā€™ar. 3. Wol jalt buriā€™liā€™p, artiā€™na qaradiā€™. 4. Shiā€™yq yetip

76

qapiā€™ ashiā€™ldiā€™. 5. Koā€™zinen moā€™lt-moā€™lt jas aqtiā€™. 6. Qamiā€™sliā€™q-tiā€™nā€™ arasiā€™ tiā€™siā€™r yete qaldiā€™. 7. Siā€™rttan duā€™rs-duā€™rs ses yesitildi.

Yeliklewish soā€™zler turmiā€™stagā€™iā€™ haā€™r tuā€™rli koā€™rinishaā€™m seslerge yeliklep aytiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Juā€™nleri jiā€™lt-jiā€™lt yetip juwiā€™p taralgā€™an atlargā€™a qaragā€™an sayiā€™nqaragā€™iā€™nā€™ keledi. (Sh. A.) 2. Iā€™rashtagā€™iā€™ putaniā€™nā€™arasiā€™nan miā€™ltiā€™q taq yete qaldiā€™. (N.D.) 3. Qay waqkoā€™rsenā€™ de, ustaxanada iā€™s-piā€™s-iā€™s koā€™rik basiā€™w, shiā€™q-shiā€™q-shiā€™q shoā€™kkish uriā€™w tiā€™nbaydiā€™. (T.Q.)

Bul miā€™sallarda 1-gaā€™ptegi jiā€™lt-jiā€™lt soā€™zi koā€™riniskeyeliklewdi, al 2ā€”3 gaā€™plerdegi taq (yete qaldiā€™), iā€™s-piā€™s-iā€™s,shiā€™q-shiā€™q-shiā€™q soā€™zleri seske yeliklewdi bildiredi.

Zatlardiā€™nā€™, qubiā€™liā€™slardiā€™nā€™ ses haā€™m koā€™rinisineyeliklewdi bildiretugā€™iā€™n soā€™zlerge yeliklewish dep ataladiā€™.

Yeliklewish soā€™zler dara (jalt) haā€™m jup soā€™z (jalt-jalt)tuā€™rinde qollaniā€™ladiā€™. Wolar dara tuā€™rinde de, jup tuā€™rindede, koā€™binese yet koā€™mekshi feyili menen dizbeklesedi:guā€™mp yetti, tars yetti, tars yete qaldiā€™, taq yete qaldiā€™,jiā€™lt-jiā€™lt yetedi, tars-turs yete qaldiā€™ t.b.

139-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™qaysiā€™siā€™ koā€™riniske, qaysiā€™siā€™ seske yeliklep aytiā€™lgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Saydiā€™nā€™ arjagā€™iā€™ndagā€™iā€™ tas miytin boliā€™p qalgā€™an, jagā€™amenen iytten qorqqan tuā€™lki artiā€™na jalt-jalt qarap qashiā€™pbaratiā€™rgā€™an yedi. 2. Tuā€™lki yekewininā€™ de kewlin qaldiā€™rmayarasiā€™nan jiā€™lp yetip woā€™tip ketetugā€™iā€™nday tuwriā€™lap keldi. 3.Wolar qasariā€™sqannan keyin Aā€™jimurat soliā€™gā€™iā€™n basa almay,liā€™q-liā€™q yetip wotiā€™riā€™p, koā€™zininā€™ jasiā€™n qoliā€™niā€™nā€™ artiā€™ menensiā€™piā€™rdiā€™. (Sh.A.) 4. Turiā€™mbet juā€™daā€™ sharshap boldiā€™rgā€™an ba,ha demey-aq qurr-qurr uyqiā€™lap ketti. (T.Q.) 5. Asqardiā€™nā€™ayaqlariā€™ dir-dir yetedi. 6. Wol woā€™zininā€™ gā€™arriā€™liā€™gā€™iā€™naqaramastan, gā€™abur-gā€™ubiā€™r kiyinip, daā€™rriw dalagā€™a shiā€™qtiā€™.Qoliā€™ndagā€™iā€™ beli shomp yetip suwgā€™a tuā€™sti. 7. Kuā€™n batiā€™p,gewgim tuā€™sken waqta awiā€™l ishi uw-shuw bola qaldiā€™. (A.Bek)

140-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolar juplasiā€™p tur ma, yamasa koā€™mekshi soā€™zli qollangā€™an ba, ajiā€™ratiā€™paytiā€™nā€™ haā€™m yeliklewish soā€™zdinā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenin aniā€™qlanā€™.

77

1. Haā€™mmeden izde qaliā€™p aā€™ste kiyatiā€™rgā€™an kelinshektinā€™birewi woā€™sek soā€™zinen seziklengen pishinde jan-jagā€™iā€™na jalt-jaltqaradiā€™. 2. Birden haā€™ywanniā€™nā€™ ishi jarq yete qaliā€™p, Tursiā€™n-niā€™nā€™ juā€™regi jayiā€™na tuā€™skendey tiā€™niā€™sh taptiā€™. (A.Bek.) 3. Al-diā€™mdagā€™iā€™-lar gā€™awiā€™r-gā€™awiā€™r soā€™ylesedi, birewleri kuā€™lisip kiyatiā€™r.4. Mikola jerge jiā€™gā€™iā€™lgā€™an dushpandiā€™ tiā€™rr yettirip attiā€™. (Q.D.)5. Sariā€™mbet tap uyqiā€™dan shorshiā€™p woyangā€™anday selk yetip,Maā€™mbetke jalt qaradiā€™. (A.Aā€™.) 6. Kuā€™nge kuā€™yip, kuā€™yrep tur-gā€™an qamiā€™s qoralar koā€™zdi ashiā€™p jumgā€™ansha biā€™j-biā€™j aliā€™stiā€™.(T.Q.)

141-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ ishinen yeliklewish soā€™zlerdinā€™koā€™riniske yeliklewshi soā€™zi bar gaā€™plerdi bir boā€™lek, seske yeliklewshisoā€™zi bar gaā€™plerdi bir boā€™lek terip koā€™shirip jaziā€™nā€™ haā€™m yet koā€™mekshifeyili dizbeklesken yeliklewishlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.

1. Wol tiā€™q yetken ses shiā€™qsa, uā€™ydi basiā€™na koā€™terip qiā€™y-qiā€™wlap jiberiwge tayiā€™nlaniā€™p jattiā€™. 2. Sonā€™gā€™iā€™ ret asxananiā€™aylaniā€™p shiā€™gā€™iā€™p, shiā€™raniā€™ woā€™shirdi de, juwiā€™riā€™wiā€™ menenyesikten zonā€™q yetip siā€™rtqa shiā€™qtiā€™. 3. Juā€™zbasiā€™ kaā€™tin qattiā€™selkildetip siā€™qiā€™r-siā€™qiā€™r yettirip jiberdi. 4. Grigoriy uā€™yilipjatiā€™rgā€™an uā€™rgin qardiā€™ artiā€™p, muzlap, qatiā€™p qalgā€™an sharbaqqashatiā€™r-shatiā€™r yettirip arqasiā€™n berip suā€™yendi. 5. Arbaniā€™nā€™doā€™geregindegi qardiā€™nā€™ uā€™stine iā€™biā€™r-jiā€™biā€™r qoyan izleri ap-aniā€™qboliā€™p tuā€™sip qalgā€™an. 6. Japiā€™riā€™liā€™p shiā€™gā€™iā€™p atiā€™rgā€™an adamlardiā€™nā€™yepkinine shiā€™damay qapiā€™lar guā€™rsa-guā€™rs qulay basladiā€™. 7. Bulattiā€™nā€™ ayiā€™biā€™ tek qoraz uqsap qoqanā€™-qoqanā€™ jorgā€™alawgā€™auā€™yrengen. (M.Sh.)

Ā§ 34. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ maā€™nisine qaray tuā€™rleri

142-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gĆ ā€™plerdegi Ć stiā€™ siā€™ziā€™lgā€™Ć n yeliklewishsoā€™zlerdinā€™ mĆ ā€™nisine diā€™qqĆ t Ć wdĆ riā€™nā€™.

1. BĆ zdĆ  Ć pĆ m BiybizĆ dĆ  kempir menen soā€™ylese qoysĆ  biruyĆ dĆ n ushqĆ n qumiā€™riā€™lĆ rdĆ y jugā€™ir-jugā€™iā€™r soā€™ylesedi. (T.Q)2. Buā€™gin ZiyĆ dĆ  bes Ć lgā€™Ć n bĆ , shiā€™rĆ yiā€™ guā€™l-guā€™l jĆ niā€™p tur.(T.Q) 3. QĆ zĆ ndĆ gā€™iā€™ biā€™gā€™iā€™r-biā€™gā€™iā€™r qĆ ynĆ p Ć tiā€™rgā€™Ć n goā€™shkekoā€™zi tuā€™siwden, ishi gā€™iā€™m yetti 4. Bir wĆ qiā€™ttĆ  guā€™rp-guā€™rpmiā€™ltiā€™q Ć tiā€™lĆ  bĆ slĆ diā€™. (Gā€™. S) 5. AtlĆ rdiā€™nā€™ qulĆ qlĆ riā€™ bĆ zdĆ 

78

seltenā€™-seltenā€™ yetedi. (A.A) 6. Demninā€™ Ć rĆ siā€™ndĆ  tĆ q-tuqĆ tiā€™spĆ , shĆ q-shĆ q nĆ yzĆ lĆ siā€™w bĆ slĆ niā€™p ketti. (T.Q)

8. QĆ rĆ siā€™n Ć ttiā€™nā€™ koā€™rgen sonā€™,Guā€™ldir-guā€™ldir kisnedi,Awziā€™ndĆ gā€™iā€™ suwliā€™gā€™iā€™n,Gā€™Ć shiā€™r-gā€™Ć shiā€™r tisledi. (Ā«AlpĆ miā€™sĀ»)

Yeliklewish soā€™zler maā€™nilik woā€™zgesheliklerine qarayseske yeliklewish soā€™zler, koā€™riniske yeliklewish soā€™zler boliā€™pyekige boā€™linedi.

1. Seske yeliklewish soā€™zler: tars, tiā€™siā€™r, gā€™ars, biā€™lsh,shiā€™yq, guā€™nā€™k, piā€™r, guā€™r, tars-tars, guā€™rs-guā€™rs, duā€™rs-duā€™rs, piā€™r-piā€™r, shiā€™yq-shiā€™yq, uwdiā€™r-juwdiā€™r, gā€™arq-gā€™arq,gā€™ashiā€™r-gā€™ashiā€™r, guā€™ldir-guā€™ldir, shuā€™yk-shuā€™yk, t.b. Bulsoā€™zler turmiā€™stagā€™iā€™ haā€™r tuā€™rli zatlardiā€™nā€™, qubiā€™liā€™slardiā€™nā€™haā€™reketlerinen shiā€™qqan seslerge yeliklewdi bildiredi:Miā€™saliā€™: 1. Shiā€™mshiā€™qlar jugā€™iā€™r-jugā€™iā€™r yetip ana shaqadanmiā€™na shaqagā€™a qoniā€™p juā€™r. 2. Awziā€™ndagā€™iā€™ suwliā€™gā€™iā€™ngā€™ashiā€™r-gā€™ashiā€™r tisledi. (Ā«Alpamiā€™sĀ»)

2. Koā€™riniske yeliklewish soā€™zler: jalt, jiā€™lt, zonā€™q,ziā€™mp, jarq, selk, jalp, jalt-jult, jalt-jalt, jiā€™lt-jiā€™lt, guā€™rbenā€™-guā€™rbenā€™, jalp-jalp, uypa-juypa, sabalaq-sabalaq, jagā€™al-jagā€™al, iyrek-iyrek, zir-zir, dir-dir, woā€™rim-woā€™rim, burq-burq, t.b. Bul yeliklewish soā€™zler taā€™biyattagā€™iā€™ haā€™r tuā€™rliqubiā€™liā€™s-haā€™diyselerdinā€™, zatlardiā€™nā€™ haā€™reketininā€™koā€™rinislerine yeliklewin bildiredi. Miā€™saliā€™: 1. Jolgā€™a jaqiā€™nbuā€™klerden ushqan qiā€™rgā€™a-wiā€™llargā€™a bazda-bazda atlardiā€™nā€™qulaqlariā€™ seltenā€™-seltenā€™ yetedi. (T.Q.) 2. Bir waqlariā€™ jalt-jult yetip shaqmaq shaqtiā€™. (W.X.)

143-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Seske yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™nbir, koā€™riniske yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™n yeki siā€™ziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™bir-birinen woā€™zgesheligin tuā€™sindirinā€™.

1. ... Izler. Qiā€™yiā€™r-shiā€™yiā€™r izler. Juā€™z metr juā€™rgennen keyinterektinā€™ uā€™stinen jaā€™ne bir qiā€™rgā€™awiā€™l piā€™rr yetti. 2. Daladaqoriā€™q haā€™wlisininā€™ wotlariā€™ jiā€™lt-jiā€™lt yetip koā€™rinedi. 3. Haā€™wligejaqiā€™nlagā€™aniā€™miā€™zda, uw-shuw boliā€™p shagā€™allar uliā€™diā€™. 4. Qalpa-gā€™iā€™niā€™nā€™ yernegi menen betin siā€™piā€™rdiā€™ haā€™m wolardiā€™ woyatiā€™wmaqsetinde woā€™he-woā€™he dep joā€™teldi. (A.A.)

79

5. Jalt-jult yeter paā€™rlerim,Duā€™r-duā€™r silkinip taransam. (X.S.)6. Astiā€™ndagā€™iā€™ qara at,Shinā€™gā€™iā€™r-shinā€™gā€™iā€™r kisnedi. (Ā«AĀ»)

144-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerditawiā€™p, tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™p berinā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ ne ushiā€™n seskeyeliklewshi haā€™m koā€™riniske yeliklewshi dep ataliā€™wiā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Aā€™dette, alamangā€™a toliā€™ bolatugā€™iā€™n qalaniā€™nā€™, bazargā€™ajaqiā€™n koā€™shelerinde buā€™gin selt yetken tiri jan joq. 2. Shuā€™tikshiā€™ra lap yetip woā€™ship qaldiā€™. 3. Zaā€™hiyda qapiā€™niā€™nā€™ aldiā€™nabargā€™an jerde gilt toqtadiā€™. (X.A.) At barliā€™-joqliā€™ jemdi guā€™tir-guā€™tir shaynay basladiā€™. 4. At tuyaqlariā€™niā€™nā€™ patiā€™r-patiā€™r duā€™rsil-disi uzaqtan-aq Saā€™nemninā€™ diā€™qqatiā€™n awdargā€™an yedi. 5. Quyashbult astiā€™nan birden jarq yetip, palata ishi jaqtiā€™laniā€™p ketti.(T.Q.) 6. Taq-taq yetip urgā€™anda trubadan ushqiā€™n shashiā€™raydiā€™.

145-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™qanday zat haā€™m qubiā€™liā€™slardiā€™nā€™ haā€™reketlerine yeliklep kelgenligintuā€™sindirinā€™ haā€™m qaysiā€™ tuā€™ri yekenligin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Yekshembi kuā€™ni haā€™rbir shĆ nā€™Ć rĆ q woā€™z aldiā€™na bir toparboliā€™p, duā€™rkin-duā€™rkin, lek-lek adamlar shirkewge qaray jolaladiā€™. 2. Tawnazardiā€™nā€™ qarap turgā€™an jagā€™iā€™nan burq-burq yetipshanā€™ koā€™terildi. (A.B.) 3. Bir maā€™haā€™lleri kuā€™nninā€™ juā€™zi jiā€™ltyetip ashiā€™liā€™p ketedi. 4. Jerge qumartqanday juldiā€™zlar jiā€™miā€™nā€™-jiā€™miā€™nā€™ yetedi. (K.S.) 5. Bulardiā€™nā€™ guā€™bir-guā€™bir soā€™yleskenlerinshalama-shaā€™kki yesittim. (A.Aā€™.) 6. Padadan qaytqan mallarmoā€™-moā€™-moā€™ degen dawiā€™slariā€™n soziā€™p, balalariā€™na jetkensheasiā€™gā€™adiā€™. (W.X.) 7. Kuā€™shli samal tereklerdinā€™ baslariā€™n iyildiripguā€™w-guā€™w yetedi. (W.X.)

Ā§ 35. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ grammatikaliā€™qwoā€™zgeshelikleri

Yeliklewish soā€™zler woā€™z maā€™nisinde turgā€™anda seplik,betlik qosiā€™mtalariā€™ menen woā€™zgermeydi, basqa soā€™zshaqaplariā€™nan jasalmaydiā€™. Biraq yeliklewish soā€™zlergeypara atawiā€™sh haā€™m feyillerdinā€™ jasaliā€™wiā€™na tiykar bo-

80

ladiā€™. Miā€™saliā€™: tars-iā€™l-diā€™, guā€™rs-il-di, taq-iā€™l-diā€™, tars yetti,guā€™rs yetti, taq yetti, moā€™nā€™-ire, manā€™-iā€™ra, jalt-iā€™ra t.b.

Yeliklewish soā€™zler morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™na qaraydara, jup haā€™m taā€™kirar soā€™z tuā€™rinde qollaniā€™ladiā€™.

Jup haā€™m taā€™kirar tuā€™rinde qollaniā€™lgā€™an yeliklewish-lerdinā€™ arasiā€™ defis arqaliā€™ jaziā€™ladiā€™:

1. Jup yeliklewish soā€™zler: tars-turs, shaq-shuq, apiā€™r-topiā€™r, taq-tuq, jalt-jult, shatiā€™r-shutiā€™r, gā€™anā€™gā€™iā€™r-guā€™nā€™gir,guā€™mbir-sambiā€™r, aygā€™iā€™sh-uygā€™iā€™sh, uypa-juypa, uwdar-duwdar, uwdiā€™r-juwdiā€™r, t.b.

2. Taā€™kirar yeliklewish soā€™zler: gā€™ashiā€™r-gā€™ashiā€™r,shiā€™nā€™gā€™iā€™r-shiā€™nā€™gā€™iā€™r, guā€™ldir-guā€™ldir, duā€™rs-duā€™rs, jiā€™lt-jiā€™lt,shaq-shaq, taq-taq, biā€™j-biā€™j, duā€™sir-duā€™sir, duā€™k-duā€™k, liā€™q-liā€™q, ziā€™r-ziā€™r, gā€™iā€™r-gā€™iā€™r, t.b.

Taā€™kirarlangā€™an yeliklewish soā€™zler ses yamasa koā€™riniskeyeliklewdinā€™ taā€™kirarlaniā€™w, dawamliā€™liā€™q maā€™nilerin anā€™la-tadiā€™.

146-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™ morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™na qaray tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™pberinā€™.

1. Guā€™ldir-guā€™ldir kisnegen, Suwliā€™qtiā€™ kese tislegen.

2. Minsem tawdiā€™nā€™ basiā€™na, Buwdaq-buwdaq shanā€™ keldi.

3. Shanā€™ astiā€™na qarasam, Yesabiā€™ joq, saniā€™ joq Lek-lek jatqan yel keldi. (Ā«Alpamiā€™sĀ»)

4. Wol juwiā€™riā€™p bariā€™p ziā€™mp yetip daā€™nxanagā€™a kirip ketti.5. Uā€™ydinā€™ ishi guā€™bir-guā€™bir soā€™z boldiā€™. (J.A.) 6. Bir waqiā€™tlariā€™shaqmaq jalt-jalt yetti. (W.X) 7. Sariā€™mbet tap uā€™yqiā€™danshorshiā€™p woyangā€™anday selk yetip, Maā€™mbetke jalt qaradiā€™.(A.Aā€™.)

147-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™na qaray qaysiā€™ tuā€™ri haā€™m jup yelik-lewishpenen taā€™kirar yeliklewishtinā€™ bir-birinen woā€™zgesheligin tuā€™sindirinā€™.

816 ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

1. Altiā€™nday jaltiā€™ragā€™an qiā€™zgā€™iā€™sh-sariā€™ sonalar woā€™gizlerdinā€™aā€™tirapiā€™nda iā€™ziā€™nā€™-iā€™ziā€™nā€™ yetip gā€™iā€™r aylaniā€™p juā€™r. 2. Dasturqandoā€™gereginde wotiā€™rgā€™anlar tawiā€™qtiā€™nā€™ goā€™shin pushtarlap aliā€™p,awiā€™zlariā€™n pomp-pomp yetkizip, woā€™rli-guā€™rli awqatqa tiyisti.3. Stepan basqiā€™shtan ziā€™mp yetip sekirip tuā€™sti. 4. Haā€™rarbaniā€™nā€™ keyninde buwdaq-buwdaq boliā€™p koā€™terilgen shanā€™larshubatiā€™liā€™p qaliā€™p atiā€™r. 5. Grigoriy atiā€™na liā€™p yetip sekiripminip aliā€™p, turgā€™an jerden shawiā€™p, ala joā€™neldi. 6. Attiā€™daā€™rriw bir shetke burdiā€™ da, shanā€™diā€™ burq yetkizip, attiā€™ tikkesuwgā€™a urdiā€™. 7. Pax-pax-pax dep woqlar zalp penen uā€™sti-uā€™stine atiā€™ldiā€™ jaā€™ne de azdan sonā€™ tax-tux-tax dep janā€™gā€™iā€™rgā€™anses arttagā€™iā€™ togā€™aydiā€™nā€™ ishin guā€™nā€™irentti. 8. Jaydiā€™nā€™ ishi jaltyetip jaqtiā€™landiā€™ da, shiā€™rpiā€™ tagā€™iā€™ woā€™ship qaldiā€™. (M.Sh.)

148-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ ishinen yet koā€™mekshi feyilimenen dizbeklesken yeliklewish soā€™zi bar gaā€™plerdi terip jaziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ qanday feyillerdi jasap kelgenin haā€™m qaysiā€™ agā€™zaniā€™nā€™xiā€™zmetinde yekenin tuā€™sindirinā€™.

1. Kempir peshtinā€™ qaqpagā€™iā€™n danā€™gā€™iā€™r-duā€™nā€™gir yetkizipashtiā€™ da, iā€™siā€™tiā€™lgā€™an kapusta sorpaniā€™ stolgā€™a aā€™kelip qoydiā€™. 2.Iyin agā€™ash basqiā€™shtan-basqiā€™shqa domalap, satiā€™r-guā€™tir yetipjerge tuā€™sti. 3. Guā€™ldirmama tap jaydiā€™nā€™ tas toā€™besinde guā€™ldir-guā€™ldir yetip, janā€™gā€™iā€™riā€™gā€™iā€™ daā€™ryaniā€™nā€™ argā€™iā€™ jaqlariā€™na jayiā€™liā€™pketti. 4. Jal-paq tastiā€™nā€™ astiā€™nan bir naā€™rse aydiā€™nā€™ jaqtiā€™siā€™nashagā€™iā€™liā€™siā€™p, jarq-jurq yetip ketti. 5. Tanā€™niā€™nā€™ qaranā€™gā€™iā€™siā€™nda-gā€™iā€™ ala gewgim aspanda birli yariā€™m gā€™ana juldiā€™z jiā€™miā€™nā€™-jiā€™miā€™nā€™ yetedi. 6. Uā€™stin baqa-tosqiā€™n basiā€™p ketken koā€™lmeksuwdiā€™nā€™ beti samal menen yemeski tolqiā€™nsaqlaniā€™p, tenā€™deyjalt-jult yetedi. 7. Jawiā€™riā€™niā€™nd-gā€™iā€™ aziā€™q-tuā€™likleri saliā€™ngā€™andorba gaā€™ wonā€™ jagā€™iā€™na, gaā€™ shep jagā€™iā€™na awiā€™p, bultanā€™-bultanā€™yetedi. 8. Sawsaqlariā€™ jiā€™lp-jiā€™lp yetip, temekini muā€™sindey yetipworaydiā€™ da taslaydiā€™. (M.Sh.)

Ā§ 36. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ sintaksislik xiā€™zmeti

1. Yeliklewish soā€™zler atliā€™qlasiā€™p kelip baslawiā€™shxiā€™zmetin atqaradiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Uzaqtan taq-tuq yesitildi.(Ā«JĀ») 2. Siā€™rttan attiā€™nā€™ duā€™biri yesitildi. (K.S.)

82

2. Atliā€™qlasqan yeliklewishler toliā€™qlawiā€™sh xiā€™zmetindede keledi. Miā€™saliā€™: 1. Aliā€™stan yesitilgen tasiā€™r-tusiā€™rgā€™a qu-laq saldiā€™m. (Aā€™.Sh.) 2. Wol qasiā€™nan woā€™tken adamdiā€™,haā€™tteki bir-yeki ret uriā€™lgā€™an toqiā€™ldiā€™niā€™ da sezbedi. (I.Yu.)

3. Yeliklewish soā€™zler koā€™mekshi feyiller menen(aā€™sirese yet koā€™mekshi feyili menen) dizbeklesip, geydejuplasiā€™p kelip, bayanlawiā€™sh xiā€™zmetin atqaradiā€™. Miā€™saliā€™:1. Terektinā€™ basiā€™nda wotiā€™rgā€™an haā€™kke miā€™ltiā€™q atiā€™liā€™wdanjerge tors yete qaldiā€™. (W.A.) 2. Juā€™yrikten juā€™yrik shiā€™qsaayaqlariā€™ tiā€™piā€™r-tiā€™piā€™r. (naqiā€™l)

4. Yeliklewish soā€™zler atliā€™qlardiā€™ siā€™patlap kelgendeaniā€™qlawiā€™sh boladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. At tuyaqlariā€™niā€™nā€™ piā€™tiā€™r-piā€™tiā€™r sesti uzaqtan yesitildi. (T.Q.) 2. Tek gewishlerininā€™siā€™lp-siā€™lp yetken sesti gā€™ana biraz waqiā€™tlargā€™a shekemyesitilip turdiā€™. (M.Sh.)

5. Yeliklewish soā€™zler dara tuā€™rinde de, jup haā€™mtaā€™kirar tuā€™rinde de, yamasa koā€™mekshi feyiller menendizbeklesip te piā€™siā€™qlawiā€™sh xiā€™zmetin atqaradiā€™. Miā€™saliā€™: 1.Wol yesikke jaqiā€™nlagā€™an jerde gilt toqtadiā€™. 2. Jerwoshaqta shuā€™len qazan biā€™gā€™iā€™r-biā€™gā€™iā€™r qaynap tur. (N.B.)

149-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™gaā€™ptinā€™ qaysiā€™ agā€™zasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetinde yekenin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Qalaniā€™nā€™ ishi uw-shiā€™w boldiā€™. Moā€™nā€™iregen maldiā€™nā€™,shuwlagā€™an jurttiā€™nā€™ dawiā€™siā€™, panā€™q-panā€™q miā€™ltiā€™qtiā€™nā€™ dawiā€™siā€™menen qalaniā€™nā€™ azan-gā€™azaniā€™ shiā€™qtiā€™. 2. Toā€™mendegi yesik tarsyetip jabiā€™ldiā€™. Uā€™lken yesik piā€™t-shiā€™t boliā€™p siā€™ngā€™an. 3.Saā€™liyma bir naā€™rseden seziklengendey selk yete qaldiā€™. (A.Bek.)4. Toqpaq-tay qara shashiā€™ duwdar-duwdar. (K.S.) 5.Qaziā€™wshiā€™lardiā€™nā€™ belleri kuā€™nge shagā€™iā€™liā€™siā€™p, iā€™laydiā€™ ziā€™nā€™gā€™iā€™tqansayiā€™n jarq-jarq yetedi. (S.A.) 6. Atiā€™m kanaldagā€™iā€™ guā€™mbir-sambiā€™rdan uā€™rkip ketti. (Aā€™.T.)

150-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ maā€™nisi boyiā€™nsha qaysiā€™ tuā€™ri yekenin haā€™m qaysiā€™agā€™zaniā€™nā€™ xiā€™zmetinde kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Arbakeshler quriā€™gā€™an dinā€™kesi, Warra-warra gaā€™pke kiristi.

83

Duā€™rs-duā€™rs yetip sagā€™iā€™ngā€™an juā€™rek,Daā€™rya yanā€™liā€™ tastiā€™ miā€™saliā€™.

(M.T) 3. Atlar guā€™ldir-guā€™ldir kisnep,

Sharq urar uā€™yirin izlep.Qoy manā€™iā€™rap, bota bozlap,Kewil-kewilden suw isher.

(I.Y)

154-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi yeliklewish soā€™zlerdi gaā€™ptinā€™ bas haā€™myekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™ yetip gaā€™p duā€™zinā€™. Yeliklewishlerdinā€™ yetkoā€™mekshi feyili menen birge qollaniā€™liā€™wiā€™n da yesapqa aliā€™nā€™.

Ye l i k l ew i sh s o ā€™ z l e r : jalt, jalt-jult, shambiā€™r-shambiā€™r,guā€™bir-guā€™bir, siā€™ldiā€™r-siā€™ldiā€™r, burq-burq, buwdaq-buwdaq, taq-tuq.

YELIKLEWISH SOā€™ZLERDI MORFOLOGIYALIā€™Q TALLAW

Tallaw jobasiā€™:

I. Soā€™z shaqabiā€™. Uluwma maā€™nisiII. Morfologiyaliā€™q belgisi: Woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z shaqabiā€™,III. Sintaksislik xiā€™zmeti.

T a l l a w u ā€™ l g i s i :

Yekewi minberdinā€™ zaā€™nā€™gisinen zinā€™k-zinā€™k yetip toā€™mentuā€™se basladiā€™. (Sh.S.)

Awiā€™zeki tallaw Jazba tallaw

I. Zinā€™k-zinā€™kā€”yeliklewish I. Zinā€™k-zinā€™kā€”yelik. seskeseske yeliklewish, yelik.II. Morfologiyaliā€™q belgisi: II. Morf.bel.:woā€™zgm.soā€™z.Woā€™zgermeytugā€™iā€™n soā€™z III. Sint.xiā€™z.: piā€™siā€™ql.III. Sintaksislik xiā€™zmeti:piā€™siā€™qlawiā€™sh.

152-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p,wolargā€™a awiā€™zeki morfologiyaliā€™q haā€™m sintaksislik tallaw jasanā€™. Keyingiyeki gaā€™pke jazba tallaw islenā€™.

84

1. Atlar guā€™rt-guā€™rt yetip pishendi guā€™ysep tur. 2. Zubayda-niā€™nā€™ birden baqiā€™riā€™p jibergeni sonshelli, Aytmurat ta, balasiā€™Baymurat ta selk yete qaldiā€™. (Sh.S.) 3. Haā€™wlininā€™ uā€™stinenushiā€™p woā€™tip baratiā€™rgā€™an gā€™argā€™a dawiā€™siā€™niā€™nā€™ bariā€™nsha gā€™aq-gā€™aq dedi. 4. Daā€™rya taā€™repten bir bapta shuwiā€™ldagā€™an,shiā€™qiā€™rlagā€™an, guā€™rs-guā€™rs yetken sesler yesitilip tur. (M.Sh.)5. Aliā€™stan buwdaq-buwdaq shanā€™ koā€™rindi. 6. Azdan keyinshiā€™yiā€™q yetip yesik ashiā€™ldiā€™.

YELIKLEWISH SOā€™ZLERDI TAā€™KIRARLAW

I. Sorawlargā€™a awiā€™zeki juwap berinā€™.

1. Qanday soā€™zler yeliklewish soā€™z boladiā€™?2. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ maā€™nili haā€™m koā€™mekshi soā€™z shaqaplariā€™nĆ n

ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™ qanday?3. Yeliklewish soā€™zler maā€™nisine qaray qanday tuā€™rlerge boā€™linedi?4. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ quriā€™liā€™siā€™na qaray tuā€™rlerin aytiā€™nā€™.5. Taā€™kirarlangā€™an yeliklewish qanday maā€™ni anā€™latadiā€™?6. Yeliklewishler gaā€™p agā€™zasiā€™ bola ala ma, yeger bolsa, qaysiā€™

agā€™zalardiā€™nā€™ xiā€™zmetin atqaradiā€™?7. Yeliklewish, koā€™binese qanday koā€™mekshi feyil menen dizbeklesedi?

II. Tapsiā€™rmalardiā€™ woriā€™nlanā€™.

1. Seske yeliklewish soā€™zlerdi keltirip 3 gaā€™p jaziā€™nā€™.2. Koā€™riniske yeliklewish soā€™zlerdi keltirip 2 gaā€™p jaziā€™nā€™.3. Dara, jup haā€™m taā€™kirar yeliklewishlerdinā€™ haā€™rqaysiā€™siā€™na bir-birden

yadtan gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Jup yeliklewish penen taā€™kiraryeliklewishtinā€™ ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n tuā€™sindirinā€™.

4. Dara haā€™m taā€™kirarlangā€™an yeliklewishlerdi yet koā€™mekshi feyilimenen dizbeklestirip, yeki gaā€™p duā€™zinā€™. Quragā€™an gaā€™plerinā€™izdegiyeliklewish soā€™zler bayanlawiā€™sh boliā€™p kelsin.

153-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™maā€™nisi boyiā€™nsha qaysiā€™ tuā€™ri yekenin haā€™m morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™naytiā€™nā€™.

1. Qasqiā€™rdiā€™nā€™ tisleri shiā€™qiā€™r-shiā€™qiā€™r yetedi. 2. Panā€™q-panā€™q,guā€™rs-guā€™rs atiā€™lgā€™an miā€™ltiā€™q dawiā€™slariā€™ qulagā€™iā€™nā€™diā€™ piteptaslaydiā€™. 3. Tanā€™ toliā€™q atqan maā€™haā€™lde, siā€™rt-siā€™rt basqanagā€™ash gewishininā€™ tiā€™qiā€™ldiā€™siā€™ yesitildi. 4. Anaw aq shapanliā€™

85

miā€™rs-miā€™rs kuā€™ldi. 5. Juā€™zi miā€™nā€™ jiā€™lgā€™iā€™ tastay miā€™j-miā€™j.6. Woniā€™nā€™ gedir-budiā€™r soā€™zi de jagā€™iā€™p baratiā€™r. 7. Qara bultlarawiā€™l uā€™stine kelgende, guā€™ldirmama guā€™rkirep, jarq-jurq yeteqaldiā€™. (Gā€™.S.) 8. Parr yetip ushqan qiā€™rgā€™awiā€™llar aspangā€™akoā€™teriledi. (W.X.) 9. Uzaqtan jalt-jult yetip duman arasiā€™nanwotliā€™ jaliā€™n koā€™rindi. (A.Aā€™.)

154-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi dizbeklesipkelgen koā€™mekshi feyiller menen birge astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™quriā€™liā€™siā€™na qaray qanday feyil jasap kelgenin, qaysiā€™ agā€™zaniā€™nā€™xiā€™zmetinde yekenin tuā€™sindirinā€™.

1. Awiā€™l kempirleri shuw yete qaldiā€™. 2. Aradan bes-altiā€™kuā€™n woā€™tkennen keyin jalanā€™lagā€™an jas jigitler awiā€™lgā€™a saw yeteqaldiā€™. 3. Qaā€™dimgi guā€™lmiā€™yiā€™q arba doā€™nā€™gelegi arasiā€™nan jaltyetip koā€™zge koā€™rinedi. (Gā€™.S.) 4. Bir gā€™one haā€™wlininā€™mushiā€™nda Juma sap yete qaldiā€™. 5. Aspan birden part-partyetti de, jawiā€™n jawa basladiā€™. (W.X.) 6. Asqardiā€™nā€™ ayaqlariā€™dir-dir yetedi. (A.Bek.) 7. Qalashiā€™ jiā€™lt yetip bir shabaq suwbetine shapshiā€™p shiā€™qtiā€™. (S.S.)

155-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeliklewishten jasalgā€™an soā€™zlerdituā€™bir haā€™m qosiā€™mtagā€™a ajiā€™ratiā€™p astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.

1. Woraqtiā€™nā€™ gā€™iā€™rtiā€™ldiā€™siā€™ da yesitilmeydi. 2. Bazarbaywoā€™zinen woā€™zi guā€™birlene beredi, haā€™r jerde bir guā€™birlenipaladiā€™. (Sh.S.) 3. Haā€™mme gā€™awiā€™rlasiā€™p, woniā€™ tuā€™rgeltip,aā€™kesininā€™, anasiā€™niā€™nā€™ qoliā€™nan aldiā€™rdiā€™. 4. Qalmiā€™rza solwaqiā€™tta ashiā€™wliā€™ ariā€™slanday guā€™nā€™irenip atqa qamshiā€™niā€™ bastiā€™.5. Asan ketkennen keyin arada azmaz jiā€™m-jiā€™rtliā€™q huā€™kimsuā€™rdi. (K.M.)

6. Sol kaā€™rada Nurmanniā€™nā€™ Duā€™rsildep ketti juā€™regi.

(S.N.)7. Qos buā€™yregi siā€™lqiā€™ldap, Koā€™zininā€™ jasiā€™ moā€™ltildep, Sol waqlariā€™ Barshiā€™njan, Ā«Agā€™ajanĀ»ā€” dep soā€™yledi.

(Ā«Alpamiā€™sĀ»)

86

SINTAKSIS HAā€™M PUNKTUACIYA

Sintaksis ā€” grammatikaniā€™nā€™ bir boā€™limi. Wol grek soā€™zi,Ā«duā€™zilisĀ», Ā«dizbeklesiwĀ» ā€” degen maā€™nini anā€™latadiā€™.

Sintaksis morfologiya menen tiā€™gā€™iā€™z baylaniā€™sliā€™ uā€™yre-niledi. Yekewininā€™ birligi grammatikaniā€™ duā€™zedi.

Soā€™zlerdinā€™ sintaksislik baylaniā€™siā€™ arqaliā€™ duā€™ziletugā€™iā€™nsoā€™z dizbegi, gaā€™p haā€™m gaā€™p agā€™zalariā€™ tekst sintaksisteuā€™yreniledi.

Irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™w qagā€™iā€™ydalariā€™ punktuaciyadauā€™yreniledi. Punktuaciya ā€” latiā€™nniā€™nā€™ Ā«punktumĀ» Ā«noqatĀ»degen soā€™zinen aliā€™ngā€™an. Wol sintaksis penen birgeuā€™yreniledi.

Soā€™z dizbegi, gaā€™p haā€™m teksttinā€™ duā€™ziliw haā€™m qolla-niā€™w niā€™zamliā€™qlariā€™ uā€™yreniletugā€™iā€™n til ilimine sintaksis depataladiā€™.

Irkilis belgilerininā€™ qoyiā€™liā€™w qagā€™iā€™ydalariā€™ uā€™yrenile-tugā€™iā€™n ilimge punktuaciya delinedi.

JAY GAā€™P SINTAKSISI

Ā§ 37. Jay gaā€™p haqqiā€™nda tuā€™sinik

156-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstten jay gaā€™plerdi tawiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ bas agā€™zalariā€™niā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, sol bas agā€™zalardiā€™nā€™ qatnasiā€™naqaray qanday jay gaā€™p yekenligin tuā€™sindirinā€™ (yeki bas agā€™zaliā€™ma yabir bas agā€™zaliā€™ma, kenā€™eytilgen be ya kenā€™eytilmegen jay gaā€™p pe?)

Tiā€™sqariā€™da qar borasiā€™nlap jawiā€™p tur. Aspan ashiā€™q kuā€™nleritawlar ayqiā€™nlasiā€™p koā€™rinedi. Mektep woā€™zi baā€™lent jergesaliā€™ngā€™anliā€™qtan, awiā€™l paā€™ste qaliā€™p qoygā€™an.

Shabdar menen Anā€™gā€™altoriā€™niā€™ yeki tulpar dese boladiā€™.Yekewininā€™ de saā€™ni birdey. Jolgā€™a shiā€™qsa boldiā€™, atlardiā€™ tek birqaā€™liptegi juā€™risine saliā€™p jiberedi. Shabdar menen Anā€™gā€™altoriā€™ jolaliā€™p juā€™rip ketkennen keyin, bir muqamda shayqatiā€™liā€™p, jallariā€™koā€™terilip basiā€™liā€™p kete beredi (Sh.A.).

Grammatikaliā€™q tiykariā€™ bir gaā€™plik woraydan duā€™zilip,tiā€™yanaqliā€™ pikir bildiretugā€™iā€™n gaā€™plerge jay gaā€™p delinedi.

87

Jay gaā€™pler toā€™mendegi belgilerine iye boladiā€™:1) tiā€™yanaqliā€™ bir woy-pikir gaā€™plik belgige (predikativlik-

ke) iye boladiā€™; 2) yeki ya bir bas agā€™zaniā€™nā€™ worayiā€™nanduā€™ziledi; 3) woā€™zine taā€™n gaā€™plik intonaciyasiā€™ boladiā€™. Usiā€™siā€™yaqliā€™ belgilerge iye bolgā€™an sintaksislik birlikler jay gaā€™psintaksisin duā€™zedi. M i ā€™ s a l i ā€™ : Baā€™haā€™r baslandiā€™. Awiā€™ldiyqanlariā€™ yegiske kiristi. Haā€™mme jerde tuqiā€™m sebiwgā€™ajja-gā€™aj baslandiā€™. (W.X.)

Jay gaā€™pler bas agā€™zalardiā€™nā€™ toliā€™q qatnasiā€™w haā€™mqatnaspawiā€™na qaray yeki bas agā€™zaliā€™ haā€™m bir basagā€™zaliā€™ boliā€™p, yekige boā€™linedi.

Grammatikaliā€™q tiykariā€™ yeki bas agā€™zaniā€™nā€™ qatnasiā€™nanduā€™zilgen jay gaā€™pler yeki bas agā€™zaliā€™, bir bas agā€™zaniā€™nā€™qatnasiā€™nan duā€™zilgen jay gaā€™pler bir bas agā€™zaliā€™ depataladiā€™. Mi ā€™ s a l i ā€™ : 1. Koā€™p uzamay gā€™awashalar appaqshagā€™aladay boliā€™p ashiā€™ldiā€™. 2. Sonliā€™qtan paxta teriwmapaziā€™n tez bas-lap jiberdi. (W.X.) 3. Duā€™t togā€™ay.4. Qapiā€™riā€™q iā€™ssiā€™. (J.A.)

Jay gaā€™pler bas haā€™m yekinshi daā€™rejeli agā€™zalardiā€™nā€™qatnasiā€™na qaray, kenā€™eytilmegen haā€™m kenā€™eytilgen jaygaā€™pler boliā€™p boā€™linedi.

Tek bas agā€™zalardiā€™nā€™ qatnasiā€™nan duā€™zilgen gaā€™plerkenā€™eytilmegen gaā€™p dep ataladiā€™: Sabaq baslandiā€™. Uā€™ydinā€™aldiā€™ tep-tegis. (W.X.)

Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli menen kenā€™eyip kelgengaā€™plerge kenā€™eytilgen jay gaā€™pler delinedi: Qudiā€™qtiā€™nā€™ basiā€™suā€™riw-suā€™riw qoy. Qoylar suw iship boldiā€™. Aldiā€™shubiā€™riā€™siā€™p woā€™riske jayiā€™liā€™p ketti. (W.X.)

157-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ grammatikaliā€™qtiykarlariā€™n tawiā€™p, quriā€™liā€™siā€™ boyiā€™nsha qanday gaā€™p yekenin (yeki basagā€™zaliā€™ ma ya bir bas agā€™zaliā€™ ma) aniā€™qlanā€™.

Kuā€™n battiā€™. Duman. Kuā€™n sariā€™ jiyektey boliā€™p koā€™rinedi.Kuā€™n batar aldiā€™ndagā€™iā€™ jagā€™iā€™mliā€™ koā€™riniske qaragā€™an sayiā€™nqaragā€™iā€™nā€™ keledi. Shashiā€™ragā€™an sariā€™ sagā€™iā€™m qiā€™z shashiā€™ndaykoā€™ldenenā€™ soziā€™liā€™p jatiā€™r.

Kuā€™n koā€™k guā€™mbezininā€™ qoyniā€™na kirgendey koā€™zden gā€™ayiā€™pboldiā€™. Iā€™miā€™rt jabiā€™ldiā€™. Qas qaraydiā€™. Mallar qoragā€™a qamaldiā€™.Tawiā€™qlar ketekke kirdi. (J.A.)

88

158-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Yeki bas agā€™zaliā€™ haā€™m bir basagā€™zaliā€™ gaā€™plerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ bas agā€™zalariā€™niā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Basagā€™zalardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin aytiā€™nā€™.

Tuā€™n tiā€™niā€™sh. Salqiā€™n hawa. Tiā€™niā€™shliā€™q qushagā€™iā€™na kirgenbagā€™lar. Jawdiā€™rasiā€™p turgā€™an japiā€™raqlar. Wolardiā€™nā€™ shaqasiā€™ndasayrap turgā€™an buā€™lbuā€™llerdinā€™ juā€™rekke jagā€™iā€™mliā€™ dawiā€™slariā€™ adambalasiā€™n raā€™haā€™tke boā€™leydi.

Tiā€™niā€™sh kuā€™nge nuriā€™n shashiā€™p uā€™zliksiz qarap turgā€™anday,suliā€™w taā€™biyatqa qarap koā€™zinā€™ qanar yemes. Wogā€™an qaragā€™ansayiā€™n qaragā€™iā€™nā€™ keledi. (J.A.).

159-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™, kenā€™eytilmegen gaā€™ptinā€™ bas agā€™zalariā€™niā€™nā€™qanday soā€™z shaqabiā€™nan bolgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

Jaz ayiā€™. Kuā€™n iā€™ssiā€™. Japiā€™raqlar jiā€™m-jiā€™rt. Tereklerdinā€™ shaqa-lariā€™ shiā€™jgā€™iā€™rgā€™an quyash denesin kuā€™ydirip turgā€™anday sallaniā€™ptur. Qapiā€™riā€™q iā€™ssiā€™da qaliā€™nā€™ togā€™aygā€™a kirip bolmaydiā€™. Jaylawaā€™tirapiā€™nda qoziā€™, iā€™laqlar, sabatta uā€™yirilip turgā€™an jiā€™lqiā€™lar me-nen qara mallar quyashqa arqasiā€™n berip toparlasiā€™p tur.

Aspan ashiā€™q. Aqsha bultlar uwiā€™qqa ildirilgen aq mamiā€™qtayjiā€™ljiā€™mastan tur. Koā€™kte qiā€™ya ushqan qarliā€™gā€™ashlar qanatqaqpaqta. (J.A.).

160-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™rkem shiā€™gā€™armalardan yamasa woyiā€™nā€™iā€™zdan yekibas agā€™zaliā€™ haā€™m bir bas agā€™zaliā€™ gaā€™plerdinā€™ haā€™rbirine 2 gaā€™p,kenā€™eytilmegen haā€™m kenā€™eytilgen gaā€™plerge 2 gaā€™pten tawiā€™p jaziā€™nā€™.

YEKI BAS AGā€™ZALIā€™ GAā€™PLER

GAā€™P AGā€™ZALARIā€™

Ā§ 38. Gaā€™p agā€™zalariā€™ tuwraliā€™ tuā€™sinik

Gaā€™p ishinde woā€™z ara grammatikaliā€™q baylaniā€™sqatuā€™sip, gaā€™p duā€™ziwge qatnasqan toliā€™q maā€™nili soā€™zlergegaā€™p agā€™zalariā€™ dep ataladiā€™.

Gaā€™p agā€™zalariā€™ toā€™mendegi belgilerge iye boladiā€™:1) toliā€™q maā€™nili soā€™z arqaliā€™ bildiriledi; 2) gaā€™p ishindewoā€™z ara sintaksislik baylaniā€™sqa tuā€™sedi; 3) gaā€™p agā€™zala-riā€™na qoyiā€™latugā€™iā€™n sorawlardiā€™nā€™ birine juwap beredi.

89

Gaā€™p agā€™zalariā€™ sintaksislik xiā€™zmeti boyiā€™nsha basla-wiā€™sh, bayanlawiā€™sh, aniā€™qlawiā€™sh, toliā€™qlawiā€™sh haā€™mpiā€™siā€™qlawiā€™sh siā€™yaqliā€™ bes tuā€™rge boā€™linedi.

Gaā€™p agā€™zalariā€™ gaā€™p duā€™ziwdegi xiā€™zmetine qaray basagā€™zalar haā€™m yekinshi daā€™rejeli agā€™zalar boliā€™p yekigeboā€™linedi.

Baslawiā€™sh haā€™m bayanlawiā€™sh gaā€™ptinā€™ tiykariā€™n duā€™zedi.Sonliā€™qtan, wolar bas agā€™zalar dep ataladiā€™.

Aniā€™qlawiā€™sh, toliā€™qlawiā€™sh haā€™m piā€™siā€™qlawiā€™shlar gaā€™pduā€™ze almaydiā€™. Wolar bas agā€™zalargā€™a qatnasliā€™, woniā€™nā€™tuā€™sindiriwshi, kenā€™eyttiriwshi agā€™zasiā€™ xiā€™zmetin atqaradiā€™.Sonliā€™qtan, wolar yekinshi daā€™rejeli agā€™zalar dep ata-ladiā€™. Miā€™saliā€™: Arqa betten jagā€™iā€™mliā€™ samal yesip tur.(W.X.)

Bul gaā€™pte samal yesip tur degen soā€™zlerā€”baslawiā€™shā€”bayanlawiā€™shliā€™q qatnastagā€™iā€™ bas agā€™zalar. Wolar gaā€™ptinā€™tiykariā€™n duā€™zip kelgen. Al arqa betten, jagā€™iā€™mliā€™ degensoā€™zler bas agā€™zalargā€™a qatnasliā€™. Wolardiā€™nā€™ birewi. (arqabetten) bayanlawiā€™shqa, yekinshisi. (jagā€™iā€™mliā€™) baslawiā€™shqaqatnasliā€™, solardiā€™ siā€™patlap bas agā€™zalardiā€™nā€™ kenā€™eyttiriwshi(tuā€™sindiriwshi) agā€™zasiā€™ xiā€™zmetin atqariā€™p kelgen.

161-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Haā€™rbir gaā€™ptegi soā€™zlerge gaā€™pagā€™zalariā€™n aniā€™qlaw belgileri tiykariā€™nda tallaw jasanā€™. Wolardiā€™nā€™ qandaysorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n haā€™m qaysiā€™ agā€™zaniā€™nā€™ xiā€™zmetindeyekenin aytiā€™nā€™.

Baā€™haā€™r. Qiā€™stiā€™nā€™ qaliā€™nā€™ koā€™rpesi ashiā€™ldiā€™. Aq tuā€™yedeyshoā€™gip jatqan aqsha qarlar yeridi. Kenā€™ dala koā€™rkemlenip,koā€™rgen koā€™zdi woā€™zine tarttiā€™. Jasiā€™l mawiā€™tiā€™ jamiā€™lgā€™an jerdenjuparday iyis anā€™qiā€™ydiā€™.

Aspan aā€™leminde aqshiā€™l bultlar koā€™rindi.Baā€™haā€™r xabarshiā€™siā€™ gā€™azlar kiyatiā€™r. Baā€™haā€™r qarliā€™gā€™ashiā€™ keldi.

Aspan menen jer jadiā€™rap jaynap ketti. Baā€™haā€™r quyashiā€™ kenā€™dalaliā€™ hasiā€™l jerdi qushagā€™iā€™n asha bawiā€™riā€™na bastiā€™. (J.A.)

162-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ tiykariā€™n duā€™ziwshiagā€™zalardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ ne ushiā€™n gaā€™ptinā€™ tiykariā€™ depataliā€™wiā€™n tuā€™sindirinā€™.

90

Jer jibisti. Topiā€™raq torqaday toyiā€™ndiā€™. Jer jarasiā€™gā€™iā€™ jasiā€™lshoā€™pler boā€™rtip shiā€™qtiā€™. Jer beti koā€™k lipasqa boā€™lendi.

Qos toā€™beninā€™ uā€™stinen qarasanā€™ Qiā€™ziā€™lqum mawiā€™tiā€™ jamiā€™l-gā€™anday. Juwsanniā€™nā€™ jupar iyisi murniā€™nā€™diā€™ jaradiā€™. Iyiskegensayiā€™n iyiskeginā€™ keledi. Jaā€™niwar juwsanniā€™nā€™ jaynap woā€™siwinqara? Qiā€™ziā€™lqumniā€™nā€™ uā€™stine qatarlastiā€™riā€™p teben shanshiā€™pqoygā€™anday. Sup-suliā€™w sobiā€™gā€™iā€™ nishterdey, naā€™wbaā€™haā€™rdinā€™jagā€™iā€™mliā€™ saā€™ni menen janiā€™nā€™diā€™ raā€™haā€™tke boā€™leydi. (J.A.)

Gaā€™p agā€™zalariā€™ duā€™zilisine qaray jay, qospa haā€™mkenā€™eytilgen agā€™za boliā€™p uā€™shke boā€™linedi.

1. Jay agā€™za toliā€™q maā€™nili bir soā€™zden boladiā€™. Miā€™saliā€™:Mashina jolda koā€™p irkildi. (W.X.) ā€”degen gaā€™ptegi haā€™rbir soā€™z dara agā€™za boliā€™p kelgen.

2. Qospa agā€™za qospa soā€™zlerden, turaqliā€™ dizbek haā€™msintaksislik boā€™lekke boā€™linbeytugā€™iā€™n soā€™z dizbeginenboladiā€™. Miā€™saliā€™: Wol sporttiā€™ jaqsiā€™ koā€™redi. Mine rĆ yonworayiā€™ da artta qaldiā€™. 2. Turiā€™mbet Jumaguā€™lge jamankoā€™zi menen qaradiā€™. (T.Q.) Qarsaq jortpas qĆ liā€™nā€™nan, nebir qiā€™ya shoā€™llerden asiā€™p woā€™ttik. (W.X.)

3. Kenā€™eytilgen agā€™za hal feyil, kelbetlik feyil haā€™m ata-wiā€™sh feyillerininā€™ basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™ feyil toplamlariā€™ arqaliā€™bildiriledi. Miā€™saliā€™: 1. Bul jerden shiā€™qqaliā€™ udayiā€™ kuā€™n-tuā€™njol juā€™rdik. 2. Mashina taqiā€™rliā€™qta jel menen jariā€™sqandayziā€™miā€™raydiā€™. (W.X.) 3. Daā€™ryaniā€™ jagā€™alap juā€™rip kiyatiā€™rgā€™anTilewmuratovtan wol biyxabar yedi. (K.S.) 4. Tanā€™ atpayjumiā€™sqa shiā€™gā€™iā€™p ketiw woniā€™nā€™ suā€™yegine sinā€™gen aā€™det.(Q.D.)

163-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an gaā€™pagā€™zalariā€™n duā€™zilisine qaray tallaw jasap aytiā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qaysiā€™siā€™ jay,qaysiā€™siā€™ qospa haā€™m qaysiā€™siā€™ kenā€™eytilgen agā€™za yekenine diā€™qqat yetiā€™nā€™.

Naā€™wbaā€™haā€™r Noā€™kisti koā€™rkem koā€™riniske boā€™ledi.Koā€™shesindegi suliā€™w haā€™m koā€™p qabatliā€™ jaylar kewildi quwantiā€™p,juā€™rekti tastiā€™radiā€™. Baā€™haā€™r aqshamiā€™na jaqtiā€™ berip turgā€™anelektr nurlariā€™ aspan juldiā€™ziā€™n taā€™siyin qaldiā€™rgā€™anday boladiā€™.

Toā€™ktinā€™ tawiā€™nan toā€™men tuā€™sken mashina ziā€™miā€™rap kiyatiā€™r.Koā€™z ilmey ziā€™miā€™rap kiyatiā€™rgā€™an mashina minut sayiā€™n juā€™risintezletpekte.

91

Boranbay mashinadagā€™iā€™ wotiā€™rgā€™anlardiā€™nā€™ barliā€™gā€™iā€™ menenkoā€™risti. Muā€™naā€™yim minezli, ashiā€™q kewilli, kishipeyil Boranbayhaā€™mme menen kuā€™le shiā€™ray berip, jiā€™lliā€™ juā€™z benen koā€™risti.(J.A.)

164-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™ tallawuā€™lgisi boyiā€™nsha gaā€™p agā€™zalariā€™na ajiā€™ratiā€™p astiā€™n siā€™ziā€™p koā€™rsetinā€™.

Gaā€™p agā€™zalariā€™na tallaw jasaw uā€™lgisi:

Baslawiā€™shBayanlawiā€™shAniā€™qlawiā€™shToliā€™qlawiā€™shPiā€™siā€™qlawiā€™sh

Men qiā€™sta anā€™da bolgā€™an yedim. Sondagā€™iā€™ bolgā€™an birqiā€™ziā€™q waqiā€™yalardiā€™ jazbay qoyiā€™w muā€™mkin yemes. Birden jazabasladiā€™m. Ā«Daraqlardiā€™nā€™ shaqalariā€™na aspannan qar tuā€™sti, wolarmeninā€™ qoyniā€™ma da kirdi... Suwiā€™q tamshiā€™lar jawiā€™riā€™ngā€™awoā€™ttiĀ». Usiā€™niā€™nā€™ menen is pitti. Men usiā€™ soā€™zlerden basqasoā€™z taba almadiā€™m.

Ashiā€™q terezeden kuā€™n nuriā€™ tuā€™sip tur: koā€™shede balalardiā€™nā€™qiā€™zgā€™iā€™n woyiā€™niā€™. Kewlim alagā€™ada bola berdi. Koā€™shedegibalalar menen woynap ketkim keledi. (R.R.)

GAā€™PTINā€™ BAS AGā€™ZALARIā€™

Gaā€™ptinā€™ tiykariā€™n duā€™zetugā€™iā€™n baslawiā€™sh haā€™m bayan-lawiā€™shqa gaā€™ptinā€™ bas agā€™zalariā€™ dep ataladiā€™.

Yeki bas agā€™zaliā€™ gaā€™plerde baslawiā€™sh gaā€™ptinā€™ kim yane haqqiā€™nda aytiā€™lgā€™aniā€™n bildiredi de, bayanlawiā€™sh solbaslawiā€™shtiā€™nā€™ is-haā€™reketin yamasa basqa bir xabardiā€™bayanlaydiā€™. Baslawiā€™sh qaysiā€™ bet, qaysiā€™ sanda kelse,bayanlawiā€™sh ta sol bet, sol sanniā€™nā€™ qosiā€™mtalariā€™n qabiā€™lyetedi. Yeger gaā€™ptinā€™ bayanlawiā€™shiā€™ feyilden bolgā€™an birbas agā€™zaliā€™ boliā€™p kelse, baslawiā€™sh bayanlawiā€™sh arqaliā€™maā€™lim boladiā€™.

Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™sh woā€™z ara kelisiw joliā€™menen baylaniā€™sadiā€™.

92

Ā§ 39. Baslawiā€™sh

165-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ yekenin haā€™msorawlariā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Yaqiā€™p woā€™zininā€™ joldaslariā€™n koā€™p kuā€™ttirmedi. 2. Wolkartofel atiā€™ziā€™ arqaliā€™ tenā€™izdinā€™ jagā€™asiā€™na shiā€™qtiā€™. 3. Qonaqlaruā€™y iyesininā€™ miraā€™tine qarsiā€™liā€™q yetpedi. 4. Qoraniā€™nā€™ siā€™rtiā€™ndauā€™lken bir jaziā€™q tastiā€™nā€™ jatqaniā€™n haā€™mme de biledi. 5. Menbulardiā€™ keshe gā€™ana aliā€™p keldim. 6. Bizler sen qusap mudamiā€™qant shaynap juā€™rgenimiz joq. 7. Tanā€™ atqan waqiā€™tlariā€™ sizlerbizinā€™ Qiā€™liā€™sh koā€™ldi koā€™rip pe yedinā€™iz. (M.K.)

Gaā€™ptinā€™ kim ya ne naā€™rse haqqiā€™nda aytiā€™lgā€™aniā€™nbildi-retugā€™iā€™n bas agā€™zagā€™a baslawiā€™sh delinedi.

Baslawiā€™sh toā€™mendegi belgilerge iye boladiā€™: 1) zatliā€™qugā€™iā€™mdiā€™ anā€™latatugā€™iā€™n ataw sepligindegi soā€™z arqaliā€™bildiriledi; 2) is-haā€™rekettinā€™ iyesin bildirip keledi; 3) kim?ne? kimi? nesi? sorawlariā€™na juwap beredi; 4) gaā€™ptebayanlawiā€™shtan aldiā€™n aytiā€™ladiā€™.

Baslawiā€™sh koā€™binese atliā€™q, atliā€™q worniā€™na qollaniā€™latu-gā€™iā€™n almasiā€™qlardan boladiā€™. Miā€™saliā€™: Ulliā€™liā€™q aqiā€™l haā€™maā€™dep penen payda boladiā€™. Ilim haā€™m aā€™dep ā€” tenā€™i joqgā€™aā€™ziyne. Yeger kim wogā€™an iye bolsa, qaā€™dir-qiā€™mbatiā€™ulliā€™ boladiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Awiā€™ldiā€™nā€™ shetinde padakoā€™rindi. Wol ā€” Buā€™rkitli awiā€™liā€™niā€™nā€™ padasiā€™. (M.K.)

Baslawiā€™shlar atliā€™qlasqan kelbetlik, sanliā€™q, kelbetlikfeyil, atawiā€™sh feyil haā€™m yeliklewish soā€™zler arqaliā€™ dabildiriledi. Miā€™saliā€™: 1. Aā€™depli ā€”isi menen aā€™depli. 2. Yeke-wi ishke kirip keldi. Altiā€™ yekige boā€™linedi. 3. Qiā€™ymiā€™l-dagā€™an qiā€™r asar. 4. Juwiā€™riā€™w ā€” sporttiā€™nā€™ bir tuā€™ri. 5. Jay-diā€™nā€™ tasiā€™rliā€™siā€™ koā€™beyip ketti. Yertenā€™ ā€” demaliā€™s.

169-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Tekst boyiā€™nsha kitaptiā€™ siā€™patlapmazmuniā€™n soā€™ylep berinā€™ haā€™m bas agā€™zalardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™qanday soā€™z shaqabiā€™nan bolgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

Aā€™y, aā€™ziz. Adam ushiā€™n kitaptan aā€™zizirek haā€™m jagā€™iā€™mliā€™lawsiā€™rlas joq. Jalgā€™iā€™zliā€™qta wol tenā€™i joq siā€™rlas. Wonda heshqanday

93

perde haā€™m giyne joq. Wol sonday joldas, soā€™zlerinde heshqanday woā€™tirik haā€™m qaā€™te bolmaydiā€™. Guā€™rrinā€™inen adamgā€™azaā€™lel keltirmeydi. Wol woā€™z dostiā€™niā€™nā€™ kewlin qaldiā€™rmaydiā€™.Juā€™regin jaralamaydiā€™. Wol sonday joldas, kisi arqasiā€™nan gā€™iā€™ybataytpaydiā€™. Woniā€™nā€™ guā€™rrinā€™inen sagā€™an sonday paydalar keledi.Bunday paydaniā€™ adamlardan taba almaysanā€™. Kerisinshe,jaramas adamlardiā€™nā€™ soā€™zlerinen adamgā€™a zaā€™lel keledi. Kitaptaydostiā€™nā€™ ishinde barliā€™q ilim-bilim jaylasqan, wol insanlardiā€™woā€™tmishten haā€™m keleshekten xabardar yetip turadiā€™. Sonliā€™qtanda, Ā«Kitap ā€” aqiā€™l qalasiā€™Ā» ā€” degen. (Muhammed Jabalrudiy)

167-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™plerdegi baslawiā€™shlardiā€™ tawiā€™pastiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgeninaniā€™qlĆ nā€™.

1. Jiā€™llar woā€™tedi. Bul balalar woā€™sip, jigit boliā€™p yer jetedi.2. Wolar Kaā€™ramat tawiā€™nan da biyigirek, taza toā€™belergekoā€™teriletugā€™iā€™n boladiā€™. Wolar bir koā€™ldi gā€™ana janlandiā€™riā€™pqoymastan, aspandiā€™ da woā€™zlestiriwge talaplanadiā€™.

Sizler bugā€™an isenesizler me? Men isenemen. (M.K.) Jaq-siā€™ ā€” isi menen jaqsiā€™. Bilegi kuā€™shli birdi jiā€™gā€™adiā€™, bilimi kuā€™shlimiā€™nā€™diā€™ jiā€™gā€™adiā€™. (naqiā€™l) 4. Uyalmagā€™an buyiā€™rmagā€™an astanishedi. (naqiā€™l) 5. Juā€™ziw ā€” dene shiā€™niā€™qtiā€™riā€™wgā€™a paydaliā€™. 6.Birewden yekew jaqsiā€™. 7. Koā€™p koā€™pligin yetedi, az azliā€™gā€™iā€™nyetedi. (naqiā€™l) 8. Japtiā€™nā€™ koā€™pirine janā€™a mine bergendeshambiā€™r-shambiā€™r yesitildi. (A.B..)

168-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen soā€™zlerdi baslawiā€™sh yetip gaā€™pduā€™zinā€™. Duā€™zgen gaā€™plerinā€™iz kenā€™eytilgen haā€™m kenā€™eytilmegen gaā€™ptuā€™rinde bolsiā€™n haā€™m baslawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, woniā€™nā€™ qandaysoā€™z shaqabiā€™ yekenin tuā€™sindirinā€™.

S o ā€™ z l e r : Awiā€™liā€™miā€™z, Azat, bizler, haā€™rkim, aqiā€™lliā€™,yerinbegen, koā€™pti jamanlagā€™an, buā€™gin, guā€™bir-guā€™bir.

Ā§ 40. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen baslawiā€™shlar

Baslawiā€™sh duā€™zilisine qaray jay baslawiā€™sh, qospabaslawiā€™sh haā€™m kenā€™eytilgen baslawiā€™sh boliā€™p uā€™shkeboā€™linedi.

94

1. Jay baslawiā€™sh dara bir soā€™zden, iyelik sepligindegiatliā€™q penen ataw sepligindegi koā€™mekshi atawiā€™shlardiā€™nā€™dizbeginen boladiā€™. Iyelik sepligindegi atliā€™q penen koā€™mek-shi atawiā€™sh yekewi qosiā€™liā€™p bir sorawgā€™a juwap beredihaā€™m jay baslawiā€™shtiā€™nā€™ xiā€™zmetin atqaradiā€™. Miā€™saliā€™:Uā€™shewi piā€™yadalap gā€™awashalardiā€™ aylaniā€™p shiā€™qtiā€™. Wolarbirnaā€™rselerdi woylastiā€™. Shertektinā€™ ishi jaqsiā€™ bezelgenyedi. Togā€™aydiā€™nā€™ sheti joq, jiā€™nā€™gā€™iā€™llar, quwraylar siā€™gā€™asiā€™ptur. (W.X.) Bagā€™diā€™nā€™ doā€™geregi diywal menenqorshalangā€™an. (M.D.)

2. Qospa baslawiā€™shlar qospa soā€™z haā€™m sintaksislikboā€™lekke boā€™linbeytugā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ dizbegi arqaliā€™ bildi-riledi. M i ā€™ s a l i ā€™ : Woā€™zbekstan Respublikasiā€™ 1991-jiā€™liā€™gā€™aā€™rezsizlikke yeristi. (Ā«Y.Q.Ā») Tawmurat degen jigit sportpenen shugā€™iā€™llaniā€™wdiā€™ jaqsiā€™ koā€™redi. Ayzada yekewimizfermada sawiā€™nshiā€™ boliā€™p isleymiz. (Ā«Y.Q.Ā») Wot jagā€™iā€™w,kir juwiā€™w Aysaā€™nemninā€™ belgili isi boldiā€™. (N.D.)

3. Kenā€™eytilgen baslawiā€™sh kelbetlik feyil haā€™m atawiā€™shfeyillerininā€™ basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™ toplamlardan boladiā€™.M i ā€™ s a l i ā€™ : Koā€™pti jamanlagā€™an koā€™miwsiz qaladiā€™. Yekikemeninā€™ basiā€™n uslagā€™an suwgā€™a ketedi. (naqiā€™l) Ata-anagā€™ahuā€™rmet haā€™m izzet koā€™rsetiw, wolargā€™a miyrimli boliā€™w ā€”haā€™rbir perzenttinā€™ waziā€™ypalariā€™niā€™nā€™ biri. (Mustafa Hamiy-pashsha)

Anā€™latiā€™w: Iyelik sepligindegi atliā€™q tartiā€™m qosiā€™mtaliā€™koā€™mekshi atawiā€™sh penen dizbeklesip kelgende iyeliksepligininā€™ qosiā€™mtĆ siā€™ jalgā€™anbay keliwi de muā€™mkin.Bunday jagā€™dayda jay baslawiā€™sh boladiā€™. Mi ā€™ sa l i ā€™ : Yelsheti koā€™rinbeydi. Togā€™ay ishi menā€™irewlik. Bul jerge,haā€™tte adam izi de tuā€™spegen. (W.X.)

169-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlergediā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ duā€™zilisine qaray qanday baslawiā€™sh yekeninhaā€™m bir-birinen ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n tuā€™sindirinā€™.

Yel agā€™asiā€™ axmaq bolsa, yelin jolawshiā€™ talaydiā€™. Haqiā€™yqat-liā€™q ā€” hadal juā€™rektinā€™ joldasiā€™. (naqiā€™l) Qaā€™wmetine isengenqaā€™ddin buā€™gip woā€™tedi, koā€™pshilikke isengen maqsetine jetedi.(naqiā€™l) Sadullaniā€™nā€™ bir woā€™zi yeki jigittinā€™ islegenin isley-

95

di. (N.D.) Ustaziā€™ bolmagā€™an adamdiā€™ woā€™mirdinā€™ woā€™zitaā€™rbiyalaydiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Talant iyesin taā€™rbiyasiā€™z qaldiā€™riā€™wzuliā€™m. Talantsiā€™z kisini taā€™rbiyalaw ā€” woā€™mirdi zaya woā€™tkiziwdegen soā€™z. Jaqsiā€™ aā€™det ā€” jaā€™haā€™nde ulliā€™ maā€™rtebe haā€™m uā€™lkendaā€™rejege jetkeriwshi. Biraq, bugā€™an jetisiw tek ilim haā€™m aā€™detarqaliā€™ boladiā€™. (Muinniddin Juwayniy)

170-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Baslawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™m duā€™zilisine qaray qaysiā€™ tuā€™ri yekenin aniā€™qlĆ nā€™.

Atamiā€™z uā€™yimizdinā€™ uzagā€™iā€™n jaqiā€™n haā€™m jogā€™iā€™n bar yetiwushiā€™n barliā€™q waqiā€™t haā€™rekette boladiā€™. Wol bizinā€™ jasawiā€™miā€™zushiā€™n uā€™y-jay tayarlaydiā€™. Kiyindiriw ushiā€™n kiyim-kenshektabadiā€™. Iship-jewimiz ushiā€™n aziā€™q-awqat tayarlaydiā€™. Woā€™z ata-analariā€™n raziā€™ yetpeytugā€™iā€™n, wolardiā€™ renjitetugā€™iā€™n perzenttinā€™ isihesh waqiā€™tta algā€™a baspaydiā€™ haā€™m yeldinā€™ aldiā€™nda abiā€™rayiā€™bolmaydiā€™. (Mustafa Hamiypashsha)

Ata-ananiā€™nā€™ xiā€™zmetin yetiw haā€™rbir perzenttinā€™ minnetiyesaplanadiā€™. (Jaā€™miy)

Atalardiā€™nā€™ dosliā€™gā€™iā€™ balalariā€™n jaqiā€™nlastiā€™radiā€™. Ata-anasiā€™nhuā€™rmetlegen kisininā€™ woā€™miri uzaq boladiā€™. Ata-ananiā€™nā€™ soā€™zinekirmegenninā€™ jatatugā€™iā€™n worniā€™ wot ishinde boladiā€™. (Ā«Atalarsoā€™ziĀ»)

171-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Qospa baslawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™niā€™nā€™ dizbeginde duā€™zilgenin ay-tiā€™nā€™.

1. Kewil kiri aytsa keter, koā€™ylek kiri juwsa keter. (naqiā€™l)2. Biz woā€™zimiz awiā€™lda woā€™skenbiz (W.X.). 3. Anā€™liā€™sqan yelyel bolmas. 4. Jaramas aā€™det koā€™p bolar, yenā€™ jamaniā€™ ā€“kuā€™nshillik (naqiā€™l). 5. Yeki jaqsiā€™ bas qossa, qiā€™l woā€™tpeydiaradan (naqiā€™l). 6. Dossiā€™z woā€™mir woā€™lim menen tenā€™ (T.Q.).7. Jaqsiā€™ dos is tuā€™skende biliner (naqiā€™l). 8. Togā€™aydan shiā€™gā€™abergende aldiā€™mnan toriā€™ atliā€™ shiā€™qtiā€™ (A.Daā€™wqaraev). 9. Jaq-siā€™liā€™q yetiw ā€” wopaliā€™ adamniā€™nā€™ isi. (Sh.S) 10. Bizler yekewi-miz awiā€™l xojaliā€™gā€™inda yeginlerdinā€™ jiyin-terimine qatnastiā€™q.11. Yelmurat degen kisi buriā€™n usiā€™ yelattiā€™nā€™ jasulliā€™siā€™ bol-gā€™an.

96

Ā§ 41. Bayanlawiā€™sh

172-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetinā€™. Wolar qatnasliā€™ baslawiā€™shtiā€™ tawiā€™p, sogā€™anqatnasliā€™ bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ sorawlariā€™n aytiā€™p berinā€™.

Bizler daā€™rya jaqtan uā€™yge keshirek qayttiā€™q. Bul ā€” qiā€™mbatliā€™qonaq. Wol haā€™zir gā€™ana keldi. (M.K.) Kuā€™n bultliā€™. Biraq ja-wiā€™n jawgā€™an joq. Mende qiā€™ziā€™qliā€™ kitap bar. Wol mennen uā€™l-ken. Jasiā€™ won uā€™shte. Tenā€™iz betten bult koā€™terilip kiyatiā€™r. (W.A.)

Baslawiā€™shtiā€™nā€™ kim, ne haqqiā€™nda is-haā€™reketin, hal-jagā€™dayiā€™n, janā€™aliā€™q xabariā€™n bildiretugā€™iā€™n bas agā€™zabayanlawiā€™sh delinedi.

Bayanlawiā€™sh ne qiā€™ldiā€™? ne qiā€™ladiā€™? ne isledi? kim?ne? qanday? qansha? qalay? t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.Miā€™saliā€™: Biā€™yiā€™l baā€™haā€™r yerte baslandiā€™. Biraq laā€™mgershilikkoā€™p boldiā€™. (W.X.) Sebepsiz kuā€™lki ā€” biyaā€™deplik belgisi.(Ā«Atalar soā€™ziĀ») Kuā€™n salqiā€™n. Jerde qar bar.

Bul gaā€™plerdegi diā€™qqat yetilgen soā€™zler bayanlawiā€™shxiā€™zmetinde kelgen. Wolar ne qiā€™ldiā€™? qalay boldiā€™? ne?qanday?, t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.

Bayanlawiā€™shtiā€™ aniā€™qlaw belgileri toā€™mendegiler: 1)gaā€™ptinā€™ tiykariā€™n duā€™zetugā€™iā€™n bas agā€™za; 2) baslawiā€™shtiā€™nā€™is-haā€™reketin, hal-jagā€™dayiā€™n, janā€™aliā€™gā€™iā€™n xabarlaydiā€™; 3) is-haā€™rekettinā€™ maā€™haā€™llik belgisin koā€™rsetedi; 4) betlikqosiā€™mtaliā€™ kelip, baslawiā€™sh penen kelisiw joliā€™ menenbaylaniā€™sadiā€™; 5) woriā€™n taā€™rtibi jagā€™iā€™nan baslawiā€™shtan sonā€™keledi; 6) koā€™binese betlik qosiā€™mtaliā€™ aniā€™qliā€™q meyilden,atliā€™q, kelbetlik haā€™m t.b. soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildiriledi.

Bayanlawiā€™shlar qanday soā€™z shaqabiā€™nan bildiriliwineqaray, feyil bayanlawiā€™sh haā€™m atawiā€™sh bayanlawiā€™sh boliā€™pyekige boā€™linedi.

Bayanlawiā€™sh jay (dara) soā€™zler arqaliā€™ da, yeki yabirneshe soā€™zlerdinā€™ dizbegi menen de bildirile beredi. Usiā€™siā€™yaqliā€™ woā€™zgesheligine qaray jay bayanlawiā€™sh haā€™mqospa bayanlawiā€™sh boliā€™p boā€™linedi.

173-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Bayanlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™ aniā€™qlawbelgilerine tuā€™sinik berinā€™.

977ā€”QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

Woraldiā€™nā€™ bir yeski qalasiā€™nda aā€™yyemgi bagā€™diā€™nā€™ toā€™rindetastan saliā€™ngā€™an biyik bir haā€™wli turiā€™ptiā€™. Bagā€™diā€™nā€™ yesigihaā€™mme ushiā€™n ashiā€™q. Kuā€™ndiz bunda naā€™restelerin shayqapjubatqan analar menen kempirler skameykalarda soā€™ylesipwotiā€™radiā€™. Keshte bul jerde jaslar gezip juā€™rip siā€™rlasadiā€™.

Bagā€™dagā€™iā€™ yenā€™ suā€™ykimli agā€™ash gā€™arriā€™ shiā€™nar yedi. Wol buljerde qalaniā€™nā€™ woā€™zi tuā€™we, atiā€™ hawazasiā€™ joq waqiā€™tlardawoā€™sip tamiā€™r basqan. Wol shiā€™nardiā€™nā€™ usha basiā€™na koā€™z tikti.Wonda shaqagā€™a qoniā€™p algā€™an qanday da bir uā€™rpek juā€™nli qussayrap tur yedi. (R.A.)

174-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Bayanlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolar-diā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™, qanday sorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n haā€™mqanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Wolar iygilikli iske baratiā€™r. Sen bizdi wozal bastan ar-namiā€™sliā€™ boliā€™wgā€™a taā€™rbiyaladiā€™nā€™. Kemeler arnaniā€™nā€™ janiā€™nakelip toqtadiā€™. (W.X.) 2. Woā€™mir ā€” yenā€™ jaqsiā€™ ustaz. Paydalan-bagā€™an ilim ā€” miywesiz agā€™ash. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») 3. Aā€™depliadamlar menen sĆ ā€™wbetlesiw ā€” guā€™llerdinā€™ xosh iyisi anā€™qiā€™pturgā€™an tanā€™ samaliā€™nan laā€™zzetli. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») 4. Uā€™sh jerdegiuā€™sh ā€” togā€™iā€™z. 5. Seninā€™ izlegen kitabiā€™nā€™ ā€” usiā€™. 6. Yerteturgā€™anniā€™nā€™ iā€™riā€™siā€™ artiā€™q. 7. Awiā€™l tawdan toā€™mende. 8. Tawdantiregi bardiā€™nā€™, tastan juā€™regi bar. (naqiā€™llar)

Ā§ 42. Jay feyil bayanlawiā€™sh

Dara feyil soā€™zden bolgā€™an bayanlawiā€™shqa jay feyilbayanlawiā€™sh delinedi.

Jay feyil bayanlawiā€™sh toā€™mendegi maā€™nili feyillerarqaliā€™ bildiriledi:

1. Aniā€™qliā€™q meyil formasiā€™ndagā€™iā€™ feyillerden boladiā€™.Aniā€™qliā€™q meyil arqaliā€™ bildirilgen bayanlawiā€™shlar boliā€™pwoā€™tken, boliā€™p atiā€™rgā€™an ya yendi bolatugā€™iā€™n is-haā€™reket,waqiā€™yalardiā€™ bayanlaydiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Shanā€™qay tuā€™stehaā€™mme tuā€™slikke shiā€™qtiā€™. Kanaldiā€™nā€™ boyiā€™ndagā€™iā€™ sayamanshertektinā€™ siā€™pasiā€™nda adamlar wotiā€™r. 2. Wolardiā€™nā€™ biraziā€™toā€™mende wotiā€™r. (W.X.) Woniā€™nā€™ juā€™reginde bir siā€™rliā€™waqiā€™ya jatiā€™r. (X.S.) Qalaniā€™ qiā€™diā€™riā€™p bolgā€™annan keyinbizler vokzalgā€™a kelemiz. (S.K.)

98

2. -iā€™p/-ip, -p qosiā€™mtaliā€™ hal feyillerge betlik qosiā€™m-talariā€™niā€™nā€™ jalgā€™aniā€™wiā€™nan boladiā€™. Miā€™saliā€™: Tagā€™iā€™ birtoā€™beden assa jiā€™lqiā€™lar menen qoylar juā€™ripti. Tuā€™simde jetiaspangā€™a ushiā€™ppan, sen jerde qaliā€™psanā€™... Buriā€™ngā€™iā€™zamanda bir jarliā€™niā€™nā€™ uā€™sh balasiā€™ boliā€™ptiā€™. (Ā«Q.x.y.Ā».)

3. Buyriā€™q, tilek haā€™m maqset meyilleri arqaliā€™ bildirile-di. Miā€™saliā€™: Yendigi gaā€™pti Amanqul biy aytsiā€™n. (T.Q.)Men yendi woniā€™nā€™ juā€™zin koā€™rmeymen. (K.S.) Yendigidenbiā€™lay tuā€™simde de, woniā€™mda da sizlerdi koā€™rmegeymen.(X.S.)

4. Kelbetlik feyildinā€™ -gā€™an/-gen,. (qan/-ken), -ar/-erqosiā€™mtaliā€™ tuā€™rlerinen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Kuā€™n keshegigeqaragā€™anda buā€™gin qattiā€™ suwiā€™tqan. Buriā€™n bul doā€™gerekteyel bolgā€™an. (M.D.)

5. Atawiā€™sh feyildinā€™ ā€“iā€™w\-iw,-w haā€™m woriā€™n seplikqosiā€™mtaliā€™ ā€“iā€™wda\-iwde qosiā€™mtaliā€™ tuā€™rlerinen boladiā€™.Miā€™saliā€™: Meninā€™ tiykargā€™iā€™ maqsetim ā€“ woqiā€™w. Bizlerdinā€™maqsetimiz guā€™zgi jiā€™yiā€™n-terimdi tez tamamlaw. Haā€™zirrespublikamiā€™zda sportshiā€™lardiā€™nā€™ saniā€™ kuā€™n sayiā€™nwoā€™siwde. (gazetadan)

175-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Jay feyil bayanlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ qanday feyiller arqaliā€™ bildirilgenin aytiā€™nā€™.

1. Men qalaniā€™nā€™ shetindegi shossege qaray kettim. ā€”Sizhaā€™zir juā€™resiz be? Meni Riā€™bashiege deyin aliā€™p ketinā€™,ā€”depshofyordan woā€™tinish yettim.

ā€”Yaq, agā€™ay, imkaniyat joq,ā€”dedi. ā€” Hesh kimdi de al-mayman. Qansha aqsha kerek desenā€™iz de bereyin... Haā€™demeybizinā€™ basqa mashinalar keledi. Biraq, men adam almayman.Mashina ketip qaldiā€™. Janā€™agā€™iā€™ hayal budkadan shiā€™qtiā€™. WolĀ«Haā€™zir siz de ketesizĀ», ā€” dedi. Men uā€™ndemedim. (Sh.A.)

2. Bir kuā€™nleri togā€™ayda hesh anā€™ qalmaptiā€™. (Ā«Q.x.y.Ā»)3. Sheberlerdinā€™ ismin awiā€™llaslariā€™ qaā€™dirlep, wolardan uā€™yrengen.(Ā«Q.x.y.Ā») 4. Wolar togā€™ay arqaliā€™ juā€™rmekshi. 5. Qoshqarbaywoniā€™nā€™ koā€™z jasiā€™n qaā€™haā€™ri menen juwmaqshiā€™ yedi. (S.X.)

176-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Jay feyil bayanlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™pastiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qaysiā€™ bette yekenin haā€™m betlik qosiā€™mtasiā€™arqaliā€™ baslawiā€™shiā€™n tawiā€™nā€™.

99

Bizler Oksana yekewimiz bizinā€™ bagā€™diā€™nā€™ qasiā€™na jiā€™ynalgā€™anagā€™ashlardiā€™nā€™ uā€™stinde wotiā€™rmiā€™z. Bizler de uā€™lkeygennen keyinbiyday yegemiz. Sen traktor aydaysanā€™. Men apam qusap seyal-kaniā€™nā€™ keyninde turaman. Men Oksananiā€™nā€™ ne dep turgā€™aniā€™ntuā€™sinbedim. Wol meninā€™ menen tiā€™niā€™sh gā€™ana qatara wotiā€™r.Quyash jerdi haā€™zir keptiredi. Tez barayiā€™q, Oksana. Sen jasiā€™uā€™lkenlerdinā€™ gaā€™pine aralaspa. Wol bul soā€™zi menen woā€™zininā€™segizge shiā€™qqaniā€™n bildirejaq. Apamniā€™nā€™ juā€™zlerin quyashshalgā€™an. Manā€™layiā€™nda tamshiā€™ terler jiā€™ltiā€™raydiā€™. (M.K.)

177-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Yadiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardan jaybayanlawiā€™shtiā€™nā€™ aniā€™qliā€™q meyilden bolgā€™an tuā€™rine 2 gaā€™p, basqalariā€™nabir-birden gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™.

Ā§ 43. Qospa feyil bayanlawiā€™sh

Yeki yamasa birneshe feyillerdinā€™ dizbeginen duā€™zilgenbayanlawiā€™shqa qospa bayanlawiā€™sh delinedi.

Qospa bayanlawiā€™sh toā€™mendegi qospa feyiller arqaliā€™bildiriledi:

1. Feyil tiykarliā€™ qospa feyillerden boladiā€™. Bul siā€™yaqliā€™qospa bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ yeki siā€™nā€™ariā€™ da feyilden boladiā€™.Miā€™saliā€™: 1. Wol uā€™yden tez shiā€™gā€™iā€™p ketti. (J. S.) 2.Kuā€™n qaranā€™gā€™iā€™lana basladiā€™. (J. S.)

2. Atawiā€™sh tiykarliā€™ qospa feyiller arqaliā€™ bildiriledi.Qospa bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ bul tuā€™ri feyilden basqa soā€™zshaqaplariā€™na yet. (qiā€™l), al, ber, bol, basla, sal, qoy,koā€™r, jet, t.b. koā€™mekshi feyillerdinā€™ qosiā€™liā€™wiā€™nan boladiā€™.Miā€™saliā€™: XojĆ liā€™qlĆ rdĆ  baā€™haā€™rgi yegiske tayarliā€™q tuwraliā€™woylasiā€™q boldiā€™. Wolar bir-birewine jaā€™rdem berdi. Wolarhuā€™rmet-izzet penen jasagā€™andiā€™ jaqsiā€™ koā€™redi. (W.X.)Siā€™rttan elektr jariā€™gā€™iā€™ jarq yete qaldiā€™. (N.D.)

3. Kelbetlik feyil, hal feyil haā€™m basqa da feyillergebaylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™zmettegi yedi, yeken, (yemes)toliā€™qsiā€™z feyildinā€™ dizbeklesip keliwi arqaliā€™ bildiriledi.Miā€™saliā€™: Yekinshisin wogā€™an atasiā€™ aytiā€™p bergen yedi.Avtolavka bajbanniā€™nā€™ uā€™ylerine haā€™r dayiā€™m qayriā€™liā€™pwoā€™tetugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.) Men yesimdi bilgeli woniā€™nā€™buā€™gingidey quwaniā€™shiā€™n koā€™rgen yemespen. Saratanniā€™nā€™jumsaq jeli yesip tur yedi. (W.X.)

100

178-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Qospa bayanlawiā€™shlardiā€™tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ bildiriliwin. (qanday soā€™zlerden bolgā€™aniā€™n) aniā€™qlĆ nā€™.

Kuā€™n janā€™a-janā€™a qiā€™zdiā€™riā€™p kiyatiā€™r. Bizler buriā€™n usiā€™ Aqqa-lada wotiā€™ratugā€™iā€™n yedik. (N.D.) Woniā€™nā€™ kiyimleri suw boldiā€™.Woraqshiā€™lar tuā€™ste uā€™lken guā€™jimninā€™ sayasiā€™na kelip dem aldiā€™.(J.Sh.) Jayda wotiā€™rgā€™anlardiā€™nā€™ haā€™mmesi woniā€™nā€™ soā€™zine kewilboā€™ldi. Muā€™yeshtegi etajerkada turgā€™an kitaplariā€™na koā€™z juwiā€™rtiā€™pwoā€™tti. (I. Q.) Sabaq yele dawam yetip atiā€™r yedi. Inkamal apaybolsa bul waqiā€™tlariā€™ Avstraliya haqqiā€™nda soā€™ylep atiā€™r yeken.(Sh.A.)

179-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shiriā€™nā€™. Qospa feyil bayanlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™pastiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Qospa bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ qaysiā€™ maā€™haā€™lde kelgenin aytiā€™nā€™.

Sultanmurat daā€™rhal woā€™zininā€™ partasiā€™na bariā€™p wotiā€™rdiā€™.Kelgenler woqiā€™wshiā€™lar menen saā€™lemlesti.

Qaā€™pelimde klastiā€™nā€™ ishi tiā€™m-tiā€™riā€™s boldiā€™ da qaldiā€™. Haā€™tteheshkim joā€™telmedi de.

Men basqa bir jumiā€™s penen kelgen yedim. Meninā€™ balalar-gā€™a aytatugā€™iā€™n bir gaā€™pim bar.

Woqiā€™wshiā€™lar bir tegis wotiā€™riā€™p qaldiā€™. Kolxozdiā€™nā€™ basliā€™-gā€™iā€™n haā€™mme taniā€™ytugā€™iā€™n yedi. Basliā€™qtiā€™nā€™ sabaq waqtiā€™ndakelgenininā€™ maā€™nisi woqiā€™wshiā€™lar menen ayriā€™qsha siā€™patta soā€™y-lesiw yedi. Sizlerdinā€™ mektebinā€™izdinā€™ ishi suwiā€™q yeken. (Sh.A.)

180-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na tiyislikoā€™mekshi feyil haā€™m baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™zmettegi toliā€™qsiā€™z feyil-lerdi qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™nā€™ qaysiā€™ maā€™haā€™l maā€™nisindeyekenin tuā€™sindirinā€™.

1. Biybayiā€™m qaltasiā€™nan bir tuā€™yinshik shiā€™gā€™ariā€™p ... . 2. Ke-shikpey Serimbet te kirip ... . 3. Awiā€™l aqsaqallariā€™ jaslargā€™abaā€™rhaā€™ naā€™siyat .... 4. Tuwriā€™ sizinā€™ aytqanlariā€™nā€™iā€™zdiā€™ yesapqa... . 5 Bir waqlariā€™ telefon shiā€™r yete ... . 6. Woniā€™ men bu-riā€™nnan taniā€™ytugā€™iā€™n ... . 7. Bular aā€™kesininā€™ traktoriā€™niā€™nā€™ aldiā€™-na shiā€™gā€™iā€™p ketken... . 8. Atam hesh naā€™rseni bilmeydi....9. Shiā€™gā€™iā€™s taā€™repten samal yesip ... .

Ko ā€™mek sh i ha ā€™m to l i ā€™ q s i ā€™ z f e y i l l e r : berdi, beredi,qaldiā€™, keldi, yeken, alamiā€™z, yeken, yedim, tur.

101

Ā§ 44. Jay haā€™m qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™shlar

Jay atawiā€™sh bayanlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™zlerden boladiā€™:1. Jay atawiā€™sh bayanlawiā€™shlar ataw, bariā€™s, shiā€™gā€™iā€™s,

woriā€™n sepligindegi atliā€™qtan, almasiā€™q, kelbetlik, sanliā€™qhaā€™m raā€™wish soā€™zlerden boladiā€™. Miā€™saliā€™: Bul sawgā€™auā€™keme. Barliā€™gā€™iā€™ quwaniā€™shtan. Yerler ā€” atiā€™zda, bala-shagā€™alar ā€” uā€™yde. (T.Q.) Miā€™naw ā€” mektep. (N.D.) Ladandostan aqiā€™lliā€™ dushpan jaqsiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Biā€™yiā€™l bagā€™iā€™-miā€™z miyweli. Nurliā€™baydiā€™nā€™ uliā€™ da, qiā€™ziā€™ da ā€” usiā€™.(M.D.) Bizinā€™ jay ā€”miā€™naw. Jaā€™haā€™ngir agā€™a jaā€™ne birinshi.(W.X.) Wol gā€™arriā€™niā€™nā€™ ul balasiā€™ ā€” uā€™shew, qiā€™ziā€™ ā€” birew.(Q.T.) Qiā€™zketkenninā€™ keleshegi aldiā€™nda. (N.D.)

2. Jay atawiā€™sh bayanlawiā€™sh bar, joq, kerek, daā€™rkar,zaā€™ruā€™r, laziā€™m, t.b. bayanlawiā€™shliā€™q soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™bildiriledi. Miā€™saliā€™: Portfeldinā€™ mayda zatlar salatugā€™iā€™nqaltasiā€™ da bar. Doā€™gerekte heshkim joq. (Sh.A.)

3. Yeliklewish soā€™zlerden boladiā€™. Miā€™saliā€™: Kuā€™n birdensuwiā€™ttiā€™, ayaq astiā€™lariā€™miā€™z gā€™iā€™rt-gā€™iā€™rt-gā€™iā€™rt. Togā€™aydiā€™nā€™ishi jiā€™m-jiā€™rt. (T.Q.)

Qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™zler arqaliā€™bildiriledi:

1. Maā€™nili atliā€™q soā€™zlerdinā€™ dizbeginen boladiā€™. Miā€™saliā€™:Bizinā€™ isimiz ā€” xaliā€™qtiā€™nā€™ isi, bizinā€™ kuā€™shimiz ā€” xaliā€™qtiā€™nā€™kuā€™shi. (X.S.) Bul duā€™nyaniā€™nā€™ koā€™rki ā€” adam balasiā€™.(Aā€™.Q.) Aā€™kemizā€”Xudaybergen degen kisi. (N.D.)

2. Kelbetlik, raā€™wish haā€™m t.b. atawiā€™sh soā€™zler jupker-lesiwshi baylaniā€™sta kelip qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™shboladiā€™. Miā€™saliā€™: Densawliā€™q ā€” terenā€™ bayliā€™q. (Q.F.)Zuā€™raā€™aā€™tti arttiā€™riā€™w ā€” tiykargā€™iā€™ waziā€™ypa.

3. Qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™sh atawiā€™sh soā€™zlergebaylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™zmettegi koā€™mekshi haā€™m toliā€™qsiā€™zfeyillerdinā€™ dizbeklesiwinen de boladiā€™. Wol uziā€™n boyliā€™adam yedi. Boz jerdinā€™ saliā€™lariā€™ zuā€™raā€™aā€™tli yeken. Wolawiā€™l mekteplerinde mugā€™allim boldiā€™. Portfeldinā€™ jiā€™ltiā€™-rawiā€™q temirden islengen qulpiā€™ bar yedi. (Sh.A.)

181-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Jay haā€™m qospa atawiā€™sh bayan-lawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ bildiriliwin aniā€™qlĆ nā€™.

102

Bir soā€™z benen siā€™patlagā€™anda, qaā€™dimgi mektepke aliā€™pbaratiā€™rgā€™an woqiā€™wshiā€™niā€™nā€™ portfeli. 2. Wol jerde tek bolgā€™aniā€™uā€™sh xojaliā€™q bar. (Sh.A.) 3. Jurt haā€™m yeldinā€™ rawajiā€™ dawoā€™nerge baylaniā€™sliā€™. 4. Woā€™ner ā€” jasiā€™riā€™n gā€™aā€™ziyne. 5. Woā€™nerseninā€™ barliā€™q waqiā€™tta joldasiā€™nā€™, maā€™datkariā€™nā€™. 6. Woā€™ner debarliā€™q islerde adam ushiā€™n zaā€™ruā€™r. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») 6. Haā€™rqiā€™yliā€™ tawarlar bar yedi, hayallardiā€™nā€™ koā€™zi bolsa wolardiā€™ jepbaratiā€™r. 7. Hayallar bolgā€™anda ne, haā€™mmesi tek uā€™shew gā€™ana.(Sh.A.) 8. Wol uziā€™n boyliā€™, yelli jaslar shamasiā€™ndagā€™iā€™ adamyedi. (Sh.S.)

182-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Jay haā€™m qospa atawiā€™shbayanlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Berilgen gaā€™plerge diā€™qqat yetip,maā€™nisin tuā€™sindirinā€™.

1. Haā€™rbir agā€™ashtiā€™nā€™ miywesi boladiā€™, kewil miywesi ā€”perzent. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») 2. Baxtiyar boliā€™wdiā€™ qaā€™lesenā€™, toā€™men-degi aā€™detlerdi woā€™zinā€™de saqla: daā€™slep ata-ananā€™niā€™nā€™ qariā€™ziā€™moyniā€™nā€™da ketpesin, ata-ana quwaniā€™shiā€™ adam ushiā€™n duā€™nya-dagā€™iā€™ uā€™lken daā€™wlet. (Muhammed Husayn) 3. Muā€™naā€™sipperzent boliā€™w ā€” ata-ana ushiā€™n uā€™lken quwaniā€™sh. (Ā«Atalarsoā€™ziĀ») 4. Haqiā€™yqiā€™y perzent haā€™r bir tarawda woā€™z atasiā€™niā€™nā€™huā€™kimine boysiā€™nadiā€™. 5. Wol ata-ana iā€™raziā€™shiā€™liā€™gā€™iā€™nan juwap-siā€™z is islese, wonday biyrehim kisiden aqiā€™lliā€™ biygana adamjaqsiā€™. (Barhurdar ibn Mahmud)

183-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™rkem shiā€™gā€™armalardan yamasa yadiā€™nā€™iā€™zdan jayatawiā€™sh bayanlawiā€™shiā€™ bar uā€™sh gaā€™p, qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™shqauā€™sh gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Bayanlawiā€™shlar haā€™r tuā€™rli soā€™z shaqaplariā€™nanduā€™zilgen bolsiā€™n.

Ā§ 45. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™sintaksislik baylaniā€™siā€™

Gaā€™p ishinde baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™sh yeki tuā€™rlijol menen baylaniā€™sadiā€™.

1. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™sh gaā€™pte bet haā€™mbirlik, koā€™plik sanlarda kelisip baylaniā€™sadiā€™.

Baslawiā€™sh betlik almasiā€™qlariā€™nan bolsa, bayanlawiā€™shpenen uā€™sh bette haā€™m sanda qosiā€™mtalar arqaliā€™ kelisiwarqaliā€™ baylaniā€™sadiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Men haā€™zir gaā€™pimdi

103

taā€™riyiplewge kirisemen. Bizler shaydiā€™ yerte iship atiā€™rmiā€™z.(M.K.) 2. Sen yele uyqiā€™lamadiā€™nā€™ ba? Sizler wolardiā€™nā€™kewilli woynap juā€™rgenin koā€™rsenā€™izler yedi. (M.K.) 3. Wolaā€™dewir-aq woā€™sti. Wolar haā€™mme jerde woā€™rip juā€™r. (M.K.)

Bul gaā€™plerde men, sen almasiā€™qlariā€™ I-II betlerde, bir-lik haā€™m koā€™plik sanlarda kelisiw joliā€™ menen baylaniā€™sqan.Wol almasiā€™gā€™iā€™ III bette, tek birlik sanda baylaniā€™siā€™pkelgen.

Al, atliā€™qtan bolgā€™an baslawiā€™shlar bayanlawiā€™sh penentek III bette gā€™ana baylaniā€™sadiā€™. Miā€™saliā€™: Mansur atam(wol) daā€™rwazadan shiā€™gā€™iā€™p ketti. Palapan qorqqaniā€™nanjerge qulap tuā€™sti. Oksana woniā€™ qoliā€™na aldiā€™. (M.K.)

2. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™sh woā€™z ara intonaciyaarqaliā€™ baylaniā€™sadiā€™. Baslawiā€™shtan keyin aā€™dettegiden goā€™resoziā€™liā€™nā€™qiā€™law intonaciya islenip, irkilis jasaladiā€™. Bundayjagā€™dayda baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ arasiā€™nasiā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Densawliā€™q ā€” terenā€™ bayliā€™q.Balamniā€™nā€™ uā€™lkeni ā€” Daā€™wletnazar, kishisi ā€” Saā€™piwra.Bul ā€” Xojakoā€™l.

Atawiā€™sh bayanlawiā€™shlar baslawiā€™sh penen III bettebetlik qosiā€™mtasiā€™z, woriā€™n taā€™rtibi arqaliā€™ da kelisipbaylaniā€™sadiā€™. Bunday jagā€™dayda kishigirim intonaciyaislenip, irkilis jasaladiā€™, biraq siā€™ziā€™qsha qoyiā€™lmaydiā€™.Miā€™saliā€™: Taw biyik. Joliā€™ qiā€™yiā€™n. (Ā«Q.F.Ā») Gaā€™ jer adiā€™r,gaā€™ jer budiā€™r... Jol shanā€™. (W.X.)

184-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Bas agā€™zalardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qalay.(qaysiā€™ bette, qaysiā€™ sanda haā€™m qaysiā€™ tuā€™rde) baylaniā€™siā€™p kelgeninaytiā€™nā€™.

1. Bizler bul kitaptiā€™ aldiā€™q. 2. Sizler woā€™z uā€™lkenā€™izdinā€™tariyxiā€™nan janā€™a bet ashatugā€™iā€™n boldiā€™nā€™iā€™z. 3. Biz haā€™zir birtiā€™yanaqliā€™ juwmaqqa keldik. 4. Bizler Shirikqalagā€™a baramiā€™z.5. Sizlerdinā€™ tawiā€™p algā€™an zatlariā€™nā€™iā€™zgā€™a izertlew juā€™rgizemiz.6. Sol waqiā€™tta sizler bizlerge ā€” ilimpazlargā€™a jaā€™rdem beretugā€™iā€™nbolasiā€™z. 7. Ilyas kuā€™limsirewi menen stoldiā€™nā€™ bir shetine keldi.8. Wol bunnan keyin azmaz woylaniā€™p qaldiā€™. 9. Men jiā€™yiā€™ndasoā€™ylep koā€™rgen yemespen. 10. Sen tanā€™niā€™nā€™ atqaniā€™na qayiā€™l-shiā€™liā€™gā€™iā€™m joq deysenā€™. Meninā€™ kuā€™nninā€™ batqaniā€™na raziā€™-shiā€™liā€™gā€™iā€™m joq. (W.X.)

104

185-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi yeki bas agā€™zaliā€™ kenā€™eytilmegengaā€™p yetip koā€™shirip jaziā€™nā€™. Bas agā€™zalardiā€™nā€™ astiā€™n tallaw uā€™lgisi boyiā€™n-sha siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ baylaniā€™siā€™w usiā€™liā€™n (qaysiā€™ bette, qaysiā€™ sandayekenin) aytiā€™nā€™. Yeger baslawiā€™shiā€™ berilmegen bolsa, bayan-lawiā€™shiā€™arqaliā€™ baslawiā€™shiā€™n tawiā€™p jaziā€™nā€™.

1. Oksana yekewimiz de izlep atiā€™rmiā€™z. 2. Bizler almanaā€™llerin aliā€™p keldik. 3. Sen buā€™gin juā€™daā€™ jaqsiā€™ jumiā€™s isledinā€™.4. Men basiā€™mdiā€™ koā€™rpe menen japtiā€™m. 5. Sizler bizinā€™daā€™ryaniā€™ koā€™rgen joq shiā€™gā€™arsiā€™zlar. 6. Wol tap Farittinā€™sharbagā€™iā€™niā€™nā€™ qasiā€™nan woā€™tip, jaylawlargā€™a qaray buriā€™ladiā€™.7. Bizler iā€™zgā€™ar qumda izlerimizdi qaldiā€™riā€™p, daā€™rya boyiā€™naqiā€™diā€™rdiā€™q. 8. Wonnan keyin daā€™ryagā€™a jalpaq tas iā€™laqtiā€™riā€™p Ā«suwqaymaqĀ» woynadiā€™q. 9. Jalpaq tas suwdiā€™nā€™ betinde neshe retsekirse, sonsha bilezik nan jeysenā€™. (M.K.)

186-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen soā€™zlerdi baslawiā€™sh yetip, gaā€™pduā€™zinā€™. Duā€™zgen gaā€™plerinā€™izde jay gaā€™plerdinā€™ kenā€™eytilmegen tuā€™rlerinyesapqa aliā€™nā€™. Baslawiā€™sh haā€™m bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ qalay baylaniā€™siā€™pkelgenin tuā€™sindirinā€™.

S o ā€™ z l e r : men, sen, bizler, wolar, wol, sizler, Abat,woqiā€™wshiā€™lar, ata-ana, bizler yekewimiz.

Ā§ 46. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ arasiā€™nasiā€™ziā€™qshaniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™wiā€™

Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ bildiriliwi haā€™mintonaciyasiā€™na qaray, wolardiā€™nā€™ arasiā€™na toā€™mendegijagā€™daylarda siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™:

1. Baslawiā€™sh ta, bayanlawiā€™sh ta ataw sepligindegiatliā€™q soā€™zlerden bolgā€™anda, aralariā€™na siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™.Miā€™saliā€™: Atalar soā€™zi ā€” aqiā€™ldiā€™nā€™ koā€™zi. Perzent ā€” woā€™mirguā€™li. Woā€™mir ā€” yenā€™ jaqsiā€™ ustaz. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Woniā€™nā€™atiā€™ ā€”Guā€™lsariā€™. (Sh.A.)

2. Baslawiā€™sh siltew, geyde betlik almasiā€™gā€™iā€™nan,bayan-lawiā€™sh atliā€™q soā€™zden bolgā€™anda yamasa kerisinsheboliā€™p kelse, baslawiā€™shtan keyin siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™:Bul ā€” student. Wol ā€” shopan. Anaw ā€” Qara taw.Sizlerdinā€™ basshiā€™nā€™iā€™z ā€”men.

105

3. Geyde atawiā€™sh bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ quramiā€™nda zatliā€™qmaā€™nidegi bul siltew almasiā€™gā€™iā€™ kelgende, baslawiā€™shtankeyin siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Aral taā€™gā€™diri ā€” buladam taā€™gā€™diri. Araldiā€™ saqlap qaliā€™w ā€” bul haā€™mmeninā€™ isi.(Ā«Y.Q.Ā») Diyqanniā€™nā€™ haā€™m sharwaniā€™nā€™ minneti ā€” bulaniā€™gā€™iā€™nda adamniā€™nā€™ muā€™tĆ ā€™jin qanaatlandiā€™riā€™w. (Ā«Y.Q.Ā»)

4. Baslawiā€™sh ta, bayanlawiā€™sh ta sanliā€™qtan bolgā€™anda,aralariā€™na siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™: Altiā€™ jerdegi altiā€™ ā€” wotiā€™zaltiā€™. Bes jerdegi altiā€™ ā€” wotiā€™z.

5. Baslawiā€™sh atliā€™qlasqan kelbetlik haā€™m kelbetlikfeyillerden boliā€™p, bayanlawiā€™sh atliā€™qtan bolsa, baslawiā€™sh-tan keyin siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Balasiā€™niā€™nā€™uā€™lkeni ā€” Azat, kishkentayiā€™ ā€” Abat. Jariā€™sta woziā€™pshiā€™qqan ā€” Marat.

6. Baslawiā€™sh atawiā€™sh feyilinen (dara haā€™m qospatuā€™rde), bayanlawiā€™sh atliā€™qtan bolsa yamasa kerisinsheboliā€™p kelgende de aralariā€™na siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™:Ilimninā€™ maqseti ā€” iygilikli haā€™m koā€™rkem islerdi aā€™melgeasiā€™riā€™w. Talantsiā€™z kisini taā€™rbiyalaw ā€” woā€™mirdi zayawoā€™tkeriw degen soā€™z. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Barliā€™q iste aldiā€™ngā€™iā€™qatarda boliā€™w ā€” meninā€™ maqsetim.

187-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Bas agā€™zalardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™-nan bolgā€™aniā€™n haā€™m baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ arasiā€™nasiā€™ziā€™qshaniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™w sebeplerin aytiā€™p berinā€™.

1. Aā€™miwdinā€™ tolqiā€™niā€™ ā€” tabiā€™s tolqiā€™niā€™. (A.D.) 2. Miynet ā€”baxiā€™t haā€™m huā€™rmetli danā€™qiā€™miā€™z. (N. J.) 3. Kuā€™ndiz ā€” iā€™ssiā€™,tuā€™nde ā€” suwiā€™q. 4. Bizlerdinā€™ densawliā€™gā€™iā€™miā€™z ā€” yelimizdinā€™bayliā€™gā€™iā€™ bul. (Sh.A.) 5. Baā€™haā€™r ā€” suliā€™wliā€™qtiā€™nā€™ baslawshiā€™siā€™.Suliā€™wliā€™q ā€” qiā€™zlar jiā€™lwasiā€™, qiā€™zlar kuā€™lkisi. (G.Y.) 6.Mekteptinā€™ bagā€™iā€™ ā€” usiā€™. 7. ā€”Kim Asanbaev Qazanqap? Menā€”Asanbaev. (Sh.A.) 8. Jeti jerdegi jeti ā€” qiā€™rq togā€™iā€™z. 9. Yesapqaaliā€™wā€”maā€™mleketlik is. Meninā€™ maqsetim ā€” woqiā€™w. (Ā«Y.Q.Ā») 10.Haā€™rqanday qul saqlawshiā€™lardiā€™nā€™ yenā€™ zaā€™rresi qalmayqorqatugā€™iā€™niā€™ ā€” bul qullardiā€™nā€™ koā€™terilisi. (Sh.A.)

188-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi irkilis belgilerin qoyiā€™p koā€™shiripjaziā€™nā€™. Tallaw uā€™lgisi boyiā€™nsha bas agā€™zalardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™mwolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

106

1. Densawliā€™q terenā€™ bayliā€™q. 2. Dene shiā€™niā€™qtiā€™riā€™w den-sawliā€™qtiā€™nā€™ girewi. 3. Suā€™yektinā€™ koā€™miwsiz duā€™zde qalgā€™aniā€™ bulhaā€™mmeninā€™ betine shirkew salatugā€™iā€™n tanā€™ba yedi. (Sh.A.)4. Bizinā€™ jumiā€™siā€™miā€™z joldiā€™ tazalaw. (Sh.A.) 6. Jaqsiā€™ soā€™z jariā€™miā€™riā€™s. (naqiā€™l) 7. Jeti jiā€™ynaqlaw san. 8. Taā€™rbiya balaniā€™nā€™ kele-shegi.

189-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Qosiā€™qtiā€™ woqiā€™nā€™. Wondagā€™iā€™ baslawiā€™sh haā€™m bayan-lawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildirilgeninhaā€™m siā€™ziā€™qshaniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™w sebebin tuā€™sindirinā€™.

1. Bizde soā€™z bar: miyman ā€” iā€™riā€™s, bereket, Qonaq kuā€™tiw ā€” ziyneti haā€™r adamniā€™nā€™.

2. Naā€™reste ā€” wol adamniā€™nā€™ yenā€™ uā€™lkeni,Kim bolsanā€™ da, sen balasanā€™ keshegi.Sheshenā€™ bul turiā€™siā€™nda tuwmagā€™an seni,Gā€™arriā€™lar da bala bolgā€™an desedi.

3. Naā€™reste ā€” woā€™mirdinā€™ juā€™regi, demi,Yele bult koā€™rmegen, wol bir altiā€™n tanā€™.Naā€™reste ā€” adamniā€™nā€™ tunā€™gā€™iā€™sh qaā€™demi,Sonā€™gā€™iā€™ qaā€™deminā€™ de aparar wogā€™an.

(I.Y.)

190-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™rt pasiā€™ldiā€™. (maā€™wsimdi) suā€™wretlep, shiā€™gā€™armajaziā€™nā€™. Jiā€™l maā€™wsimlerininā€™ woā€™zine taā€™n bir-birinen woā€™zgesheligin,wolardagā€™iā€™ adamlardiā€™nā€™ taā€™shwishleri, taā€™biyat koā€™rinisleri t.b. siā€™yaqliā€™koā€™rinisler koā€™rkem aā€™debiy stilde suā€™wretlengen bolsiā€™n. Temasiā€™nwoā€™zlerinā€™iz atanā€™.

Bas agā€™zalardiā€™ taā€™kirarlaw ushiā€™n sorawlar haā€™mshiā€™niā€™gā€™iā€™wlar.

1. Jay gaā€™pler dep nege aytamiā€™z? Jay gaā€™plerdinā€™ aniā€™qlaw belgilerinaytiā€™nā€™.

2. Jay gaā€™plerdinā€™ duā€™zilisine qaray tuā€™rlerin aytiā€™nā€™. Ne ushiā€™n jaygaā€™pler yeki bas agā€™zaliā€™ haā€™m bir bas agā€™zaliā€™ boliā€™p boā€™linedi?

3. Qaysiā€™ agā€™zalar jay gaā€™plerde grammatikaliā€™q tiykar boliā€™p keledi?4. Gaā€™p agā€™zalariā€™ dep nege aytamiā€™z? Gaā€™p agā€™zalariā€™n aniā€™qlaw

belgilerin aytiā€™nā€™.5. Qaysiā€™ agā€™zalar bas agā€™za, qaysiā€™ agā€™zalar yekinshi daā€™rejeli dep

ataladiā€™?

107

6. Baslawiā€™sh dep nege aytamiā€™z? Woniā€™nā€™ aniā€™qlaw belgilerin aytiā€™nā€™.7. Bayanlawiā€™sh dep nege aytamiā€™z? Woniā€™nā€™ aniā€™qlaw belgilerin

aytiā€™nā€™. Bayanlawiā€™sh koā€™binese qaysiā€™ soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildiriledi?8. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™sh qalay baylaniā€™sadiā€™? Wolardiā€™

baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™ qosiā€™mtalar qanday?9. Jaziā€™wda baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ arasiā€™na ne ushiā€™n

siā€™ziā€™qsha qoyiā€™ladiā€™? Woniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™w sebeplerin aytiā€™nā€™.

191-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Baslawiā€™sh haā€™m bayanlawiā€™sh-lardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™nhaā€™m sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Adamda aā€™dep bolsa, ilim de boliā€™wiā€™ laziā€™m. 2. Aā€™depaqiā€™lgā€™a baylaniā€™sliā€™ naā€™rse. 3. Aqiā€™l uā€™stine aā€™dep te qosiā€™lsa,nur uā€™stine nur boladiā€™. 4. Ulliā€™liā€™q aqiā€™l haā€™m aā€™dep penenpayda boladiā€™. 5. Aqiā€™ldiā€™nā€™ qaā€™diri aā€™dep penen, bayliā€™q qaā€™dirisaqawat penen, kuā€™sh-quwat qaā€™diri bahadiā€™rliā€™q penen iskeasadiā€™. 6. Aā€™depli adam taā€™wipke usaydiā€™, woniā€™nā€™ menen guā€™r-rinā€™lesiw kewildegi gā€™amdiā€™ quwadiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ»)

7. Woā€™li sanaladiā€™ woā€™nersiz kisi, Woā€™nersiz bolgā€™annan woā€™lgeni yaqshiā€™. (Termiziy)

192-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Bas agā€™zalardiā€™nā€™ arasiā€™na siā€™ziā€™qsha qoyiā€™p, gaā€™plerdikoā€™shirip jaziā€™nā€™. Siā€™ziā€™qshaniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™w sebeplerin tuā€™sindirinā€™.

1. Gā€™arriā€™liā€™q aqiā€™l haā€™m woā€™mir taā€™jiriybesininā€™ gā€™aā€™ziynesi.(I.Y.) 2. Woā€™lgennen keyin maqtaliā€™w yekinshi woā€™mir. 3. Ti-riliginā€™de jaman degen at aliā€™w bul woā€™lim. (Ā«Atalar soā€™ziĀ»)4. Anaw Aā€™muā€™wdaā€™rya. 5. Uā€™sh jerdegi uā€™sh togā€™iā€™z. 6. Bizinā€™jumiā€™siā€™miā€™z joldiā€™ tazalaw. (Sh.A.) 7. Tanā€™lawda woziā€™pshiā€™qqan Baā€™haā€™rguā€™l.

193-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti diā€™qqat penen woqiā€™p shiā€™gā€™iā€™nā€™. Teksttinā€™nege arnalgā€™aniā€™na diā€™qqat yetip, mazmuniā€™n soā€™ylep berinā€™. Teksttinā€™mazmuniā€™nan paydalaniā€™p haā€™m woā€™z turmiā€™siā€™nā€™iā€™zdan aliā€™p, aā€™depliliktuwraliā€™ kishi guā€™rrinā€™ jaziā€™nā€™.

Aā€™dep ā€” ulliā€™liā€™q naā€™rwaniā€™, bul naā€™rwan arqaliā€™ barliā€™qmaqset maā€™nziline jetiw muā€™mkin. Haqiā€™yqatliā€™q taā€™repdariā€™bolgā€™an adamlar adamgershilik sabaqlariā€™n woqiā€™wgā€™a juā€™reksinip,baxtiā€™yarliā€™q koā€™shesine qaā€™dem qoygā€™an haā€™rbir insangā€™a yenā€™daā€™slep ar-uyat haā€™m aā€™deplilik qagā€™iā€™ydalariā€™n yad aliā€™wiā€™ kerek.

108

Haqiā€™yqatiā€™nda da, aā€™dep insaniyat ushiā€™n aā€™jayiā€™p taj haā€™madamgershilikti bezewshi qiā€™mbat baha gaā€™whar.

Aā€™dep sonday bir bult, woniā€™nā€™ bir tamshiā€™ jawiā€™niā€™ jaqsiā€™adamlardiā€™nā€™ diyqanshiā€™liā€™gā€™iā€™na jawsa, woniā€™nā€™ uā€™mit paliā€™ziā€™nmaā€™nā€™gi jasiā€™l jaynatiā€™p, jaqsiā€™ at-abiā€™ray zuā€™raā€™aā€™tinen paydalarqiā€™rmaniā€™n binyat yetedi. (Barhurdar ibn Mahmud)

GAā€™PTINā€™ YEKINSHI DAā€™REJELI AGā€™ZALARIā€™

Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™ haqqiā€™nda tuā€™sinik

Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™ bas agā€™zalardiā€™yamasa basqa bir atawiā€™sh soā€™zden bolgā€™an yekinshidaā€™rejeli agā€™zalardiā€™ toliā€™qtiā€™riā€™p, tuā€™sindirip keledi. Yekinshidaā€™rejeli agā€™zalar grammatikaliā€™q maā€™nisine haā€™m xiā€™zmetineqaray toliā€™qlawiā€™sh, aniā€™qlawiā€™sh haā€™m piā€™siā€™qlawiā€™sh boliā€™puā€™shke boā€™linedi. Bul maā€™ni woā€™zleri tuā€™sindirip kelgensoā€™zlerge qatnasliā€™ sorawlar qoyiā€™w arqaliā€™ aniā€™qlanadiā€™.Miā€™saliā€™: Mayda ulpa, qunarliā€™ topiā€™raq wolargā€™a juā€™daā€™unadiā€™. (W.X.)

Bul gaā€™ptegi diā€™qqat yetilgen soā€™zler toā€™mendegi yekin-shi daā€™rejeli agā€™zalargā€™a boā€™linedi:. (qanday topiā€™raq?) may-da ulpa, qunarliā€™ā€”aniā€™qlawiā€™sh; (kimlerge unadiā€™?) wolar-gā€™a ā€” toliā€™qlawiā€™sh; (qalay unadiā€™?) juā€™daā€™ ā€” piā€™siā€™qlawiā€™sh.

194-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™niā€™nā€™qaysiā€™ agā€™zalardiā€™ siā€™patlap kelgenin aniā€™qlanā€™.

1. Fermerlerdinā€™ woā€™zine taā€™n mashaqatliā€™ joliā€™ bar. 2. Buniā€™woā€™z atiā€™na xojaliā€™q shoā€™lkemlestirip, jumiā€™s islegen adam gā€™anajaqsiā€™ tuā€™sinedi. 3. Yelimizde awiā€™l xojaliā€™gā€™iā€™ salasiā€™nda jumiā€™saliā€™p bariā€™wdiā€™nā€™ bul janā€™asha usiā€™liā€™ yen jaydiā€™riā€™ldiā€™. 4. Ha-qiā€™yqatiā€™nda kewlinā€™de juā€™rgen mehrinā€™, qoliā€™nā€™da texnikanā€™bolmasa, danā€™garaliā€™ fermer boliā€™p kete almaysanā€™.

195-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirinā€™. Yekinshi daā€™rejeli agā€™zalardiā€™nā€™ as-tiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin aytiā€™nā€™.

Aā€™mir Temur ā€” xalqiā€™miā€™zdiā€™nā€™ tariyxiā€™y jiā€™lnamasiā€™ndagā€™iā€™yenā€™ jarqiā€™n qaharmanlardiā€™nā€™ biri. 1996-jiā€™l yelimizde ā€œAmir

109

Temur jiā€™liā€™ā€ dep jaā€™riyalandiā€™. Saqiā€™pqiā€™ranniā€™nā€™ tuwiā€™lgā€™aniā€™niā€™nā€™660 jiā€™lliā€™gā€™iā€™ xaliā€™qaraliā€™q koā€™lemde belgilendi. Tashkent, Samar-qand haā€™m Shahrisabz qalalariā€™nda sawlatliā€™ yestelikleri boytikledi. Ulliā€™ babamiā€™zdiā€™nā€™ huā€™rmetine orden shoā€™lkemlestirildi.2011-jiā€™liā€™ Yel basshiā€™miā€™zdiā€™nā€™ usiā€™niā€™siā€™ haā€™m algā€™iā€™ soā€™zi menenĀ«Amir Temur tuzikleriĀ» toliā€™qtiā€™riā€™liā€™p, joqariā€™ sapada janā€™adanbasiā€™p shiā€™gā€™ariā€™ldiā€™. Gā€™aā€™rezsizlik jiā€™llariā€™nda Amir Temurdiā€™nā€™tuwiā€™lgā€™an kuā€™nin xalqiā€™miā€™z haā€™r jiā€™liā€™ 9-aprelde bayramlapkelmekte (gazetadan)

196-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Yadiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardanizlestirip, gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™niā€™nā€™ haā€™rbir tuā€™rine 2gaā€™pten tawiā€™p jaziā€™nā€™. Jazgā€™an gaā€™plerinā€™izdegi yekinshi daā€™rejeli agā€™zalarhaā€™r tuā€™rli soā€™z shaqaplariā€™nan bolsiā€™n.

Ā§ 47. Toliā€™qlawiā€™sh

197-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerge diā€™q-qat yetip, wolardiā€™nā€™ qanday seplik qosiā€™mtalariā€™nda kelgenin, sorawlariā€™nhaā€™m sol soā€™zlerdinā€™ qaysiā€™ agā€™za menen baylaniā€™siā€™p kelgenin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Apam Oksanagā€™a yenā€™ jaqsiā€™ koā€™ylegin kiygizdi. 2. Kem-pir apam haā€™mmemizge bir minutqa wotiā€™riā€™wdiā€™ buyiā€™rdiā€™.3. Bizler haā€™mmemiz Petro agā€™aniā€™nā€™ uā€™yine miyman boliā€™pbaramiā€™z. 4. Solay ma, qiā€™ziā€™m?ā€”dep, wol Oksanadan aā€™lpayiā€™mgā€™ana soradiā€™. 5. Qariā€™ndasiā€™m wolargā€™a qoliā€™n biā€™lgā€™adiā€™. 6.Agā€™am atlardiā€™ toqtattiā€™ da, arbadan sekirip tuā€™sti. (M.K.)

Is-haā€™reketti zatliā€™q maā€™nide tuā€™sindiretugā€™iā€™n yekinshidaā€™rejeli agā€™zagā€™a toliā€™qlawiā€™sh delinedi.

Toliā€™qlawiā€™shlar koā€™binese bayanlawiā€™sh penen bayla-niā€™sadiā€™. Wolar zatliā€™q maā€™nidegi tabiā€™s haā€™m qiā€™ya seplikqosiā€™mtaliā€™, tirkewishli soā€™zlerge qoyiā€™latugā€™iā€™n sorawlargā€™ajuwap beredi. Miā€™saliā€™: Shopanlargā€™a wogā€™ada qolayliā€™sharayat duā€™zildi. (J.A.) Aspandiā€™ tunjiā€™ragā€™an bult bastiā€™.(M.D.) Bizinā€™ uā€™yde jolawshiā€™lar ushiā€™n haā€™mmesi tayarbolgā€™an yedi. Buā€™gin Oksana woā€™zininā€™ agā€™asiā€™ menenUkrainagā€™a ketedi. (M.K.)

Toliā€™qlawiā€™shlar toā€™mendegi soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™bildiriledi:

110

1. Toliā€™qlawiā€™sh koā€™binese zatliā€™q maā€™nidegi seplik qo-siā€™mtaliā€™ atawiā€™sh soā€™zlerden boladiā€™: Danalar ilimdi mal-duā€™nyadan abzal koā€™redi. Kim de kim kitapqa koā€™p qarasa,kitap woniā€™nā€™ zeynin ashadiā€™. Kitap woā€™tmishten de,keleshekten de xabar beredi. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Ana, sagā€™anminnetdarman. (S.X.) Jaqsiā€™gā€™a aytsanā€™ bir gaā€™pti aldiā€™nā€™dabasiā€™n iyedi. Jamangā€™a bir is tapsiā€™rsanā€™, pitkenshe ishinā€™kuā€™yedi. Aqiā€™lliā€™gā€™a gaā€™p aytsanā€™, koā€™p keshikpey pitedi.(naqiā€™l) Bilegi juwan birdi jiā€™gā€™adiā€™, bilimi kuā€™shli miā€™nā€™diā€™jiā€™gā€™adiā€™. Ayagā€™iā€™ uā€™lken siā€™ygā€™aniā€™n kiyedi, ayagā€™iā€™ kishkenesuā€™ygenin kiyedi. (Q.n.m.) Wolar woā€™sip-woā€™rlewdi,bekkemleniwdi biledi. (J.A.)

2. Atawiā€™sh soā€™zlerge haqqiā€™nda, tuwraliā€™, joā€™ninde,menen, ushiā€™n tirkewishlerininā€™ dizbeklesiwinen de boladiā€™.Miā€™saliā€™: Saā€™nem qiā€™ziā€™ tuwraliā€™ koā€™p woylanatugā€™iā€™n boldiā€™.(T.Q.) Inkamal apay okeandagā€™iā€™ Ceylon atawiā€™ joā€™nindewoqiā€™wshiā€™largā€™a soā€™ylep berip atiā€™r. (Sh.A.) Baā€™rimiz demal menen adambiā€™z. (T.Q.) Men Toā€™rtkuā€™lde juā€™rip, usiā€™shaydiā€™ siz ushiā€™n aldiā€™m. (T.Q.)

Toliā€™qlawiā€™sh grammatikaliā€™q bildiriliw haā€™m maā€™nisineqaray tuwra toliā€™qlawiā€™sh haā€™m qiā€™ya toliā€™qlawiā€™sh boliā€™pyekige boā€™linedi.

198-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™sorawlariā€™n, qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin haā€™m qaysiā€™seplikte yekenin aytiā€™nā€™.

1. Sol sapariā€™ wol tawdan tuā€™sip kiyatiā€™rgā€™an avtolavkaniā€™koā€™rgen yedi. 2. Wol suwdan daā€™rhal atiā€™liā€™p shiā€™qtiā€™ da, soqpaqpenen uā€™yler taā€™repke qaray juwiā€™riā€™p ketti. 3. Sebebi wolavtolavkaniā€™nā€™ kiyatiā€™rgā€™aniā€™n haā€™mmeden buriā€™n xabarlagā€™iā€™siā€™kelgen yedi. 4. Muā€™mkin, wolar bir-birewine koā€™rgen tuā€™slerinaytatugā€™iā€™n shiā€™gā€™ar. 5. Magā€™an Shabdar unaydiā€™. (Sh.A.)6. Jaqsiā€™gā€™a bariā€™p jaliā€™nsanā€™, guā€™nayiā€™nā€™diā€™ keshedi. 7. Miā€™nā€™diā€™taniā€™gā€™ansha, birdinā€™ atiā€™n bil. 8. Maldiā€™ tapqangā€™a baqtiā€™r,wotiā€™ndiā€™ shapqangā€™a jaqtiā€™r. (Q.n.m.)

199-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™shlardiā€™ haā€™m soltoliā€™qlawiā€™sh qatnasliā€™ soā€™zdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ qaysiā€™ soā€™zshaqabiā€™nan bolgā€™aniā€™n haā€™m qaysiā€™ seplikte yekenin Ć niā€™qlĆ nā€™.

111

1. Naā€™siyattiā€™nā€™ jaqsiā€™siā€™ sol, wol adamdiā€™ jamanliā€™qtan uzaq-lastiā€™radiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») 2. Uā€™yreniwdi qaā€™lemegen adamgā€™anaā€™siyat yetpe. Axmaqqa naā€™siyat aytqan insan, shor jergetuqiā€™m taslagā€™an menen tenā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ»)

3. Woqiā€™wdan tiā€™yiā€™lma, uliā€™m, bir zaman, Biysawatliā€™q atiā€™ kuā€™ydirer jaman.

(Mahzam aā€™l-ulum)

200-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™plerdegi tirkewishli kelgensoā€™zlerdinā€™ qaysiā€™siā€™ toliā€™qlawiā€™sh yekenin aniā€™qlap astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™zler arqaliā€™ bildirilgenin, sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

Qaā€™lwen woniā€™nā€™ yenā€™ bas dushpaniā€™. Bala geyde kuā€™nimenen juā€™rip, wolardiā€™nā€™ biraziā€™n shawiā€™p taslaydiā€™. Sonda dawoniā€™nā€™ tuqiā€™miā€™ qurtiā€™lmaydiā€™, qayta koā€™beye beredi. Alshiā€™rmawiā€™qlar bolsa jagā€™iā€™mliā€™ guā€™lleri menen adamdiā€™ woā€™zinetartadiā€™. Wol adamlargā€™a koā€™rinbew ushiā€™n shiā€™raljinlerdinā€™*arasiā€™na kelip jasiā€™riā€™natugā€™iā€™n yedi. Avtolavka uā€™ylerdinā€™ artiā€™menen jaqiā€™nlap kelip qaldiā€™. Gā€™arriā€™ qap-qattiā€™ salmaqliā€™ qollariā€™menen balaniā€™nā€™ basiā€™n siā€™ypalay berdi. Aā€™tkoā€™nshek kishkenebalalar ushiā€™n quriā€™lgā€™an. (Sh.A.) Bizler ustaxanadan aliā€™p kelgentemir gā€™aā€™ziynelerimizdi jasiā€™riā€™w ushiā€™n bagā€™qa qaray buriā€™ldiā€™q.Siz bizler ushiā€™n uā€™lken gā€™amxorliā€™q isledinā€™iz. (Sh.A.)

Ā§ 48. Jay haā€™m qospa toliā€™qlawiā€™sh

201-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerdinā€™gaā€™ptinā€™ qaysiā€™ agā€™zasiā€™ yekenin haā€™m neshe soā€™zden duā€™zilip kelgeninaniā€™qlanā€™.

1. Duā€™ysenbay soā€™zininā€™ izin dawam yetti. 2. Wolararasiā€™nda ayriā€™qsha yerlik haā€™m batiā€™rliā€™q koā€™rsetkenleri de bar.3. Yendi Woā€™mirbek gā€™arriā€™niā€™ shaqiā€™rtiā€™nā€™. (T.Q.) 4. Aā€™neusiā€™nday jaylardiā€™ xojaliā€™qlar ushiā€™n saliā€™w kerek. (W.X.)5. Qaygā€™iā€™siā€™z qara suwgā€™a semiredi (naqiā€™l). 6. Wol Tashkenttegiawiā€™l xojaliā€™q institutiā€™na kirdi. 7. Jadiā€™rap jaynagā€™an kuā€™n jerbetin nurgā€™a boā€™ledi. (J.A.)

*shiā€™raljin ā€” jiā€™nā€™gā€™iā€™ldiā€™nā€™ bir tuā€™ri.

112

Toliā€™qlawiā€™shlar duā€™zilisine qaray jay haā€™m qospa toliā€™q-lawiā€™sh boliā€™p yekige boā€™linedi.

Zatliā€™q maā€™nidegi dara atawiā€™sh soā€™zlerden bolgā€™antoliā€™qlawiā€™shqa jay toliā€™qlawiā€™sh delinedi.

1. Jay toliā€™qlawiā€™shlar duā€™zilisine qaray dara soā€™z,birikken soā€™z haā€™m maā€™nili soā€™zler menen tirkewishlerdinā€™dizbeginen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Kuā€™n batqannan keyin elektrnuriā€™ Uā€™stuā€™rtti birden jaqtiā€™gā€™a boā€™lep jiberdi. (J.S.) Qu-wat dalagā€™a qatar qagā€™iā€™p qoyiā€™lgā€™an qaziā€™qlardiā€™nā€™ birewineTemirkoā€™kti bayladiā€™. (J.S.) Guā€™res waqtiā€™nda arziā€™maytu-gā€™iā€™n naā€™rseler tuwraliā€™ woylagā€™annan goā€™ri jenā€™is haqqiā€™ndawoylaw abzal. (Termiziy)

2. Birikpegen qospa soā€™z yamasa gaā€™p agā€™zalariā€™naboā€™linbeytugā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ dizbeginen bolgā€™an toliā€™qla-wiā€™shqa qospa toliā€™qlawiā€™sh delinedi.

Qospa toliā€™qlawiā€™shlar birikpegen qospa atliā€™qlardan,qospa sanliā€™qlardan, atliā€™qlasqan qospa feyillerden haā€™mgaā€™p agā€™zalariā€™na boā€™linbeytugā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ dizbeginenboladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Mal sharwashiā€™liā€™gā€™iā€™na ayriā€™qsha itibarberildi. (G.S.) 2. Terezeden tuā€™sken quyash nuriā€™ jay-diā€™nā€™ ishin jaqtiā€™rtiā€™p jiberdi. (T.Q.) 3. Wotiā€™z besti altiā€™gā€™aboā€™liwge boladiā€™. 4. Sonda da tuā€™sindirmey ketiwdi nadu-riā€™s koā€™rdi. (T.Q.) 5. Daā€™rya mayda woā€™zeklerdinā€™ birik-pesinen payda boladiā€™. 6. Intaliā€™ adam sonday adam, wolwoā€™zin ulliā€™ islerdi woriā€™nlawgā€™a tayarlaydiā€™. (AbdulbarakatQadiriy)

Bul gaā€™plerde 5-6-gaā€™plerdegi diā€™qqat yetilgen soā€™zlerdisintaksislik gaā€™p agā€™zalariā€™na ajiā€™ratiā€™wgā€™a bolmaydiā€™. Wolarsol birikpe tuā€™rinde neden? nege? degen sorawlargā€™a juwapberedi.

202-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™ jay haā€™m qospatoliā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Jay toliā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ qanday soā€™zshaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n aniā€™qlanā€™.

1. Sol kuā€™ni Qonā€™iā€™rat aā€™meldarlariā€™ Muhammed Pananiā€™gilem saliā€™p, saraydiā€™ aylandiā€™rdiā€™ da, Qonā€™iā€™rat taxtiā€™na mingizdi.2. Saraydiā€™nā€™ barliā€™q jumiā€™slariā€™n woā€™z qoliā€™na aldiā€™. 3. Xansaliā€™gā€™iā€™ tiyelgen arba haā€™zir Xojelige bariā€™p jetti. 4. Xojelidearbaniā€™ quwiā€™p jetken noā€™kerler argā€™iā€™ jagā€™iā€™na Goā€™ne Uā€™rge-

113

nishke, Atamurat xangā€™a xabar berdi. 5. Usiā€™layiā€™nsha woldiywanbegini shaqiā€™rtiā€™p aliā€™p Muhammed Pana haā€™ziretininā€™atiā€™nan Atamurat xangā€™a xat jaziā€™wdiā€™ buyiā€™rgā€™an yedi. (K.M.)6. Saat won birdi koā€™rsetti. 7. Wol payliā€™ jumiā€™siā€™n heshkimgeisletpeydi. (N.D.)

203-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ duā€™zi-lisine diā€™qqat yetinā€™. Qanday sorawlargā€™a juwap berip kelgenin haā€™mqospa toliā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ duā€™zilisin tuā€™sindirinā€™.

1. Yeger adamda gā€™ayrat bolmasa, wonda basqalargā€™a uā€™lgibolatugā€™iā€™n heshnaā€™rse isley almaysanā€™. 2. Maā€™rt penen joldasbolgā€™an adam maā€™rtlikke jetedi. 3. Naā€™maā€™rt penen jaqiā€™njuā€™rgen adam baā€™rqulla gā€™am-qaygā€™iā€™da boladiā€™. (ā€œAtalar soā€™ziā€)4. Sabiā€™rliā€™ adam sonday adam, wol qoliā€™nda bariā€™n aqiā€™l-woymenen jumsaydiā€™. (ā€œAtalar soā€™ziā€) 5. Bugā€™an Nurjan ustaniā€™jumsaw kerek. (T.Q.) 6. Ushargā€™a atsa da haā€™r wogā€™iā€™ yekiuā€™shti jalpiā€™ldatatugā€™iā€™n yedi. (Aā€™.Sh.) 7. Izlep kiyatiā€™rgā€™anlardiā€™koā€™rip turman. (J.A.)

204-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™rkem shiā€™gā€™armalardan yamasa yadiā€™nā€™iā€™zdan jaytoliā€™qlawiā€™shiā€™ bar 3 gaā€™p, qospa toliā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ birikpegen atliā€™qlardanqospa sanliā€™qlardan duā€™zilgen tuā€™rininā€™ haā€™r birine 1 gaā€™pten tawiā€™pjaziā€™nā€™ haā€™m wolardiā€™ tallaw uā€™lgisi boyiā€™nsha duā€™zilisine qaray ajiā€™ratiā€™ptallaw jasanā€™.

Ā§ 49. Tuwra toliā€™qlawiā€™sh

205-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Seplik qosiā€™mtĆ liā€™ hĆ ā€™m tirkewishliqollĆ niā€™lgā€™Ć n soā€™zlerdi tĆ wiā€™p, wolĆ rdiā€™nā€™ qĆ ysiā€™ seplikte yekenine,sorĆ wlĆ riā€™nĆ  hĆ ā€™m grĆ mmĆ tikĆ liā€™q mĆ ā€™nisine (zĆ tliā€™q mĆ ā€™nide me yĆ mĆ sĆ bĆ sqĆ  mĆ ā€™nide me?) itibĆ r berinā€™.

WolĆ rdiā€™nā€™ yenā€™ birinshisi, dĆ nā€™qliā€™ SultĆ nmurĆ t bĆ tiā€™r yedi.Woā€™zi qĆ tĆ riā€™ndĆ gā€™iā€™lĆ rdĆ n jĆ siā€™ uā€™lken yemes, jĆ nā€™Ć  won beskeshiā€™qtiā€™. BirĆ q Ć qiā€™lliā€™ hĆ ā€™m qĆ hĆ rmĆ n bolgā€™Ć niā€™ ushiā€™n SultĆ nmu-rĆ t komĆ ndir tĆ yiā€™nlĆ ndiā€™. Al, woniā€™nā€™ Ć ā€™kesi Ć liā€™s jĆ qlĆ rdĆ sĆ wĆ shtĆ  juā€™r. Wol woā€™zininā€™ yenā€™ jĆ qsiā€™ juā€™yrik Ć tiā€™ ShĆ bdĆ rdiā€™bĆ lĆ siā€™ SultĆ nmurĆ tqĆ  qĆ ldiā€™riā€™p ketti. SultĆ nmurĆ ttiā€™nā€™ inisiAā€™jimurĆ t yele buwiā€™niā€™ qĆ tpĆ gā€™Ć n jĆ s yedi. Qiā€™yqĆ nliā€™gā€™iā€™nĆ qĆ rĆ mĆ stĆ n, wol inisin wogā€™Ć dĆ  jĆ qsiā€™ koā€™redi. (Sh. A)

8ā€”QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

114

Awiā€™spaliā€™ feyilge qatnasliā€™ tabiā€™s sepligi arqaliā€™ bildire-tugā€™iā€™n toliā€™qlawiā€™shqa tuwra toliā€™qlawiā€™sh delinedi.

Tuwra toliā€™qlawiā€™sh kimdi? neni? kimin? nesin?qayerin? degen sorawlargā€™a juwap beredi.

Tuwra toliā€™qlawiā€™sh, koā€™binese awiā€™spaliā€™ feyilden anā€™la-tiā€™lgā€™an is-haā€™reketke qatnasliā€™ aytiā€™ladiā€™, sol is-haā€™rekettuwra qaratiā€™lgā€™an obiektti (zattiā€™) bildiredi. Miā€™saliā€™: Wolarqaziā€™lgā€™an shuqiā€™rlardiā€™ koā€™rdi. Gā€™awashaniā€™nā€™ tuā€™plerinsuwiā€™riā€™p aldiā€™. Wolardiā€™ tekserip koā€™rdi. Suwdiā€™nā€™ beriliwin,woniā€™ jerdinā€™ qabiā€™l yetiwin jaqsiā€™lap koā€™rip shiā€™qtiā€™q.Jaā€™haā€™ngir agā€™aniā€™nā€™ aytqaniā€™ juā€™z procent muā€™ltiksiz duriā€™s.Haā€™mmemiz de soniā€™ tastiā€™yiā€™qlaymiā€™z. (W.X.)

Geyde tuwra toliā€™qlawiā€™sh bayanlawiā€™shqa jaqiā€™n, qatar-lasa kelgende, tabiā€™s sepligininā€™ qosiā€™mtasiā€™z tuā€™rinde deqollaniā€™ladiā€™. Bunday jagā€™dayda tuwra toliā€™qlawiā€™sh xiā€™zme-tindegi soā€™z uluwmaliā€™q maā€™nidegi zattiā€™ bildiretugā€™iā€™ngā€™alabaliā€™q atliā€™qlardan boladiā€™. Miā€™saliā€™: ArbakeshShortanbaydan wotiā€™n tasiā€™ydiā€™. (Sh.S.) Pursattiā€™ qoldanbermey tez tuqiā€™m sebiw kerek. (W.X.)

206-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Tuwra toliā€™qlawiā€™shlardiā€™tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ bildiriliwin, qanday feyil menen baylaniā€™siā€™pkelgenligin haā€™m sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Atajan ata atiā€™z basiā€™nan kesh qayttiā€™. Adamlargā€™a yertenā€™atqariā€™latugā€™iā€™n jumiā€™slardiā€™ tapsiā€™rdiā€™. Japtiā€™nā€™ sagā€™asiā€™n bariā€™pkoā€™rdi. Uā€™yine keshki tamaq piskende keldi. Gā€™arriā€™ bala-shagā€™asiā€™ menen keshki tamaqtiā€™ jedi. (X.S.)

2. Kimdi aytsanā€™ sol keledi. Bilgen bilgenin isler, bilmegenbarmagā€™iā€™n tisler. Jaqsiā€™niā€™ isinen bil. (naqiā€™l)

3. Aā€™jiniyaz Maqtumquliā€™niā€™nā€™ qosiā€™qlariā€™n woqiā€™diā€™. Haā€™mme-ni de woā€™zinā€™dey koā€™r, heshkimdi woā€™zinā€™nen kem koā€™rme.(K.S.)

207-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi jaziā€™nā€™. Tuwra toliā€™q-lawiā€™shlardiā€™nā€™haā€™m tuwra toliā€™qlawiā€™sh qatnasliā€™ soā€™zlerdinā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Tuwratoliā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ bayanlawiā€™sh penen baylaniā€™siā€™w usiā€™liā€™n tuā€™sindirinā€™.

Aā€™depsiz ata-ana uā€™yin qaā€™rep qiā€™ladiā€™. (Ā«Atalar soā€™ziĀ») Biy-aā€™deplik sonday, wol abiā€™ray-ataq sarayiā€™n qulatiā€™p, maā€™rtebemoyniā€™n haā€™r qiā€™yliā€™ arqanlar menen buwiā€™p taslaydiā€™.

115

Aā€™dep degen sonday suā€™rme, wonnan haā€™rbir adamgā€™a suā€™rt-se, itibar koā€™zininā€™ rawshanliā€™gā€™iā€™ heshqanday sebep penenaā€™zzilik illetine joliā€™qpaydiā€™. Zaman woniā€™nā€™ uā€™lken-kishisinhuā€™rmetke boā€™leydi. (Barhurdar ibn Mahmud)

208-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Seplik qosiā€™mtasiā€™z qollaniā€™lgā€™an tuwra toliā€™qlawiā€™shtiā€™tawiā€™p, woniā€™nā€™ woā€™zine taā€™n woā€™zgesheligin tuā€™sindirinā€™.

1. Bul adam balasiā€™na baxiā€™tliā€™ woā€™mir tuwgā€™iā€™zdiā€™. (A.B.)2. Wolar mekteptinā€™ aā€™tirapiā€™na daraqlar, guā€™ller yekti. 3. Wolaz jerden koā€™p zuā€™raā€™aā€™t aldiā€™. (J.A.) 4. Jaz shiā€™qqannan keyin,men tagā€™iā€™ da koā€™p gā€™ana suliā€™w zatlar jiā€™ynayman. (M.K.)5. Worazqul heshqashan woraq siltep, wot-shoā€™p woriā€™p juā€™r-meydi. 6. Yergash penen Qubatquldiā€™ shamaliā€™ kuā€™n awiā€™ldairkip qaldiā€™. (Sh.A.)

7. Maā€™rtlik, batiā€™rliā€™qtiā€™ sizden uā€™yrendik,Toā€™zim, sabiā€™rliā€™qtiā€™ sizden uā€™yrendik,Shiā€™nliā€™q, aā€™deplikti sizden uā€™yrendik,Sizler woā€™ner toliā€™ sagā€™amiā€™z bizinā€™.

(S.N.)

Ā§ 50. Qiā€™ya toliā€™qlawiā€™sh

209-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an seplikformaliā€™ soā€™zlerge diā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ qanday seplikte kelgeninaniā€™qlanā€™. Sol seplik formaliā€™ soā€™zlerge zatliā€™q maā€™nide me yamasa basqamaā€™nide me, usiā€™ jagā€™iā€™na tuā€™sinik berinā€™.

1. Aā€™zizim, woā€™nerli adamlardiā€™nā€™ taā€™rbiyasiā€™na aā€™mel yet.Woā€™nersiz adamlargā€™a atasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmeti ushiā€™n itibar yetpe.Adamlargā€™a atasiā€™niā€™nā€™ xiā€™zmetleri yemes, al woā€™zlerinde bolgā€™anqaā€™biletine qarap taā€™rbiyalaw kerek.

2. Haā€™rkim yeger jaslayiā€™nan biyaā€™depler menen woā€™sipyerjetse, uā€™lkeygennen keyin woniā€™nā€™ koā€™kiregine wornasiā€™palgā€™an jawiā€™zliā€™q illetin aliā€™p taslaw qiā€™yiā€™n boladiā€™.

Balaliā€™qtan jamanliā€™qqa uā€™yrengen?Juā€™z miynet penen woniā€™ joq yetip bolmas.Jaqsiā€™ jolgā€™a salaman dep uriā€™nbaWoā€™sip qatqan shaqa toā€™men iyilmes.

(Termiziy)

116

Bariā€™s, shiā€™gā€™iā€™s, woriā€™n seplik qosiā€™mtalariā€™ haā€™mgeypara tirkewishler arqaliā€™ bildirilgen zatliā€™q maā€™nidegisoā€™zlerge qiā€™ya toliā€™qlawiā€™sh delinedi.

Qiā€™ya toliā€™qlawiā€™sh, koā€™binese awiā€™spasiā€™z feyillerden,geyde atawiā€™sh soā€™zlerden bolgā€™an bayanlawiā€™sh penenbaylaniā€™siā€™p, kimge? nege? kimnen? neden? kimde? kim(ne) haqqiā€™nda? Kim (ne) menen? Kim ushiā€™n? t.b.sorawlargā€™a juwap beredi. Miā€™saliā€™: 1. Woā€™zinā€™nen keyin-gilerge uā€™lgi bolaman desenā€™, woā€™zinā€™nen buriā€™ngā€™iā€™lardanibrat al. (ā€œAtalar soā€™ziā€) 2. Daā€™sturqangā€™a mazaliā€™ tagā€™amkeldi. (M.K.) 3. Sira, gā€™awashalargā€™a bir naā€™rse jetispeydi.4. Nege desenā€™iz, tuā€™p-tamiā€™rda laā€™m-iā€™zgā€™ar joq boliā€™wiā€™itimal. (W.X.) Siz is joā€™ninde soā€™ylestinā€™iz. (M.D.)

210-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Haā€™dislerdi woqiā€™p, maā€™nisine diā€™qqat yetinā€™. Wolar-diā€™nā€™ taā€™rbiyaliā€™q aā€™hmiyetine maā€™ni berip, mazmuniā€™n aytiā€™nā€™ haā€™mqiā€™ya seplik qosiā€™mtaliā€™ toliā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, sorawlariā€™n Ć niā€™qlĆ nā€™.

Imam Buxariy taā€™repinen jiā€™ynaliā€™p baspagā€™a tayarlangā€™anhaā€™dislerden III tomiā€™ Muxammed paygā€™ambariā€™miā€™zdiā€™nā€™ woā€™zUā€™mmetlerine aytqan uā€™sh naā€™siyatiā€™nan baslangā€™an. Bul uā€™shnaā€™siyattiā€™nā€™ birinshisi:

1) haā€™rbir insan woā€™z baxtiā€™nan marapatlaniā€™p, kaā€™yip-sapagā€™aberiliwden awlaq boliā€™wiā€™; 2) uluwma adamgershilikke taā€™nbolmagā€™an haā€™diyselerden woā€™zin awlaq tutiā€™wiā€™; 3) ilim haā€™mbilimge iye boliā€™p, wogā€™an aā€™mel qiā€™lmasliā€™qtan saqlaniā€™wiā€™ shaā€™rt.

Haā€™distegi soā€™zler quran hayatiā€™niā€™nā€™ woā€™zi bolmagā€™aniā€™menen de, woniā€™ terenā€™lestiriwshi haā€™m shariā€™qlawshiā€™ soā€™zlergeaylangā€™an. Maā€™selen:

1. Awiā€™rgā€™anda seni koā€™rmege kelmegen adamdiā€™ sen bariā€™pkoā€™re ber. Birewdi qayiā€™r koā€™rsetpegeni ushiā€™n ayiā€™plama.

2. Joldan tikendi aliā€™p taslasanā€™, juā€™z adamgā€™a jaqsiā€™liā€™qyetken bolasanā€™.

3. Moā€™hmin adamlardiā€™nā€™ bir-biri menen uriā€™siā€™p qaliā€™wiā€™kaā€™pirlik.

4. Yesitken haā€™rbir soā€™zdi ayta bersenā€™, adam guā€™naā€™kaā€™ryesaplanadiā€™.

5. Taā€™nā€™iri ushiā€™n tuwriā€™ soā€™zden artiā€™q sadaqaniā€™nā€™ keregijoq.

6. Ilim izlegen adamda baxiā€™t bar. (Ā«UstazĀ» gazetasiā€™)

117

211-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na tiyisli seplikqosiā€™mtalariā€™n yamasa haqqiā€™nda, tuwraliā€™, joā€™ninde, menen tirkewishleri-ninā€™ tiyislisin qoyiā€™p, toliā€™qlawiā€™sh yetip jaziā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ qaysiā€™agā€™za menen baylaniā€™siā€™p turgā€™aniā€™n haā€™m sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Bala woā€™zi menen woā€™zi soā€™ylesken ... jaqsiā€™ koā€™retugā€™iā€™nyedi. 2. Men duā€™rmiyin ... usiā€™lay soā€™ylesemen. 3. Wol woā€™ziportfel ... bilmeytugā€™iā€™n naā€™rselerdi ayttiā€™. 4. Bala worniā€™ndawotiā€™riā€™p, duā€™rmiyinin qol ... aldiā€™. 5. Duā€™rmiyin ... daā€™ryaniā€™nā€™argā€™iā€™ jagā€™asiā€™ jaqsiā€™ koā€™rinip turdiā€™. 6. Haā€™zir wol duā€™rmiyini ...sol tas qorshaw ... qarap wotiā€™r. 7. Daā€™ryaniā€™nā€™ jagā€™asiā€™ ... birqatar koā€™zden woā€™tkergennen keyin, bala duā€™rmiyin ...woā€™zininā€™ uā€™yininā€™ aldiā€™na qarattiā€™.

Ā§ 51. Aniā€™qlawiā€™sh

212-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetip, wolardiā€™nā€™ qanday sorawlargā€™a juwap beripturgā€™aniā€™n haā€™m qanday soā€™zlerdi aniā€™qlap kelgenin aytiā€™nā€™.

1. Kenā€™ daladan yesken samal koā€™gildir doā€™nip atiā€™rgā€™andaā€™ryaniā€™nā€™ agā€™iā€™siā€™na qarap woā€™rlep, gā€™iā€™r-gā€™iā€™rlap yesip turadiā€™.2. Jigitler Arnasaydagā€™iā€™ pishenge qalay kelgenin gā€™arriā€™gā€™a aytabasladiā€™. 3. Barsa uā€™lken uā€™sh guā€™di pishen tur yeken. (Sh.A.)Uā€™lken danā€™gā€™araliā€™ toydiā€™nā€™ guā€™resi baslandiā€™. 5. Meninā€™ yekikoā€™zim wortadagā€™iā€™ palwanda. 6. Wol iri jawiā€™riā€™nliā€™, jas jigityeken. (A.A.ā€™)

Zat haā€™m zatliā€™q maā€™nidegi soā€™zdinā€™ siā€™n-siā€™patiā€™n, sa-pasiā€™ haā€™m menshikleniwin bildiretugā€™iā€™n yekinshi daā€™rejeliagā€™zagā€™a aniā€™qlawiā€™sh delinedi.

Aniā€™qlawiā€™sh qanday? qaysiā€™? qansha? neshe?qaydagā€™iā€™? kimninā€™? neninā€™? t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.M i ā€™ s a l i ā€™ : 1. Kuā€™nninā€™ (neninā€™?) saā€™wlesi altiā€™n. (qan-day?) nuriā€™n shashtiā€™. (N.D.) 2. Keshki (qaysiā€™?) sagā€™iā€™mjiyekti worap aldiā€™. (W.A.) 3. Bizler jolda togā€™aydagā€™iā€™(qayerdegi?) awiā€™lgā€™a qayiā€™riā€™ldiā€™q. (T.Q.) 4. Kuā€™n awgā€™an-sha won segiz (qansha?) bala jiā€™ynaldiā€™. (N.D.)

Aniā€™qlawiā€™shlar, tiykariā€™nan, toā€™mendegi belgilerge iyeboladiā€™: 1) zat haā€™m zatliā€™q maā€™nidegi gaā€™p agā€™zalariā€™n siā€™-

118

patlaydiā€™; 2) tiykariā€™nan kelbetlikten haā€™m zattiā€™nā€™ sapasiā€™n,saniā€™n haā€™m t.b. belgilerin bildiretugā€™iā€™n soā€™z shaqaplariā€™nanboladiā€™; 3) woā€™zi tuā€™sindiretugā€™iā€™n agā€™zasiā€™ menen jupker-lesiw haā€™m uā€™ylesiw usiā€™liā€™nda. (iyelik sepliginde) baylaniā€™-sadiā€™; 4) woā€™zi aniā€™qlaytugā€™iā€™n soā€™zdinā€™ aldiā€™nda turadiā€™.

Aniā€™qlawiā€™shlar morfologiyaliā€™q bildiriliwi haā€™m baylaniā€™susiā€™liā€™na qaray jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™sh haā€™m uā€™ylesiwshianiā€™qlawiā€™sh boliā€™p yekige boā€™linedi.

213-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Berilgen gaā€™plerdegi aniā€™qlawiā€™sh-lardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ aniā€™qlaw belgilerin haā€™m qanday soā€™zshaqabiā€™nan bolgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Baā€™haā€™rdinā€™ jagā€™iā€™mliā€™ jiā€™lliā€™ samaliā€™ jerdinā€™ tonā€™iā€™n ketirdi.2. Buyra tolqiā€™nliā€™ tenā€™izdinā€™ uā€™stinde haā€™wlirip suwiā€™q samalyesedi. 3. Ashiā€™wliā€™ tolqiā€™ndiā€™ samal aldiā€™ma saliā€™p quwiā€™p jagā€™a-gā€™a apariā€™p uradiā€™. (W.A.) 4. Bul jaqsiā€™ istinā€™ baslamasiā€™ yedi(W.A.). 5. Buniā€™nā€™ naā€™tiyjesinde kaā€™rxana 30 miā€™nā€™ manattanaslamiā€™raq qarjiā€™niā€™ uā€™nemlewge yeristi. 6. Kuā€™nge shagā€™iā€™liā€™sqanaq jaylargā€™a qarasanā€™ koā€™zinā€™ toymaydiā€™. (G.S.) 7. Awiā€™ldankelgen ziyrek, aqiā€™lliā€™ balalar menen dos boldiā€™m. (S.S.)

214-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerge sintaksislik tallaw uā€™lgisi boyiā€™nshatallaw jasap, daā€™pterinā€™izge jaziā€™nā€™ haā€™m qanday soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™bildiriliwin aytiā€™nā€™.

1. Wol jerde uā€™ymelesken qus ta, kiyatiā€™rgā€™an adam da joq.2. Qaliā€™nā€™ qopaniā€™ qaq jariā€™p, siā€™mbatliā€™ adam shiā€™gā€™a keldi(W.A.). 3. Wol toā€™rde turgā€™an temir krovatqa qarap qoydiā€™(X.S.). 4. Woā€™zektinā€™ qasiā€™nda jigirmalagā€™an jiā€™lqiā€™ jayiā€™liā€™p juā€™r(D.T.). 5. Suwgā€™ariā€™w jumiā€™slariā€™ sapaliā€™ woā€™tkerildi (ā€œY.Q.ā€)

Ā§ 52. Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™sh

Gaā€™pte zatlardiā€™nā€™ siā€™n-siā€™patiā€™n, sapasiā€™n, san-mugā€™dariā€™,taā€™rtibi haā€™m t.b. maā€™nilerin bildiretugā€™iā€™n aniā€™qlawiā€™shqajupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™sh delinedi.

Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™sh woā€™zi siā€™patlap kelgenaniā€™qlaniā€™wshiā€™ agā€™za menen birgelikte jupkerlesiwshi soā€™zdizbegin duā€™zedi: salqiā€™n samal, qiā€™ziā€™l guā€™l.

119

Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™shlar toā€™mendegi soā€™zshaqaplariā€™ arqaliā€™ bildiriledi:

1) kelbetlik arqaliā€™: Wol juwiā€™lgā€™an aq koā€™ylek kiyip,aq jawliā€™q jamiā€™liā€™p algā€™an yedi. (Sh.A.)

2) sanliā€™q arqaliā€™: Sayaxatqa won yeki bala kettik.(N.D.)

3) almasiā€™q arqaliā€™: Haā€™zir bul jerler tiā€™niā€™sh muā€™lgiptur. (Sh.A.)

4) atliā€™q arqaliā€™: Wol toā€™rde turgā€™an temir krovatlargā€™abir-bir qarap qoydiā€™. (X.S.)

5) raā€™wish arqaliā€™: Teatrdiā€™nā€™ aldiā€™na birtalay adamjiā€™ynalgā€™an. (W.X.)

6) kelbetlik arqaliā€™: Wol toqiā€™p atiā€™rgā€™an zatiā€™n toqtattiā€™.(M.K.)

7) yeliklewish soā€™z arqaliā€™: At tuyagā€™iā€™niā€™nā€™ pitir-pitirduā€™rsildisi yesitildi. (T.Q.)

215-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™woā€™zi baylaniā€™sliā€™ soā€™zi menen birge astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Aniā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin aniā€™qlanā€™.

Bir kuā€™ni bizinā€™ uā€™yge bir biytaniā€™s adam keldi. Woniā€™nā€™qiā€™sqa shashiā€™, murtiā€™ woniā€™ kuā€™taā€™ kuā€™lkili yetip koā€™rsetip tur.Wolar bir naā€™rseler tuwraliā€™ soā€™ylesip wotiā€™rdiā€™. Biytaniā€™s adammagā€™an qayta-qayta qaray berdi. Men sandiā€™qtiā€™nā€™ uā€™stineshiā€™gā€™iā€™p jattiā€™m. Men qalaliā€™q bagā€™qa kelgenimde aā€™dewirqaranā€™gā€™iā€™ tuā€™sken yedi. Xaliā€™q juā€™daā€™ koā€™p. Doā€™gerekke koā€™padamlar jiā€™ynala basladiā€™. Doā€™gerektinā€™ haā€™mmesi adam. Ayaqbasar woriā€™n joq. Haā€™mme azada kiyingen. (D.Y.)

216-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™shlardiā€™tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin haā€™mwoniā€™nā€™ zattiā€™ qanday maā€™nilerde siā€™patlap kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Bul jaqsiā€™ istinā€™ baslamasiā€™ yedi. 2. Qaliā€™nā€™ togā€™aydiā€™tiā€™niā€™shliā€™q bastiā€™. 3. Salqiā€™n guā€™zdinā€™ sabiā€™rsiā€™z samaliā€™ woā€™rden-iā€™qqa yesip, duā€™t togā€™aydiā€™nā€™ qonā€™iā€™rawliā€™ shenā€™geli, soā€™kli sariā€™jantagā€™iā€™, yermaniā€™ jiā€™nā€™gā€™iā€™liā€™ tenā€™izdey shayqatiā€™ladiā€™. (M.D.)4. Jipek kiymesem de boyiā€™-siā€™niā€™m kelisken suliā€™w qiā€™z bolgā€™a-

120

niā€™mdiā€™ bilemen. (Sh.A.) 5. Woā€™zektinā€™ qasiā€™nda jigirmalagā€™anjiā€™lqiā€™ jayiā€™liā€™p juā€™r. 6. Haā€™rqanday jara pitken menen worniā€™ndatiā€™rtiā€™q qala beredi. 7. Koā€™p adamlar aqiā€™l menen sumliā€™qtiā€™saliā€™stiā€™radiā€™. (T.Q.) 8. Suwgā€™ariā€™w jumiā€™slariā€™ sapaliā€™ woā€™tkerildi.(Ā«Y.QĀ».)

217-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woylariā€™nā€™iā€™zdan yamasa woqiā€™p atiā€™rgā€™an koā€™rkemshiā€™gā€™armalariā€™nā€™iā€™zdan kelbetlik, sanliā€™q, atliā€™q, almasiā€™q, raā€™wish, kelbetlikfeyil haā€™m yeliklewish soā€™z shaqaplariā€™n aniā€™qlawiā€™sh boliā€™p keliwine bir-birden gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ aniā€™qlawiā€™sh agā€™zalardiā€™nā€™ tuā€™sindiripmaā€™nilerin aytiā€™nā€™.

Ā§ 53. Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh

Iyelik sepliktegi soā€™z arqaliā€™ bildirilgen aniā€™qlawiā€™shqauā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh delinedi.

Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh aniā€™qlaniā€™wshiā€™ soā€™z benentartiā€™m qosiā€™mtasiā€™ arqaliā€™ baylaniā€™sadiā€™.

Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh iyelik sepliginde qollaniā€™l-gā€™anliā€™qtan kimninā€™? neninā€™? qay jerdinā€™? degen sorawlar-gā€™a juwap beredi. Miā€™saliā€™: Aā€™bdikaā€™rimninā€™ gā€™aziā€™ joq boliā€™pketken. (A.B.) Araldiā€™nā€™ salqiā€™n samaliā€™ yesip tur. (A.B.)

Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh woriā€™n taā€™rtibi jagā€™iā€™nan aniā€™q-laniā€™wshiā€™ agā€™za menen jaqiā€™n, qatar turiā€™p ta yamasaaralariā€™nda basqa soā€™zler kelip, uzaq turiā€™p ta baylaniā€™sadiā€™.Jazdiā€™nā€™ buā€™gingi aysiā€™z aqshamiā€™ biraz salqiā€™n yedi. (T.Q.)Reyimbaydiā€™nā€™ baylawliā€™ turgā€™an yeki atiā€™ anda-sandawoqiā€™raniā€™p qoyadiā€™. (S.S.)

Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™z shaqaplariā€™nanboladiā€™:

1) atliā€™qtan: Bul woā€™nimler, aā€™sirese Qarjawbaydiā€™nā€™atiā€™ziā€™nan koā€™birek aliā€™ndiā€™. (Q.J.);

2) almasiā€™qtan: Haā€™rbir padashiā€™ woā€™zlerininā€™ mallariā€™ntuā€™wellep atiā€™r. (Q.J.)

3) sanliā€™qtan: Besewininā€™ minez-qulqiā€™, haqiā€™yqattan dabir-birine jaqiā€™n. (Q.T.)

4) kelbetlik feyilden: Jiā€™ynalgā€™anlardiā€™nā€™ kewlin aliā€™wushiā€™n haā€™rbirine kewilli juwap qaytariā€™wgā€™a haā€™reketyetedi. (S.K.)

121

218-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™shlardiā€™tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildirilgenin, sorawlardiā€™nā€™haā€™m qalay baylaniā€™siā€™p kelgenin aniā€™qlanā€™.

1. Postiā€™nniā€™nā€™ jenā€™i menen jorgā€™aniā€™nā€™ tumsiā€™gā€™iā€™n haā€™mmoyniā€™n arttiā€™. 2. Tanabay jorgā€™aniā€™nā€™ awziā€™na bir qiā€™siā€™m pishentuttiā€™. 3. Woniā€™nā€™ yerinleri qiā€™ymiā€™ldadiā€™, biraq pishendi qamtiā€™palmadiā€™. 4. Haā€™mme naā€™rseninā€™ de woā€™zininā€™ waqtiā€™ saatiā€™ bar.(Sh.A.) 5. Gā€™arriā€™niā€™nā€™ toqiā€™ma soā€™zine uā€™ydegilerdinā€™ haā€™mmesikenā€™kildesip kuā€™listi. 6. Ishte wotiā€™rgā€™anlardiā€™nā€™ yekewi siā€™rtqashiā€™qtiā€™. (K.S.)

219-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ ishinen daā€™slep jupkerlesiwshianiā€™qlawiā€™shiā€™ bar gaā€™plerdi, wonnan sonā€™ uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh bargaā€™plerdi terip koā€™shirinā€™. Wolardagā€™iā€™ aniā€™qlawiā€™sh aniā€™qlawshiā€™ agā€™zalar-diā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin aytiā€™nā€™.

1. Aā€™yyemgi zamanlarda jer juā€™zin qaliā€™nā€™ togā€™ay qaplap,bizinā€™ jaqlardiā€™ suw basiā€™p jatiā€™rgā€™an maā€™haā€™lde uā€™lken haā€™msalqiā€™n suwliā€™ daā€™ryaniā€™nā€™ atiā€™ Enesay yedi. 2. Wol daā€™rya buljerden aliā€™sta, Sibir jaqta boladiā€™. 3. Wogā€™an bariā€™w ushiā€™n atliā€™uā€™sh jiā€™l, uā€™sh ay jol juā€™riw kerek. 4. Sol waqiā€™tlariā€™ Enesay depatiā€™ keshken daā€™ryaniā€™ haā€™zir Enisey deydi. 5. Enesaydiā€™nā€™sagā€™asiā€™nda haā€™r qiā€™yliā€™ xaliā€™qlar jasagā€™an. 6. Baltaniā€™nā€™ daā€™slepkitoqiā€™ldiā€™siā€™ yesitildi. 7. Woniā€™nā€™ plashiā€™niā€™nā€™ shalgā€™aylariā€™ puta-largā€™a tiā€™rnaliā€™p baratiā€™r. 8. Moā€™min gā€™arriā€™ bolsa suā€™yretilgenagā€™ashtiā€™nā€™ izinen daā€™ldireklep juā€™r.-

220-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Aniā€™qlawiā€™shlardiā€™ woā€™zi aniā€™qlapkelgen soā€™zi menen birge astiā€™n siā€™ziā€™nā€™ haā€™m qanday sorawlargā€™a juwapberip turgā€™aniā€™n, aniā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenine tuā€™sinik berinā€™.

Togā€™aygā€™a tagā€™iā€™ guā€™zdinā€™ taā€™siri urdiā€™. Jasiā€™l doā€™ngen shaw-qiā€™mliā€™ jazdiā€™nā€™ saā€™ni tagā€™iā€™ da guā€™zgi jiā€™m-jiā€™rtliā€™qtiā€™nā€™ qusha-gā€™iā€™nda muā€™lgip qanā€™tariā€™liā€™p qaldiā€™. Aā€™tirapta padalardiā€™nā€™ tuyagā€™iā€™menen tozanā€™gā€™iā€™gā€™an shanā€™lar jerge shoā€™gip, tuā€™nlerde jiā€™ltiā€™ra-gā€™an wotlar soā€™nip qaldiā€™.

Yenā€™ biyik baā€™lent shiā€™nā€™lardiā€™nā€™ basiā€™ tuā€™nde janā€™adan guā€™misrenā€™li qar menen siā€™rlanatugā€™iā€™n boldiā€™. Azanda taw jotalariā€™niā€™nā€™targā€™iā€™l shoqqiā€™lariā€™ tap qara qonā€™iā€™r tuā€™lkininā€™ yenā€™sesinde boliā€™pkoā€™rinbeytugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.)

122

Ā§ 54. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen aniā€™qlawiā€™shlar

Aniā€™qlawiā€™shlar duā€™zilisine qaray jay, qospa haā€™mkenā€™eytilgen aniā€™qlawiā€™sh boliā€™p uā€™shke boā€™linedi.

1. Jay aniā€™qlawiā€™shlar toā€™mendegi duā€™zilistegi soā€™zlerdenboladiā€™:

Ć ) dara haā€™m birikken soā€™zlerden boladiā€™: 1. Awiā€™ldankelgen ziyrek, aqiā€™lliā€™ balalar menen dos boldiā€™m. 2. Jamiā€™-rat penen yekewin Aqsuwattagā€™iā€™ jiā€™lqiā€™gā€™a jiberdim. (J.S.)

b) jup soā€™zlerden boladiā€™: Suā€™riw-suā€™riw mallar birininā€™izinen biri dizilisip kete beredi. (Sh.A.) Pada-pada maliā€™,uā€™yir-uā€™yir jiā€™lqiā€™lariā€™ qarawsiā€™z qalgā€™an. (K.S.)

d) Maā€™nili soā€™z benen tirkewishlerdinā€™ dizbeginenboladiā€™: Kuā€™ni menengi miynetimiz zayagā€™a ketpedi. (K.S.)

2. Birikpegen qospa soā€™zlerden, gaā€™p agā€™zalariā€™naboā€™linbeytugā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ dizbeginen bolgā€™an aniā€™qlawiā€™sh-largā€™a qospa aniā€™qlawiā€™sh delinedi. Miā€™saliā€™: Qiā€™ziā€™l juā€™zlijigittinā€™ qiā€™zargā€™aniā€™ woā€™lgeni. (naqiā€™l) Worta boyliā€™, qara-paā€™renā€™ jigit aā€™sten worniā€™nan turdiā€™. Bul quriā€™liā€™sqa puā€™tkilQaraqalpaq-stanniā€™nā€™ barliā€™q jerlerinen won miā€™nā€™nan aslamadam jiā€™ynaldiā€™. (N.D.) Siā€™diā€™qtiā€™nā€™ sumliā€™qqa juā€™yrik gellesimaā€™seleninā€™ yeki jagā€™iā€™n da woylap uā€™lgergen yedi. (Sh.S.)

3. Kenā€™eytilgen aniā€™qlawiā€™shlar toā€™mendegi toplamlararqaliā€™ bildiriledi:

Ć ) Kelbetlik feyildinā€™ basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™ feyil toplam-lariā€™nan boladiā€™. Miā€™saliā€™: Uā€™lken kenā€™ woypattiā€™nā€™ ishindejelkildesip iā€™rgā€™aliā€™p woā€™sken gā€™awashalar jawdiā€™rasiā€™pturiā€™ptiā€™. (W.X.) Aliā€™sta gā€™awdiā€™yiā€™p juā€™retugā€™iā€™n kombaynlarda koā€™rinbeydi. (Sh.A.)

b) Atawiā€™sh feyillerdinā€™ basqariā€™wiā€™nan boladiā€™. Miā€™saliā€™:Mallar ushiā€™n wot-shoā€™p tayarlaw isi guā€™jidi. (T.Q.)

221-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Aniā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™duā€™zilisine qaray qaysiā€™ tuā€™ri yekenin, wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n haā€™mqanday soā€™z shaqabiā€™nan bolgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Guā€™zgi janā€™biā€™r betke tikendey qadaladiā€™. 2. Adamlaruā€™yilgen topiā€™raqtiā€™ iā€™lgā€™alliā€™ tuā€™rde tasiā€™p atiā€™r. 3. Bul jaqsiā€™ istinā€™baslamasiā€™ yedi. 4. Wol haā€™r gektar jerden 30 centner paxtaaldiā€™. (X.S.) 5. Jas maraldiā€™nā€™ koā€™zindey moā€™ldir qara koā€™zin

123

doā€™geregine tonā€™kerip taslap qaranadiā€™. (M.D.) 6. Kenā€™ koā€™sheli,bagā€™-baqshaliā€™ awiā€™l anaw koā€™ringen aq terekler menen qaratallardiā€™nā€™ arasiā€™nda koā€™rinip turdiā€™. (J. Sap) 7. Daā€™rya boyiā€™naaparatugā€™iā€™n jolgā€™a shiā€™gā€™iā€™p, tez-tez juā€™rip kiyatiā€™rman. (Aā€™.Sh.)8. Bunnan tagā€™iā€™ da birneshe salmalar aliā€™niā€™p, koā€™p jerlerdisuwgā€™ariā€™w isi koā€™zde tutiā€™lgā€™an. (T.Q.)

222-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgenaniā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n haā€™r qaysiā€™siā€™niā€™nā€™tusiā€™nda qawiā€™sqa aliā€™p jaziā€™nā€™ haā€™m aniā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ duā€™zilisiboyiā€™nsha ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Aqpagā€™an suw sasiā€™ydiā€™, woylamagā€™an miy ashiā€™ydiā€™.(naqiā€™l) 2. Bir kuā€™ni Maqsettinā€™ kabinetine worta boyliā€™,tapaltas bir adam kirip keldi. 3. Ishki jap-salmalardiā€™ qaziā€™wjumiā€™siā€™ qiā€™zgā€™iā€™n qolgā€™a aliā€™ndiā€™. (Q. J.) 4. Wotawdiā€™nā€™ keregele-rine aq kiyiz tutiā€™lgā€™an. (B. B.) 5. Paraxodtiā€™nā€™ kapitaniā€™ tez-tez duā€™rmiyin menen jan-jagā€™iā€™na qarap tur. (N. D.) 6. Wolashiā€™q minezli jaydariā€™ jigit yedi. (M.D.)

223-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ ishinen kenā€™eytilgen aniā€™qla-wiā€™shiā€™ bar gaā€™plerdi terip koā€™shirip jaziā€™nā€™. Kenā€™eytilgen aniā€™qlawiā€™shlar-diā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™zlerdinā€™ qatnasiā€™wiā€™ndaduā€™zilgenin haā€™m sorawlariā€™n aniā€™qlĆ nā€™.

Daā€™ryaniā€™nā€™ argā€™iā€™ juā€™zindegi uā€™ylerdinā€™ tusiā€™ndagā€™iā€™ togā€™ayliā€™qtez kuā€™n ishinde guā€™z koā€™rkine yendi. Daā€™ryadan baslap joqariā€™qaray woā€™rlegen qaliā€™nā€™ qaragā€™ayliā€™q bar. Aā€™sirese tik jarlardiā€™nā€™uā€™stin qaplagā€™an qayiā€™nā€™lar menen osinalar qiā€™zgā€™iā€™sh-sariā€™ renā€™gedoā€™nip, lawlap atiā€™rgā€™anday boliā€™p turadiā€™.

Qaliā€™nā€™ qaragā€™ayliā€™qtiā€™nā€™ arasiā€™ tap shirkewdinā€™ ishindeytuā€™nerip turadiā€™. Qiā€™zgā€™iā€™sh-qonā€™iā€™r dizilisken juwan qaragā€™aylar-diā€™nā€™ toā€™mengi shaqalariā€™niā€™nā€™ ushiā€™n qiā€™p-qiā€™ziā€™l tikenekliputaliā€™qlar qaplagā€™an. Wolardiā€™nā€™ arasiā€™nan jelimdey shayiā€™rdiā€™nā€™iyisi anā€™qiā€™ydiā€™.

Ā§ 55. Ayqiā€™nlawiā€™sh

Yeki atliā€™q qatar kelip, biri yekinshisin qosiā€™mshamaā€™nide tuā€™sindirip, ayqiā€™nlap kelgen soā€™zler ayqiā€™nlawiā€™shdelinedi. Qatar kelgen yeki atliā€™qtiā€™nā€™ qosiā€™msha maā€™ni

124

beriwshi, tuā€™sindiriwshi soā€™zi ayqiā€™nlawiā€™sh, al qosiā€™mshamaā€™nige iye bolgā€™an, tuā€™sindiriliwshi soā€™z ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™agā€™za delinedi.

Ayqiā€™nlawiā€™sh qaysiā€™? degen sorawgā€™a juwap beredi.Miā€™saliā€™: Bas shiā€™pĆ ker Yesemurat Tamaragā€™a naā€™wbetshiboliā€™wdiā€™ tapsiā€™rdiā€™. (Q.J.) Bul gaā€™ptegi diā€™qqat yetilgen basshiā€™pĆ ker soā€™zi ayqiā€™nlawiā€™sh, Yesemurat soā€™zi ayqiā€™nlaniā€™w-shiā€™. Bunda Yesemurat soā€™zin bas shiā€™pĆ ker soā€™zi kaā€™sibiboyiā€™nsha ayqiā€™nlap kelgen.

Ayqiā€™nlawiā€™sh haā€™m ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™ gā€™alabaliā€™q haā€™maniā€™q maā€™nili atliā€™qlardan boliā€™p kelgende, aniā€™q maā€™niliatliā€™q ayqiā€™nlawiā€™sh boladiā€™ da, gā€™alabaliā€™q atliā€™q ayqiā€™nla-niā€™wshiā€™ boladiā€™. Jaziā€™wda wolardiā€™nā€™ aralariā€™na defis qoyiā€™-ladiā€™. Miā€™saliā€™: Lyotshik-kosmonavt, mexanik-aydawshiā€™,xatker-mashinistka, shiā€™pĆ ker-terapevt, ana-watan, ana-jert.b.

Gazeta-jurnal, koā€™rkem aā€™debiyat, maā€™keme t.b. men-shikli atlariā€™ ayqiā€™nlawiā€™sh maā€™nisinde qollaniā€™ladiā€™. Bundayayqiā€™nlawiā€™sh maā€™nisindegi atliā€™qlar bas haā€™ripten baslaniā€™p,tiā€™rnaqshagā€™a aliā€™niā€™p jaziā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Ā«Yerkin Qaraqal-paqstanĀ» gazetasiā€™, Ā«Aā€™miwdaā€™ryaĀ» jurnaliā€™, Ā«Qiā€™rq qiā€™zĀ»daā€™staniā€™ t.b.

Yeger ayqiā€™nlawiā€™shlar adam atlariā€™nan boliā€™p kelse,tiā€™rnaqshagā€™a aliā€™nbaydiā€™. Bunday jagā€™dayda adam atiā€™nankeyin atiā€™ndagā€™iā€™ soā€™zi qollaniā€™ladiā€™. Miā€™saliā€™: Berdaqatiā€™ndagā€™iā€™ mektep, Qasiā€™m Aā€™wezov koā€™shesi, Aā€™jiniyazatiā€™ndagā€™iā€™ pedinstitut, Yernazar alakoā€™z guā€™zariā€™ t.b.

Ayqiā€™nlawiā€™shlar ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™ agā€™zaniā€™ kaā€™sibi,mamanliā€™gā€™iā€™ haā€™meli, milleti, tuwiā€™sqanliā€™gā€™iā€™, laqabiā€™,huā€™rmetli atagā€™iā€™ t.b. belgileri boyiā€™nsha ayqiā€™nlaydiā€™:Womar shayiā€™r, Yerejep yetikshi, Yelmurat zerger, Gā€™aniypalwan, Dosbergen traktorshiā€™, Jiyrenshe sheshen,akademik Nurmuxammedov, professor Nasiā€™rov t.b.

Ayqiā€™nlawiā€™shlar woriā€™n taā€™rtibi jagā€™iā€™nan ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™agā€™zadan aldiā€™n da, keyin de kele beredi.

Ayqiā€™nlawiā€™shlar ayiā€™riā€™mlanbagā€™an ayqiā€™nlawiā€™sh haā€™mayiā€™riā€™mlangā€™an ayqiā€™nlawiā€™sh boliā€™p yeki tuā€™rge boā€™linedi.Ayiā€™riā€™mlangā€™an ayqiā€™nlawiā€™sh ayiā€™riā€™mlangā€™an agā€™zaliā€™gaā€™plerdinā€™ quramiā€™nda uā€™yreniledi.

125

224-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Ayqiā€™nlawiā€™sh haā€™m ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™agā€™zalardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ bir-birinen woā€™zgesheligintuā€™sindirinā€™.

1. Qaā€™niguā€™l jenā€™gey keshegi ketken jagā€™iā€™nan yele kelmeyatiā€™r. 2. Atamurat agā€™a da, Qaā€™niguā€™l jenā€™gey de kelmedi.3. Dosmiā€™rza sawiā€™nshiā€™ Biybisaā€™nem menen soā€™ylesti. (Q.J.)4. Razvedchik Worazbay wonā€™ taā€™repke qarap ketti. (Aā€™.T.)5. Tejen taā€™repten aq nikellerin kuā€™nge shagā€™iā€™liā€™stiā€™riā€™p, tap-tazaĀ«VolgaĀ» avtomashinasiā€™ koā€™rindi. (B. S.) 6. Qayiā€™pbergenovtiā€™nā€™Ā«Tuā€™siniksizlerĀ» romaniā€™nda Yernazar alakoā€™z daā€™wiri suā€™w-retlenedi. (Ā«Y.QĀ») 7. Aā€™bdimurat telefon-avtomat arqaliā€™ uā€™yimenen soā€™ylesti.

225-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berdaq Gā€™argā€™abay uliā€™na wornatiā€™lgā€™an yestelikkediā€™qqat yetip qaranā€™. Toā€™mendegi jobadan paydalaniā€™p, Berdaq (Berdi-murat) Gā€™argā€™abay uliā€™niā€™nā€™ yesteligin suā€™wretlep, 10ā€”15 gaā€™pten ibaratshiā€™gā€™arma jaziā€™nā€™. Bul ushiā€™n toā€™mendegi magā€™luwmatlardan paydalaniā€™nā€™.

Qaraqalpaq xalqiā€™ woā€™zininā€™ milliy maqtaniā€™shiā€™ Berdaq sha-yiā€™rgā€™a 1977-jiā€™liā€™ 27-fevralda Noā€™kis qalasiā€™ndagā€™iā€™ koā€™rkemwoā€™ner sarayiā€™niā€™nā€™ aldiā€™na uā€™lken yestelik wornattiā€™. Berdaq ā€”ulliā€™ demokrat, gumanist haā€™m terenā€™ woyshiā€™l shayiā€™r. Ber-

126

daqtiā€™nā€™ ismi haā€™m qunliā€™ aā€™debiy miyraslariā€™ barliā€™q tuwiā€™sqanxaliā€™qlargā€™a tenā€™dey qaā€™dirli. Berdaqtiā€™nā€™ bul yestelik tulgā€™asiā€™haā€™zir Qaraqalpaqstan Respublikasiā€™ Joqargā€™iā€™ Kenā€™esi imara-tiā€™niā€™nā€™ aldiā€™nda Respublika woā€™rayiā€™na saā€™wlat berip tur.

226-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Ayqiā€™nlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ neushiā€™n ayqiā€™nlawiā€™sh dep ataliā€™wiā€™n, ayqiā€™nlawiā€™shlardiā€™nā€™ ayqiā€™nlaniā€™wshiā€™agā€™zaniā€™ qanday maā€™nide ayqiā€™nlap kelgenin aytiā€™nā€™.

1. Qaā€™dirbay atamniā€™nā€™ uā€™yine Xorezmnen qaā€™dirli qonaqkeldi. 2. Ulliā€™bagā€™tagā€™iā€™ Siā€™rbay shabarmandiā€™ bilesenā€™ be?.(A.Bek.) 3. Traktorshiā€™ Uā€™derbay bulardiā€™nā€™ kewlin basqa jaqqaburiā€™w ushiā€™n jubatiā€™w soā€™zlerin ayttiā€™. (Aā€™.T.) 4. Filologiyailimlerininā€™ kandidatiā€™, docent Genjebay Ubaydullaev qaraqalpaqtilin daā€™slepki izertlewshilerdinā€™ biri. 5. Yernazar alakoā€™z Yerna-zar keneges penen zamanlas bolgā€™an yedi. 6. Shaqliā€™ MaralIssiā€™q koā€™l jaylawlariā€™n taslap hesh qayda ketpedi. 7. Koā€™ptikoā€™rgen adamlar Moā€™min gā€™arriā€™niā€™ daā€™lbirek Moā€™min deytugā€™iā€™nyedi. 8. Moā€™min gā€™arriā€™ haā€™mmege birdey jalbiā€™raqlaybergenlikten, daā€™lbirek boliā€™p laqabiā€™ jayiā€™liā€™p ketken. (Sh.A.)

227-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woā€™zlerinā€™ woyiā€™nā€™iā€™zdan kuā€™ndelikli turmiā€™stan aliā€™p,ayqiā€™nlawiā€™shiā€™ bar 6 gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™. Jazgā€™an gaā€™plerinā€™izde ayqiā€™n-lawiā€™shlardiā€™nā€™ tiā€™rnaqshaliā€™ haā€™m tiā€™rnaqshasiā€™z, defis arqaliā€™ jaziā€™latugā€™iā€™ntuā€™rleri bolsiā€™n.

Ā§ 56. Piā€™siā€™qlawiā€™sh

228-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. QĆ rĆ  hĆ ā€™rip penen jĆ ziā€™lgā€™Ć n soā€™zlerdinā€™bayanlawiā€™shqa qatnasliā€™ qanday sorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n haā€™mqanday maā€™ni bildirip kelgenin Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Jaylardiā€™nā€™ moriā€™lariā€™nan burqiā€™ragā€™an tuā€™tinler joqariā€™koā€™terildi. (S.S.) 2. Kesheden berli Daā€™rmenbay yekewi joq.3. Atlardiā€™nā€™ kisnegeni, arbalardiā€™nā€™ shiā€™yqiā€™ldiā€™siā€™ qattiā€™raqshiā€™gā€™adiā€™. (A.G.) 4. Jawiā€™ngerler aā€™dewir kuā€™lisip aldiā€™. (T.Q.)5. Haā€™mme Jiyenguā€™lge tigilip qaradiā€™. (Sh.A.) 6. Wolalbiā€™ragā€™aniā€™nan bosagā€™agā€™a suā€™rinip ketti. (T.Q.) 7. Jigit wogā€™anjorta kewil awdarmadiā€™. 8. Miynet yetsenā€™ huā€™rmetke boā€™lenesenā€™.(Q.J.) 9. Wol biletura aytpadiā€™. (T.Q.)

127

Is-haā€™reketti (bĆ yĆ nlĆ wiā€™shtiā€™) woriā€™n, waqiā€™t, siā€™n,mugā€™dar-daā€™reje, sebep-maqset haā€™m t.b. maā€™nilerde siā€™pat-laytugā€™iā€™n yekinshi daā€™rejeli agā€™zagā€™a piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Piā€™siā€™qlawiā€™shlar qayda? qayerde? qashan? qalay?qaā€™ytip? qansha? qansha ret? ne sebepten? nelikten?nege? ne ushiā€™n? ne qiā€™lsa? ne qiā€™lsanā€™? ne qiā€™lsa da, neqiā€™lgā€™an menen t.b. sorawlargā€™a juwap beredi. Miā€™saliā€™:Keshe (qashan?) usiā€™ fermagā€™a (qayda?) keldim. (J.S.)Wol woyiā€™n tez (qalay?) juwmaqladiā€™. (T.Q.) Quyash kem-kemnen (qalay?) qiā€™zara basladiā€™. (Sh.A.) Tenā€™izden(qayerden?) baliā€™q koā€™p (qansha) uslandiā€™. Woniā€™nā€™ juā€™ziquwangā€™aniā€™nan (nelikten) qiā€™zariā€™p ketti. (S.S.)

Piā€™siā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi belgilerge iye boladiā€™:1) is-haā€™rekettinā€™ isleniwindegi haā€™r tuā€™rli raā€™wishlik

maā€™nilerdi bildiredi;2) raā€™wishlik maā€™nidegi sorawlargā€™a juwap beredi;3) raā€™wish, hal feyil, qiā€™ya seplik qosiā€™mtaliā€™ haā€™m

tirkewishli atliā€™q haā€™m t.b. soā€™zlerden boladiā€™;4) woā€™zi qatnasliā€™ soā€™z benen jupkerlesiw haā€™m

basqariā€™w usiā€™llariā€™nda baylaniā€™sadiā€™;5) bayanlawiā€™shtan uzaqlasiā€™p, gaā€™ptinā€™ basiā€™nda

kelgende bayanlawiā€™sh penen sintaksislik baylaniā€™siā€™ kuā€™sh-sizlenedi.

229-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qaysiā€™agā€™zagā€™a qatnasliā€™ yekenin, sol agā€™zagā€™a qatnasliā€™ qanday soraw qoyiā€™liā€™pturgā€™aniā€™n, qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n haā€™m woā€™zi qatnasliā€™agā€™za menen qanday baylaniā€™sta kelgenin tuā€™sindirinā€™.

Aliybektinā€™ jasiā€™ biā€™yiā€™l qiā€™rq uā€™shte. 2. Aralda baliā€™q koā€™p.3. Wol fermada sawiā€™nshiā€™. (W.Aā€™) 4. Kesheden berli Daā€™r-menbay yekewi joq. (T.Q) 5. Bizler tuā€™ni menen juā€™rdik.6. Yele wol meninā€™ ushiā€™n naā€™reste. 7. Subanqul meni awiā€™ldiā€™nā€™shetindegi joldiā€™nā€™ boyiā€™nda kuā€™tip turatugā€™iā€™n yedi. (Sh.A.)

230-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplar arqaliā€™ bildirilgenin haā€™msorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Yesiktinā€™ aldiā€™ndagā€™iā€™ kenā€™ maydan buā€™gin adam menentolgā€™an. (N.D.) 2. Men sonda isleymen. 3. Toā€™mende koā€™gis

128

doā€™nip togā€™aylar koā€™rinedi. (S.X.) 4. Raā€™wshan wogā€™an jaltqaradiā€™. 5. Haā€™mme xaliā€™qtiā€™nā€™ tilegi tuwiā€™sqanliā€™qta, dosliā€™qtajasaw. (J.A.) 6. Trubashev Taā€™jibay ata menen jaqsiā€™ soā€™ylesti.(J.S.)7. Biybijan woniā€™nā€™ menen qatarlasa wotiā€™rdiā€™. 8. Iztuppa-tuwriā€™ Aā€™miwdaā€™ryagā€™a qaray ketti. (T.Q.) 9. Haā€™zir wolQiā€™ziā€™lnurdagā€™iā€™ yemlewxananiā€™nā€™ shiā€™pĆ keri boliā€™p isleydi. (W.A.)

231-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen soā€™zlerdi piā€™siā€™qlawiā€™sh yetipgaā€™p duā€™zinā€™. Wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n qawiā€™s ishine aliā€™p, tusiā€™na jaziā€™pkoā€™rsetinā€™ haā€™m piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ yekenintuā€™sindirinā€™.

S o ā€™ z l e r : Biā€™yiā€™l, jazda, sheleklep, aā€™ste, jalt-jalt, tuā€™skedeyin, tuā€™ni menen, kewilli, telefon arqaliā€™.

Ā§ 57. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen piā€™siā€™qlawiā€™shlar

Piā€™siā€™qlawiā€™shlar duā€™zilisine qaray jay, qospa haā€™mkenā€™eytilgen piā€™siā€™qlawiā€™sh boliā€™p, uā€™shke boā€™linedi.

Dara soā€™zlerden bolgā€™an piā€™siā€™qlawiā€™shqa jaypiā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Jay piā€™siā€™qlawiā€™sh jup soā€™z haā€™m dara soā€™zlerge tirke-wishlerdinā€™ dizbeklesip keliwinen de boladiā€™. Miā€™saliā€™:Keshquriā€™n agā€™am qaladan uā€™yge keldi. Wol Taxtakoā€™pirdetuwiā€™liā€™p woā€™sken. Shaā€™riguā€™l kuā€™ndiz de, tuā€™nde de isleryedi. (K.M.) Kuā€™n sayiā€™n yemeski sĆ mal yesedi. Bizlertuā€™ni menen jol juā€™rdik. Quyash kem-kemnen qiā€™zdiā€™rabasladiā€™. (Sh.A.)

Birikpegen qospa soā€™z yamasa gaā€™p agā€™zalariā€™na boā€™lin-beytugā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ dizbeginen bolgā€™an piā€™siā€™qlawiā€™shqaqospa piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi. Dara soā€™zlerge atawiā€™shtirkewish (koā€™mekshi atawiā€™sh) dizbeklesiwinen qospapiā€™siā€™qlawiā€™sh jasaladiā€™. Miā€™saliā€™: Sultanmurat heshqashanda tiā€™rnaniā€™ jaqiā€™n jerden koā€™rmegen yedi. Tiā€™rnalaraā€™ste-aqiā€™riā€™n doā€™nā€™istinā€™ uā€™stine qonaqlay basladiā€™. (Sh.A.)Bul jerde de qarawiā€™l bar yedi. (W.X.) Koā€™z jeter jerdekoā€™k suwdan basqa hesh naā€™rse koā€™rinbeydi. (W.B.)

Hal feyil, kelbetlik feyil haā€™m atawiā€™sh feyillerininā€™basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™ toplamlardan bolgā€™an piā€™siā€™qlawiā€™shqakenā€™eytilgen piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

129

1. Hal feyil toplamlariā€™ arqaliā€™ bildiriledi. Miā€™saliā€™:Wol woā€™zininā€™ tuwiā€™lgā€™an Shiā€™biā€™qliā€™ awiā€™liā€™nda woqiā€™p juā€™ripmiynet yetiwge qiā€™ziā€™qsiā€™ndiā€™. (X.S.) Wolar bir gramm dapaxtaniā€™ atiā€™zgā€™a qaldiā€™rmastan maā€™mleketke jiā€™ynaptapsiā€™rdiā€™. (X.S.) Miā€™ltiā€™gā€™iā€™mdiā€™ arqalap, Qaraterenā€™ge jetip2. Kelbetlik feyili toplamlariā€™nan boladiā€™; Kewlimjayquriā€™liā€™sqa jumiā€™sqa kelgende sarras won jeti jasta yedi.Rossiyadan qaytiā€™p kelgen sonā€™, Qiā€™liā€™shbay koā€™p waqtiā€™nuā€™yinde woā€™tkerdi. (Q.Aā€™.)

3. Atawiā€™sh feyili toplamnan boladiā€™. Miā€™saliā€™: Kinoniā€™nā€™baslaniā€™wiā€™na yele taā€™wir-aq waqiā€™t bar yedi. (Sh.S.)Yesikten kire kelgen Aqsholpan Joldastiā€™nā€™ dawiā€™siā€™nyesitiwden qushagā€™iā€™n ashtiā€™. (J.A.) Asqar Woraldiā€™nā€™ basiyzewinen sonā€™ Baymangā€™a qaradiā€™. (W.X.) Yeginlerdi mal-haldan qoriā€™w ushiā€™n sol aā€™tirapta juwiā€™riā€™p juā€™retugā€™iā€™nyedim. (Sh.A.)

232-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Jay haā€™m qospa piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p,qanday soā€™zlerden bolgā€™aniā€™n haā€™m bir-birinen woā€™zgesheligin aytiā€™nā€™.

1. Jawiā€™n azannan keshke shekem quydiā€™ da turdiā€™, biraq,yenā€™ keyninde keshke qaray tiā€™ndiā€™. 2. Haā€™zir gā€™ana jawiā€™nmenen juwiā€™lgā€™an ashiā€™q koā€™k aspanda quyash jarqiā€™rap shiā€™gā€™akeldi. (M.K.) 3. Shanā€™gā€™iā€™t jaqiā€™n koā€™ringen menen kem-kemnenaliā€™sladiā€™. 4. Topar-topar qiā€™z-jigitler aā€™tkoā€™nshek betke baratiā€™rsa,birewler uydiā€™r-juwdiā€™r boliā€™p qaytiā€™p baratiā€™r. (T.Q.) 5. Mine,wonnan beri wotiā€™z jiā€™lgā€™a shamalas waqiā€™t woā€™tti. (K.S.)6. Haā€™zirgi kuā€™nde bizge mal da, jan da qaā€™dirli. (W.A.)

233-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Qospa haā€™m kenā€™eytilgenpiā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Jaziā€™p baratiā€™riā€™p wolardiā€™nā€™sorawlariā€™n tusiā€™nda qawiā€™s ishinde koā€™rsetinā€™. Jaā€™ne de neshe soā€™zdenduā€™zilgenin haā€™m qanday soā€™zlerden bolgā€™aniā€™n Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Mashinalar Terenā€™qudiā€™qqa keldi. (X.S.) 2. Men tawdagā€™iā€™awiā€™ldiā€™ bala waqtiā€™mnan biletugā€™iā€™n yedim. 3. Wol sol juā€™risimenen bir awiā€™lgā€™a keldi. (M.D.) 4. Wol koā€™rpege woraniā€™pjatqannan keyin de qaltiā€™ray berdi. 5. Koā€™p waqiā€™tqa deyinuyqiā€™lay almadiā€™. 6. Mashinalardiā€™nā€™ guā€™rildegen dawiā€™siā€™nyesitiwden-aq, bala Qarawiā€™l tawiā€™ndagā€™iā€™ joldiā€™nā€™ buriā€™latugā€™iā€™njerine qaray juwiā€™rdiā€™. (Sh.A.)9ā€”QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

130

234-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Kenā€™eytilgenpiā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Kenā€™eytilgen piā€™siā€™qlĆ wiā€™shqĆ awiā€™zsha tallaw jasap, wolardiā€™nā€™ qanday feyillerdinā€™ toplamiā€™nanduā€™zilgenin, sol toplamniā€™nā€™ quramiā€™ neshe soā€™zden quralgā€™aniā€™n haā€™mwolardiā€™nā€™ sintaksislik baylaniā€™siā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Iri toranā€™gā€™iā€™llar, juwan yermaniā€™ jiā€™nā€™gā€™iā€™llar izshilerge jolsiltegendey dizilisip artta qaliā€™p baratiā€™r. 2. Jagā€™adagā€™iā€™ Jumaguā€™ldikoā€™rip wolar irkildi. (T.Q.) 3. Janā€™agā€™iā€™ bir naā€™rselerden qorq-qaniā€™nan woniā€™nā€™ yeki dizesi qalt-qalt yetedi. (X.S.) 4. Shay-suw iship bolgā€™annan sonā€™ bizler Ć wiā€™ldiā€™nā€™ bagā€™iā€™na kettik.(N.D.) 5. Haā€™r kim woā€™z jumiā€™siā€™n sapaliā€™ yetip woriā€™nlawgā€™aumtiā€™lgā€™an. (N.D.) 6. Seydaxmet bolsa tonā€™lap qalgā€™an motor-lardiā€™ jiā€™liā€™tiā€™w ushiā€™n suw qaynatatugā€™iā€™n iā€™diā€™stiā€™ aliā€™p juā€™rdi.(Sh.A.)

PIā€™SIā€™QLAWIā€™SHTIā€™Nā€™ MAā€™NISINE QARAY TUā€™RLERI

Piā€™siā€™qlawiā€™shlar is-haā€™reketti siā€™patlaw maā€™nisine qarayworiā€™n, waqiā€™t, siā€™n, mugā€™dar-daā€™reje, sebep, maqset,shaā€™rt haā€™m qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh boliā€™p, 8 tuā€™rgeboā€™linedi.

Ā§ 58. Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh

235-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Bayanlawiā€™sh (is-haā€™reket) penenbaylaniā€™siā€™p, woniā€™nā€™ isleniw worniā€™n bildiretugā€™iā€™n soā€™zlerdi tabiā€™nā€™ haā€™mwolardiā€™nā€™ qanday sorawlargā€™a juwap berip kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. Batiā€™stan bult koā€™terilip kiyatiā€™r. (T.Q.) 2. Buriā€™n buldoā€™gerekte yel bolgā€™an. 3. Vokzal keyinlep izde qaldiā€™. 4. BulToā€™rtkuā€™lde bolgā€™an yedi. (W.X.) 5. Wolar keyin shegindi.(N.D.) 6. Wol togā€™ayliā€™qqa qarap ketti. (T.Q.) 7. Aspandaasiā€™qtay bukt joq (N.D.)

1. Is-haā€™rekettinā€™ isleniw worniā€™n bildiretugā€™iā€™n piā€™siā€™q-lawiā€™shqa woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh qayerde? qayaqqa? qayda? qayer-ge? qaydan? qayerden? qayaqtan? qayer menen? qalayqaray? qayer arqaliā€™? t.b.sorawlargā€™a juwap beredi.

131

Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh, koā€™binese woriā€™n raā€™wishi, bariā€™s,woriā€™n, shigā€™iā€™s seplik qosiā€™mtaliā€™ soā€™zler haā€™m tirkewishliatliā€™qlar arqaliā€™ bildiredi. Miā€™sali: Wol peshtinā€™ artiā€™na.jasiā€™riā€™ndiā€™. (T.Q.) Uzaqta qarawiā€™tiā€™p mallar jayiā€™liā€™p juā€™r.(S.A.) Uā€™lken hawa sharlariā€™ aspangā€™a koā€™terildi. (Ā«Y.QĀ».)Daladan duā€™rsildi yesitildi. Wolar seyisxana taā€™repke ketti.

236-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, sorawlariā€™n haā€™m qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Azanda Quwat Aldiā€™zbay menen birge jaylawgā€™a shiā€™gā€™ipketti. (I.S.) Tap sol waqiā€™tta aliā€™stan atliā€™ koā€™rindi. (S.A.) 3. WolĆ wiā€™lgā€™a kelgeli pillexananiā€™nā€™ basliā€™gā€™iā€™. (N.D.) 4. Haā€™r jerde qariā€™laqtiā€™riā€™siā€™p woynagā€™an balalar koā€™rinedi. (T.Q.) 5. Daā€™ryaniā€™nā€™iā€™rashiā€™nan joqariā€™ shiā€™gā€™iā€™p, qamiā€™sliā€™qqa kirdik. (Aā€™.T.) 6. Bizinā€™yelimizde ilim kenā€™ rawajlanbaqta. (Ā«Y.QĀ».) 7. Yeshki iā€™laqlariā€™nyertip soqpaq penen ketip baratiā€™r. (S.S.)

237-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na woriā€™n maā€™nisinde soā€™ztawiā€™p qoyiā€™p, gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™sorawiā€™n haā€™m qaysiā€™ agā€™za menen baylaniā€™siā€™p kelgenin tuā€™sindirinā€™.

1. ... aziā€™raq tiā€™m-tiā€™riā€™sliā€™q payda boldiā€™. (Q.J.) 2. ... aā€™ynek-tinā€™ aldiā€™nda qaranlap birew koā€™rindi. 3. ... qiā€™ziā€™l jabiā€™lgā€™an stol,uā€™sh-toā€™rt guā€™rsi, bir uziā€™n skameyka tur. (T.Q.) 4. Diyqan ...woā€™tip ketti. (I.Y.) 5. Qarawiā€™l tawgā€™a jetkennen keyin joljanbawiā€™rdagā€™iā€™ tar ... joqariā€™ koā€™teriledi. (Sh.A.)

Ā§ 59. Waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™sh

238-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Bayanlawiā€™sh penen baylaniā€™siā€™p, is-haā€™rekettinā€™ isleniw waqtiā€™n bildiretugā€™iā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ aniā€™qlanā€™haā€™m wolardiā€™nā€™ qanday sorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Buriā€™n bul doā€™gerekte yel bolgā€™an. (W.X.) 2. Haā€™r kuā€™nibirneshe shaqiā€™riā€™m araliā€™qtiā€™ kesip woā€™temiz. 3. Buā€™gin woniā€™nā€™woā€™zi de kewilli yedi. 4. Wol bul xabardiā€™ keyin yesitti. (W.A.)5. Janā€™a ay aā€™lleqashan batiā€™p ketken. 6. Yesiktinā€™ aldiā€™ndagā€™iā€™kenā€™ maydan buā€™gin adam menen tolgā€™an. (N.D.) 7. Qoy-shiā€™niā€™nā€™ qiā€™ziā€™ qoy kelgende juā€™n tuā€™tedi. (naqiā€™l)

132

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw waqtiā€™n siā€™patlaytugā€™iā€™n piā€™siā€™q-lawiā€™shqa waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™sh qashan? qay waqta? qashannanberi? qashangā€™a deyin? t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.

Waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™sh, koā€™binese waqiā€™t raā€™wishinen,waqiā€™t atawiā€™shlardan, atawiā€™sh soā€™zler menen koā€™mekshiatawiā€™shlardiā€™nā€™ dizbeginen, hal feyil haā€™m hal feyildinā€™basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™ soā€™zler arqaliā€™ bildiriledi. Miā€™saliā€™: Serim-bet Shegirkoā€™lge saā€™skede keldi. Buā€™gin bul aā€™rmangā€™ajetistim. Bul qosiā€™q buriā€™nnan bar. (W.X.) Qiā€™sta baā€™rinende buriā€™n suw ishetugā€™iā€™n qolayliā€™ jeri bolmasa kelispeydi.(Sh.A.) Liza juwiā€™riā€™p baratiā€™riā€™p koā€™ylegininā€™ jenā€™ine qoliā€™nsuqtiā€™. (J.A.) Wol Toā€™rtkuā€™ldi qorgā€™awda birneshe yerlikkoā€™rsetti. (T.Q.) Uā€™sh kuā€™nlikte baliā€™qshiā€™lar ushiā€™ntutiā€™niā€™w zatlariā€™ keldi. (W.A.)

239-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ aniā€™qlap,sorawlariā€™n haā€™m qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Guā€™lsaā€™nem haā€™zir gā€™awasha taā€™rbiyasiā€™n juā€™rgizip atiā€™r.2. Bunnan uā€™sh kuā€™n buriā€™n kuā€™nninā€™ juā€™zi taā€™wir yedi. 3. Qaā€™-dir-baydiā€™nā€™ kewiline keshki awqat tayiā€™n boldiā€™ (J.S.). 4. Abatpenen Turdiā€™murat bayagā€™iā€™ taniā€™siā€™wdan keyin ayiā€™riā€™lmasbolgā€™an yedi (T.Q.). 5. Shanā€™qay tuā€™ste haā€™mme tuā€™slikkeshiā€™qtiā€™. 6. Jazgā€™a shiā€™qqan sonā€™ Jaā€™haā€™ngirdinā€™ taā€™shwishlerikoā€™beyip ketti. 7. Sonā€™gā€™iā€™ kuā€™nleri sayaman shertektinā€™ astiā€™payiā€™zliā€™ boliā€™p ketti (W.X.).

240-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woyiā€™nā€™iā€™zdan yamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armalardanworiā€™n haā€™m, waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™na uā€™sh gaā€™pten jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™bildiriliwininā€™ haā€™r tuā€™rli soā€™z shaqaplariā€™nan boliā€™wiā€™n yesapqa aliā€™nā€™.

Ā§ 60. Siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh

241-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Is-haā€™rekettinā€™ isleniw saniā€™n, sapasiā€™n,qalay islengenin bildiretugā€™iā€™n soā€™zlerdi aniā€™qlanā€™. Wolardiā€™nā€™ qandaysorawlargā€™a juwap berip kelgenin haā€™m maā€™nisin tuā€™sindirinā€™.

1. Jumsaq mebeller tayarlaw cexiā€™ jaqsiā€™ islep tur. 2. Wo-niā€™nā€™ soā€™zi salmaqliā€™ yesitiledi. 3. Hawa rayiā€™ aā€™bden buziā€™lgā€™an.(W.A.) 4. Buā€™ginde wol koā€™p woylaniā€™p bir aā€™nā€™gimeni yadtan

133

soā€™yledi. 5. Wol basiā€™n koā€™terip qaradiā€™. (J.A.) 6. Wol suwiā€™q-law saā€™lemlesti. 7. Wol tez woyiā€™n juwmaqladiā€™. (T.Q.)

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw siā€™niā€™n, sapasiā€™n, qalay islengeninpiā€™siā€™qlawiā€™shqa siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh qalay? qaā€™ytip? qalayiā€™nsha? t.b.sorawlargā€™a juwap beredi.

Siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh koā€™binese siā€™n raā€™wishi, kelbetlik, halfeyil, yeliklewish soā€™zler qiā€™ya seplik qosiā€™mtaliā€™ haā€™mtirkewishli atawiā€™shlar arqaliā€™ bildiriledi. Miā€™saliā€™: Jabayiā€™shoā€™pleri tazartiā€™liā€™p, gā€™awasha naā€™lleri tez rawajlandiā€™.(Q.J.) Hawa rayiā€™ aā€™bden buziā€™ldiā€™. Wol artiā€™na jalt-jaltqaraydiā€™. (W.A.) Taā€™jibay ata menen jaqsiā€™ soā€™ylesti.Trubasher fermada zootexnik boliā€™p isleydi. (J.S.) Serke-bay tunjiā€™rawiā€™ menen wotiā€™r.

242-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin haā€™m ba-yanlawiā€™shqa qatnasliā€™ qanday sorawlargā€™a juwap betugā€™iā€™niā€™n aniā€™qlanā€™.

1. Qiā€™z-jawanlar bir-biri menen jiā€™lliā€™ juā€™rekten soā€™ylesedi.(J.A) 2. Birneshe kuā€™nlik tayarliā€™q jumiā€™slariā€™ tez woā€™tip ketti.(N.D.) 3. Qandiā€™riā€™p suwgā€™ariā€™lgā€™an gā€™awashalar jaqsiā€™ rawajlan-gā€™an. 4. Appaq paxtalar jawdiā€™rasiā€™p ashiā€™liā€™p tur. (W.A.)5. Jaā€™lmen woniā€™nā€™ bul haā€™reketine tanā€™laniā€™w worniā€™na gā€™arq-gā€™arq kuā€™ldi. 6. Jaā€™lmen koā€™z astiā€™nan Jiyemuratqa qarap wotiā€™r-diā€™. (T.Q.) 7. Stoldiā€™nā€™ uā€™stinde ishektey soziā€™lgā€™an qamshiā€™ ja-tiā€™r. (N.D.)

243-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™na tiyisli siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shmaā€™nili soā€™zlerdi qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™zlerarqaliā€™ bildirilgenin aniā€™qlanā€™.

1. Uā€™y-ishi bizdi ... qarsiā€™ aldiā€™. (I.Y.) 2. Kuā€™n ... koā€™terilip,jer-duā€™nyaniā€™ qiā€™zdiā€™ra basladiā€™. (N.D.) 3. Wol ayaqlariā€™ tonā€™lapqalgā€™an jiā€™lqiā€™day ... qozgā€™aladiā€™. (T.Q.) 4. Raā€™wshan bugā€™an ...qaradiā€™. (J.A.) 5. Wol qaytiā€™p ... shiā€™gā€™iā€™p ketti. (T.Q.) 6. Qiā€™ziā€™kelip aman-yesen, ... tastiā€™ ana. (J.A.)

K e r e k l i s o ā€™ z l e r : zorgā€™a, arqan boyiā€™, miymandosliā€™qpenen, daā€™rya kibi, jalt, til qatpastan.

134

Ā§ 61. Mugā€™dar-daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™sh

244-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Is-haā€™rekettinā€™ isleniw mugā€™dariā€™n,saniā€™n, shamasiā€™n bildiretugā€™iā€™n soā€™zlerdi aniā€™qlap, sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Wotiā€™riā€™s uzaqqa soziā€™ldiā€™. 2. Men jaslar menen koā€™pguā€™rrinā€™lestim. 3. Woniā€™nā€™ aā€™nā€™gimesi bir tanā€™gā€™a tawsiā€™lmaydiā€™.4. Aradagā€™iā€™ tiā€™m-tiā€™riā€™sliā€™q bir kese shay ishimge soziā€™ldiā€™. (N.D.)5. Bir qatar aldiā€™ngā€™iā€™ xojaliā€™qlar gā€™awashagā€™a toā€™rt ret komplekslitaā€™rbiya berdi. (Ā«Y.Q.Ā») 6. Paroxod az irkildi. (A.B.) 7. Jasusta bul jerde yeki jiā€™lgā€™a jaqiā€™n isledi. (J.S.)

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw mugā€™dariā€™n, saniā€™n, shamasiā€™nbildiretugā€™iā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh mugā€™dar-daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™dep ataladiā€™.

Mugā€™dar-daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™ qansha? neshe? nesheret? qanshadan? t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.

Mugā€™dar-daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™, koā€™binese mugā€™darraā€™wishinen, atawiā€™sh soā€™zler menen waqiā€™tliā€™q, kenā€™islik,san haā€™m awiā€™rliā€™q maā€™nidegi soā€™zlerden boladiā€™. Miā€™saliā€™:Bizler wolardiā€™ koā€™p kuā€™ttik. Woniā€™nā€™ tuā€™ri aziā€™raqwoā€™zgergen. Wolar az waqiā€™t uā€™nsiz wotiā€™rdiā€™. Wolar yeleuā€™sh jiā€™l woqiā€™ydiā€™. Men algā€™a qaray toā€™rt-bes qaā€™demjuā€™rdim. (J.S.) Bir jiā€™ldiā€™nā€™ ishinde paxta atiā€™ziā€™niā€™nā€™zuā€™raā€™aā€™ti 3,2 centner koā€™beydi. (Ā«Y.Q.Ā»)

245-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Mugā€™dar daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p,wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildirilgenin haā€™m woā€™zi qatnasliā€™soā€™zge baylaniā€™sliā€™ qanday sorawlargā€™a juwap beretugā€™iā€™nliā€™gā€™iā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Paroxod stanciyada az irkildi. (A.B.) 2. Bizler posyol-kadan 18 kilometrdey aliā€™slap kettik. (S.S.) 3. Wol Uā€™stuā€™rtkebirneshe ret keldi. (J.S.) 4. Biz juā€™n tapsiā€™riā€™wdiā€™ da kemindeyeki yese arttiā€™ramiā€™z. (X.S.) 5. Wol jetpis metrdey kelip qaldiā€™.(N.D.) 6. Wol haā€™r siā€™yiā€™rdan kuā€™nine 10-12 litrden suā€™t sawiā€™paladiā€™. (Ā«Y.Q.Ā») 7. Jerdegi balshiā€™q ayagā€™iā€™nā€™diā€™ jerden toā€™rt yelikoā€™tertpeydi.

246-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Uā€™yge tapsiā€™rma. Berilgen gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™worniā€™na tiyisli soā€™zlerin tawiā€™p gaā€™plerdi koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bildirilgenin haā€™m sorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

135

1. Agā€™ash kessenā€™ ... kes, temir kessenā€™ ... kes. (naqiā€™l).2. Woā€™mir adamgā€™a ... beriledi. 3. Qara suw ... aparadiā€™ (naqiā€™l).4. Aradagā€™iā€™ tiā€™m-tiā€™riā€™sliā€™q ... soziā€™ldiā€™. 5. Kuā€™n ... juwsa, terek... jasawdiā€™ (naqiā€™l). 6. Batiā€™r jigit ... woā€™ledi, qorqaq ... woā€™ledi(naqiā€™l). 7. Qorqaqtiā€™ ... quwsanā€™, batiā€™r boladiā€™ (naqiā€™l).

Ā§ 62. Sebep piā€™siā€™qlawiā€™sh

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw ya islenbew sebebin bildiretugā€™iā€™npiā€™siā€™qlawiā€™shqa sebep piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Sebep piā€™siā€™qlawiā€™sh nege? ne sebepten? ne sebepli?nelikten? ne ushiā€™n? t.b. sorawlargā€™a juwap beredi.

Sebep piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™ xiā€™zmetindegi soā€™zler is-haā€™re-kettinā€™ isleniwine sebepshi boladiā€™.

Sebep piā€™siā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™zler arqaliā€™ bildiriledi.1. Shiā€™gā€™iā€™s seplik qosiā€™mtaliā€™ atawiā€™sh soā€™zlerden, sebep

raā€™wishinen boladiā€™. Miā€™saliā€™: 1. Woniā€™nā€™ juā€™zi quwaniā€™shtanqiā€™zariā€™p ketti. (J.S.) 2. Yeshkininā€™ qabiā€™rgā€™alariā€™ say-sayboliā€™p, ariā€™qliā€™qtan woā€™liwge kelipti. (Q.x.y.) 3. Muratiā€™lajsiā€™zdan qoylardiā€™ baydiā€™nā€™ uā€™yine aydap keldi. (S.A.)

2. -iā€™p/-ip,-p haā€™m -gā€™anliā€™qtan/-genlikten qosiā€™mtaliā€™hal feyil haā€™m hal feyilli toplamlardan boladiā€™. Miā€™saliā€™:Wol qiā€™siā€™niā€™p terley basladiā€™. Bir waqiā€™tta wol woā€™zineqarsiā€™ kiyatiā€™rgā€™an adamdiā€™ koā€™rip gilt toqtadiā€™. (T.Q.) Wolsuā€™ysinip woqiā€™gā€™anliā€™qtan waqiā€™ttiā€™nā€™ woā€™tip ketkenin desezbedi. (J.S.)

3. Shiā€™gā€™iā€™s seplik qosiā€™mtaliā€™ kelbetlik feyil, atawiā€™shfeyillerden haā€™m sol feyillerdinā€™ toplamiā€™nan boladiā€™.Miā€™saliā€™: Wol albiā€™ragā€™aniā€™nan bosagā€™agā€™a suā€™rnigip ketti.Biytaniā€™s kisini koā€™riwden yekewininā€™ de huā€™reyi ushiā€™pqorqiā€™siā€™p qaldiā€™. (T.Q.)

4. Atawiā€™shlar menen tirkewishler haā€™m koā€™mekshiatawiā€™shlardiā€™nā€™ dizbeginen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Wol qurdasiā€™nkoā€™rgen sonā€™ soā€™ylesip qalgā€™an shiā€™gā€™ar. (T.Q.) Uqiā€™pliā€™basshiā€™ dep sol ushiā€™n aytadiā€™ gā€™oy. (Y.M.) Wol qiā€™stawliā€™tapsiā€™rma menen juā€™rip ketti.

247-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Sebep piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zge baylaniā€™sliā€™ sorawlariā€™n qoyiā€™p qanday soā€™zshaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

136

1. Guā€™lnara iā€™lajsiā€™zdan siā€™rtqa shiā€™qtiā€™. (Q.D.) 2. Menseninā€™ tuā€™sinbey juā€™rgeninā€™e hayranman. (W.A.) 3. Woniā€™nā€™woriā€™nsiā€™z ashiā€™wlangā€™aniā€™na basqalar duw kuā€™listi. (T.Q.)4. Shoā€™llep kiyatiā€™rgā€™an qoylar suwdiā€™ koā€™rip juwiā€™riā€™stiā€™. (J.S.)5. Wol usiā€™ sebepli buriā€™ngā€™iā€™ pikirge kelisim bermedi. (T.Q.)6. Azat koā€™p juwiā€™rgā€™anliā€™qtan yentigip qaldiā€™. (J.S.) 7. Aā€™bdi-murat Polatovtiā€™nā€™ kirip keliwi menen baā€™ri de woriā€™nlariā€™nanwoā€™rre turdiā€™. (T.N.) 8. Guā€™di biyiklegen sayiā€™n woniā€™nā€™basiā€™na qamiā€™s shiā€™gā€™ariā€™w, tasiā€™w qiā€™yiā€™ngā€™a tuā€™sti. (W.A.)

248-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Sebep piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n, qanday soā€™z shaqaplariā€™nan haā€™m soā€™zdizbeklerinen bolgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Annabaydiā€™ iā€™lajsiā€™zdan mal bagā€™iā€™wgā€™a maā€™jbuā€™rledi. 2. Qiā€™-diā€™rbaydiā€™ unatqaniā€™ ushiā€™n wogā€™an jaqsiā€™ kenā€™es berdi. (J.S.) 3.Yekewi de jalgā€™iā€™z baladan bolgā€™anliā€™qtan maā€™rdikardan qalatugā€™iā€™nbolgā€™an yedi. (M.D.) 4. Temirbektinā€™ selk-selk kuā€™lkisi Guā€™lsim-ninā€™ kirip keliwi menen tiā€™yiā€™ldiā€™. (T.Q.) 5. Jiyemurat Serkebay-diā€™ qonaq-qopsiā€™lardiā€™ jaygā€™astiā€™riā€™p juā€™rgen shiā€™gā€™ar dep irikpedi.(T.Q.) 6. Dostiā€™nā€™nan tuā€™ye sora, uyalgā€™aniā€™nan biye berer.(Q.n.m.) 7. Wol ashiā€™qliā€™qqa shiā€™gā€™ayiā€™n dese qorqadiā€™. (T.Q.)

249-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ maā€™nisine qaray koā€™p noqattiā€™nā€™worniā€™na toā€™mendegi soā€™zlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ qanday sorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n haā€™m qanday soā€™zshaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n aniā€™qlanā€™.

1. Wol agā€™asiā€™n koā€™rgende jiā€™lap jiberdi. (J.S.) 2. Wol terleybasladiā€™. (T.Q.) 3. Woā€™giz woā€™gizden koā€™redi (naqiā€™l). 4. Woljiā€™ldiā€™nā€™ woā€™tip ketkenin de bilmedi. (J.S.) 5. Qaliā€™nā€™ toranā€™gā€™iā€™l-lardiā€™nā€™ sariā€™ tuā€™sli japiā€™raqlariā€™ siā€™ldiā€™rap turar yedi. (J.S.) 6.Wol terley basladiā€™.

Ke r e k l i s o ā€™ z l e r : qiā€™siā€™niā€™p, qiā€™siā€™ngā€™aniā€™nan, suā€™ysinipwoqiā€™gā€™anliā€™qtan, jer qattiā€™ bolsa, yesken samal menen.

Ā§63. Maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw maqsetin bildiretugā€™iā€™n piā€™siā€™q-lawiā€™shqa maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

137

Maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh nege? ne maqset penen? qandaymaqset penen? kim ushiā€™n? ne ushiā€™n? t.b. sorawlargā€™ajuwap beredi.

Maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™zler Ć rqĆ liā€™ bildi-riledi:

1. Maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh arnap, aā€™deyi, jorta, jortagā€™a,biykargā€™a, bilqastan, qasaqana, jay, jaysha t.b. maqsetraā€™wishleri arqaliā€™ bildiriledi: Guā€™ljanniā€™nā€™ keliwine arnapĆ wqĆ t asiā€™ldiā€™. (W.A.) Woā€™zim bilqastan soā€™ylesiwgekeldim. (J.A.) Jigit wogā€™an jorta kewil awdarmadiā€™. (T.Q.)

2. Bariā€™s, woriā€™n seplik qosiā€™mtaliā€™ haā€™m tirkewishliatawiā€™shlardĆ n, atawiā€™sh feyil, hĆ ā€™m sol feyillerdinā€™ basqa-riā€™wiā€™ndagā€™iā€™ soā€™zlerdinā€™ dizbeginen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Mine,tap usiā€™ maā€™sele boyiā€™nsha Murat Qaā€™mekbaygā€™awoylasiā€™wgā€™a bargā€™an yedi. (J.A.) Qoylardiā€™ semiz yetipbagā€™iā€™wda haā€™m wolardiā€™nā€™ woā€™nimliligin arttiā€™riā€™wdaTaā€™jibay ata yerinbey isledi. (J.S.) Bizler azatliā€™q ushiā€™n,jer ushiā€™n, suw ushiā€™n guā€™resemiz. (A.Bek.) Sariā€™guā€™lJaā€™miylaniā€™ aliā€™p qaytiā€™w ushiā€™n Aqdaā€™ryagā€™a ketti. (K.S.)

3. Atawiā€™sh soā€™zlerge haā€™m atawiā€™sh feyilden keyinmaqsetinde, maqseti menen, niyetinde, niyet penen soā€™zleri-ninā€™ dizbeklesiwi arqaliā€™ bildiriledi. Miā€™saliā€™: Bul istitezletiw maqsetinde baliā€™q zavodiā€™na Taā€™jekenā€™ninā€™ woā€™ziketti. Qurbaniyaz worniā€™nan turiā€™p dosliā€™q niyet penenqoliā€™n sozdiā€™. (W.A.)

4. Tilek, shaā€™rt, buyriā€™q haā€™m aniā€™qliā€™q meyillerge dep,degendey koā€™mekshi feyillerininā€™ dizbeklesiwinen boladiā€™.Miā€™saliā€™: Men shashiā€™mdiā€™ aldiā€™riā€™p qaytayiā€™n dep agā€™amdiā€™kuā€™tip qaldiā€™m. (Sh.A.) Toygā€™a shaqiā€™rtiā€™lgā€™an Toā€™remuratsuwpiā€™ Qonā€™iā€™rat shaā€™haā€™rininā€™ bas palwaniā€™ bolsiā€™n depMiā€™rjiā€™qqa miraā€™t saliā€™p jiberipti. (T.Q.)

250-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdi woqiā€™nā€™. Maqset piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ sorawlariā€™n haā€™m qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™nhaā€™m qaysiā€™ agā€™za menen baylaniā€™siā€™p kelgenin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Wolar azangā€™a shekem qashiā€™rmay saqla dep, qasaqanawoā€™zime tapsiā€™rdiā€™. (T.Q.) 2. Biyshara meni woqiā€™siā€™n depaā€™deyi aā€™keledi yeken. (T.Q.) 3. Atiā€™miā€™zdiā€™ atap arnap shaqiā€™riā€™pwotiā€™r. 4. Adamlar aā€™dettegishe atiā€™z sherteginde dem aliā€™wgā€™a

138

keldi. (W.X.) 5. Wolar tuā€™slenip aliā€™w ushiā€™n, janā€™agā€™iā€™ uā€™ygekirdi. (A.Aā€™.) 6. Wol soā€™zden soqqiā€™ bergisi kelip woniā€™ shiā€™m-shiā€™p soā€™yledi. (A.D.) 7. Bul fermaniā€™nā€™ uā€™lgili islerin koā€™riwushiā€™n taā€™jiriybe almasiā€™w maqsetinde qonā€™siā€™las ferma xiā€™zmet-kerleri kelip turatugā€™iā€™n yedi. (J.S.) 8. Men segizinshini pitke-riwden Noā€™kiske ketemen dep direktorgā€™a arza berdim. (T.Q.)

251-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdinā€™ ishinen maqset piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™bar gaā€™plerdi terip koā€™shirip jaziā€™nā€™. Maqset piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™nsiā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ woā€™zi qatnasliā€™ soā€™zlerge baylaniā€™sliā€™ sorawlariā€™n,qanday soā€™z shaqaplariā€™ haā€™m soā€™z dizbeklerinen bolgā€™aniā€™n aytiā€™p berinā€™.

1. Qaliā€™nā€™ toranā€™gā€™iā€™ldiā€™nā€™ sariā€™ tuā€™sli japiā€™raqlariā€™ yeskensamal menen siā€™ldiā€™rlap turar yedi. (J.A.) 2. Wol Bekimbetyesitsin degendey juwan dawiā€™siā€™n aā€™deyi dariā€™ldata soā€™yledi.(W.A.) 3. Jalgā€™iā€™z nar qamiā€™sqa aralasiā€™p woā€™sken bir tuā€™p aqshenā€™geldinā€™ tuā€™bine keledi de, ilajsiā€™zdan tuā€™yeni shoā€™giredi.(U.P.) 4. Shayiā€™r qosiā€™qtiā€™ sol jigitlerge arnap shiā€™gā€™argā€™an. (T.Q.)5. Wol bul haā€™reketti bilqastan islegen. 6. Wolar suā€™yikli Watanushiā€™n, tuwiā€™sqan xaliā€™q ushiā€™n guā€™resip atiā€™r. (A.Bek.) 7. JasJiā€™gā€™a woā€™zi woylagā€™an maqsetine jetiw ushiā€™n guā€™resti. (J.A.)8. Wol Awiā€™lxojaliā€™q institutiā€™nda biykargā€™a woqiā€™magā€™an bolsakerek. (U.P.)

252-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Uā€™yge tapsiā€™rma. Gaā€™ptinā€™ maā€™nisine qaray koā€™pnoqattiā€™nā€™ worniā€™na tiyisli soā€™zlerin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™qaysiā€™siā€™ sebep, qaysiā€™siā€™ maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh yekenin, sorawlariā€™n,qanday soā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildirilgenin aytiā€™nā€™.

1. Woā€™zim woniā€™nā€™ menen ... soā€™ylesiwge keldim. (J.A.)2. Bala... koā€™nedi. (Aā€™.T.) 3. ... Jumaguā€™ldinā€™ juā€™zleri ... guā€™l-guā€™ljaynadiā€™. (T.Q.) 4. Wol xattiā€™ uā€™y-ishine ... jaziā€™ptiā€™. 5. Menaldiā€™nā€™nan ... aliā€™ppan gā€™oy. (W.A.) 6. Qaā€™dir qoylardiā€™ ... aydaybasladiā€™. (S.S.) 7. Jigit baydiā€™ ... kuā€™lip wotiā€™r dep guā€™manyetpedi. (T.Q.) 8. Men qiā€™stawliā€™ ... Nokiske keldim. 9. Wol ...seskeneyin dedi. (W.X.)

K e r e k l i s o ā€™ z l e r : arnap, quwaniā€™shtan, bilqastan,biykargā€™a, ilajsiā€™zdan, hawliā€™qgā€™aniā€™nan, suwgā€™armagā€™a, jumiā€™siā€™msebepli, jorta.

139

Ā§ 64. Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™sh

1. Islesenā€™ tislersenā€™. (naqiā€™l), 1. Wol bilse de aytpadiā€™2. Wol bilgende aytar yedi, 2. Azat bile tura aytpadiā€™3. Yer shekinispey bekinispeydi 3. Wol ketken menen

(naqiā€™l), qaytiā€™p keledi. (T.Q.)

Bagā€™ana menen boā€™lingen gaā€™plerdegi qara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™ansoā€™zlerge diā€™qqat yetinā€™. Wolar is-haā€™rekettinā€™ isleniwine qanday maā€™nideqatnasliā€™ yekenine ser saliā€™nā€™.

Is-haā€™rekettinā€™ isleniw shaā€™rtin bildiretugā€™iā€™n piā€™siā€™q-lawiā€™shqa shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™sh ne qiā€™lsa? ne qiā€™lsanā€™? ne qiā€™lgā€™an-da? qaā€™ytkende? ne qiā€™lmay? ne qiā€™lmagā€™ansha? t.b.sorawlargā€™a juwap beredi.

Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™zler arqaliā€™ bildiriledi:1. Shaā€™rt meyil haā€™m shaā€™rt meyildinā€™ basqariā€™wiā€™nda-

gā€™iā€™ soā€™zlerden boladiā€™. Miā€™saliā€™: Bersenā€™ alarsanā€™, yeksenā€™worarsanā€™. Yenā€™bek yetsenā€™ yemersenā€™. (Q.n.m.) Yeger ta-biā€™lmasa bul balaniā€™nā€™ da, qoydiā€™nā€™ da joq bolgā€™aniā€™. (S.S.)

2. Woriā€™n seplik qosiā€™mtaliā€™ kelbetlik feyil haā€™m kelbet-lik feyilli toplamnan boladiā€™. Miā€™saliā€™: Avtomatlastiā€™rgā€™andamiynettinā€™ sĆ pasiā€™ tuā€™p tamiā€™riā€™nan woā€™zgeredi. (Ā«Y.QĀ».)Wol kuzovtiā€™nā€™ yerneginen asiā€™liā€™p bekkem uslamagā€™andajiā€™gā€™iā€™liā€™p ketetugā€™iā€™n yedi. (J.S.)

3. -gā€™an/-gen qosiā€™mtaliā€™ kelbetlik feyilge jagā€™daydasoā€™zininā€™ dizbeklesiwi Ć rqĆ liā€™ bildiriledi. Miā€™saliā€™: Shigittiyerte yekken jagā€™dayda wonnan mol woā€™nim aliā€™wgā€™aboladiā€™. (X.S.)

4. Hal feyil haā€™m hal feyilli toplamnan boladiā€™.Miā€™saliā€™: Saā€™wir bolmay taā€™wir bolmas. (naqiā€™l), Miā€™nā€™diā€™taniā€™gā€™ansha birdinā€™ atiā€™n bil. (naqiā€™l)

253-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™qanday soā€™z shaqabiā€™ haā€™m soā€™z dizbeginen bolgā€™aniā€™n, woā€™zi qatnasliā€™soā€™zge baylaniā€™sliā€™ sorawlariā€™n aniā€™qlĆ nā€™.

1. Miynet yetsenā€™ huā€™rmetke boā€™lenesenā€™. (Q.J.) 2. Yegerde bulay bolmagā€™anda xaliā€™q wolardiā€™ aā€™shkara yetedi. (J.A.)

140

3. Wol qatal ashiā€™wlangā€™an jagā€™dayda kimdi bolsa da ayamaydiā€™.(T.Q.) 4. Men bilgenimde ashkaralaytugā€™iā€™n yedim. 5. Wolqoriā€™qpay kelmeydi. (Aā€™.T.) Yeger saw bolsanā€™ uā€™sh-toā€™rt jiā€™ldankeyin sizlerdi de jemiske toydiā€™raman. (A.B.) 7. Yenā€™bekyetsenā€™ yemersenā€™. (naqiā€™l) 8. Womiā€™rawlasam won jigittinā€™juā€™gin tartaman. (K.S.)

254-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™pastiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™zlerden bolgā€™aniā€™n haā€™m sorawlariā€™naytiā€™nā€™.

1. Men qaraqalpaqtan wotjaqqiā€™shiā€™m bar dep aytpadiā€™m,aytqanda seni de noā€™kerlikke alatugā€™iā€™n yedi. (T.Q.) 2. Gā€™awa-shaniā€™ yerte yeksenā€™ utasanā€™. (Ā«Y.QĀ») 3. Men bilgende kelmesyedim. 4. Baā€™rjay yetpegenshe seninā€™ kewlinā€™di, perzentinā€™menkewli qarar tappagā€™an. (K.S.) 5. Tiā€™niā€™shliā€™q qanday suwdiā€™ koā€™r,shaypala berse biā€™lgā€™anar. (naqiā€™l) 6. Baqiā€™rgā€™an menen argā€™iā€™jagā€™adagā€™iā€™largā€™a dawiā€™siā€™ jetpedi. (Q.D.) 7. Waā€™de bersenā€™woriā€™nla. 8. Jasliā€™q gā€™ayrat jumsamasanā€™ bos keter. (I.Y.)

Ā§ 65. Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh

Is-haā€™rekettinā€™ isleniwine qarsiā€™lasliā€™q maā€™nide aytiā€™la-tugā€™iā€™n piā€™siā€™qlawiā€™shqa qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh delinedi.

Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh ne qiā€™lsa da? ne qiā€™lgā€™anmenen? ne qiā€™lgā€™aniā€™na qaramastan? t.b. sorawlargā€™a juwapberedi.

Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh toā€™mendegi soā€™z haā€™m soā€™zdizbeklerinen boladiā€™:

1. Shaā€™rt meyilge da/de janapayiā€™niā€™nā€™ dizbeklesiwinenboladiā€™. Miā€™saliā€™: Wol jatsa da (ne qiā€™lsa da?) uyqiā€™layalmadiā€™. (W.A.) Wol ketse de (ne qiā€™lsa da? ) uzaq turaalmadiā€™. (W.A.)

2. Hal feyil haā€™m hal feyildinā€™ basqariā€™wiā€™ndagā€™iā€™soā€™zlerdinā€™ dizbeginen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Wol yesitip turiā€™puā€™ndemedi. (G.I.) Wol bile tura aytpadiā€™. Wol bir aydanberi usiā€™ shanā€™araqtiā€™nā€™ mugā€™allimi bola turiā€™p, kempirgā€™arriā€™ arasiā€™ndagā€™iā€™ jaā€™njeldi tuā€™sinbegenine woā€™kindi. (T.Q.)

3. -gā€™an/-gen qosiā€™mtaliā€™ kelbetlik feyil haā€™m kelbetlikfeyilli toplamlargā€™a tirkewish haā€™m janapayliā€™q xiā€™zmettegi

141

koā€™mekshi soā€™zlerdinā€™ dizbeklesiwinen boladiā€™. Miā€™saliā€™: Wolkoā€™zin ashqan menen doā€™geregin wonā€™lap koā€™re almadiā€™.Wolar koā€™p bolgā€™aniā€™na qaramay tiā€™m-tiā€™raqay qashtiā€™.(Aā€™.T.) Jayiā€™nā€™ menen islegeninā€™de de seni quwiā€™p jiberealmaydiā€™. (T.Q.)

255-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolar-diā€™nā€™ bildiriliwin haā€™m bayanlawiā€™shqa qatnasliā€™ sorawlariā€™n Ć niā€™qlĆ nā€™.

1. Atiā€™nā€™ shappasa da shulgā€™iā€™siā€™n. (naqiā€™l.) 2. Wol quwgā€™anmenen jete almadiā€™. 3. Artiā€™qtiā€™nā€™ anasiā€™ balasiā€™niā€™nā€™ izinenkoā€™rinbey ketse de qarap turdiā€™. (T.Q.) 4. Atamurat jatqanmenen uyqiā€™lay almadiā€™. (T.Q.) 5. Wol woā€™zininā€™ jasliā€™gā€™iā€™naqaramay Atamuratqa is buyiā€™riā€™p ta qoyar yedi. 6. Jumaguā€™ldinā€™qarsiā€™liā€™gā€™iā€™na qaramastan, yeki jigit Saā€™nemdi koā€™terip arbagā€™amingizdi. (T.Q.) 7. Wol iā€™nā€™iā€™rsiā€™gā€™aniā€™ bolmasa awiā€™riā€™wiā€™nsezdirmedi. (A.Aā€™.)

Piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ maā€™nisineqaray tuā€™rleri

Piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ duā€™zilisineqaray tuā€™rleri,

Piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ tuā€™rlerininā€™ kestesi

Jay

piā€™s

iā€™ql

awiā€™sh

Qos

pa p

iā€™siā€™q

law

iā€™sh

Ken

ā€™eyt

ilgen

piā€™siā€™q

law

iā€™sh

wor

iā€™n p

iā€™siā€™q

law

iā€™sh

waq

iā€™t

piā€™siā€™ql

awiā€™sh

siā€™n

piā€™siā€™q

law

iā€™sh

mug

ā€™dar

-daā€™

reje

piā€™siā€™q

law

iā€™sh

sebe

p pi

ā€™siā€™ql

awiā€™sh

maq

set

piā€™siā€™ql

awiā€™sh

shaā€™

rt p

iā€™siā€™q

law

iā€™sh

qars

iā€™la

s pi

ā€™siā€™ql

awiā€™sh

256-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Uā€™yge tapsiā€™rma. Kestedegi piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™maā€™nisine qaray tuā€™rlerin keltirip haā€™r birine bir-birden woyiā€™nā€™iā€™zdanyamasa koā€™rkem shiā€™gā€™armadan gaā€™p tawiā€™p jaziā€™nā€™.

142

257-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™shiā€™ bar gaā€™plerdi terip koā€™shiripjaziā€™nā€™. Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p, wolardiā€™nā€™ bildiriliwin,qanday sorawlargā€™a juwap berip turgā€™aniā€™n tuā€™sindirinā€™.

1. Palwan woylangā€™an menen sheshe almadiā€™. 2. Yegistiqanshama keshiktirsek, aliā€™natugā€™iā€™n zuā€™raā€™aā€™t sonshama kemboladiā€™. (J.S.) 3. Wol sharshagā€™aniā€™na qaramastan mennen kemislegen joq. (N.D.) 4. Jiā€™lliā€™-jiā€™lliā€™ soā€™ylesenā€™, jiā€™lan innen shiā€™gā€™a-diā€™. (naqiā€™l) 5. Xojan sharshasa da uyqiā€™lamadiā€™. (X.S.)6. Kuā€™nninā€™ jelemikligi bolmasa, wonsha suwiā€™q yemes yedi.7. Wolar haā€™zir kelmegen menen keshletip keliwi muā€™mkin.(T.Q.) 8. Wol yesitip turiā€™p uā€™ndemedi. 9. Men de woā€™zimninā€™jasliā€™gā€™iā€™ma qaramay anaw-miā€™naw jumiā€™slargā€™a kirisip ketetugā€™iā€™nyedim. (Sh.A.) 9. Men woā€™zinā€™di koā€™rmesem de, atiā€™nā€™, fami-liyanā€™ magā€™an taniā€™s boliā€™p shiā€™qtiā€™. (A.W.)

GAā€™PTINā€™ YEKINSHI DAā€™REJELI AGā€™ZALARIā€™NTAā€™KIRARLAW USHIā€™N SORAWLAR HAā€™M

SHIā€™NIā€™Gā€™Iā€™WLAR

1. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™ qanday tuā€™rlerge boā€™linedi? Neushiā€™n wolar yekinshi daā€™rejeli agā€™zalar dep ataladiā€™?

2. Toliā€™qlawiā€™sh haā€™m woniā€™nā€™ tuā€™rlerin aytiā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™sh bolatu-gā€™iā€™n soā€™zlerdinā€™ maā€™nisi qanday? Wolar qanday sepliklerde keledi?Sorawlariā€™n aytiā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™sh woā€™zi qatnasliā€™ bayanlawiā€™sh penenqanday usiā€™lda baylaniā€™sadiā€™?

3. Aniā€™qlawiā€™sh degenimiz ne? Woniā€™nā€™ aniā€™qlaw belgilerin aytiā€™nā€™.Aniā€™qlawiā€™shlar qanday soā€™zlerdi aniā€™qlap keledi? Sorawlariā€™ qanday?Aniā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ aniā€™qlaniā€™wshiā€™ agā€™za menen baylaniā€™siā€™n aytiā€™nā€™.

4. Ayqiā€™nlawiā€™sh degen ne? Miā€™sal keltirinā€™. Ayqiā€™nlawiā€™sh woā€™z aldiā€™nagaā€™p agā€™zasiā€™ bola ala ma?

5. Piā€™siā€™qlawiā€™sh degen ne? Piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ tiykargā€™iā€™ belgilerin ay-tiā€™nā€™. Wol qaysiā€™ agā€™zaniā€™ tuā€™sindirip, siā€™patlap keledi? Piā€™siā€™qlawiā€™shmaā€™nisine qaray neshege boā€™linedi? Wolardiā€™nā€™ tuā€™rlerin haā€™msorawlariā€™n aytiā€™nā€™. Piā€™siā€™qlawiā€™sh tiykariā€™nan qaysiā€™ agā€™za menenbaylaniā€™sadiā€™.

258-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zala-riā€™n tawiā€™p, wolardiā€™ tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p aytiā€™nā€™ haā€™m bir-birinenwoā€™zgesheligin tuā€™sindirinā€™.

143

Qap-qara mayda, naā€™zik shashlariā€™ shiā€™yiā€™riā€™liā€™p-shiā€™yiā€™riā€™liā€™pmoyniā€™na tuā€™sip tur. Kamzoliā€™ bolsa iyninen jiā€™liā€™siā€™p tuā€™sipketkenlikten, woniā€™ shiā€™gā€™anagā€™iā€™ menen ilip, woā€™zi magā€™an tiyipketiwden seskenip, armaniā€™raq iā€™siā€™riā€™liā€™p wotiā€™r. Koā€™zqarasiā€™ashiā€™wliā€™ bolsa da, uluwma bet-aā€™lpetinen mehirbanliā€™q haā€™madamgershilik sezilip turgā€™an yedi. Juā€™zleri jaynagā€™an, bet ajariā€™tiā€™niā€™q. Qabagā€™iā€™n uā€™ymekshi boladiā€™dagā€™iā€™, biraq, kelistire almayjol-joā€™nekey iā€™qtiā€™yatliā€™q penen magā€™an qarap-qarap qoyadiā€™.Koā€™zlerimiz ushiā€™rasiā€™p qaldiā€™. Wol miā€™yiā€™q tarttiā€™. Mine, usiā€™waqiā€™tta men gaā€™p baslawgā€™a taā€™wekel yettim:

259-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeliagā€™zalariā€™niā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™nanbolgā€™aniā€™n haā€™m qanday sorawlargā€™a juwap beretugā€™iā€™niā€™n aytiā€™nā€™.

1. Jaā€™miyla kirpiklerin uā€™sti-uā€™stine qaqtiā€™. 2. Haā€™r waqtataqiā€™r muzgā€™a asaydiā€™nā€™ girsh yetip tiygen dawiā€™siā€™ qulaqqa tal-tal keledi. (K.S.) 3. Jantaqlardiā€™ qoylar piā€™tiā€™rlatiā€™p jey basladiā€™.(M.D.) 4. Appaq paxta jawdiā€™rasiā€™p, jarqiā€™rasiā€™p ashiā€™ldiā€™. (T.J.)5. Buniā€™ sezgen Aqiā€™lbek keynine wonsha qaray bermedi.(S.X.) 6. Arkadiy qalaniā€™nā€™ siā€™rtiā€™na shiā€™gā€™iā€™p ketti. (A.W.)

260-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Toliā€™qlawiā€™sh, aniā€™qlawiā€™sh haā€™m piā€™siā€™q-lawiā€™shlardiā€™ tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™ arqaliā€™ bil-dirilgenin, woā€™zi qatnasliā€™ agā€™za menen sintaksislik baylaniā€™siā€™w usiā€™liā€™naytiā€™nā€™.

1. Miā€™na jaqta studentlerdinā€™ zawiā€™qliā€™ kuā€™lkisi yesitiledi.(I.Y.) 2. Tenā€™izdinā€™ salqiā€™n jaā€™ne taza hawasiā€™ murniā€™nā€™diā€™jaradiā€™. (W.A.) 3. Uziā€™n, ariā€™q kempir darwazaniā€™ ashtiā€™. (B.B.)4. Kenā€™ alanā€™nan biliner-bilinbes salqiā€™n samal yesedi. (S.S.)5. Zavod toqtawsiā€™z juā€™rip tur. 6. Jumiā€™s qiā€™zgā€™iā€™nliā€™ juā€™rip atiā€™r.

261-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Piā€™siā€™qlawiā€™shlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,wolardiā€™nā€™ bildiriliwin, sorawlariā€™n, piā€™siā€™qlawiā€™shtiā€™nā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekeninaniā€™qlĆ nā€™.

Bizler awiā€™lgā€™a jaqiā€™nlasa basladiā€™q. Yendi jol biraz tegislewyedi. Men mashinaniā€™ qattiā€™raq aydadiā€™m. Bizler tiā€™m-tiā€™riā€™swotiā€™rmiā€™z. Mashina awiā€™ldiā€™nā€™ arasiā€™nan woā€™tip baratiā€™rgā€™an yedi.

144

Wotiā€™rgā€™an jerimnen turiā€™p, diywaldan haā€™wlige qaray basla-diā€™m. Woshaq basiā€™nda qatiā€™n-qalashlar uā€™ymelesip juā€™r. Uā€™lkensamawriā€™nnan burqasiā€™nlap tuā€™tin shiā€™gā€™iā€™p atiā€™r.

Wol waqiā€™tlariā€™ aā€™yne baā€™haā€™r yedi. Taw yeteklerinde lalaguā€™lleri ashiā€™lgā€™an. Bala waqtiā€™mnan beri, men bul shoqtay jaynapturgā€™an guā€™llerdi jaqsiā€™ koā€™retugā€™iā€™n yedim. (Sh.A.)

262-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Ā«Bizinā€™ mektepĀ», Ā«Yeslew haā€™m qaā€™dirlew kuā€™niĀ»degen temaniā€™nā€™ birewin tanā€™lap, kishi koā€™lemli shiā€™gā€™arma jaziā€™nā€™.Shiā€™gā€™armaniā€™nā€™ jobasiā€™n woā€™zlerinā€™ duā€™zinā€™. Duā€™zgen gaā€™plerinā€™izde bashaā€™m yekinshi daā€™rejeli agā€™zalar qatnasqan bolsiā€™n.

WOQIā€™WSHIā€™LARDIā€™Nā€™ TIL BAYLIā€™Gā€™Iā€™NWOā€™SIRIWGE ARNALGā€™AN MATERIALLAR

263-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi uā€™zindini diā€™qqat penen woqiā€™pshiā€™gā€™iā€™nā€™. Adamlardiā€™nā€™ siā€™rtqiā€™ koā€™rinisin, is-haā€™reketin haā€™m t.b. belgi-lerin suā€™wretlewge qanday soā€™zlerdinā€™ qollaniā€™latugā€™iā€™niā€™na diā€™qqat yetinā€™.

I

Aā€™ziz Shuā€™kuā€™rullaev ariā€™q-turiā€™qtan kelgen, suliā€™wshiā€™qqoyiā€™w qasliā€™, qara koā€™zli shaqqan jigit. Aā€™zizdinā€™ aā€™kesiShuā€™kuā€™rulla temirshi usta Abdulla degenninā€™ koā€™rigin basiā€™p,koā€™mirin tasiā€™p juā€™retugā€™iā€™n jumiā€™sshiā€™ yedi.

Toā€™besi kuā€™nge kuā€™ygen, yetegin kir basqan ala taqiā€™yaniā€™nā€™gā€™iā€™r doā€™geregine woramaldiā€™ worap aliā€™p, qiā€™sta da, jazda da birjuā€™risi yedi. Kiyimleri jupiā€™niā€™ bolgā€™an menen, buwday renā€™nenkelgen bardamliā€™ jigit yedi. Qoliā€™nan kelmeytugā€™iā€™n naā€™rsesi joqyedi. Saz-saā€™wbet, woyiā€™n-kuā€™lki menen aā€™dep-ikramliā€™, waā€™degeiā€™qiā€™rarliā€™ boliā€™w jaqsiā€™ aā€™deti yedi.

Hamid zerger tunā€™gā€™iā€™sh uliā€™ Shuā€™kuā€™rullaniā€™ aā€™dep-ikramliā€™yetip saqladiā€™. Kishi jasiā€™nan sazendege shaā€™kirt yetip berdi.Shuā€™kuā€™rulla wogā€™ada jaqsiā€™ muziā€™kaniā€™ suā€™ygen, duwtarshertkish jigit boliā€™p woā€™sti. Shuā€™kuā€™rulla duwtar shertkendebuā€™lbuā€™lgoā€™yalar da taā€™slim bolar yedi.

Shuā€™kuā€™rulla tugā€™iā€™rgā€™a qongā€™an qarshiā€™gā€™aday, sol ayaqtiā€™nā€™uā€™stine minip wotiā€™rar yedi. Qumartiā€™p qoliā€™na duwtar alar yedi.Koā€™zleri masaladay jaltiā€™ldap, alma beti guā€™l-guā€™l janiā€™pqushtarlanar yedi. (J.A.)

145

II

Aysholpan kaā€™malgā€™a keldi. Muā€™nayiā€™m minezli, qiā€™yqashqasliā€™, qara koā€™z qiā€™z boldiā€™. Woniā€™nā€™ qolanā€™ shashiā€™ tallangā€™anjipektey jawiā€™riā€™niā€™n jawiā€™p tur. Qiā€™zgā€™iā€™sh doā€™ngen almaday beti-ninā€™ uā€™stinde turgā€™an noqattay qaliā€™ juā€™zikke qas qondiā€™rgā€™andayjarasadiā€™. Badam qabagā€™iā€™niā€™nā€™ astiā€™nda koā€™z jiyegine qatarawoā€™sken kirpik qiā€™yiā€™lgā€™an qasqa suliā€™wliā€™qtiā€™nā€™ tamgā€™asiā€™n basiā€™pqoygā€™anday koā€™rinedi.

Kenā€™ jawiā€™riā€™nliā€™, ay juā€™zli Aysholpan jiā€™miā€™yiā€™p qarap,miā€™yiā€™q tartqanda, juldiā€™zlar jiā€™miā€™nā€™lap ketkendey bolar yedi. Aqtamagā€™iā€™ buā€™lkildep, soā€™ylegende suliā€™w diydariā€™na suā€™ysineqaraysanā€™. Suliā€™w siā€™mbatiā€™ millionlagā€™an adamlardiā€™ tanā€™qaldiā€™rar yedi. Koā€™zinde iā€™shqiā€™niā€™nā€™ wotiā€™, miyirbanliā€™q nuriā€™bar. Iā€™siā€™q juā€™zine koā€™zinā€™ tuā€™skende juā€™reginā€™e jagā€™iā€™mliā€™liā€™qpayda bolgā€™anday seziledi.

Hinji marjanday dizilgen tis dodagā€™iā€™nan duā€™r shashasoā€™ylegende jarq-jurq yeter yedi. Qiā€™ziā€™l yerni aq juā€™zine jarasiā€™qberip tur. Ay juā€™zli Aysholpandiā€™ koā€™rgen jigit juā€™zine birqaramay ketpes yedi. Bir gā€™ana qarap naā€™zer saliā€™w yemes,siā€™ltawgā€™a sebep tawiā€™p soā€™ylesiwge Ā«Siz, bizĀ», ā€” degen bir awiā€™zsoā€™zin yesitiwge qushtar yedi. (J.A.)

264-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Joqariā€™dagā€™iā€™ berilgen uā€™zindilerden paydalaniā€™p,woā€™zinā€™izge taniā€™s adamiā€™nā€™iā€™zdiā€™nā€™ yamasa woā€™z dostiā€™nā€™iā€™zdiā€™nā€™, unamliā€™aā€™dep-ikramliā€™ haā€™reketlerin bayanlap suā€™wretleme jaziā€™nā€™.

265-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Mazmuniā€™n soā€™ylep berinā€™. Teksttegiqara haā€™rip penen jaziā€™lgā€™an soā€™zlerge tuā€™sindirme jasanā€™.

QARAQALPAQ AWIā€™LLARIā€™

Buriā€™ngā€™iā€™ qaraqalpaq awiā€™llariā€™niā€™nā€™ qiā€™sta jasagā€™an jeri qiā€™slawdep ataladiā€™. Qiā€™slawlar qamiā€™stan, jiā€™nā€™gā€™iā€™ldan, shenā€™geldenislenedi. Wolardiā€™nā€™ tuā€™bi jerge koā€™milip, wortasiā€™nan qiā€™spaqbuwiā€™ladiā€™. Bul qoralar bir qonā€™siā€™ menen yekinshi qonā€™siā€™niā€™nā€™qoralariā€™ bir-birine tutastiā€™riā€™liā€™p uā€™lken qora qiā€™liā€™nadiā€™. Wondayqora kenā€™ koā€™lemdi woā€™z ishine aladiā€™. Wolar koā€™she-koā€™sheboladiā€™. Bunday qaliā€™nā€™ qoniā€™slasqan awiā€™ldiā€™ bir guā€™renā€™ awiā€™ldep ataydiā€™.

10ā€”QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl

146

Qiā€™slawda qoralardiā€™nā€™ ishine qara uā€™yler tigiledi. Qiā€™s aylariā€™awiā€™l adamlariā€™ usiā€™ uā€™ylerdinā€™ ishinde woā€™mir keshiredi.Qiā€™stiā€™nā€™ qattiā€™ ayazliā€™ keshelerinde qara uā€™ydinā€™ wortasiā€™ndagā€™iā€™woshaqqa wot jagā€™iā€™ladiā€™. Qattiā€™ ayaz kuā€™nleri balalar kuā€™nimenen sol woshaqtiā€™nā€™ doā€™gereginde boladiā€™. Tuā€™n bolgā€™andajatar waqta uā€™y ishininā€™ haā€™mmesi bir koā€™rpege tiā€™gā€™iā€™ladiā€™.Adamniā€™nā€™ demi menen jatqan koā€™rpeninā€™ yernegine qiā€™rawqatadiā€™. Jas balalardiā€™nā€™ kiyimi tek gā€™ana bir koā€™ylekten ibaratboladiā€™. Tuā€™nde koā€™rpede jatqanda koā€™yleklerin sheship jatadiā€™.Azanda balalar jalanā€™ash yetine suwiā€™q koā€™ylekti kiyiwgejerkenip, apasiā€™na:

ā€”Apa, koā€™ylegimdi jiā€™ltiā€™p ber,ā€”dep dawiā€™slaydiā€™. Miyirmanana balasiā€™niā€™nā€™ koā€™ylegin janiā€™p turgā€™an wottiā€™nā€™ jaliā€™niā€™naqopsalay jiā€™liā€™tiā€™p, balasiā€™na kiygizedi.

(Q.Aā€™)

266-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Qosiā€™qtiā€™ woqiā€™nā€™. Mazmuniā€™n tuā€™sinip aliā€™nā€™. Qo-siā€™qtan paydalaniā€™p, Ā«Mehriban anaĀ» degen temada ananiā€™ suā€™wretlepkishi koā€™lemli shiā€™gā€™arma jaziā€™nā€™.

ANA

Sel burshaqtan qorgā€™ap woā€™z palapaniā€™n,Kekilik qus woā€™lipti shiā€™qpay uyadan ...Men seninā€™ shadliā€™gā€™iā€™nā€™, deminā€™, daā€™wraniā€™nā€™.Iske asqan aā€™rmaniā€™nā€™man, anajan.

Jaralgā€™ansanā€™ meni jaratiā€™w ushiā€™n,Duā€™nyagā€™a tirishilik taratiā€™w ushiā€™n.Men dep uyqiā€™ koā€™rmey tanā€™ atiā€™w ushiā€™n,Duā€™nyagā€™a kelgensenā€™ woā€™zinā€™, anajan.

Aq suā€™tinā€™di qariā€™stiā€™riā€™p qaniā€™nā€™a,Haā€™yyiw Ć ytiā€™p koā€™terdinā€™ alaqaniā€™nā€™a.Aqsham aq besikti qoyiā€™p janiā€™nā€™a,Tuā€™n uyqiā€™nā€™diā€™ toā€™rt boā€™lgensenā€™, anajan.

Men ketsem woā€™mirdinā€™ quwiā€™p qiā€™ziā€™gā€™iā€™n,Sen jatarsanā€™ joyiā€™tiā€™lgā€™anday juā€™ziginā€™,

147

Kirpiginā€™ ushiā€™nda woynap uziā€™n tuā€™n,Uyqiā€™nā€™diā€™ urlawshiā€™ mendur, anajan.

Sen miywaliā€™ daraq, mendur jemisinā€™,Boylariā€™mdiā€™ koā€™rsenā€™ piter kemisinā€™,Haā€™r bir algā€™an gā€™aniybetli dem ushiā€™n,Maā€™ngi minnetdarman sagā€™an, anajan.

(I.Y.)

II

Yerjetken balalar jaqsiā€™ taā€™rbiya aliā€™p, bir kaā€™sip iyelepalgā€™annan keyin haā€™r waqiā€™t analariā€™ aldiā€™na kelgende aq suā€™tyemip, uā€™lken bolgā€™aniā€™n, woniā€™nā€™ bawiā€™riā€™nda yerjetkeninyeslewi, anagā€™a qattiā€™ soā€™ylemewi, woniā€™nā€™ barliā€™q waqiā€™t jaqsiā€™soā€™zler menen kewlin tabiā€™wiā€™ kerek. Ananiā€™nā€™ bir waqiā€™tlariā€™woā€™zi ushiā€™n shekken japalariā€™n koā€™z aldiā€™na keltirip, solshekken japa haā€™m miynetlerin umiā€™ttiā€™riā€™wgā€™a uriā€™nadiā€™, woniā€™nā€™raxmetin aliā€™p, bir woā€™mirge shad yetiwge tiā€™riā€™sadiā€™.

(Mustapa HamiypĆ shsha)

267-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen tekstti woqiā€™p, mazmuniā€™n tuā€™sinip aliā€™nā€™.Wonnan keyinā€™ Ā«Dosliā€™qĀ» degen temada guā€™rrinā€™ jaziā€™nā€™. Jazgā€™anguā€™rrinā€™inā€™izde woā€™zinā€™ninā€™ doslariā€™nā€™niā€™nā€™ turmiā€™siā€™nan miā€™sallar kel-tirinā€™.

Dos dostiā€™nā€™ qasiā€™nda bolsa da, yaki uzaqta bolsa da, wolarbir-birine koā€™zqarasiā€™n woā€™zgertpeydi, bir-birininā€™ shadliā€™gā€™iā€™naquwaniā€™p juā€™redi. Gā€™am kelse birge tartadiā€™, dostiā€™na jaqsiā€™liā€™qyetse woniā€™ umiā€™tadiā€™. Dos wogā€™an jaqsiā€™liā€™q qiā€™lsa heshqashanumiā€™tpaydiā€™. Yeger dostiā€™ qaā€™te islep qoysa woniā€™ keshiredi.Dostiā€™na jaqsiā€™liā€™q yetse, wol woniā€™ qashan qaytarar yeken depuā€™midiwar boliā€™p juā€™rmeydi. Tek gā€™ana duā€™nyaxor kisiler barliā€™qnaā€™rseni mal-duā€™nya menen woā€™lsheytugā€™iā€™n adamlar sondayqiā€™yalda juā€™riwi muā€™mkin.

(Abdulbarakat Kadiriy)

148

WOQIā€™W JIā€™LIā€™ DAWAMIā€™NDA WOā€™TILGENLERDITAā€™KIRARLAW

KOā€™MEKSHI SOā€™ZLERDI TAā€™KIRARLAW

Sorawlargā€™a juwap berinā€™.

1. Maā€™nili soā€™z shaqaplariā€™ neshew? Wolardiā€™ atap aytiā€™p berinā€™.2. Koā€™mekshi soā€™z shaqabiā€™ neshew? Wolardiā€™nā€™ atiā€™n atap aytiā€™nā€™.3. Komekshi soā€™zler menen maā€™nili soā€™zlerdinā€™ ayiā€™rmashiā€™liā€™gā€™iā€™

qanday? Wolar ne ushiā€™n koā€™mekshi soā€™zler dep ataladiā€™?4. Tirkewishler dep nege aytamiā€™z? Wolar qanday xiā€™zmet atqaradiā€™?

Tirkewishlerge miā€™sal keltirinā€™.5. Daā€™nekerler dep nege aytamiā€™z? Wolar neshege boā€™linedi? Atap

aytiā€™nā€™.6. Dizbeklewshi haā€™m bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerdinā€™ xiā€™zmetlerin

aytiā€™nā€™.7. Janapaylar degen ne? Wolardiā€™nā€™ xiā€™zmetin aytiā€™nā€™. Ma/me, ba/be,

janapaylariā€™niā€™nā€™ jaziā€™liā€™wiā€™n aytiā€™nā€™, miā€™sal keltirinā€™.

268-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Tekstti woqiā€™nā€™. Koā€™mekshi soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™tuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™nā€™ haā€™m qanday xiā€™zmet atqariā€™p kelgenin aytiā€™nā€™.

Tereze jerden wonsha biyik yemes yedi. Birinshi boliā€™pAydar sekirdi. Wonnan keyin iā€™qtiā€™yatliā€™q penen Abdulla tuā€™sebasladiā€™. Aydar woniā€™ yeki qoliā€™ menen qushaqlap, ayagā€™iā€™ jergetiygenshe jaā€™rdemlesti. Yenā€™ sonā€™iā€™nda Yakup sekirdi. Wol qulapketip, qaragā€™aydiā€™nā€™ qattiā€™ tamiā€™riā€™na dizesin uriā€™p aldiā€™. Ayagā€™iā€™judaā€™ qattiā€™ awiā€™rdiā€™, biraq Yakup, haā€™tteki waq demedi.

Balalar doā€™gerekke bir qarasiā€™p aldiā€™ da, togā€™aygā€™a qarayjuwiā€™-riā€™siā€™p ketti. Adamlardiā€™nā€™ koā€™zlerinen azmaz tasa bolgā€™ansonā€™, wolar toqtadiā€™ haā€™m Aydar qustiā€™nā€™ sayragā€™aniā€™na usatiā€™p,soziā€™p iā€™sqiā€™rdiā€™. Waā€™zirdinā€™ qulagā€™iā€™na bul iā€™sqiā€™riā€™q jagā€™iā€™mliā€™ sazsiā€™yaqliā€™ yesitildi. Biraq, solay bolsa da, joldaslariā€™niā€™nā€™ bergenxabariā€™na, wotiā€™rgā€™an worniā€™nan birden turiā€™p kete qoymadiā€™.(M.K.)

269-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Berilgen gaā€™plerdegi koā€™p noqattiā€™nā€™ worniā€™natoā€™mendegi tirkewishlerdinā€™ tiyislisin qoyiā€™p koā€™shirip jaziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™qanday seplik qosiā€™mtaliā€™ yamasa qosiā€™mtasiā€™z qollaniā€™liā€™w woā€™zgesheligintuā€™sindirinā€™.

149

T i r k e w i s h l e r : sayiā€™n, arqaliā€™, menen, keyin, benen,qarsiā€™, taā€™rizli, qaray.

1. Bagā€™diā€™nā€™ aynalasiā€™ diywal ... qorshalgā€™an. (N.D.) 2. Kaā€™r-wan jollar usiā€™ Qonā€™iā€™rat ... woā€™tedi yeken. (N.D.) 3. Jiā€™l ...ba-liā€™q awlaw jobasiā€™n asiā€™riā€™p woriā€™nladiā€™. (K.S.) 4. BizlerTashkentke ... poezd benen bardiā€™q. 5. Jigitler apatshiā€™liā€™qqa ...pidaā€™kerlik penen guā€™resti. (Ā«Y.QĀ») 6. Bular jiā€™ynaliā€™stakoā€™riskennen ... bir-yeki ret ushiā€™rastiā€™. (W.X.) 7. Aziā€™raqtiā€™niā€™spadan ... wol qattiā€™ juā€™rip ketti. (W.A.) 8. Shertek qaqiā€™ra... quriā€™lgā€™an. (J.A.) 9. Tuā€™nge ... kuā€™n suwiā€™ta basladiā€™. (W.A.)

270-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Daā€™nekerlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ daā€™ne-kerdinā€™ qaysiā€™ tuā€™ri yekenin, baylaniā€™stiā€™riā€™wshiā€™liā€™q xiā€™zmetin haā€™mmaā€™nisin (wolar jay gaā€™plerdegi soā€™zlerdi baylaniā€™stiā€™riā€™p kelgen beyamasa qospa gaā€™plerdinā€™ quramiā€™ndagā€™iā€™ jay gaā€™plerdi me) aniā€™qlĆ nā€™.

1. Bala atasiā€™n kuā€™tken menen, biraq wol juwiā€™q arada keleqoymadiā€™. 2. Maraldiā€™nā€™ koā€™zleri ya jiā€™piā€™liā€™qlamaydiā€™, ya jumiā€™l-maydiā€™. 3. Arbakesh wotiā€™ratugā€™iā€™n jer yeki adamgā€™a boladiā€™dagā€™iā€™,al uā€™sh adam wotiā€™ra qoysa tarliā€™q yetedi. 4. Al, yendi bularbagā€™a jegilgen atlar yenā€™ saylandiā€™, kuā€™shli haā€™m juā€™yrikqiā€™yliā€™siā€™nan yedi. (Sh.A.) 5. Qoriā€™qtagā€™iā€™ jalgā€™iā€™zaqlar adamnanqorqpaydiā€™, sonliā€™qtan woniā€™ jaqsiā€™ baqlawgā€™a boladiā€™. (V.B.)6. Buniā€™nā€™ ushiā€™n seni ayiā€™plawgā€™a bolmaydiā€™, nege desenā€™ senyele koā€™p naā€™rselerdi koā€™rgeninā€™ joq. (Sh.A.)

271-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi berilgen daā€™nekerlerdi keste ishinetuā€™rlerine ajiā€™ratiā€™p (qaysiā€™siā€™ dizbeklewshi, qaysiā€™siā€™ bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™yekenin) boā€™lip jaziā€™nā€™.

Daā€™neker ler : haā€™m, haā€™m de, jaā€™ne, jaā€™ne de, tagā€™iā€™, tagā€™iā€™da, menen. (benen,penen) da/de, yeger, yeger de, sebebi,woā€™ytkeni, biraq, lekin, al, sonda da, solay da, soā€™ytse de,degen menen, nege desenā€™, sonliā€™qtan, sol sebepli, ya, yaā€™ki,yamasa, bolmasa, ya bolmasa, ne, aā€™lle, meyli, yaā€™ki bolmasa,sol ushiā€™n, soniā€™nā€™ ushiā€™n, negedur, naā€™tiyjede, soniā€™nā€™naā€™tiyjesinde, gaā€™, gaā€™hi, geyde, gaā€™de, bazda, bir, birese, birde,aā€™ri.

150

Dizbekleniwshi daā€™nekerler, Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerlerhaā€™m, ..., sebebi, ...

272-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Janapaylardiā€™ tawiā€™p, astiā€™n siā€™ziā€™nā€™.Wolardiā€™nā€™ qanday maā€™nide qollaniā€™liā€™p turgā€™aniā€™n aytiā€™nā€™.

1. Sultanmurat quwangā€™aniā€™nan ne derin bilmey qaldiā€™.Quwan-basqa bola ma, aqiā€™riā€™. 2. Buniā€™nā€™ qashannan beriqalagā€™a bargā€™iā€™siā€™ kelip juā€™rgenin aā€™kesi qalay bile qoydiā€™ yeken-aā€™. 3. Sultanmurat degen yele qalagā€™a bariā€™p koā€™rgen joq gā€™oy.Mine, joliā€™ boliā€™p qaldiā€™ yendi ... (Sh.A.) 4. Balaliā€™q woā€™mir dewoā€™z aldiā€™na bir woā€™tkinshi qiā€™ziā€™q woā€™mir gā€™oy. (K.S.)5. Usiā€™niā€™ yesitiwden-aq Qanliā€™qiā€™liā€™shtiā€™nā€™ tuā€™rleri tebendeyshanshiā€™ladiā€™. (Sh.S.)

MODAL SOā€™ZLERDI TAā€™KIRARLAW

Sorawlargā€™a juwap berinā€™.

1. Modal soā€™zler dep nege aytamiā€™z?2. Modal soā€™zler qanday maā€™nilerdi bildiredi?3. Modal soā€™zler gaā€™p agā€™zasiā€™ bola ala ma?4. Modal soā€™zler qanday jagā€™dayda kiris agā€™za, qanday jagā€™dayda qospa

bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ quramiā€™nda keledi?

273-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Modal soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™ soā€™ylew-shininā€™ pikirine qatnasliā€™ qanday maā€™nide qollaniā€™liā€™p turgā€™aniā€™ntuā€™sindirinā€™.

1. ā€”Meyli, wonda men basliā€™qlar menen soā€™ylesipkoā€™remen, ā€” dedi. 2. Demek, barmaytugā€™iā€™n boldiā€™m ba? ā€” depwoyladiā€™m men. 3. Itimal, wol uā€™yinde shiā€™gā€™ar. 4. Wol anasiā€™taā€™repten biraz jaqiā€™n yeken, shamasiā€™, boā€™leleri bolsa kerek.5. Muā€™mkin, Hasiā€™ldiā€™nā€™ awiā€™liā€™nan shiā€™gā€™ar. (Sh.A.) 6. Aā€™lbette,bilmewinā€™iz itimal, Raā€™met agā€™ay. 7. Baā€™lkim, wolar diā€™muā€™ndespey, til biriktirip juā€™rgen shiā€™gā€™ar. (W.X.) 8. Xojaliā€™qtiā€™nā€™saniā€™ koā€™beyip, fermaniā€™nā€™ saā€™ni kirip qaliā€™ptiā€™, qullasiā€™. (G.I.)

274-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Toā€™mendegi modal soā€™zlerdi qatnastiā€™riā€™p gaā€™p duā€™zinā€™.Gaā€™ptegi pikirge wolĆ rdiā€™nā€™ qanday maā€™nide qatnas jasap turgā€™aniā€™naytiā€™nā€™.

151

Moda l s o ā€™ z l e r : Muā€™mkin, baā€™lkim, aā€™lbette, maā€™selen,shiā€™niā€™nda da, itimal, soā€™zsiz.

TANā€™LAQ HAā€™M YELIKLEWISH SOā€™ZLERDITAā€™KIRARLAW

Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Qanday soā€™zlerdi tanā€™laq soā€™zler deymiz? Wolar qanday soā€™zlerdinā€™topariā€™na kiredi?

2. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ quramiā€™na qaray tuā€™rlerin aytiā€™nā€™.3. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ maā€™nisine qaray boā€™liniw tuā€™rlerin aytiā€™nā€™.4. Qanday soā€™zler yeliklewish soā€™z boladiā€™?5. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ quramiā€™na qaray tuā€™rlerin aytiā€™nā€™.

275-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™ maā€™nisine qaray ajiā€™ratiā€™paytiā€™nā€™.

1. Ah, Dolan, Dolan. Tyan-Shanniā€™nā€™ aybatliā€™ asiā€™riā€™miā€™.2. Yapiā€™rmay-a, zor yekensenā€™ gā€™oy, ā€” dep tanā€™iā€™rqandiā€™ birew.3.ā€” Bay-buw, muzlap qaliā€™psanā€™ gā€™oy. Toqta, jiā€™liā€™tiā€™pjibereyin, ā€” dep qoliā€™mdiā€™ paltosiā€™niā€™nā€™ qoyniā€™na tiā€™qtiā€™. 4. ā€”Haw, buniā€™nā€™ ne jora. 5. Yapiā€™rmay-aā€™, bul bir qolaysiā€™z boldiā€™-aw. (Sh.A.) Pay, woā€™zinā€™iz kuā€™taā€™ qayiā€™rqom, tenā€™i joq adam-siā€™zdagā€™iā€™. 7. Baā€™rekella, jaā€™bir shekken adamlar, shiā€™danā€™lar. 8.Aā€™ttenā€™, usiā€™ waqiā€™tta Zerxan bolar ma yedi. 9. Ilayiā€™m,alawiā€™zliā€™q bolmagā€™ay, shiā€™ragā€™iā€™m. (T.Q.)

276-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ astiā€™n siā€™ziā€™p,aytiā€™liā€™w intonaciyasiā€™na qaray tiyisli irkilis belgilerin qoyiā€™nā€™ haā€™mwolardiā€™nā€™ sintaksislik xiā€™zmetin aniā€™qlĆ nā€™.

1. Haw Sapar agā€™a, usiā€™nday duā€™beleyde qayda juā€™rsiz.2. Raxmet balalariā€™m raxmet. 3. Yeh balam-aw, aytiā€™wgā€™aanā€™sat-aw. 4.Astapiā€™ralla, Sapar agā€™a jatiā€™p qaldiā€™ ma?ā€”depdawiā€™slap soradiā€™. 5. Taā€™wbe keshe gā€™ana sap-saw juā€™r yedigā€™oy. 6. Alla yar bolsiā€™n agā€™a... . 7. Aā€™wmiyin aytqaniā€™nā€™iā€™zkelgey. (Sh.S.) 8. Pah-pah qanday goā€™zzalliā€™q. Uā€™wh Juā€™maguā€™lbir guā€™rsindi. (T.Q.) 9. Pay miā€™na janiā€™warlardiā€™nā€™ shadboliā€™wiā€™n-ay ā€” dep qoyadiā€™ kempir apam. 10. Pa-a-ay Yegermeninā€™ qariā€™ndasiā€™m bolgā€™anda ma ...(M.K.)

152

277-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Woqiā€™nā€™. Yeliklewish soā€™zlerdi tawiā€™p, wolardiā€™nā€™maā€™nisi boyiā€™nsha qaysiā€™ tuā€™ri yekenin haā€™m morfologiyaliā€™q quriā€™liā€™siā€™n,irkilis belgilerin haā€™m sintaksislik xiā€™zmetin aytiā€™p berinā€™.

1. Nege turiā€™psanā€™, qaā€™ne zuwla. Jenā€™ilgen gewdesin kernepdem aladiā€™ da: Zuw-zuw-zuw... 2. Qaā€™ne, gewdenā€™di kernepdem al!ā€”dedi. ā€”Uff!ā€”dep uā€™pledim men woniā€™nā€™ betine. 3.Uā€™lken maral moyniā€™n soziā€™p, shaqiā€™n arqasiā€™na qayiā€™rdiā€™ da, tapdawiā€™siā€™n trubadan shiā€™gā€™iā€™p atiā€™rgā€™anday yetip: Ba-o! Ba-o!ā€”depmoā€™nā€™irep jiberdi. 4. Woniā€™nā€™ dawiā€™siā€™ menen daā€™ryaniā€™nā€™ salasiā€™da A-o! A-o!ā€”degendey janā€™gā€™iā€™riā€™p ketti. (Sh.A.) 5. Ā«Wajj,wajj, biā€™jj, biā€™jj!!!Ā» Aā€™bden tislenip algā€™an wol jip penen qosaqoliā€™niā€™nā€™ da kuā€™yip atiā€™rgā€™aniā€™n sezdi. (A.S.) 6. Tanā€™ toliā€™qatqan maā€™haā€™lde gewishininā€™ tiā€™qiā€™ldiā€™siā€™ yesitildi.7. Qara bultlarawiā€™l uā€™stine kelgende, guā€™ldirmama guā€™rkirep jarq-jurq yeteqaldiā€™. (Gā€™.S.)

GAā€™PTINā€™ BAS HAā€™M YEKINSHI DAā€™REJELIAGā€™ZALARIā€™N TAā€™KIRARLAW

Sorawlargā€™a awiā€™zsha juwap berinā€™.

1. Jay gaā€™pler dep nege aytamiā€™z? Jay gaā€™plerdinā€™ aniā€™qlaw belgilerinaytiā€™nā€™.

2. Jay gaā€™plerdinā€™ grammatikaliā€™q tiykariā€™n qaysiā€™ agā€™zalar duā€™zedi?3. Gaā€™p agā€™zalariā€™ dep nege aytamiā€™z? Gaā€™p agā€™zalariā€™ sintaksislik

xiā€™zmetine qaray neshege boā€™linedi?4. Wolar ne ushiā€™n bas agā€™za haā€™m yekinshi daā€™rejeli agā€™zalar boliā€™p

boā€™linedi?5. Bas agā€™zalardiā€™ aytiā€™nā€™, wolardiā€™nā€™ atiā€™n atanā€™. Baslawiā€™sh penen

bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ baylaniā€™siā€™w usiā€™liā€™ qanday?6. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™niā€™nā€™ tuā€™rlerin aytiā€™nā€™. Toliā€™q-

lawiā€™sh, tiykariā€™nan qaysiā€™ soā€™z shaqaplariā€™nan boladiā€™ haā€™m qaysiā€™sepliklerde keledi?

7. Aniā€™qlawiā€™sh qanday soā€™zlerdi siā€™patlap keledi haā€™m qanday soā€™zshaqaplariā€™ arqaliā€™ bildiriledi?

8. Piā€™siā€™qlawiā€™sh, koā€™binese qaysiā€™ agā€™zagā€™a qatnasliā€™ boladiā€™.Piā€™siā€™qlawiā€™shlar is-haā€™reketti qanday maā€™nilerde siā€™patlaydiā€™?Maā€™nilik tuā€™rlerin aytiā€™nā€™.

153

278-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ grammatikaliā€™qtiykarlariā€™niā€™nā€™ (bas agā€™zalardiā€™nā€™) astiā€™n tallaw uā€™lgisi boyiā€™nsha siā€™ziā€™pkoā€™rsetinā€™. Wolardiā€™nā€™ qanday soā€™z shaqaplariā€™nan bolgā€™aniā€™n haā€™msorawlariā€™n aytiā€™nā€™.

1. Jaā€™haā€™nde yeki naā€™rse bar. Sol yeki naā€™rseden heshnaā€™rse jaqsiā€™ yemes. 2. Birinshi ā€” quwaniā€™sh. Yekinshi ā€”biyazarliā€™q. 3. Haā€™rkim qoliā€™nda bariā€™na qanaat yetip, quwa-niā€™shliā€™ jasasa, wol heshkimge jaliā€™niā€™shliā€™ bolmaydiā€™. 4. Haā€™rkimwoā€™zin jaqsiā€™liā€™q joliā€™na salsa, barliā€™q jamanliā€™qtan aman boladiā€™.5. Sabiā€™rliā€™liā€™q haā€™m shiā€™dam barliā€™q muā€™shkillerdi jenā€™illestiredi.6. Kishipeyillik haā€™mmeninā€™ haā€™wesin haā€™m huā€™rmetinjaqsiā€™laytugā€™iā€™n aā€™detlerden sanaladiā€™. (Ā«Aā€™deplilik bostaniā€™Ā»)

279-shiā€™niā€™gā€™iā€™w. Koā€™shirip jaziā€™nā€™. Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeliagā€™zalariā€™niā€™nā€™ astiā€™n tallaw uā€™lgisi boyiā€™nsha siā€™ziā€™nā€™. Wolardiā€™nā€™ qandaysoā€™z shaqabiā€™ arqaliā€™ bildirilgenin, sorawlariā€™n haā€™m woā€™zi qatnasliā€™ agā€™zamenen sintaksislik baylaniā€™siā€™n (qanday usiā€™lda baylaniā€™siā€™p kelgenin)tuā€™sindirinā€™.

1. Hawa rayiā€™ azannan beri ashiā€™q. Kuā€™n jadiā€™rap kuā€™lip tur.Aā€™dettegishe shiā€™miā€™riā€™ ayaz betinā€™di qarpiā€™ydiā€™.

Samolyot tuā€™setugā€™iā€™n maydansha mektep-uā€™yden qashiā€™qyemes jerde. Adamlar haā€™r jerde shomlar buwiā€™p qoydiā€™. Biraqsamolyot wonda da, won birde de kelmedi.

Aybergen agā€™a uā€™yinen shiā€™gā€™iā€™p maydanshagā€™a qaray juā€™rebasladiā€™. Samolyot tuw uzaqtan sarqiā€™liā€™p kelip, maydanshaniā€™nā€™daā€™l wortasiā€™nan woā€™tip, argā€™iā€™ bastan aylana berip, bir shetirekqondiā€™. (W.X.)

154

SHƀā€™RTLI QIā€™SQƀRTIā€™WLƀR

ā€œAā€. ā€” ā€œAlpĆ miā€™sā€ dĆ ā€™stĆ niā€™A. Aā€™. ā€” Abat Aā€™liyev.A. B. ā€” Asan BegimovA. Bek ā€” Aytbay BekimbetovA. D. ā€” Abbaz DĆ biā€™lovA. G. ā€” Arkadiy GĆ ydĆ rA. Q. ā€” Abdulla QĆ hhĆ rA. M. ā€” Ayapbergen MuwsĆ evAs. M. ā€” Askad MuxtĆ rA. Wo. ā€” Aman WorĆ zovAā€™jiniyaz ā€” Aā€™jiniyaz Aā€™. A. ā€” Aā€™bdimurat AtĆ jĆ nov Aā€™. Aā€™ ā€” Aā€™skerbay Aā€™jiniyĆ zovā€œAā€™ā€. j. ā€” ā€œAā€™miwdĆ ā€™ryĆ ā€ jurnĆ liā€™Aā€™. Q. ā€” Aā€™bdibay QĆ rliā€™bĆ yevAā€™. N. ā€” Aā€™lisher NĆ wĆ yiā€™ Aā€™. W. ā€” Aā€™bilqasiā€™m Woā€™tepbergenovAā€™. T. ā€” Aā€™denbay TĆ ā€™jimurĆ tovAā€™. Sh. ā€” Aā€™met ShĆ murĆ tov B.B. ā€” Bazarguā€™l BekniyĆ zovĆ Berdaq ā€” BerdaqB.S. ā€” Bazarbay SeytekovD. Sh. ā€” D. SherniyĆ zovĆ .ā€œY.Q.ā€ ā€” ā€œ Yerkin QĆ rĆ qĆ lpĆ qstĆ nā€G. E. ā€” Genjemurat YesemurĆ tovĆ G. I. ā€” Genjemurat IzimbetovGā€™. S. ā€” Gā€™alim SeytnĆ zĆ rov I. Q. ā€” Ismayiā€™l QurbĆ nbĆ yevI. Y. ā€” Ibrayiā€™m Yusupovā€œJ.ā€ ā€” ā€œJetkinshekā€J. A. ā€” Jolmurza AymurzĆ evJ. D. ā€” Joldas DilmurĆ tovJiyen Jiā€™rĆ w ā€” Jiyen Jiā€™rĆ w.J. M. ā€” Jubatxan MurĆ tbĆ yevJ. S. ā€” Joldas SeytnĆ zĆ rovJ. S. ā€” Janā€™abay SĆ pĆ rovJ. Sh. ā€” Jumaniyaz ShĆ ā€™ripovK. A. ā€” Kenā€™esbay AllĆ mbergenovKuā€™nxojĆ  ā€” Kuā€™nxojĆ K. M. ā€” Kamal MĆ ā€™mbetov K. S. ā€” Karamatdin SultĆ nov

155

ā€œQā€. ā€” ā€œQiā€™rq qiā€™zā€ dĆ ā€™stĆ niā€™ā€œQ. x. y.ā€ ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q xĆ liā€™q yertekleriQ. J. ā€” Qaā€™liy JumĆ niyĆ zovā€œQ. x. l.ā€ ā€” QĆ rĆ qĆ lpĆ q xĆ liā€™q legendĆ lĆ riā€™ā€œQ. n. m.ā€ ā€” ā€œQĆ rĆ qĆ lpĆ q nĆ qiā€™l- mĆ qĆ llĆ riā€™ā€L.T. ā€” Lev TolstoyMĆ qtumquliā€™ ā€” MĆ qtumquliā€™M.D. ā€” Miā€™rzagā€™aliy DĆ ā€™ribĆ yevM.K. ā€” Mustay KĆ ā€™rimM.S. ā€” Maā€™ten SeytniyĆ zovM.T. ā€” Miā€™rza Tursiā€™nzĆ dĆ M.Sh. ā€” Mixayl SholoxovN. B. ā€” Naā€™biy Boā€™rekeshevN. D. ā€”Naā€™jim DĆ ā€™wqĆ rĆ evN. J. ā€” Nawriā€™z JĆ pĆ qovN. S. ā€” Naā€™zir SĆ pĆ rovW. B. ā€” Worazaq BekbĆ wlovW. A. ā€” Woā€™tegen AyjĆ novWoā€™tesh ā€” Woā€™tesh Alshiā€™nbĆ y uliā€™W. X. ā€” Woā€™serbay XojĆ niyĆ zovS. A. ā€” Sadritdin AyniyS. A. ā€” Saparbay Ariā€™slĆ novS. X. ā€” Sapar XojĆ niyĆ zovS. J. ā€” Saylawbay JumĆ gā€™ulovS. K. ā€” Suā€™yin KĆ pĆ evS. M. ā€” Seyfulgā€™abit MĆ ā€™jitovS. N. ā€” Sadiā€™q Nuriā€™mbetovS. P. ā€” Seydulla PirjĆ novS. S. ā€” Saparbay SĆ liyevS. Sm. ā€” Sergey SmirnovT. X. ā€” Tashkenbay XĆ lmurĆ tovT. J. ā€” Tilewbergen JumĆ murĆ tovT. Q. ā€” Toā€™lepbergen QĆ yiā€™pberge-novT. Q. ā€” Toliā€™bay QĆ bulovT. M. ā€” Toā€™lepbergenov MĆ ā€™tmurĆ -tovT. N. ā€” Turdiā€™murat NĆ ā€™jimovT. S. ā€” Tajetdin SeytjĆ novU. P. ā€” Uzaqbay PirjĆ novV. B. ā€” Volentin BoshinZ. V. ā€” Zoya VoskresenskĆ yĆ Sh. A. ā€” Shiā€™ngā€™iā€™s AytmĆ tovSh. R. ā€” Sharap RĆ shidovSh. S. ā€” Shawdiā€™rbay Seytov

156

MAZMUNIā€™

Kirisiw ................................................................................................................ 5Aā€™debiy til haā€™m woniā€™nā€™ aā€™hmiyeti .................................................................... 5

VI KLASTA WOā€™TILGENLERDI TAā€™KIRARLAW

Fonetika boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw ...................................................... 6Leksikologiya boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw ............................................... 8Soā€™z jasaliā€™w boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw ............................................... 9Morfologiya boyiā€™nsha woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw ............................................... 10

MORFOLOGIYA HAā€™M IMLA

Koā€™mekshi soā€™z shaqaplariā€™ .............................................................................. 12Ā§ 1. Koā€™mekshi soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik ......................................................... 12

TIRKEWISHLER

Ā§ 2. Tirkewish haqqiā€™nda tuā€™sinik ....................................................................... 14Ā§ 3. Tirkewishlerdinā€™ tuā€™rleri .............................................................................. 16Ā§ 4. Tuā€™pkilikli tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™ haā€™m maā€™nileri ........................... 18Ā§ 5. Atawiā€™sh tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™ haā€™m maā€™nileri ............................. 20Ā§ 6. Feyil tirkewishlerdinā€™ qollaniā€™liā€™wiā€™ haā€™m maā€™nileri ................................... 21Tirkewishlerdi morfologiyalliā€™q tallaw .............................................................. 23Tirkewishlerdi taā€™kirarlaw ................................................................................. 24

DAā€™NEKERLER

Ā§ 7. Daā€™neker haqqiā€™nda tuā€™sinik ........................................................................ 268. Dizbeklewshi daā€™nekerler haqqiā€™nda tuā€™sinik ................................................. 28Ā§9. Biriktiriwhsi daā€™nekerler .............................................................................. 29Ā§10. Qarsiā€™las daā€™nekerler .................................................................................. 30Ā§11. Awiā€™spaliā€™ daā€™nekerler ................................................................................ 31Ā§12. Gezekles daā€™nekerler .................................................................................. 33Ā§13Bagā€™iā€™ndiā€™riā€™wshiā€™ daā€™nekerler haqqiā€™nda tuā€™sinik ....................................... 34Ā§14. Sebep daā€™nekerleri ..................................................................................... 36Ā§15. Naā€™tiyje daā€™nekerleri .................................................................................. 37Ā§16. Shaā€™rt daā€™nekerleri ...................................................................................... 38Ā§17. Daā€™nekerlik xiā€™zmette qollaniā€™latugā€™iā€™n soā€™zler .......................................... 39Daā€™nekerlerdi morfologiyaliā€™q tallaw ................................................................ 41Daā€™nekelerdi taā€™kirarlaw ................................................................................... 42

JANAPAYLAR

Ā§ 18. Janapay haqqiā€™nda tuā€™sinik ......................................................................... 43Ā§19. Soraw janapaylariā€™ ...................................................................................... 45Ā§20. Ayiā€™riā€™w-sheklew janapaylariā€™ ..................................................................... 47

157

Ā§21. Kuā€™sheytiw janapaylariā€™ .............................................................................. 48Ā§22. Modal janapaylariā€™ ...................................................................................... 50Ā§23. Janapaylardiā€™nā€™ jaziā€™liā€™wiā€™ ........................................................................... 52Janapaylardiā€™ morfologiā€™yaliā€™q tallaw ................................................................ 54Janapaylardiā€™ taā€™kirarlaw ................................................................................... 55

MODAL SOā€™ZLER

Ā§ 24. Modal soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik .............................................................. 56Ā§ 25. Modal soā€™zlerdinā€™ maā€™nileri ...................................................................... 58Ā§ 26. Modal soā€™zlerdinā€™ sintaksislik xiā€™zmeti ...................................................... 60Modal soā€™zlerdi morfologiyaliā€™q tallaw ............................................................. 62Modal soā€™zlerdi taā€™kirarlaw ............................................................................... 62

TANā€™LƀQ

Ā§ 27. TĆ nā€™lĆ q hĆ qqiā€™ndĆ  tuā€™sinik ........................................................................ 64Ā§ 28. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ quriā€™liā€™siā€™ boyiā€™nsha tuā€™rleri ............................................... 66Ā§ 29. Tuygā€™iā€™-sezim tanā€™laqlariā€™ .......................................................................... 68Ā§ 30. Buyriā€™q tanā€™laqlar ...................................................................................... 69Ā§ 31. Turmiā€™s-salt tanā€™laqlariā€™ ............................................................................ 70Ā§ 32. Tanā€™laqlardiā€™nā€™ intonaciyasiā€™, gaā€™ptegi xiā€™zmeti haā€™m irkilis belgileri ........ 71Tanā€™laqlardiā€™ morfologiyaliā€™q tallaw ................................................................. 74Tanā€™laqlardiā€™taā€™kirarlaw .................................................................................... 74

YELIKLEWISH SOā€™ZLER

Ā§ 33. Yeliklewish soā€™zler haqqiā€™nda tuā€™sinik ...................................................... 75Ā§ 34. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ maā€™nisine qaray tuā€™rleri ....................................... 77Ā§ 35. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ grammatikaliā€™q woā€™zgeshelikleri .......................... 79Ā§ 36. Yeliklewish soā€™zlerdinā€™ sintaksislik xiā€™zmeti .............................................. 81Yeliklewish soā€™zlerdi morfologiyaliā€™q tallaw .................................................... 83Yeliklewish soā€™zlerdi taā€™kirarlaw ...................................................................... 84

SINTAKSIS HAā€™M PUNKTUACIYAJAY GAā€™P SINTAKSISI

Ā§ 37. Jay gaā€™p haqqiā€™nda tuā€™sinik ........................................................................ 86

YEKI BAS AGā€™ZALIā€™ GAā€™PLERGAā€™P AGā€™ZALARIā€™

Ā§ 38. Gaā€™p agā€™zalariā€™ tuwraliā€™ tuā€™sinik ............................................................... 88Ā§ 39. Baslawiā€™sh .................................................................................................. 92Ā§ 40. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen baslawiā€™shlar ................................................. 93Ā§ 41. Bayanlawiā€™sh .............................................................................................. 96Ā§ 42. Jay feyil bayanlawiā€™sh ................................................................................ 97Ā§ 43. Qospa feyil bayanlawiā€™sh ............................................................................ 99

158

Ā§ 44. Jay haā€™m qospa atawiā€™sh bayanlawiā€™shlar .................................................. 101Ā§ 45. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ sintaksislik baylaniā€™siā€™ ...................... 102Ā§ 46. Baslawiā€™sh penen bayanlawiā€™shtiā€™nā€™ arasiā€™na siā€™ziā€™qshaniā€™nā€™ qoyiā€™liā€™wiā€™ ... 104

GAā€™PTINā€™ YEKINSHI DAā€™REJELI AGā€™ZALARIā€™

Ā§ 47. Toliā€™qlawiā€™sh ............................................................................................. 109Ā§ 48. Jay haā€™m qospa toliā€™qlawiā€™sh ..................................................................... 111Ā§ 49. Tuwra toliā€™qlawiā€™sh .................................................................................... 113Ā§ 50. Qiā€™ya toliā€™qlawiā€™sh ..................................................................................... 115Ā§ 51. Aniā€™qlawiā€™sh ............................................................................................. 117Ā§ 52. Jupkerlesiwshi aniā€™qlawiā€™sh ...................................................................... 118Ā§ 53. Uā€™ylesiwshi aniā€™qlawiā€™sh .......................................................................... 120Ā§ 54. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen aniā€™qlawiā€™shlar ............................................. 122Ā§ 55. Ayqiā€™nlawiā€™sh ............................................................................................ 123Ā§ 56. Piā€™siā€™qlawiā€™sh ............................................................................................ 126Ā§ 57. Jay, qospa haā€™m kenā€™eytilgen piā€™siā€™qlawiā€™shlar ........................................... 128

PIā€™SIā€™QLAWIā€™SHTIā€™Nā€™ MAā€™NISINE QARAY TUā€™RLERI

Ā§ 58. Woriā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh ................................................................................ 130Ā§ 59. Waqiā€™t piā€™siā€™qlawiā€™sh ................................................................................ 131Ā§ 60. Siā€™n piā€™siā€™qlawiā€™sh ..................................................................................... 132Ā§ 61. Mugā€™dar-daā€™reje piā€™siā€™qlawiā€™sh ................................................................. 134Ā§ 62. Sebep piā€™siā€™qlawiā€™sh ................................................................................. 135Ā§ 63. Maqset piā€™siā€™qlawiā€™sh ............................................................................... 136Ā§ 64. Shaā€™rt piā€™siā€™qlawiā€™sh ................................................................................. 139Ā§ 65. Qarsiā€™las piā€™siā€™qlawiā€™sh ............................................................................. 140Gaā€™ptinā€™ yekinshi daā€™rejeli agā€™zalariā€™n taā€™kirarlaw ushiā€™n sorawlar haā€™m

shiā€™niā€™gā€™iā€™wlar ............................................................................................. 142Woqiā€™wshiā€™lardiā€™n til bayliā€™gā€™iā€™n woā€™siriwge arnalgā€™an materiallar .................. 144Woqiā€™w jiā€™liā€™ dawamiā€™nda woā€™tilgenlerdi taā€™kirarlaw ........................................ 148Shaā€™rtli qiā€™sqartiā€™wlar ....................................................................................... 154

Abatbay Davletov, Maā€™denbay Davletov

Qoraqalpoq tili

Umimiy oā€˜rta taā€™lim maktablarining7-sinfi uchun darslik

Ā«BilimĀ» nashriyotiNukus ā€“ 2013

RedĆ ktoriā€™ Z. OserbaevaXud. redĆ ktoriā€™ I. SerjĆ novTex. redĆ ktoriā€™ Z. AllĆ murĆ tovOperĆ toriā€™ N. Qaypbergenova

Licenziya: Al Ā¹ 108, berilgen waqtiā€™ 2008-jiā€™l 15-iyul.

OriginĆ l-mĆ ketten bĆ siā€™wgā€™Ć  ruqsĆ t yetilgen wĆ qtiā€™ 12.06. 2013-j.FormĆ tiā€™ 60x90 1/16. Kegl 11. Ofset usiā€™liā€™ndĆ  bĆ siā€™ldiā€™.

Koā€™lemi 10,0 b/t. 10,23 yesĆ p b/t. NusqĆ siā€™ 8641. Buyiā€™rtpĆ  Ā¹ 13ā€“97.

Ā«Oā€˜zbekiston milliy ensiklopediyasiĀ» Maā€™mleketlik ilimiy baspasiā€™.100129, Tashkent q., Nawayiā€™ koā€™shesi, 30.

Oā€™zbekstan Baspa soā€™z haā€™m xabar agentligininā€™ā€œOā€˜zbekistonā€ bĆ spĆ  poligrafiya doā€™retiwshilik uā€™yi baspaxĆ nĆ siā€™ndĆ  bĆ siā€™ldiā€™.

100129, TĆ shkent, NĆ wĆ yiā€™ koā€™shesi, 30-uā€™y.

IjĆ rĆ gā€™Ć  berilgen sĆ bĆ qliā€™q jĆ gā€™dĆ yiā€™nkoā€™rsetetugā€™iā€™n keste

Woqiā€™wshiā€™niā€™nā€™ Ć tiā€™Ć ā€™kesininā€™ Ć tiā€™

Woqiā€™wjiā€™liā€™

SĆ bĆ qliā€™qtiā€™nā€™Ć liā€™ngā€™Ć ndĆ gā€™iā€™

jĆ gā€™dĆ yiā€™

KlĆ ssbĆ sshiā€™-siā€™niā€™nā€™qoliā€™

SĆ bĆ qliā€™qtiā€™nā€™tĆ psiā€™riā€™lgā€™Ć ndĆ gā€™iā€™

jĆ gā€™dĆ yiā€™Ā¹

1

2

3

4

5

6

KlĆ ssbĆ sshiā€™-siā€™niā€™nā€™qoliā€™

SĆ bĆ qliā€™q ijĆ rĆ gā€™Ć  berilip, woqiā€™w jiā€™liā€™ Ć qiā€™riā€™ndĆ qĆ ytĆ riā€™p Ć liā€™ngā€™Ć ndĆ  joqĆ riā€™dĆ gā€™iā€™ keste klĆ ss bĆ sshiā€™siā€™

tĆ ā€™repinen toā€™mendegi bĆ hĆ lĆ w woā€™lshemlerine tiykĆ rlĆ niā€™ptoltiā€™riā€™lĆ diā€™

JĆ nā€™Ć 

JĆ qsiā€™

QĆ nĆ Ć t-lĆ ndiā€™rĆ rliā€™

QĆ nĆ Ć t-lĆ nĆ rsiā€™z

SĆ bĆ qliā€™qtiā€™nā€™ birinshi ret pĆ ydĆ lĆ niā€™wgā€™Ć  berilgendegijĆ gā€™dĆ yiā€™

MuqĆ bĆ siā€™ puā€™tin, sĆ bĆ qliā€™qtiā€™nā€™ tiykĆ rgā€™iā€™ boā€™liminenĆ jiā€™rĆ lmĆ gā€™Ć n. BĆ rliā€™q betleri bĆ r. Jiā€™rtiā€™lmĆ gā€™Ć n, betleriĆ lmĆ stiā€™riā€™lmĆ gā€™Ć n, betlerinde jĆ ziā€™w hĆ ā€™m siā€™ziā€™qlĆ r joq.

MuqĆ bĆ  jelingen, bir qĆ nshĆ  siā€™ziā€™liā€™p, shetleri qĆ yriā€™lgā€™Ć n,sĆ bĆ qliā€™qtiā€™nā€™ tiykĆ rgā€™iā€™ boā€™liminen Ć liā€™niā€™p qĆ liā€™w jĆ gā€™dĆ yiā€™ bĆ r,pĆ ydĆ lĆ niā€™wshiā€™ tĆ ā€™repinen qĆ nĆ Ć tlĆ nĆ rliā€™ qĆ ā€™lpine keltirilgen.Aliā€™ngā€™Ć n betleri qĆ ytĆ  jelimlengen, Ć yiā€™riā€™m betlerine siā€™ziā€™lgā€™Ć n.

MuqĆ bĆ gā€™Ć  siā€™ziā€™lgā€™Ć n, jiā€™rtiā€™lgā€™Ć n, tiykĆ rgā€™iā€™ boā€™limnenĆ jiā€™rĆ lgā€™Ć n yĆ mĆ sĆ  puā€™tkilley joq. Betleri jiā€™rtiā€™lgā€™Ć n, betleritoliā€™q yemes, siā€™ziā€™p, boyĆ p tĆ slĆ ngā€™Ć n. SĆ bĆ qliā€™qtiā€™ qĆ ytĆ  tiklewmuā€™mkin yemes.


Recommended