A. DAāWLETOV, M. DAāWLETOV
QARAQALPAQ TILI
MORFOLOGIYA HAāM SINTAKSIS
7-KLASS USHIāN SABAQLIāQ
NOāKISĀ«BILIMĀ»
2013
Qayta islengen haām toliāqtiāriālgāanuāshinshi bĆ siāliām
Qaraqalpaqstan Respublikasiā Xaliāq bilimlendiriwministrligi tastiāyiāqlagāan
2
A. Daāwletov, M. Daāwletov. Qaraqalpaqtili. 7-klass ushiān sabaqliāq. Noākis,Ā«BilimĀ». 2013. 160 bet.
Respublikaliāq maqsetli kitap qoriā qaārejetleri yesabiānan ijaraushiān basiāp shiāgāariāldiā.
UOK 811.512.121 (075)BBK 81.2 QĆ r
UOK 811.512.121 (075)BBK 81.2 QĆ rD-59
Pik i r b i ld i r iwsh i le r :
Bekbosiānova Baxiāt ā Noākis qalaliāq 7-sanliā mekteptināI kategoriyaliā mugāallimi.
Abdijabbarova Xurlixan ā Noākis qalaliāq 1-sanliā qaānigelestirilgenmekteptinā II kategoriyaliā mugāallimi.
Qalbaeva Naāwbaāhaār ā Noākis rayon 1-sanliā mekteptinā joqariākategoriyaliā mugāallimi, Qaraqalpaqstanxaliāq bilimlendiriw agālasiā.
ISBN 978-9943-327-94-8 Ā© Ā«BilimĀ» baspasiā, 2013Ā© Ā«Oāzbekiston milliy ensiklopediyasiĀ» Maāmleketlik ilimiy baspasiā, 2013
3
1-SENTYABR ā GāAāREZSIZLIK KUāNI
Mustaqiālliāq maydaniānan woātkende
Buāgin Aāmiw boliāp aqqiām keledi.Argāiāmaq at boliāp shapqiām keledi.Buāgin woānāirine woāzbek agāamniānāKewlimnen guāl uāzip taqqiām keledi.
Nawayiā, Berdaqlar daāstan bitkende,Babur taārki watan qiāliāp ketkende,Mashrab gāazzelleri paāryad yetkende,Woygāa algāan maqsetine jetken be?
Babalar ruwxiā keshti woyiāmnan,Mustaqiālliāq maydaniānan woātkende.
4
Akmal, Allayarlar atiāliāp ketkende,Jawlar Qadiriydi qatl yetkende,Sharapatliā insan uyqiāsiān buziāp,Qaābirinen shiāgāariāp aliāp ketkende...Baāri koāz woānāimnen woātkendey boldiā,Mustaqiālliāq maydaniānan woātkende.
Ā«Aq altiānĀ»nan tawday qiārman pitkende,Woniā jat kaārwanlar aliāp ketkende,Sen woyshanā suāyenip awiār ketpenge,Uānsiz turiāslariānā yeleslep ketti,Mustaqiālliāq maydaniānan woātkende...
Seninā ruwxiānādagāiā maārtlik, danaliāq,Janāa daāwran joliān tappagāiā laziām.Biyik insanliāgāiān duānya taān aliāp,Jaāhaān minberinen shiāqsiān hawaziānā.
Kewil talwas yetip, ilham yosh urar,Miyrim suwiā menen tolgāanday Aral,Yeser bir aājayiāp jagāiāmliā samal,Mustaqiālliāq maydaniānan woātkende.
Woāzbekstan ā Kuānshiāgāiāstiānā Sholpaniā,Koāp qiāyiān jollardan woātersenā asiāp.Binyad tawiāp azat insan aārmaniā,Joliānādiā jaqtiārar iāgābal quyashiā.
Ā«Qutliā qaādemināe haāsanat!Ā» diyip,Qan-qardash xaliāqlar qol berip qolgāa,Qara qalpagāiāmdiā shalqayta kiyip,Janiānāda baraman bul ulliā jolda!
(I.Y)Sorawlar:
1. Woāzbekstan woāz gāaārezsizligine qashan iye boldiā?2. Qosiāqtiā taāsirli yetip woqiāp, ideyaliāq mazmuniān aytiāp berinā.3. Gāaārezsizlik jiāllariāndagāiā woāzgerislerdi tuāsindirinā.
5
KIRISIW
Aādebiy til haām woniānā aāhmiyeti
Tildinā kuāndelikli turmiāsta awiāzeki soāylew haāmjazba tuārde haāmmege tenādey tuāsinikli qollaniālatugāiāntuārine aādebiy til dep ataladiā. Aādebiy til ā tildināfonetikaliāq, leksikaliāq haām grammatikaliāq qagāiāydalariāhaām normalĆ riān woāz ishine algāan milliy tildinā yenājoqariā formasiā. Qaraqalpaq milliy tili ā haāzirgiqaraqalpaq milletininā woāzine tiyisli bolgāan birden-bir anatili. Wol haārqanday jazba aādebiyatlar ā jaāmiyetlik-siyasiy,ilimiy-texnikaliāq, miynetlerdinā, koārkem shiāgāarmalĆ rdiānā,woqiāw qurallariāniānā haām t.b. jaziāw arqaliā iskeasatugāiān aādebiyatlardiānā tili boliāp yesaplanadiā.
Aādebiy til awiāzeki soāylew haām jazba til boliāpyekige boālinedi. Awiāzeki soāylew tili ā xaliāqtiānā yertedenqollaniāliāp kiyatiārgāan qatnas quraliā. Sonliāqtan woluluwma xaliāqliāq til dep te ataladiā. Awiāzeki soāylewdesoāzler aādebiy normadan woāzgeshe fonetikaliāq woāzge-riske ushiārap yamasa jergilikli woāzgeshelikke iye boliāp takeledi. Miāsaliā: jarpaq-japiāraq, quwla-qubla, koānāil-kewil,koāylenāke-koālenāke, shaliā-saliā, shagāal-sagāal t.b. Buniānāsonāgāiāsiā aādebiy til ushiān norma boliāp yesaplanadiā.
Aādebiy tildinā jazba tuāri xaliāq awiāzeki soāylew tilinetiykarlanadiā. Wol jergilikli woāzgesheliklerdegi haāmmeushiān tenādey tuāsinikli soāzlerdi woāz ishine aladiā.
Sorawlar haām tapsiārmalar:
1. Aādebiy til dep nege aytamiāz?2. Aādebiy til qanday tuārlerge boālinedi? Wolardiānā bir-birinen woāz-
gesheligin aytiānā.3. Awiāzeki soāylew tilindegi jambadiā, aliāppar, sarala, jonāqa, Saār-
sembay soāzlerininā aādebiy tilde qalay jĆ ziālĆ tugāiāniān duāzetip ay-tiāp berinā.
6
1-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen soāzlerdinā awiāzeki soāylew tilinehaām jazba tilge qatnasliā tuārlerin uālgiden paydalaniāp, boālek-boālekkoāshirip jaziānā.
Topiāraq, torpaq, koāmbedi, koānbedi, kelmedi, kemedi,kelatiār, kiyatiār, kelemis, kelemiz, shanāaraq, shanāraq, tuānāgi,tuāngi, basshiā, bashshiā, russha, woriāssha, jazsiān, jassiān,Aytpay, Aytbay, Turgāanbay, Turgāambay, jiyirma, jigirma,digirman, diyirman, saāksen, seksen, togāiāz, toqqiāz, musiālman,musiārman.
U ā l g i : Soāylew tili Aādebiy tilibaramiās,... baramiāz,...
2-shiāniāgāiāw. Qosiāqtiā woqiāp, soāylew tilge qatnasliā soāzlerdi tĆ wiāpaytiāp berinā.
Aāwel atqaniānāda Ā«Birinshi adiāmĀ»,Ā«Yerkin qaraqalpaqĀ» boldiā laqabiānā.Gedey, diyqan xaliāqtiānā maqset-muradiān,Suārenlep jar saliāp aytqan gaāzitsenā.
Aāwel Seyfulgāabit, sonāra Taāmendar,Daāslepki qol qoygāan redaktorlar,Aārepshe, latiānsha tuārlenip xatlar,Saāl uāyretse, baārin bilgen gaāzitsenā.
Aldiāngāiālar taājiriybesin quwatlap,Kim teris pikir bolsa huājdaniān sotlap,Daāwir menen barliāq waqta tenā atlap,Shiān teperish boliāp juārgen gaāzitsenā.
(I. Y.)
VI KLASTA WOāTILGENLERDI TAāKIRARLAW
Fonetika haām imla boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw
Sorawlar:
1. Fonetika neni uāyretedi?2. Dawiāsliā haām dawiāssiāz sesler neshew, wolardiā atap aytiānā.
7
3. Dawiāsliā seslerdinā boāliniwin aytiānā, wolar qanday tuārlergeboālinedi?
4. Uānleslik niāzamiā haqqiānda tuāsinik berinā. Wol qandaytuārlerge boālinedi?
5. Imla degen ne? Imla haām orfoepiyaniānā bir-birinen ayiārma-shiāliāgāiā qanday?
3-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzler-degi dawiāsliā seslerge fonetikaliāq tallaw jasanā haām wolardiā juwan-jināishke, yerinlik-yeziwlik, ashiāq-qiāsiāq tuārlerine ajiāratiāp aytiānā.
Woāmir woāz joliā menen aāweldegidey boliāp woāte berdi.Awiāllar da kem-kemnen qurgāiānlasiāp, yel toqshiāliāqqa shiāqtiā.Koārgen azap-aqiāretlerimiz umiāt boliāp, adamlardiānā kewlindeqalgāan uriās dagālariā woāshe basladiā.
Aliman yekewimiz awiāl xojaliāgāiāna bilek boliāp islep juāreberdik. Fronttan soldatlar qaytiāp keliwden-aq men brigadirlikwaziāypaniā jaslargāa tapsiārgāan yedim.
Sol waqiāttagāiā jaslar yelege deyin āBrigadir apayā dep,meni siāylap turadiā. (Sh.A.)
4-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Diāqqat yetilgen soāzlerden uānlidawiāssiāzlardiānā astiān bir, uānsiz dawiāssiāzlardiānā astiān yeki siāziānā.Ne ushiān uānli haām uānsiz boliāp boāliniwin tuāsindirinā.
ā Aāy, meninā qaādirdan, qutliā kenā dalam, haāzir jiāyiān-terimnen keyin dem aliāp atiārsanā. Haāzir bul jerlerdeadamlardiānā dawiāsiā yesitilmeydi. Mashinalar da arman-bermanqatnap joldiānā shanāiān suwiārmaydiā. Kombaynlar da koārin-beydi, atiāzlargāa yele mallar da jayiālgāan joq. Haāzir bulaātirapta sen haām men barman. Basqa heshkim joq. Senmeninā barliāq woāmir tariyxiāmdiā bilesenā. (Sh.A.)
5-shiāniāgāiāw. Awiāzeki soāylew tuārinde berilgen soāzlerdi aādebiytildegi imlasiā boyiānsha koāshirip jaziānā. Wolardiānā awiāzeki soāylewhaām jazba tuārdegi woāzgesheligin aytiānā.
Amanāgeldi, Aādembay, Amanāguāl, Qaroy, torat, qarala,kelalmadiām, tabalmadiām, barmeken, agāaltiān, Koāgoāzek,temirgāaziāq, aāllegim t.b.
8
6-shiāniāgāiāw. Berilgen tuābir soāzlerge qawiās ishindegi qosiāmtalarqosiālgāanda awiāzeki soāylewdegi woāzgeriske ushiāraw sebebin tuāsindirināhaām wolardiā imla qagāiāydalariā boyiānsha duriās jaziānā.
Bas(shiā)ā bashshiā, qos(shiā)ā qoshshiā, duz(shiā)ādushshiā, duāz(sin)ā duāssin, jaz(siān)ā jassiān, jan(badiā)ājambadiā, koān(bedi)ā koāmbedi, Qurban(bay)ā Qurbambay.
7-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzler-dinā uānlesiw niāzamliāliāqlariāna diāqqat yetinā. Wolardiānā qaysiālariābuwiān uānlesligi, qaysiālariā ses uānlesligi yekenligin aniāqlanā.
Mine, Qiāziālqum boylariānda haqiāyqat baāhaār baslandiā.Koākte quyash jarqiārap, jer-ananiānā bawiāriān balqiāttiā. Tumliā-tus koāk jasiāl doāngen lipaslar kiyindi. Haātte say-salalar menenwoāzeklerdegi koāk suwlardiānā woriānlariān iynedey jiāltiāragāankoāzge naāzik koārinetugāiān koāk shoāpler qaplap ketti. Tek bulyemes, al tuw uzaqlardan koāzge tuāsetugāiān taw jotalariā me-nen qum janbawiārlariā jasiāl maysalar menen boālendi. (W.X.)
Leksikologiya boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw
Sorawlar:
1. Soāz haām woniānā maānisi, koāp maānili soāzlerge qalay tuāsine-siz?
2. Tilde koāp qollaniālatugāiān haāmmege wortaq soāzlerge qandaysoāzler kiredi?
3. Kaāsipke baylaniāsliā soāzlerge qanday soāzler kiredi?4. Terminler dep nege aytiāladiā?5. Dialektlik soāzler degen ne? Tuāsinik berinā.6. Orfoepiyaliāq haām orfografiyaliāq soāzliklerge qanday soāzler
kiredi?
8-shiāniāgāiāw. Toāmende berilgen soāzlerdinā leksikaliāq haāmgrammatikaliāq maānileri boyiānsha tuāsinik berinā.
Ay, juldiāz, awiāl, qala, taw, koāl, daārya, kitap, bariāw,keliw, woqiāw, jaziāw, qiāziāl, koāk, sariā, uālken, haāzir, buāgin,uāsh, won, jigirma, men, sen, wol, tars, duārs, jiālt-jiālt, zir-zir, ah.
9
9-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlergeleksikaliāq tallaw jasanā. Wolardiānā leksikaliāq maānisi jagāiānan qandaysoāzler yekenine tuāsinik berinā.
Shiāmbaygāa jiāynaydiā algāan beldariān,Xorezmge saldiā beldar saārdariānHaāmeldarlar tawiāp qoydiā saārdariān,Xaliāq tilekles boliāp qala basladiā.
Sharjawdan mindirgen sol wotarbasiā,Aldiānan woāte almas ushqan gāargāasiā,Japakeshler qarsiā turiāp qozgāaldiā,Paraxat xaliāqqa woyaz jar saldiā.
Jeti uāyge bir adam maārdikar aldiā,Xaliāqtiā terenā woylandiārgāan maārdikar.
(Xaliāq qosiāgāiā)
Soāz jasaliāw boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw
Sorawlar:
1. Soāzler qalay jasaladiā?2. Qosiāmtalar qanday tuārlerge boālinedi? Soāz jasawshiā haām soāz
tuārlewshi qosiāmtalardiānā ayiārmashiāliāgāiān aytiānā.3. Soāzlerdinā jasaliāw usiāllariā qanday?4. Qospa soāzler qalay jasaladiā?
10-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzler-dinā quriāliāsiāna diāqqat awdariānā. Wolardiā tuābir haām qosiāmtagāaajiāratiāp, qosiāmtaniānā qaysiā tuāri yekenin tuāsindirinā.
Jazdiānā payiāzliā azaniā. Tanā azannan jumiāsshiālar qosiāqaytiāp atiāzgāa shiāqtiā. Aāl hawada koāzge ilinbey, shiāriāldapsayragāan poshsha torgāaydiānā jagāiāmliā dawiāsiā yesitildi.Poshsha torgāaydiānā qonāiārawday siānāgāiārlagāan saz dawiāsiātoāmendegi yegislikke quyash nuriāna aralasiāp, jayiāliāpatiārgāanday seziledi.
Usiā maāhaālde guāllan quslar jaāmlenip, duārlep aspangāakoāterildi. Poshsha quslardiā koārip, quwaniāshtan baqiāriāpjiberdi.
10
11-shiāniāgāiāw. Tekstti koāshirip jaziānā. Soāz jasawshiā qosiāmtaliāsoāzlerdinā astiān siāziāp, sol soāzdinā qaysiā soāz shaqabiā yekeninaytiānā.
Aygāabagāar
Aygāabagāardiānā wataniā Arqa Amerika boliāp, wol Evropa-gāa XVIII aāsirde aliāp kelindi. Aygāabagāar tiykargāiā mayaliānatugāiān yeginlerdinā biri. Daāninde 50-52 procent mayboladiā, jugāiāmliāliāgāiā jagāiānan basqa woāsimlik maylariānanjoqariā turadiā. Aygāabagāar mayiāniānā aziāq-awqatliāq zat siāpa-tiānda bahaliāliāgāiā sonda, woniānā quramiānda adam densawliā-gāiā ushiān juādaā paydaliā joqariā biologiyaliāq aāhmiyetke iyemay kislotasiā bar. Haāzirgi aygāabagāardiānā jer juāzilik yegislikmaydaniā 9,6 million gektardiā quraydiā.
Aygāabagāar maādeniy haām jabayiā boliāp yeki tuārge boā-linedi. Wol jaqtiāliāqtiā jaqsiā koāretugāiān woāsimlik. Hawaniānābultliā kuānleri woāsip rawajlaniāwiā toqtaydiā. (Ā«Y.QĀ».)
12-shiāniāgāiāw. Toāmendegi soāzlerdinā qosiāliāwiā arqaliā jasalgāanqospa soāzlerdi tuārlerine ajiāratiāp koāshirip jaziānā.
U ā l g i : 1. Birikken soāzler: qolgāap, ...2. Birikpegen qospa soāzler: qara toriā, ...3. Jup soāzler: yer-juāwen, ...4. Qiāsqargāan soāzler: QR, ...
Aral tenāizi, Dawiātkoāl, at arba, aq qutan, Worta Aziya,qarabaraq, palawgaādi, asqabaq, BMSH, QMU, aziāq-awqat,Tenāgeshashqan, Qaraoy, ashiāq juāzli, awiāl xojaliāgāiā, heshkim,haārkim, haārqashan, jer juāzilik, haār kuāni, haār adam,TashMI, Goāne Uārgenish, miynet haqiā, biāyiāl, buāgin,demaliās, yersili-qarsiāliā.
Morfologiya boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw
Sorawlar:
1. Morfologiyada neler uāyreniledi?2. Soāz shaqaplariā neshege boālinedi?3. Maānili soāz shaqaplariā haām koāmekshi soāz shaqaplariān aytiānā?4. Wolardiānā bir-birinen ayiārmashiāliāgāiā qanday?
11
13-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlerdi soāzshaqabiāna ajiāratiāp aytiānā.
Gāawashalariā qulpiārgāan uālken-uālken atiāzlar shalqartenāizdey koāk-koānābek. Arqa betten yesken salqiān samaldiānāyepkini menen wolar gaā terbelip, gaā shayqaliāp qaragāanadamgāa taājim yetkendey zawiāq bagāiāshlaydiā.
Uālkemizdinā yerte tanādagāiā tiāniāq taza hawasiānan koāki-rekti toltiāriāp dem aliāwdiānā laāzzeti woāz aldiāna gāoy. Menaādettegi taārtibim boyiānsha azangāiā saat beste turiāp, atiāzla-riāmdiā aralap, keshegi jumiāslardiānā woriānlaniāwiān baqlayman.Arqayiānliāq diyqangāa baārhama paānt berip kiyatiārgāaniā belgili.Kuān sanap woāsip rawajlaniāp baratiārgāan daqiāl arqayiānliāqtiānāaqiābetinde joliānan qaladiā. (Ā«Y.QĀ».)
14-shiāniāgāiāw. Tekstti koāshirinā. Feyillerdinā astiān siāziāp wolargāamorfologiyaliāq tallaw jasap, feyillerdinā qaysiā meyil, qaysiā bette haāmmaāhaālde yekenin aniāqlanā.
Qiāslawda
Buriāngāiā qaraqalpaq awiāllariāniānā qiāsta jasagāan jeri qiāslawdep ataladiā. Qiāslawlar qamiāstan, jiānāgāiāldan, shenāgeldenislenedi. Wolardiānā tuābi jerge koāmilip, wortasiānan qiāspaqbuwiāladiā. Bul qoralar bir qonāsiāniānā qoralariā menen yekinshiqonāsiāniānā qoralariā bir-birine tutastiāriāliāp uālken qora qiāliāna-diā. Wolar koāshe-koāshe boladiā. Bunday qaliānā qoniāslasqanawiāldiā Ā«bir guārenā awiālĀ» dep ataydiā. Qoralardiānā ishine qarauāyler tigiledi. Qiās aylariā awiāl adamlariā usiā qara uāylerdināishinde woāmir keshiredi. (Q.A.)
15-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Sanliāq, almasiāq,raāwishlerdi tawiāp, wolardiānā sorawlariān haām gaāptinā qaysiāagāzasiāniānā xiāzmetin atqariāp kelgenin tuāsindirinā.
1. Yelimizde agrarliāq salagāa uālken itibar berilmekte. 2. Woāzwaqtiānda fermerlik haāreketine kenā jol ashiāp berildi. 3. Haāzir-gi waqiātta fermerlik haāreketi tek woāzin, shanāaragāiān bagāiāwgāana yemes, usiāniānā menen bir waqiātta woāzininā aldiānauzaq haām aniāq maqsetler qoydiā. 4. Awiāllariāmiāz, puātkil yeli-
12
mizdinā buāgingi kuāni jaāne keleshegi ushiān juwapkershiliktiwoāzine aliāwgāa iālayiāq bolgāan sheshiwshi siyasiy jaāmiyetlikkuāshke aylaniāp barmaqta. 5. Biāyiālgāiā paxta zuāraāaātininā 90procentten aslamiā joqariā sortlar menen jetistirildi. 6. Respub-likamiāzdiānā aldiāngāiā fermer xojaliāqlariā paxta zuāraāaātin haārgektar jerden 45 ā 50 centnerge deyin jetkerdi. (Ā«Y.Q.Ā»)
16-shiāniāgāiāw. Gaāplerden toliāqlawiāsh, aniāqlawiāsh haām piāsiāqla-wiāshlardiā tawiāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgeninaniāqlanā.
1. Koāsheninā yeki qaptaliāndagāiā qiāyaban joldiānā uāstiarman-berman juārip atiārgāan kewilli adamlargāa toliā. 2. Janāauyasiānan shiāqqan ay kem-kemnen joqariā koāterilip jaqtiāliāgāiāartiāp baratiārgāanday. (A.B.) 3. Sizdi woāzimizdinā sheshemizdeyqaādirleymiz. 4. Wolardiānā aldiānda Worazguāl meni quwiāpkiyatiārgāan shiāgāar dep, japtiānā biyik iārashiānan toāmengeqaray asiāp tuāstim (J.A.). 5. Aydos jaziāq manālayiān jiāyiāriāpalaqaniāna basiān qoyiāp biraz wotiārgāannan keyin tiklendi haāmqamiārdan qiāl suwiārgāanday jay paraxat gaāp basladiā. (T.Q.)6. Men bul soāzlerge tuāsinbey, awziām ashiāliāp apama qaradiām.(G.E.)
MORFOLOGIYA HAāM IMLA
KOāMEKSHI SOāZ SHAQAPLARIā
Ā§ 1. Koāmekshi soāzler haqqiānda tuāsinik
Tildegi barliāq soāzler maānili soāz shaqaplariā haāmkoāmekshi soāz shaqaplariā boliāp, uālken yeki topargāaboālinedi.
Jeke turgāanda belgili leksika-grammatikaliāq maānigeiye bolgāan soāzler maānili soāz shaqaplariā dep ataladiā.
Jeke turgāanda leksikaliāq maāni anālatpaytugāiān haāmbelgili gaāp agāzasiāniānā xiāzmetin atqara almaytugāiānsoāzlerge koāmekshi soāzler delinedi.
Koāmekshi soāzlerdinā geyparalariā soāzlerdi yamasagaāplerdi bir-biri menen baylaniāstiārsa, geyparalariā gaāpkeyaki jeke soāzge qosiāmsha grammatikaliāq maāni beredi.
13
Miāsaliā: 1. Tilewbiyke ketken sonā toāmenge siāpiāriāliāptuāstim. 2. Artiāq agāa menen Atamurat koālden shiāgāiāw-dan-aq togāaygāa qaray bagādar aldiā. 3. Kuān aādewir ba-siālayiān depti, tek jagāiāmsiāzlaw gāana samal yesiptur. (W. X.)
Bul miāsallarda sonā, menen-aq, tek, gāana koāmekshisoāzleri maānili soāzler haām gaāpler menen birgeqollaniāliāp, koāmekshi soāz waziāpasiān atqariāp kelgen.
Koāmekshi soāzler grammatikaliāq maānisi haāmatqaratugāiān xiāzmetine qaray, tirkewish, daāneker haāmjanapay boliāp uāsh tuārge boālinedi.
17-shiāniāgāiāw. Tekstti koāshirip jaziāp, koāmekshi soāzlerdinā astiānsiāziānā. Maānili soāzlerden ayiārmashiāliāgāiāna itibar berinā.
Balaniānā woāzi birge woynaytugāiān joralariā bolmagāanliāqtanaāne usiānday sumliāqsiāz haām biyqaygāiā naārselerdinā qorsha-wiānda qalatugāiān yedi. Tek avtolavkaniā koārgen maāhaāldegāana wol bir naārseler joāninde bas qatiārgāandiā qoyiāp, uāybetine qaray ziātqiāydiā. Woāytkeni avtolavka wogāan qanday dabir taslar menen shoāplik yemes, aqiāriā. Aytariā bar ma,woniānā, avtolavkada ne joq deysenā, baāri bar! (Sh.A)
18-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Teksttegi koāmekshi soāzlerdi tawiāp,wolardiānā qanday soāzler menen qollaniāliāp kelgenine haām maānilerinediāqqat Ć wdĆ riānā. Gaāplerdegi koāmekshi soāzlerdinā bir-birinenwoāzgesheligin tuāsindirinā.
Baratugāiān uāyi aādewir jer bar yedi. Wol awiāliānan shiā-gāiāp biraz juārgennen keyin, qaādimgi Toārtkuāl menen Shiām-baydiā baylaniāstiāriāp turgāan uālken guāzar jolgāa tuāsti.
Qiāstiānā aqiārgāiā aylariā. Keshke qaray aspandiā bult qaplap,batiāstan kuāshli samal yesti. Worazbay arbasiān juāklep boliāphaāwliden shiāgāiāp hawaniā baqladiā. Hawa tuānde juāriwgeqolaysiāz yedi. Woniānā menen isi bolmadiā. Arbasiān aydapshiāgāiāp, daārwazagāa qulp urdiā. Arbaniānā altaqtasiāna mindi.
ā Shuāw, jaāniwar, ā dep attiānā delbesin qaqtiā. At juāripketti. Daāryagāa baratugāiān jolgāa tuāsti. Kegeylininā muziā yelebekkem yedi. Wonnan irkilmey-aq woātip, qublagāa qaragāan jolmenen juārip wotiārdiā. (S. X.)
14
19-shiāniāgāiāw. Teksttinā ishinen koāmekshi soāzli gaāplerdi teripkoāshirip jaziānā. Koāmekshi soāzlerdinā astiān siāziāp, wolardiānā maānilisoāzler menen baylaniāsiān haām wolargāa qanday qosiāmshagrammatikaliāq maāni juāklep kelgenin Ć niāqlĆ nā.
1. Sonāgāiā gezleri sayaman shertektinā astiā payiāzliā boliāpketti. Uālken japtiānā aqqan suwiā wogāan salqiānliāq berdi.Kelgen de, ketken de usiā jerde irkilip, haāz yetip shay ishedi.Arqa betten jagāiāmliā samal yesip turadiā.
2. Jaāhaāngir usiā waqiātqa shekem kim menen islesip, kimmenen dos bolgāaniān yesledi. Biraq, qattiā woylandiā.
Jaāhaāngir basiāp woātken woāmir joliān yesledi. Seni bulbaxiātqa, bul izzet-huārmetke jetkerip, shaān-shaāwketke jetker-gen kim deysenā. Aālbette, xalqiānā haām doslariānā. Aāne, solushiān janiānādiā pidaā qiālsanā arziāydiā. (W. X.)
TIRKEWISHLER
Ā§ 2. Tirkewish haqqiānda tuāsinik
20-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlergediāqqat awdariānā. Wolar gaāp ishinde jeke turgāanda woāz aldiāna maānianālatatatugāiānliāgāiān yamasa woāzinen buriāngāiā soāzge dizbeklesipqosiāmsha maāni bildiretugāiānligāiān tuāsindirinā.
1. Basqaniā woqiātiāw ushiān aldiā menen woāzinā woqiā.2. Wol qabaqtiā toliā suwiā menen koāterip kiyatiār. 3. Suw bar-gāan sayiān terenāley basladiā. 4. Usiālar ushiān irkilip qaldiām.5. Men usiālar joāninde woylagāan yedim. (I. Y.) 6. Kuān sa-yiān yeki jaq telefon arqaliā xabarlasiāp turadiā. 7. Shertek qa-qiāra taārizli quriālgāan. 8. Qardiānā beti qoragāa deyin soziālgāan.(W.X.)
Atliāq haām atliāq maānisindegi soāzlerge dizbeklesip,wolardiā basqa bir maānili soāzlerge bagāiāna baylaniāstiāra-tugāiān koāmekshi soāzler tirkewish delinedi.
Tirkewishler dizbeklesip kelgen soāzi menen birge birsorawgāa juwap beredi haām sol soāz benen birge bir gaāpagāzasiāniānā xiāzmetin atqaradiā.
Tirkewishler dizbeklesetugāiān soāzinen boālek jaziāladiā.
15
Miāsaliā: Qoylar ushiān wot-shoāp jiāynadiā. Saliāniākombayn menen jiāynadiā. Men kelgen sonā koncertbaslandiā. Wol awiāl jaqqa naāzer saldiā.
Anālatiāw: menen (benen, penen) koāmekshi soāzi tirke-wishlik xiāzmeti menen qatar, birgelkili maānili yekisoāzdinā arasiān baylaniāstiāriāp, daānekerlik xiāzmette deqollaniāladiā. M i ā s a l i ā : Janāa qoniās boliāp atiārgāansaliākeshler menen sharwalardiānā balalariā woqiāytugāiānmektep Asqardikinen taāwir-aq aliās yedi. (I. Q.)
Bul gaāpte menen koāmekshi soāzi tenā maānilibirgelkili agāzalardiā baylaniāstiāriāp kelgen.
21-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan tir-kewishlerdinā qanday soāz shaqaplariā menen dizbeklesip maānilikbaylaniāsqa tuāsip turgāaniān aytiāp berinā.
1. Yertenāine tuāslik awqattan sonā Ruāstem jumiāsshiālardiājiāynadiā. 2. Polat bul soāzlerdi diāqqat penen tiānālagāannankeyin, kewli jay taptiā. 3. Gaāp brigadaniānā danāqiā haqqiāndaboldiā. 4. Usiā jiāynaliāstan keyin, Polattiānā minezinde aālleqan-day bir woāzgeris payda boldiā. 5. Aradan az waqiāt woātpey-aqjumiās penen taāmiyinlendi. 6. Brigada aldiānda juāzi toāmenbolmawiā ushiān, Ruāstemdi qoymawiā ushiān Xalmattan woziāpshiāgāiāwgāa haāreket yetti. 7. Polat keshte jumiāstan sharshapshiāgāiāwiāna qaramay, Ruāstem menen birge baliāq awlawgāabardiā. (Sh. R.)
22-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tirkewishlerdi tawiāp, wolardiānādizbeklesip kelgen soāzi menen qosa astiān siāziānā. Tirkewishlerdināwoāzi dizbeklesip, kelgen soāzi menen qaysiā agāzaniānā xiāzmetindeyekenin Ć niāqlĆ nā.
1. Uāyine kelgennen keyin de wol bul sorawlargāa juwapizlep aādewir haāleklendi. (K. A.) 2. Soāytse de, siār bermeyindegen qiāyal menen Toārebay worniānan turiāp, toārinen woriānkoārsetti. 3. Aqiāriā bolmagāan sonā uāyge qayttiām. 4. Birazdansonā tagāiā koāshege shiāqtiām. 5. Quwaniāwiām menen uāygekeldim, atam menen apam qapalangāan tuārde wotiār. 6. Daārhaālmektepke qaray juwiārdiām. (Aā. Sh.) 7. Kuān sayiān quriā-liāstiānā paāti woāse berdi.
16
Ā§ 3. Tirkewishlerdinā tuārleri
23-shiāniāgāiāw. Tirkewishlerdi tĆ wiāp, woāzleri tirkesetugāiān soāzlergeqĆ ndĆ y qosiāmshĆ mĆ āni bildirip turgāĆ nliāgāiānĆ diāqqĆ t yetinā.
1. Wol Ć ytqĆ n soāzin dĆ ālillew ushiān Ć ānāgimesin dĆ wĆ myetti. 2. Woātebiyke kempir tuāni menen uyqiālĆ y Ć lmĆ diā.3. QudĆ ybergen uāyden shiāgāiāp ketkennen bĆ slĆ p, woniā sorĆ w-shiālĆ r koābeyip ketti. 4. BunnĆ n keyin wol shiārĆ niā jenāinināushiā menen jelpip woāshirdi de, toāsegine jĆ ttiā. 5. AāllenwĆ qiātlĆ rgāĆ shekem uyqiāsiā kelmedi. (K.M.)
Tirkewishler shiāgāiāsiāna qaray uāsh topargāa boālinedi:tuāpkilikli tirkewishler, atawiāsh tirkewishler haām feyiltirkewishler.
1. Tuāpkilikli tirkewishlerdinā topariāna woāzininā jeketurgāandagāiā leksikaliāq maānisinen birotala ayiāriālgāankoāmekshi soāzler kiredi. Wolar miānalar: ushiān, deyin,sheyin, shekem, sayiān, kibi, yanāliā, taārizli, siāyaqliā,menen, haqqiānda, tuwraliā, joāninde, arqaliā t.b. Bulardiānāmaānisi woāzleri dizbeklesip kelgen soāzler menen birgeaniāqlanadiā.
2. Atawiāsh tirkewishlerdinā topariāna atawiāsh haāmraāwish soāzlerden koāmekshilik xiāzmetke woātken keyin,sonā, buriān, aldiān, basqa, woāzge, janiānda, qasiānda,uāstinde, tusiānda, artiānda, uāstinde, ishinde, beri, (berli),t.b. soāzler kiredi. Bul topargāa kiretugāiān koāmekshisoāzler worniā menen birde maānili soāz, birde koāmekshisoāz xiāzmetinde qollaniāladiā. Miāsaliā: 1. Wol keyin keldi.2. Bizler uāyge buriān keldik. 3. Wol haāmmeden keyinkeldi. 4. Wol bizlerden buriān keldi.
Bul miāsallardagāiā 1-2-gaāplerdegi keyin, buriān soāzleriwoāz aldiāna jeke qollaniāliāp raāwish, al 3-4- gaāplerdegikeyin, buriān soāzleri aldiāndagāiā seplik qosiāmtaliā soāzlergedizbeklesip, tirkewish waziāypasiān atqaradiā.
3. Feyil tirkewishlerdinā topariāna koāmekshi soāzwaziāypasiāna woātken qarap, qaray, qaragāanda, qara-mastan, baslap, boylap, jagāalap, t.b. koāmekshi soāzlerikiredi. Bular gaāp ishinde qollaniāliāw woāzgesheligineqaray, birde maānili soāz, birde koāmekshi soāz
17
waziāypalariānda qollaniāla beredi. Koāmekshi (tirkewishlik)xiāzmette kelgende, wolar woāzinen buriān kelgen haārtuārli seplik qosiāmtaliā soāzler menen dizbeklesedi.
24-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Tuāpkilikli tirkewishlerditawiāp, wolardiā dizbeklesip turgāan soāzi menen birge aytiāp berinā.
1. Mine, Seydan 12 jiāldan berli woāz woāmirinde arttiārgāanusiā gewishin suāyrep juār. 2. Sonnan beri Seydan gāarriāniānāyesabiā boyiānsha, yeki gewishke bir miānā bir jamaw tuāskenyeken. 3. Uāydinā uāzikleri de gāarriāniānā gewishlerinen kem ja-malmagāan siāyaqliā. 4. Piskennen keyin uāydinā haājeti ushiānuāzip aliāngāanlariānan basqasiā paālek penen birge bastiārmagāawoārmelegen haliānda qaliāp qoyadiā. 5. Jaman yesik woāzininājagāiāmsiāz dawiāsiā menen ashiāliāp, sen ishke atlap tuāskennenkeyin aāllen waqiātqa shekem koāzinā qaranāgāiāliāqtan basqahesh naārseni koārmeydi. 6. Kuānge pisken miās renāli bet al-malariāna deyin qaliānā buwriāl saqal qaplagāan. 7. Gewish jiār-tiāliāw menen haālek, Seydan gāarriā jamaw menen haālek. (I.Y.)
25-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Atawiāsh tirkewishlerdi tawiāp,wolardiānā qanday soāz shaqaplariāna dizbeklesip kelgenin haām qandaysepliktegi soāzlerdi basqariāp turgāaniān Ć niāqlĆ nā.
1. Men usiā mektepke kelmesten buriān woāz aldiāma paxtaaliāp juārgen mugāallim yedim. 2. Direktordiānā aldiāna bargāanbul jigitlerdinā ishinen woātken woylasiāq boyiānsha gaāpti Asqarbaslawiā kerek yedi. 3. Wol direktor menen saālemlesip boliāw-dan daārhaāl woyiān wortagāa saliāwgāa batiāna almay irkildi.4. Asqar barsa, Shamurat yesigininā aldiānda kiyinip shiāgāiāp turyeken. (I. Q.)
26-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tirkewishlerdinā astiān siāziāp,wolardiānā qaysiāsiā tuāpkilikli tirkewish, qaysiāsiā atawiāsh haām qaysiāsiāfeyil tirkewish yekenin Ć jiārĆ tiāp aytiānā.
1. Bagā yegiw ushiān ashiālgāan won yeki gektarday jerdiSultan gāarriā suwgāariāp juār. 2. Wol berilgen sorawlargāa qiāsqasoāz benen juwap berdi. 3.Uāyine kelgennen keyin Sultan gāar-riā pechke wottiā wajlatiāp jaqtiā. 4. Palsaānem jumiās kiyimlerin
2 ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
18
kiyip fermagāa qaray ketti. 5. Kelse, medpunkttinā aldiānda birtopar qiāz-jigitler tur yeken. (J. M.) 6. Taw janbawiāriānanbaslap tap koāk aspangāa tutasiāp turgāan koāk jiyekke shekemhaāmme jer lala guāllerden lipas kiydi. (Sh. R.) 7. BizlerJandulla agāagāa qiāziāw jumiās uāstinde gezlestik. (N. D.)
27-shiāniāgāiāw. Toāmendegi tirkewishlerdi keltirip yadtan yamasakoārkem shiāgāarmalardan 8 gaāp tawiāp jaziānā. Jazgāan gaāplerināizdegitirkewishler atliāq, almasiāq, atawiāsh feyil, kelbetlik feyillerge dizbekle-setugāiān bolsiān haām wolardiānā seplik qosiāmtaliā tuārinde keliwin deyesapqa aliānā.
T i r k e w i s h l e r : sayiān, tuwraliā, arqaliā, siāyaqliā, kibi,menen, taman, buriān.
Ā§ 4. Tuāpkilikli tirkewishlerdinā qollaniāliāwiāhaām maānileri
Tuāpkilikli tirkewishler ataw, bariās, shiāgāiās, seplik-lerindegi atawiāsh haām atawiāshliāq xiāzmettegi soāzlermenen dizbeklesip qollaniāladiā.
1. Ataw sepligindegi soāzler menen ushiān, sayiān,arqaliā, menen (penen, benen), haqqiānda, tuwraliā,boyiānsha, kibi, siāyaqliā, taārizli, sebepli tirkewishleriqollaniāliāp, sol soāzlerge qatnasliā woriān, waqiāt, sebep,zatliāq haām t.b. maānilerdi bildiredi. Miāsaliā: 1. Kanal-diānā boyiāndagāiā jol menen birewler kiyatiār. 2. Jumiāskuān sayiān qiāzdiā. (J. A.) 3. Ayxan aākesi tuwraliā kuāndewoylanatugāiān yedi. (T. Q.)
2. Bariās sepligindegi soāzler menen taman, deyin,sheyin, shekem, saliām t. b. tirkewishler qollaniāliāp, woriān,waqiāt haām mugādar, qarsiāliāqliā maānilerdi bildiredi.M i ā s a l i ā : 1. Keshke taman xaliāq toparlasiāp tenāqurbiā-lariā menen guārrinālesip atiār (J.Sh.) 2. Keleshek woāmirijoāninde yekewi koāp waqiātqa shekem soāylesip jattiā(M.D.) 3. Mashina jerdinā astiān wotiāz metr terenālikkedeyin qazadiā. (T. N.) 4. Keshke saliām ayiāriām adamlarshegin boliāp uāylerine qaytiāwgāa beyimlesken. (J. Sh.)
3. Shiāgāiās sepligindegi soāzler menen goāri, aslam t.b.tirkewishler qollaniāliāp, waqiāt, saliāstiāriāw haām kuāshey-
19
tiwshilik maānilerdi anālatadiā. Miāsaliā: 1. Aārmanda woāl-gennen goāri guāresip woālgen jaqsiā. (J.A.) 2. Yel ishinenmiānānan aslam noāker jiāynap qayttiā.
28-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Qara haārip penenjaziālgāan tirkewishlerdinā qaysiā sepliktegi soāz benen qollaniāliāpkelgenin haām maānisin aniāqlĆ nā.
1. Inkamal apay quniāsiāp tonāgāaniāna qaramastan, geografiyasabagāiā waqtiānda Indiya jagāalawlariāna jaqiān okeandagāiā Cey-lon atawiā joāninde woqiāwshiālargāa soāylep berip atiār. 2. Biraq,baārinen de beter bul jerdinā iāssiāsiān aytsanā-aā. 3. Ceylondatuāni menen de tap kuāndizgidey iāssiāliāqtiānā haāwiri sezilipmudamiā jaz boliāp turadiā. 4. Shomiālgāiānā kele me, meyliazannan keshke deyin shambiārlatiāp shomiāla ber. (Sh. A.)5. Men Toārtkuālde juārip usiā shaydiā siz ushiān aldiām. 6. Ja-qiānlagāan sayiān guārildi qattiā yesitildi. (X. S.) 7. Bularjiāynaliāsta koāriskennen beri bir-yeki ret ushiārastiā. (W.X.)8. Adamlar Raāwshanniānā koārsetiwi boyiānsha tagāiā da iskekiristi. (J. A.)
29-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna toāmendegi tirkewishlerdinātiyislisin qoyiāp, gaāplerdi koāshirip jaziānā. Tirkewish dizbeklesip turgāansoāzlerdinā qaysiā soāz shaqabiā, qaysiā seplikte yekenin haām maānisintuāsindirinā.
T i r k e w i s h l e r : menen. (penen, benen), deyin, sheyin,shekem, sayiān, goāri, beri. (berli), tuwraliā, ushiān, siāyaqliā.
1. Men dostiām Woriānbay ... atiāz jaqtan qaytiāp kiyatiār-man. 2. Keshe men sizlerge xaliāq batiārlariā ... soāylep bergenyedim. 3. Koāp waqiāttan ... heshkimge aytpay kiyatiārgāansiāriām yedi. 4. Bizlerdinā uāylerge kirip juārgenimizdi koārgen ...wol tiāpiārshiāp bir woriānda tura almadiā. (Q. D.) 5. Wolkeshke ... tiānbadiā. 6. Aliāstagāiā Aqsaygāa bariāp fronttagāiālar ...qosiāmsha juāzlegen gektar jazliāq biyday yegiw ... ayttiā. 7. Jol-dasiā ... janiān da ayamaydiā. 8. Wol da basqa barliāq batiārlar... woāzininā menshigindegi tulpariā jipek jaldiā janiānday jaqsiākoāredi. (Sh. A.)
20
30-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tirkewishlerdinā astiān siāziāp,wolardiānā qanday sepliktegi soāzler menen dizbeklesip kelgenin haāmmaānilerin Ć niāqlĆ nā.
1. Wol kuāndegiden goāri buāgin yerterek turiāp, balasiāniānāmotocikli turgāan jaygāa kirdi. 2. Shaāripbay qaālpeden Yesimgeshekem wotiārgāan won bir-won yeki bala qollariān jaydiā.(Aā. Sh.) 3. Mektep-uāyde woqiāwdiānā baslanatugāiāniā haqqiān-da kuānnen buriān xabar berildi. 4. Buāgin aqshamiā menenjawiān jawdiā. (Woā. A.) 5. Yeshki iālaqlariān yertip soqpaqpenen ketip baratiār. (S. S.) 6. Guālsimninā selk-selk kuālkisiTemirbektinā kirip keliwi menen tiāyiāldiā. (T. Q.) 7. Bir kuānimen saāskege taman qaytiāp keldim. 8. Hasiāljan bul ret woāzindaāslepkiden de beter batiāl tuttiā. (A. Sh.)
Ā§ 5. Atawiāsh tirkewishlerdinā qollaniāliāwiāhaām maānileri
1. Atawiāsh tirkewishler woāzi dizbeklesip kelgen soāzimenen birge toāmendegi maānilerdi bildiredi:
1) atawiāsh tirkewishlerdinā keyin, sonā, buriān, aldiān,ilgeri, tiāsqariā, t. b. tuārleri shiāgāiās sepligindegi soāzlergedizbeklesip, waqiātliāq, sebeplik haām ayiāriāmlawshiā maāni-lerdi bildiredi. M i ā s a l i ā : 1. Bayanlamadan sonā jariāssoāz baslandiā. 2. Shaydan keyin Ulmeken balasiān yertipdalagāa shiāgāiāp ketti. (A. Aā.) 3. Biāyiāl baāhaār wortasiābolar-bolmastan-aq, biz qara uāyge haāmmeden buriānshiāqtiāq. (Q.D.) 4. Wol awqatlaniāwdan aldiān qollariānsabiānlap juwdiā.
2) atawiāsh tirkewishlerdinā aldiā, artiā, janiā, qasiā, tu-siā, uāsti, siārtiā, boyiā, arasiā, t.b. tuārlerine bariās,shiāgāiās, woriān sepliklerininā qosiāmtalariā qosiāliāp, iyeliksepligindegi atawiāsh soāzler menen dizbeklesedi. Wolariyelik sepligindegi soāzler menen dizbeklesip kelgende,koābinese woriān, waqiāt haām siānliāq maānilerdi anālatadiā.M i ā s a l i ā : 1. Dalanāliāqtiānā uāstine kuān arqan boyiākoāterildi. 2. Maātjan jumiāstan yariām aqshamda, geydetanāniānā aldiānda keledi. (J.Sh.) 3. Jas shopan qoylardiānāsiārtiānan baqlap juārdi. (W.X.)
21
31-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi koāshirip jaziānā. Atawiāsh tirkewish-lerdi woāzi dizbeklesip turgāan soāzi menen birge astiān siāziānā.Wolardiānā maānilerin tuāsindirinā.
1. Sonda da baāri bir Sultamurat woniā iāq jagāiāna wotiār-gāiāziāp, suwiāq samal huāwlegen jagāiānda woāzi wotiārar yedi.2. Soāytip, tap woqiāw kitabiāndagāiā suāwrettegidey boliāp, pildināyeki qulagāiāniānā arasiāna wotiāriāp aladiā da, awiāldiānā arasiāndaiārgāaqlap juāre berer yedi dagāiā. 3. Keshte uāydinā aldiāndagāiāalma agāashiāniānā astiānda wotiāriāp, haāmmesi samawriāndiāwortagāa aliāp shay ishti. 4. Bir sapariā agāayinli yekewiusiāniānā uāstinde toābelesip te qaldiā. 5. Bul aāsbaplardiānā baāride qardiānā astiānda jatiār. (Sh.A.)
32-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlergediāqqat yetip, qaysiāsiā maānili soāz, qaysiāsiā tirkewish yekenin aniāqlanā.Tirkewishlerdinā qanday soāz shaqabiāna tirkelip kelgenin aytiāp berinā.
1. Bul maāhaālde yeki gāarriā ne bilgenin ishine tuāyip, uāy-ge qarap qaādem basiāp ketti. 2. Wol doāgeregine qaray berdi.(Oā.A.) 3. Paqiārbay buriān Allaniyaz baydiānā padashiāsiā yedi.4. Bunnan uāsh jiāl buriān Ā«QosshiālarĀ» awqamiāniānā qarariāmenen baydiānā jeri, iri basliā mal-muālki xatlaniāp, kooperativqarawiāna berildi. 5. Zaman sonday bolgāan sonā ne qiālasanā,Seydan agāa. (I.Y.) 6. Sonā bul is heshkimninā yadiāna kelmedi.7. Haāzirshe usiādan basqa uziān haām kenā kiyim-kenshegimizjoq, usiāniā kiyip tursanā, keyin boyiānāa shaqlap kiyimtiktiremiz. 8. Al yendi, keyin qash. 9. Jandos keyin baāskennenkeyin, gāarriā qaqpandiā shiājiāmlap bariāp bosattiā. (M.S.)
33-shiāniāgāiāw. Woāzlerinā woqiāp atiārgāan koārkem shiāgāarmalardanyamasa yadiānāiāzdan tuāpkilikli tirkewishi bar uāsh gaāp, atawiāshtirkewishi bar yeki gaāpten tawiāp jaziānā. Jazgāan gaāplerināizdetirkewishler atliāq, almasiāq, atawiāsh feyil haām kelbetlik feyillergedizbeklesken bolsiān.
Ā§6. Feyil tirkewishlerdinā qollaniāliāwiā haām maānileri
Feyil tirkewishlerdinā qaray, qarap, qaramastan,qaramay tuārleri bariās sepligindegi, boylap, jagāalap
22
tuārleri tabiās sepligindegi, al baslap tirkewishi shiāgāiāssepligindegi soāzler menen dizbeklesip qollaniāladiā.
a) qaray, qarap tirkewishleri bariās sepligindegi soāzlermenen qollaniālgāanda, woriān, waqiāt haām siān maānilerinbildiredi. M i ā s a l i ā : Awiāldan shiāqqan yeki atliā tawgāaqarap bagādarlangāan yedi. Iz tuppa-tuwriā Aāmiwdaāryagāaqaray tarttiā. (T.Q.)
b) qaramastan, qaramay tirkewishleri bariās sepligindegisoāzler menen qollaniāliāp qarsiālasliāq maāni anālatadiā.M i ā s a l i ā : 1. Jiāynaliāstiānā ashiāliāwiāna qaramastanadamlardiānā koābisininā betinen janāagāiā uzaq kuālkinināizi woāshpedi. (I.Y.) 2. Wolar koāp bolgāaniāna qaramaytiām-tiāraqay qashtiā. (Aā.T.)
d) jagāalap, boylap tirkewishleri tabiās sepligi menenqollaniāliāp woriān maānisin, baslap tirkewishi shiāgāiās sepli-gindegi soāzler menen dizbeklesip waqiātliāq maāni bildiredi.M i ā s a l i ā : 1. Paroxod ketip baratiārgāan jaqqa qaray ja-gāiāstiā jagāalap juwiārdiā. (K.S.) 2. Asfalt joldiā boylapyeki yariām saattay waqiāt juārdik. Sol kuānnen baslapmagāan muānaāsebeti woāzgerdi. (T.Q.)
34-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Feyil tirkewishlerdi tawiāpwolardiānā qanday soāz shaqabiā haām qaysiā sepliktegi soāzler menenqollaniāliāp kelgenin aniāqlanā.
1. Koāl quslariā tawiāstay taraniāp koāldinā ishinen siārtqaqaray shiāgāa basladiā. (J.A.) 2. Wol woāzininā jasliāgāiānaqaramay Atamuratqa is te buyiāriāp qoyadiā. 3. Jumaguāldināqarsiāliāgāiāna qaramastan yeki jigit Saānemdi koāterip arbagāamingizdi. (T.Q.) 4. Aspanda qara bultlar birininā izinenyekinshisi batiāsqa qarap koāshiwde. (W.A.) 5. Keyinizeykeshtinā kaānariān jagāalap az gāana juārgennen keyiniārashtiānā basiāna shiāqtiā. (W.X.) 6. Yariām aqshamnan baslapbizinā artilleriya iske kiristi. (N.D.)
35-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna toāmende berilgen feyiltirkewishlerdinā tiyislisin qoyiāp gaāplerdi koāshirip jaziānā. Wolardiānāqollaniālgāan soāzi menen birge qanday maāni bildirip turgāaniāntuāsindirinā.
23
1. Haār kuāngi aādetimiz saāske boliāwdan uāsh dos iālaq-qoziālariāmiāzgāa suāyrik aākeliw ushiān awiāliāmiāzdiānā wortasiā-nan burqasiānlap agāiāp woātetugāiān japtiā ... ketemiz. (G.Y)2. Qarsiā aldiānan aymalagāan samal yepkini aqquba juāzine sor-gāalagāan terdi keyin ... jumalatadiā. 3. Tuwriā arqagāa baratiār-gāaniā qashqiānniānā woāzine maālim yedi. (Sh.S.) 4. Iz tuppa-tuwriā biālay ketken. (T.Q.) 5. Asfalt joldiā... qatara tigilgen aqterekler uzaqtan koārinip awiālgāa saān berip tur. Yesiktināaldiāndagāiā salmaniā ... qashiāniānā basiāna shiāqtiāq. (N.D.)
F e y i l t i r k e w i s h l e r : qaray, qarap, qaramastan,qaramay, boylap, jagāalap, baslap.
36-shiāniāgāiāw. Feyil tirkewishlerdinā haārbir tuārine yadtan 3 gaāpten6 gaāp tawiāp jaziānā. Wolardiānā bayanlawiāsh penen baylaniāsiāwmaānisine qaray qanday maānilerdi anālatiāp turgāaniān aniāqlanā.
TIRKEWISHLERDI MORFOLOGIYALIQ TALLAW
Tallawdiānā jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisi.II. Morfologiyaliāq belgisi: Woāzgermeytugāiān soāz shaqabiā.
Tuāpkilikli, Ć tĆ wiāsh, feyil tirkewishler.III. Sintaksislik xiāzmeti
Tallaw uālgisi:
Kuān woātken sayiān doāgerekti qar basa basladiā. (O. A.)
Awiāzsha tallaw Jazba tallawI. Sayiān-tirkewish, I. Sayiān-tir:II. Morfologiyaliāq belgisi: sayiāntuāpkilikli tirkewish, woāzger-meytugāiān soāz II. Morf. bel.: tuāp.,
woāzg. soāzIII. Gaāp agāzasiā bolmaydiā. III. Gaāp agāz. bolm.
24
37-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā daāslepki 4 gaāpindegi tirkewish-lerdi tawiāp, wolardiā awiāzeki morfologiyaliāq tallaw tuārde, al qalgāanyekewin jazba tuārde tallaw jasanā. Tirkewishlerdinā qaysiā soāz benenqaysiā soāzdi baylaniāstiāriāp kelgenin tuāsindirinā.
1. Daāryadan qayiāq arqaliā woāttik. 2. Keshke qaray qaliānāqar jawiāp ketti. 3. Duman azdan keyin tarap ketti. 4. Wolkoāpke shekem koāzin asha almadiā. 5. Sen bul aādetti qashan-nan beri kaār yetip juārsenā? 6. Yendi koāp keshikpey muzdiānāuāstine minemiz. (W. A.)
TIRKEWISHLERDI TAāKIRARLAW
I. Sorawlargāa awiāzeki juwap berinā:
1. Tirkewishler ne ushiān koāmekshi soāz dep ataladiā? Wolardiānāmaānili soāzlerden ayiārmashiāliāgāiān aytiānā.
2. Tirkewishlerdinā tuārlerin aytiānā. Qaysiā tirkewishler tuāpkiliklitirkewishke, qaysiā soāzler atawiāsh tirkewishke kiredi?
3. Tirkewishler qaysiā soāz shaqaplariā menen dizbeklesedi?4. Tirkewishler dizbeklesken soāzi menen birge qanday maānilerdi
bildiredi?
II. Tapsiārmalardiā woriānlanā
1. Tirkewishlerdinā atliāq, almasiāq, atawiāsh feyil haām kelbetlikfeyil menen dizbeklesip qollaniāliāwiāna miāsallar keltirinā.
2. Ataw sepligindegi soāzlerge dizbeklesetugāiān tirkewishlerdi atanāhaām wolargāa miāsallar keltirinā.
3. Bariās sepligindegi soāzler menen qollaniālatugāiān tirkewishlerdiatap koārsetinā haām gaāp tuārinde miāsallar keltirinā.
4. Shiāgāiās sepligindegi soāzler menen dizbeklesetugāiān tirkewishlerdiaytiānā, wolargāa miāsallar keltirinā.
5. Atawiāsh tirkewishlerdinā iyelik sepligi menen dizbeklesetugāiāntuārine toārt gaāp jaziānā, wolardiānā maānisin tuāsindirinā.
38-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tirkewishlerdinā woāzi dizbeklesipturgāan soāzi menen birge astiān siāziānā haām gaāptegi bayanlawiāshqaqanday maānide baylaniāsiāp turgāaniān aytiāp berinā.
1. Inkamal apay Ceylon haqqiānda, tenāiz, iāssiā yeller joā-nindegi gaāpininā keynin ayta berdi. 2. Qattiā suwiāq baslan-
25
gāangāa deyin, bul jerde buriān Miārzaguāl wotiāratugāiān yedi.3. Janar-may tasiāw ushiān haārbir fermer xojĆ liāgāiā kuāsh-koālikajiāratiāp qoyiāwgāa minnetli yedi. 4. Wol uālken qiāyiānshiāliāqpenen bul siārdiā qupiāya saqlawgāa yeristi. 5. Shay iship bol-gāannan, aākesi menen birge wolar haāremninā siārtiāndagāiākoāk shoāpli jerge baradiā. 6. Attiānā at boliāwiā ushiān woniājaqsiālap semirtip, baplap kuātiw kerek. 7. Anasiāna woramal,wonnan basqa da haār qiāyliā shireli zatlar aldiā. 8. Fronttanqaytiāp kelgennen keyin, jaqiānda guāzden beri basliāq boliāwiānaqaramastan, wol da bul jerdegilerdinā baārin biledi. 9. Solayyetip, duānyadagāiā qaādimgi arbalar siāyaqliā, miāna arba dauliā-tasiārliā boliāp ziāmiārap kete berdi. (Sh.A.)
39-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Atawiāsh tirkewishlerdi tawiāp, wolardiādizbeklesken soāzi menen birlikte qara haārip penen jaziālgāan soāzlergesaliāstiāriāp ayiārmashiāliāgāiān aytiāp berinā. Jeke qollaniālgāan maānilisoāzlerdinā qaysiā soāz shaqabiā yekenin tuāsindirinā.
1. Pildinā uāstine minemen dese, puātkil klastagāiālardiānābaāri de jaygāasadiā. 2. Qorqqandiā qoyiāp, uāstine taltayiāpminip alamiāz da, qiādiāriāp juāre beremiz. 3. Janiāna jaqiān-lawgāa da tartiānasanā. 4. Men pilge mingende bul qarap turardeysenā be, wol da qasiāna maymiāl aliāp bir pilge minip juāreryedi dagāiā. 5. Gazeta woqiāytugāiān totiā qustan da birewintawiāp aliāp, haāmmesin artiāna wotiārgāiāziāp alar yedi. 6. Bun-nan sonā woniā bir jumsaq shoāptinā uāstine jatqiāzadiā da,uāstine guārteshesin jawadiā. 7. Sultanmurat woyaniāp, tusawlan-gāan atlardiānā guātsheklerdinā aātirapiānda wotlap juārgeninyesitedi. 8. Seyisxananiānā qasiānda dizilisip turgāan balalardiānāaldiānda basliāq Tiānaliev mine usiālay degen yedi. Awiāldiānāartiānda yegislik jerler bar yedi. (Sh.A.)
40-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen tirkewishlerdi uālgige qarap,tuārlerine ajiāratiāp boālip jaziānā.
T i r k e w i s h l e r : qaray, qarap, menen, benen, penen,taman, qarsiā, keyin, sonā, buriān, sheyin, shekem, deyin,aldiān, qaramastan, ushiān, sayiān, goāre, beri, berli qaragāanda,basqa, beter, haqqiānda, siāyaqliā, arqaliā, tuwraliā, joāninde,jaqiān, tiāsqariā, janiānda, qasiānda, tusiānda, uāstinde, boylap,jagāalap, baslap, siārtiānda, arasiānda.
26
U ā l g i :
Tuāpkilikli Atawiāsh Feyiltirkewishler tirkewishler tirkewishler
menen... aldiān... qarap...
DAāNEKERLER
Ā§ 7. Daāneker haqqiānda tuāsinik
41-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerden dĆ āneker soāzlerdi tĆ biānā.WolĆ rdiānā mĆ ānili soāzlerge qĆ tnĆ siānĆ itibĆ r berinā.
1. Wol woāzi hĆ ārbir bĆ lĆ niānā Ć tĆ siā yĆ mĆ sĆ Ć nĆ siāndĆ y bĆ -lĆ lĆ rdĆ bolĆ tugāiān hĆ ārqĆ ndĆ y woār koākireklik penen kishipeyil-likti, jenāil minezlik penen turĆ qsiāzliāliāqtiā, nĆ tiāqliāq penenbĆ tiārliāqtiā, qullĆ siā, bĆ lĆ lĆ rdiānā bĆ rliāq minez-qulqiān bir qĆ rĆ -gāĆ ndĆ -Ć q biletugāiān yedi. 3. SonliāqtĆ n dĆ , bir Ć dĆ m woniānāusiā hĆ āreketin bĆ qlĆ p turiāp Ā«TemirxĆ n Ć gāĆ , siz sĆ bĆ qqĆ kuātĆ āberilip ketipsizĀ» degeni de duriās. Al yeger bĆ lĆ lĆ r tuwrĆ liāĆ ānāgime bolsĆ , wondĆ TemirxĆ n Ć gāĆ niānā sol Ć ānāgimeninābĆ sliā qĆ hĆ rmĆ niā yekenin ShiāmbĆ ydĆ kim bilmeydi!
Gaāptegi birgelkili agāzalardiā haām qospa gaāptināquramiāndagāiā jay gaāplerdi woāz ara bir-biri menenbaylaniāstiāratugāiān koāmekshi soāzlerge daāneker delinedi.
Daānekerler morfologiyaliāq quriāliāsiāna qaray darahaām qospa boliāp boālinedi.
Dara tuārde qollaniālatugāiān daānekerler: haām, jaāne,tagāiā, menen (penen, benen), da, de, ta, te, al, ya,yaāki, yamasa, gaā, gaāhi, geyde, sebebi, sonliāqtan,woāytkeni, biraq, lekin, yeger, t.b.
Qospa tuārde qollaniālatugāiān daānekerler: jaāne de,tagāiā da, haām de, biraq ta, nege desenā, degen menen,sol sebepli, ya bolmasa, yaāki bolmasa, sonda da, yegerde, sol ushiān, soniānā ushiān, birde, birese, gaāde t.b.
Qospa daānekerlerdinā birde, birese, gaāde tuārleribirigip jaziāladiā da, qalgāanlariā boālek jaziāladiā.
27
Jaziāwda biraq, lekin, sebebi, sonliāqtan, woāytkeni, solsebepli, soniānā ushiān daānekerlerininā aldiānĆ uātirqoyiāladiā. Sonday-aq haām, da, de, jaāne, gaā, gaāhi, ya,yaāki t.b. daānekerler taākirarlaniāp kelgende de, birgelkiliagāzalardiānā arasiāna uātir qoyiāladiā.
Daānekerler grammatikaliāq maānisi haāmbaylaniāstiāriāwshiāliāq xiāmetine qaray, dizbeklewshi haāmbagāiāndiāriāwshiā daāneker boliāp yekige boālinedi.
42-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Daānekerlerdi tawiāp, wolardiānāqaysiālariā soāz benen soāzdi (birgelkili agāzalardiā), qaysiālariā jay gaāp-lerdi baylaniāstiāriāp kelgenin aytiānā. Gaāptegi birgelkili boliāp bayla-niāsiāp kelgen soāzlerdinā qaysiā soāz shaqabiā yekenin aniāqlanā.
1. Wol kuāta qatanā haām talapker komandir boliāp, woāzi-ninā jawiāngerlerin tiānbay haām jaliāqpay aāskerlikke uāyrettihaām taārbiyaladiā. (S.S.) 2. Jaāmiyla menen Jumabaydiānā jaāneQaliylaniānā Taxtakoāpirden awiālgāa kelgenine yariām aydayboldiā. (K. S.) 3. Guāzde haām qiāsta kekliklerge jem jetispeydi,sonliāqtan wolar joldan woātip, qoriāqqa kelip jigildik haām basqada naārseler menen awqatlanadiā. 4. Kebirlikte boyanlar woāsiptur. Bul shiāpaliā woāsimlikti qiārgāawiāl qorek (aziāq-awqat,tagāam) yetedi, biraq haāzir yemes. (B.B.) 5. Qiārman da kewipqaldiā, paxtaniānā japiāragāiā da tuāsirildi. 6. Asqar jerge tuāsiwgeshulgāiādiā, al Muratov bolsa woniānā uāyine qoy aydap qaytiāwmuāmkinshiligin yeslep tiāniāshsiāzlandiā. (W.X.)
43-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Dara daānekerlerdinā astiān bir,qospa daānekerlerdinā astiān yeki siāziānā. Wolardiānā ne ushiān dara, neushiān qospa daāneker dep ataliāwiān haām baylaniāstiāriāwshiāliāqmaānilerin tuāsindirinā.
1. Geyde woniānā koāzleri baqiārayiāp, kirpigi tikenekteyshanshiāliāp, geyde yerinleri uānsiz jiābiārlap ketedi. 2. Sonliāqtanguārre daārhal birese artqiā ayaqlariān, birese aldiāngāiā ayaqlariānaspangāa koāterip woānākiley basladiā. 3. Qara jal guārre tagāiāda woānākileydi, tagāiā da jiāgāiāladiā, tagāiā da minedi. 4. Nesebep adamlar tuāyeden yamasa attan jiāgāiālgāangāa qaragāandayeshekten jiāgāiālgāan qattiā boladiā desedi? 5. Attiānā yamasatuāyeninā uāstinen jiāgāiālgāan adam toāmen tuāsip kiyatiāriāp heshbolmasa yeki qoliān tarbanālatiāp qaladiā. 6. Adam yeshekten
28
jiāgāiāla qoysa, bunday yetiwge shamasiā kelmey, birden wonāba-gāanday boliāp duārs yete qaladiā. (Sh. A.)
44-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā. Birigip jaziālatugāiān daāne-kerlerdinā astiān bir, boālek jaziālatugāiān daānekerlerdinā astiān yekisiāziānā. Wolardiānā qanday gaāplerdinā quramiānda kelgenin (birgelkiliagāzaliā gaāplerdinā quramiānda ma yaāki qospa gaāptinā quramiānda ma?)aytiāp berinā.
1. Woriās yerteginde aājayiāp qus birew gāana, al badaytogāayda miānālagāan qiārgāawiāl bar, sonda da paārin taba almaysebil boliāp juārmen. 3. Tagāiā bir samolyot bulardiānā toābesi-nen zuwlap woātip ketti de, uzaqta guārildegen sesti biresealiāslap, birese jaqiānlap, artiāna qarawiāllap turgāanday seziledi.(K.S.) 4. Aqsuliāw Turdiābektinā turpayiā soāzine ashiāwlaniāpqalgāan, solay da wol tuwiāsqan degen soāzdi ayriāqsha baha-laydiā. (X.S.)
45-shiāniāgāiāw. Toāmendegi daānekerlerdi gaāp ishinde keltirip jaziānā.Gaāplerināizdinā quramiāndagāiā daānekerler birgelkili agāzalardiābaylaniāstiāriāp kelgen bolsiān.
Da āneke r l e r : haām de, biraq ta, tagāiā da, sol sebepli,soniānā ushiān da, degen menen, sonda da, ya bolmasa,yeger de.
Ā§ 8. Dizbeklewshi daānekerler haqqiānda tuāsinik
Gaāptegi birgelkili agāzalardiā haām maānileri woāz aratenā bolgāan jay gaāplerdi bir-birine baylaniāstiāriāwshiādaānekerlerge dizbeklewshi daānekerler delinedi.
Dizbeklewshi daānekerler baylaniāstiāriāw xiāzmetineqaray toāmendegi tuārlerge boālinedi:
1. Biriktiriwshi daānekerler: haām, jaāne, tagāiā, da\de(ta\te), menen (benen, penen), al t.b.
2. Qarsiālas daānekerler: biraq, lekin, biraq ta, sondada, soāytse de, degen menen, al t.b.
3. Awiāspaliā daānekerler: ya, yaāki, yamasa, bolmasa,ya bolmasa, ne, aālle, meyli t.b.
4. Gezekles daānekerler: gaā, gaāhi, gaāde, geyde, bir,birese, birde, bazda, aāri t.b.
gaāp
29
46-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā. Dizbeklewshi daānekerler-dinā astiān siāziānā.
1. Jaqiānlagāan gezde Miārjiāqtiānā asiāgāiās atlaniāp arqagāaqaray ketkenin koārdi, biraq izinen shaqiārmadiā. 2. Yesengeldi-ninā Yelgeldi atliā uliānan qiāziān aqiālliā haām qiāyiān qiāstawdagaāp tapqiāsh dep woylaytugāiān yedi. Sol ushiān haām huār-metleydi, haām aybiānadiā (T.Q.) 3. Bala woāzininā aākesi haq-qiānda aānāgime ketkenin haām jaqsiā aānāgime yekenin deabayladiā, lekin birden ashiāwlana qoyatugāiān minez Allayardajoq yedi. 4. Woāzleri jiāliānadiā, al bulardiā tuārli-tuārli suwiāqxabarlar menen muzlatiāp ketedi. (Sh.S.) 5. Dospan yendi gaāwoniānā, gaā qamiāsliāqqa aālleqashan sināip ketken qiāz taārepkealma-gezek qarap, bir gezde tenāgesin yesledi. 6. Qaraqalpaqshayiāriā sonāgāiā gezeginde de belgili bir dana menen batiārdiānāatiān tilge almadiā, tiānālawshiālar gaā biyikke koāterilip shamal-lagāanday, gaā tiāmiāriāqta qaliāp tunshiāqqanday halgāa tuāsipwotiārdiā. 8. Biytaniās jolawshiālar bul awiāldiā geyde tenāiz wor-tasiāndagāiā kishkene atawgāa, al geyde ushiā qiāyiārsiāz dalanā-liāqta irkilip qalgāan toābe-toābe qanābaqliāqqa megzetedi. (T.Q.)
Ā§9. Biriktiriwshi daānekerler
Birgelkili agāzalardiā haām jay gaāplerdi woāz ara tenāmaānide baylaniāstiāratugāiān daānekerlerge biriktiriwshidaāneker delinedi.
Biriktiriwshi daānekerlerdinā xiāzmetin haām, jaāne,jaāne de, tagāiā, tagāiā da, menen (benen, penen) da, de(ta, te) al daānekerleri atqaradiā.
47-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Biriktiriwshi daānekerlerdinā baylaniāstiāriāw-shiāliāq xiāzmetine diāqqat yetinā: Qaysiā daānekerler birgelkili agāzalardiā,qaysiālariā jay gaāplerdi baylaniāstiāriāp kelgenin ajiāratiāp aytiānā.
1. Neft haām gaz xaliāq xojaliāgāiāniānā barliāq tarawlariāndapaydalaniāladiā. (Ā«Y.Q.Ā») 2. Taābiyat jiālma-jiāl woāzininā maāwsi-mi kelip, az irkilis jasaydiā da, jaāne aldiāna qaray ziārlay bere-di. (W.X.) 3. Qapiā qattiā ashiāldiā da, awiāzdan uālken deneliadam koārindi. (K.S.) 4. Suwgāa saliāngāan naārete de, kergen awda, tartqan jiāliām da siāgasiāp baliāqqa tolgāan. (W.A.)
30
48-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi koāp noqattiānā worniānatoāmendegi daānekerlerdinā tiyislisin qoyiāp koāshirip jaziānā haāmdaānekerlerdinā baylaniāstiāriāw xiāzmeti tuwraliā tuāsinik berinā.
1. Wol woāz isine juādaā puqta ... aqiālliā. (A.Aā.) 2. Wolkemesininā basiān qiār jagāagāa tiredi ... awziā arqagāa qaragāanbaraqtiānā qasiāna kelip toqtadiā. (W.A.) 3. Petkaniānā qasiānabardiām ... ishke kirdim. (Sh.S.) 4. Wol ... qaraydiā, ...qosiāgāiān dawam yetedi. (M.D.) 5. Wonnan keyin Rawshan ...Boris, Murat ... Aysaānem woyiāngāa shiāqtiā. (J.A.)
Da āneke r l e r : tagāiā, de, haām, jaāne, menen, haām de,jaāne de, al.
49-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā. Menen (benen, penen)koāmekshi soāzlerininā qaysiā gaāplerde tirkewish, qaysiā gaāplerdedaāneker xiāzmetinde qollaniālgāaniān aniāqlanā.
1. Tap usiā jerden baslap anāgāardiānā bagādariā menen tawgāaqaray soziāliāp ketetugāiān qoriāq togāayiā baslanadiā. 2. Qarawiāltawgāa jetkennen keyin jol tar woātkeldinā ultaniā menen joqariākoāterilip, wonnan sonā shoāp shiāqpagāan jalanāash tuāserlikpenen bajbanniānā uāylerine kelip tireledi. 3. Woāzi aqshiāl,koāgis suār boliāp guājireygen jelkesi menen duānākiygenmanālayiā birotala kelisip qalgāan. 4. Qaālwen (tikenli jabayiāshoāp) ā woniānā bas dushpaniā. Bala geyde kuāni menenjuārip, wolardiā shawiāp taslaydiā. 5. Al shiārmawiāq bolsa,jabayiā boliāwiāna qaramastan, jagāiāmliā guālleri menen adamdiāwoāzine tartadiā. 6. Bala portfelin usiā qatardagāiā hayallardiānāyenā jas uālkeni Guāljamal menen woniānā qiāziāna koārsetiwushiān shawiāp ketti. (Sh.A.)
Ā§10. Qarsiālas daānekerler
Maānileri woāz ara qarama-qarsiā bolgāan birgelkiliagāzalar yamasa jay gaāplerdi bir-birine baylaniāstiāratugāiāndaānekerlerge qarsiālas daānekerler dep ataladiā.
Qarsiālas daānekerlerininā xiāzmetin biraq, lekin, al,sonda da, soāytse de, degen menen daānekerleri atqaradiā.
31
Jaziāwda birgelkili daānekerlerden aldiān uātir qoyiāladiā.Miāsaliā: Arqa betten jagāiāmsiāzlaw samaldiānā yepkinikeledi. Boran woniā narttay qayiāstiārgāiāsiā keledi, al wolbir qiāriānlaw menen qoy qoragāa betleydi. (W.X.)
50-shiāniāgāiāw. Woqiānā qarsiālas daānekerlerdi tawiāp, wolardiānāgaāpte qollaniāw xiāzmetin aniāqlanā.
1. Tuān yariām aqshamnan awgāan yedi, biraq yele togāay-dan da, joldiānā da keyni tawsiālar yemes. (K.M.) 2. Allayarwolardiā shiāramiātadiā, lekin taniāmaydiā. 3. Atalariāniānā suāye-neri joq, sonda da tas juāreklik yetkisi keledi. (T.Q.) 4. Dayiāmda qara aspandiā qapiāltiāp berdi, degen menen aytqaniāniānābaāri duriās. (Sh.S.) 5. Jurtlardiānā uāylerininā aātirapiānda saānbergen yeginler bar, al buniānā uāyininā qasiānda yegin de joq.6. Jawiāngerler aqiārgāiā woq qalgāangāa shekem sawash juārgizdi,biraq keyin sheginbedi. (T.Q.)
51-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā, daānekerlerdinā astiānsiāziāp, wolardiānā baylaniāstiāriāwshiāliāq xiāzmetin (birgelkili agāzalardiāma yamasa jay gaāplerdi me) tuāsindirinā.
1. Boyiā kishkene, biraq wogāiāriā iri dawiāsliā Suāyindikworiānsiāz qiāzbaytugāiān gāarriā yedi. 2. Kelinshek woniānāhaāreketlerinen-aq aālle naārselerge kewli toqliāgāiān, biraqasiāgāiāsliāgāiān anāgāardiā. (T.Q.) 3. Aldiānda yariām betteyjaziālgāan xat jatiār, lekin qaālemi koārinbeydi. (Sh.R.) 4. Woraz-xan batiār uliāniānā dawiāsiān yesitti, lekin qaramadiā. (T.Q.)5. Wol tayiāp tuāsip jiāgāiāldiā, sonda da jatqan jerinen ushiāpturdiā. (K.S.)
52-shiāniāgāiāw. Biraq, lekin, sonda da, biraq ta, degen menen, aldaānekerlerininā qatnasiānda birgelkili agāzalardiā, qospa gaāptegi jaygaāplerdi baylaniāstiāriāp kelgen 6 gaāp yadtan duāzip jaziānā.
Ā§11. Awiāspaliā daānekerler
Birgelkili agāzalardiā yamasa jay gaāplerdi awiāspaliāmaānide baylaniāstiāratugāiān daānekerlerge awiāspaliādaānekerler delinedi.
32
Awiāspaliā daānekerlerdinā xiāzmetin ya, yaki, yamasa,bolmasa, ya bolmasa, yaki bolmasa, ne, aālle, meylidaānekerleri atqaradiā.
Awiāspaliā daānekerler birgelkili agāzalardiānā haārbirimenen taākirarlaniāp kelgende, awiāspaliā daānekerlerdināaldiānan uātir qoyiāliāp jaziāladiā: Wol meninā xatiāmdiāsiraā woqiāmagāanday, ya gaāp qozgāamaydiā, ya juwapbermeydi. (T.Q.)
53-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Gaāplerdegi awiāspaliādaānekerlerdinā qanday maānide qollaniāliāp kelgenin tuāsindirinā.
1. Jazdiānā shiājgāiārgāan iāssiā kuāni. Hawada ya quslar, yajanliā maqluqlar boliāp silt yetpeydi. 2. Wol kuāni-tuāni qiārmanbasiānda, bolmasa daān qabiāllaytugāiān stanciyada, yamasa joldajuāretugāiān yedi. (Sh.A.) 3. Ne atiāz-shelde, ne jolda qiābiār-lagāan jan joq. (W.B.) 4. Aālle woshaqta wot bar, aālle shiārajaniāwliā. (W.X.) 5. Yendi aniāqlap woylaniāp qaranā, qaāneshopandiā sizlerge men tayarlap bermedim be, yaāki bolmasamagāan sizler tayarlap berdināiz be? (Sh.S.)
54-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaiānā. Awiāspaliā daānekerlerdinā astiānsiāziāp, wolardiānā qanday sintaksislik xiāzmet atqariāp kelgenin (birgelkiliagāzalardiā baylaniāstiāriāp kelgen be yamasa jay gaāplerdi me) aniāqlanā.
1. Hawa rayiānda kuān sayiān miānā tuārli qubiāliāp turadiā,ya qar jawadiā, ya tiānbastan janābiār quyadiā, ya kuāshli samalyesedi. (A.Aā.) 2. Ya tuānde, ya tanā aldiānda maraldiānāmanāiāragāaniān yesitpeytugāiān boldiā. (Sh.A.) 3. Biraq taNesibelininā meyli uāyinde bolsa da, meyli jumiāsta bolsa da,yaāki basqa jerde bolsa da, awiāl xojaliāq institutiān pitkeripshiāgāiāp agronom boliāw aārmaniā hesh waqiātta woyiānantiārnaq ushiā shiāqqan yemes. (W.X.) 4. Biraq wol ne kuāyinip,ne suāyinip wotiārgāaniān sezdirgen joq. (W.A) 5. Woniānā siān-siāmbatiā yel gezgen daārwish ya mollagāa uqsas yedi. (W.L.)
55-shiāniāgāiāw. Koāp noqatlar worniāna awiāspaliā daānekerlerdinātiyislisin qoyiāp, koāshirip jaziānā haām qollaniāw xiāzmetin tuāsindirinā.
1. Tariyxtiā ... geografiyaniā woqiāsam taāwir-aq bilemen.(N.N.) 2. Kimninā balasiāniānā ... inisininā ... suāyiklisininā qay
33
jerde islep atiārgāaniān bes barmagāiāmday bilip aldiām. (W.X.)3. Yeki adam dos bolgāiāsiā kelse, tuwiāsqan ba, ... meyli yerli-zayiāp pa, ... tenā-qurbiā ma baāribir birewi woāz paydasiānwoylamawiā kerek. (T.Q.) 4. Bul soāzdi woāz adamlariānaIsmayiāl ayttiā, ... saray adamlariā ayttiā. (K.M.) 5. ... bultuālkininā iyttinā sharpiāwiāna tuāsiwi kerek taā, ... yeki adam-niānā arasiānan zip yetip quwiāstan qashiāp shiāgāiāwdan basqajoliān tabiāwiā qiāyiān. (Sh.A.)
Daāneker le r : ya, bolmasa, meyli, ya bolmasa.
Ā§12. Gezekles daānekerler
Birgelkili agāzalardiā yamasa jay gaāplerdi gezekleslikmaānide baylaniāstiāratugāiān daānekerlerge gezeklesdaāneker delinedi.
Gezekles daānekerlerdinā xiāzmetin gaā, gaāhi, bir, bire-se, birde, gaāde, geyde, bazda, aāri daānekerleri atqaradiā.
Gezekles daānekerler de, koābinese birgelkili agāza haāmjay gaāpler menen taākirarlaniāp keledi.
Bunday jagādaygāa taākirarlangāan birgelkili agāzalardiānāaldiānan jaziāwda uātir qoyiāladiā. Miāsaliā: Wol gaātuārgelip, gaā juārdi, gaā wotiāriāp, gaā jattiā. (A.B.)
56-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā. Gezekles daānekerlerdināastiān siāziānā. Qanday maānide jumsalgāaniāna kewil awdariānā.
1. Xiywa taārbiyasiān algāan jas baydiānā woyiānsha, atqos-shiā aāri duwpiyaz, aāri dana, aāri qariāwliā, shiāgāiāsiā da daāsti-yarliā boliāwiā kerek yeken. (T.Q.) 2. Gāarriā quwangāaniānangaā Aydostiā, gaā Begis, Miārjiāqtiā, gaā Ā«yelge quwaniāsh aākel-diĀ» dep Qumardiā algāiāsladiā. (T.Q.) 3. Yesjan gāarriāgāa shoāpte, shar da baspashiāgāa aylaniāp ketkendey tuāyildi. Wolardiānāgaāsi qiāliāshiān qayrasa, gaāsi suāmbelerin tazalap, gaāsi lawlapjangāan wotqa shiālgāawlariān keptirip atiārgāanday koārinedi.Gāarriā woāzininā atiān yesitkende selk yete qaldiā, sebebiĀ«Yesjan babaĀ»degen soāzi aāri tosiānnan, aāri keyistey yesitilgenyedi. (Sh.S.) 4. Bizinā awiālda Yesjan ata degen aāri bagāman,aāri diyqan bir shiārashiā gāarriā boldiā, basiānda tap yelegeshekem shiāra janadiā. (Sh.S.)
3 ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
34
57-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Gezekles daānekerlerdi tawiāp,birgelkili agāza haām gaāplerdi baylaniāstiāriāw maānilerin tuāsindirinā.
1. Hawiāzdagāiā jalpaq baliāq, shortan baliāq, iālaqa baliāqlargaā suwdiānā betine juāzip shiāgāiāp, nanniānā taslangāan qiāy-qiāmlariān jeydi, gaā bulqiāniāp woynap suānāgip ketedi. 2. Baā-haār jamgāiāriā gaā jawiāp, gaā tiānadiā, quyash bultlardiānāarasiānan gaā koārinedi, gaā jasiāriānadiā. 3. Wol jer woālshepjuārgen atasiāniānā qasiāna, birese aājesi Ayshaniānā qasiānakeledi. (S.Sh.) 4. Geyde botalaq anasiāniānā aātirapiānda yebetey-siz tuārde tayranālap, sekirip-sekirip woynaqlaydiā, geyde wol qo-rada jalgāiāz woāzi qalsa anasiān izlep bozlaytugāiān yedi. (Sh.A.)5.Hawa rayiā kuānine qiārq qubiāladiā, birde quyash koārinipaynalaniā iāsiātadiā, birde silpilegen jawiān burshaqliā qargāaulasadiā. (T.Q.)
58-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi koāp noqatlardiānā worniānatoāmendegi gezekles daānekerlerdinā muwapiāq keletugāiāniān qoyiāpkoāshirinā haām baylaniāstiāriāw xiāzmetin (jay gaāplerdi me yamasabirgelkili agāzalardiā ma) aniāqlanā.
1. ... jawiān burshaqqa aylandiā, ... qar yepelekleydi. (T.Q.)2. Soāytip, aq shashliā analar, kaāywaniā hayallar meni ... woāt-mishke, ... baxiāt tanāiā atqan kuānlerge yertip ketedi. (W.X.)3. Kuān ... ashiāliāp, ... tuānerip bultlasadiā. (T.Q.) 4. Woljipektey qoliā menen ... basiāmnan, ... shashiāmnan siāypaydiā.(W.X.) 5. Hawa rayiā ... tuāneredi, ... kuān jadiāraydiā, ... noāserjawiān tamshiālaydiā, ... aynala tazariāp, naāpes aliāw kenāeyedi,... Qaraqum jaqtan koāterilgen shanāgāiāt koāz ashtiārmaydiā.(T.Q.)
Daāneker le r : gaā, birese, bazda, gaāhi, geyde.
59-shiāniāgāiāw. Woyiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardan gaā,gaāhi, birese, geyde, birde daānekerlerin qatnastiāriāp 5 gaāp duāzinā.
Ā§13. Bagāiāndiāriāwshiā daānekerler haqqiānda tuāsinik
Tapsiārma. Gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāan soāzlerge itibarberip, wolardiānā maānisi haām xiāzmetin tuāsindirinā.
35
1. Biz buniā isley alamiāz, sebebi jaqtiāliāq biz taārepte. (A.M.)2. Bala koālenākede tur yedi, sonliāqtan jol boyiānan aniāqkoārindi. (T.M.) 3. Yeger de qaynap turgāan koālden juāzipwoātsenā, men sagāan miānā attiā siāyliāqqa beremen. (yertekten)
Woāz ara bir-birine bagāiānatugāiān jay gaāplerdi bayla-niāstiāratugāiān daānekerlerge bagāiāndiāriāwshiā daānekerdelinedi. Bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerdinā xiāzmetin sebebi,woāytkeni, nege desenā, ne degende, sonliāqtan, sol sebepli,soniānā ushiān, naātiyjede, soniānā naātiyjesinde, yeger, yegerde t.b. daānekerler atqaradiā.
Bagāiāndiāriāwshiā daānekerler jay gaāplerdi baylaniāstiā-riāw maānisine haām xiāzmetine qaray uāshke boālinedi:1) sebep daānekeri; 2) naātiyje daānekeri; 3) shaārt daānekeri.
61-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi koāshirip jaziānā. Bagāiāndiāriāwshiādaānekerlerdinā astiān siāziānā. Wolardiānā qanday qatnastagāiā gaāplerdibaylaniāstiāriāp turgāaniān aytiāp berinā.
1. Woniānā bul aādetleri haāmmeden koābirek magāan jagāatu-gāiān yedi, sebebi gāarriālar jiāynaliāwdan woshaq aātirapiāndaaāngime duākaniā quriāldiā. (T.Q.) 2. Yeger de usiānnan kuānjiāliāmasa, qiāraw tuāsiwin dawam yete berse, biāyiāl yeriklerdemiywe bolmaydiā. 3. Ana kiyiktinā bawiāriā az gāana jiāliāgāan-day boldiā, woāytkeni tuwiāsqanlariā, balalariā wogāan pana boliāptur yedi. (Aā.A.) 4. Yeger sumliāqliā kisi bir adamdiā aldasa,shiādaw muāmkin. Yeger wol sumliāgāiā menen bir maākemeninābasshiāsiā bolsa, ya tolayiām bir xaliāqtiānā atiānan soāylewimkaniyatiāna iye bolsa, wonda woāmirge bir kuāye tuāskeni.(T.Q.) 5. Wolar ushiān buāgingi tanā buālgen tanā boldiā,woāytkeni ana kiyik janariānan jas parlap, tuyaqlariānan dimarqashiāp qattiā boldiārdiā. (Aā.A.) 6. Yeger de gāarriā usiā buāgingitanānan aman shiāgāa qoysa, woāmirinshe bul aqshamdiā yadlapjuāre jaq, bul kuāndi yesinen shiāgāarajaq yemes. (Sh.S.)
61-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerditawiāp, wolardiā tuārlerine ajiāratiāp aytiānā.
1. Palwan Aāwezdinā gāaāzzellerininā koāpshiligin yadtanbiledi. Wolar maārt jigitlerdinā juāreginen terenā woriān algāan,
36
sol sebepli Palwan Aāwezdinā taāgādirine kuātaā qiāziāqqan yedi.(S.Sh.) 2. Jap qaziāp apara almaymiāz, sebebi wol jerdināmoyniā uzaq. (W.A.) 3. Yeger usiā wotiārgāan uāshewimiz uāshdiyqandiā aytqaniāmiāzgāa koāndirsek, wolardiānā haārbirikeminde bir-birden dos tabadiā. (T.Q.) 4. Woniānā berilipsoāylegen soāzleri haāmmeninā juāregine jagāiāp, kewline unaptur, soniānā ushiān bul soāzler jiāynaliāsqa qatnasiāwshiālardiāqattiā qiāziāqtiāradiā. (Sh.R.) 5. Bizinā janāa qonāsiāmiāz da sogāanmegzes, nege desenāiz bizler jerdi janāadan ashtiāq. (W.X.)
Ā§14. Sebep daānekerleri
Jay gaāplerdi woāz ara sebep maānisindebaylaniāstiāratugāiān daānekerlerge sebep daānekeri delinedi.
Sebep daānekerlerininā xiāzmetin sebebi, woāytkeni, negedesenā, nege degende daānekerleri atqaradiā.
Jaziāwda sebep daānekerlerininā aldiānan uātir qoyiāliāpjaziāladiā. Miāsaliā: Bala soqpaq penen uāyler taārepke qa-ray juwiāriāp ketti, sebebi wol avtolavkaniānā kiyatiārgāaniānxabarlagāiāsiā keldi. (Sh.A.)
Bunda birinshi jay gaāptegi is-haārekettinā isleniwine,yekinshi jay gaāptegi is-haāreket sebepshi, yagāniāy bala-niānā uāyge qaray juwiāriāp ketiwine avtolavkaniānā kiya-tiārgāaniā sebepshi.
62-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Sebep daānekerlerininā astiān siāziāp,wolardiānā gaāplerdi baylaniāstiāriāw maānisin tuāsindirinā.
1. Abdurahman sol jerde qaldiā, woāytkeni uālken uāydināiyesi bul waqiātta uāyinde yemes yedi. (Q.D.) 2. Biraq Baāhaārbul waqiāyaniā basqasha tuāsiniwi muāmkin, nege degende PolatToārexanovtiā jaqtiārmaydiā. (Sh.R.) 3. Dushpanlar bizdi jenāealmaydiā, sebebi xalqiāmiāz miytindey bekkem. (S.A.) 4. Buniānāushiān seni ayiāplawgāa bolmaydiā, nege desenā, sen yele koāpnaārselerdi koārgeninā joq. (Sh.R.)
63-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi koāp noqattiānā worniāna gaāptināmaānisine qaray berilgen daānekerlerdinā tiyislisin qoyiāp koāshiripjaziānā. Wolardiānā baylaniāstiāriāw maānisin aniāqlanā.
37
1. Bul balaniā men huārmetleymen, ... wol meninā sezimim-di woyattiā. (W.X.) 2. Biz yelimizdinā tabiāslariān maqtaniāshyetemiz ... bul tabiāslar puātkil duānyada paraxatshiāliāq isinexiāzmet yetedi. (Ā«Y.Q.Ā») 3. Baālkim, wol kelmes, ... woniā menkoāshede koārdim. (N.N.) 4. Alanāliāqtan shiāgāiāp uyqiālawgāauygāardiāq, ... kuāndiz algāa juāriw qaāwipli yedi. (A.G.)
D a ā n e k e r l e r : sonliāqtan, woāytkeni, nege desenā, sebebi,sonda da.
Ā§15. Naātiyje daānekerleri
Jay gaāplerdegi is-haāreketlerdinā birininā biri isleniwnaātiyjesin bildiretugāiān daānekerlerge naātiyje daānekerlerdelinedi.
Naātiyje daānekerlerininā xiāzmetin sonliāqtan, solsebepli, soniānā ushiān, naātiyjede, soniānā naātiyjesindedaānekerleri atqaradiā.
Naātiyje bildiriwshi daānekerler is-haārekettinā naātiyjesibolgāan gaāptinā aldiānda keledi.
Jaziāwda naātiyje daānekerlerdinā aldiāna uātir qoyiāpjaziāladiā. Miāsaliā: Kuān ayaz yedi, sol sebepli bala qaliānākiyingen. (Q.D.)
Bundagāiā birinshi gaāptegi is-haāreket yekinshi gaāptegiis-haārekettinā isleniw naātiyjesin bildiredi.
64-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Naātiyje daānekerlerin tawiāp,wolardiānā gaāplerdi baylaniāstiāriāw maānilerin tuāsindirinā.
1. Koābisininā nawalariā, suw saqlagāiāshlariā joq, sonliāqtanqudiāqtiānā suwlariā qumgāa sināip naātiyjeli paydalaniālmay atiār.(Ā«Y.Q.Ā») 2. Wol yelatliā punktlerden aliās, sol ushiān sol jerdenjumiāsshiālar posyolkasiān saliāw kerek. (S.S.) 3. Geyparaadamlar meni tiānālagāiāsiā kelmedi, naātiyjede suwdiānākiyatiārgāan jagāiāndagāiā qashiāniā suw basiāp ketti. 4. Bul bizushiān uālken quwaniāsh, sol sebepli woāmirimde seni kenāpeyillik penen siāylayman. (M.Sh.) 5. Men okeanniānā tuābindeturaman, soniānā ushiān da bizler hesh waqiātta bir-birimizdikoārgenimiz joq. (yertekten)
38
65-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Daānekerlerdinā astiān siāziāp,wolardiānā xiāzmeti haām maānisin aytiānā.
1. Qoriāqtagāiā jalgāiāzaqlar adamnan qorqpaydiā, sonliāqtanwolardiā jaqsiā baqlawgāa boladiā. (V.B.) 2. Haāmmesine woāzijaqsiā tuāsinedi, sol sebepli Guālbiyke siār bermey jaqsiā tiānālapwotiār. (T.Q.) 3. Siz meninā atamniānā qoliānan koāp duz ishkenadam yekensiz, soniānā ushiān men sizdi woāzimninā atamdaykoāremen. (B.B.) 4. Aākemninā woāzinen uālken agāasiā biyper-zent yeken, sol ushiān anam meni qaāyinbiykesininā yeteginesaliāptiā. (W.X.) 5. Yemlewshi shiāpakerler woniānā operaciyayetilgen ayagāiān uwqalaw, keriw haām soziāw usiāllariān asiārdiā,naātiyjede ayaq buriāngāiā qaāddine kele basladiā. (W.X.)
Ā§16. Shaārt daānekerleri
Yeger, yeger de koāmekshi soāzleri shaārt daānekerleridep ataladiā.
Shaārt daānekerleri, jay gaāplerdi woāz ara shaārtmaānisinde baylaniāstiāradiā.
Shaārt daānekerleri koābinese qospa gaāptinā quramiāndabirinshi jay gaāptinā basiānda keledi. Miāsaliā: Yeger res-publikamiāzgāa joqariādan samolyottan qarasanā, woniānākoāpshilik boālegi jasiāl togāaylar menen qorshalgāan boliāpshiāgāadiā. (Ā«Y.Q.Ā») Yeger koāzinādi uwqalap, dize buāksenā,turgāan jerināde qoliānādiā suwiāq aladiā. (W.X.)
66-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Gaāplerdinā shaārt daānekeri arqaliābaylaniāsiāw maānilerin tuāsindirinā.
1. Yeger Aytmurat dargāa bolmagāanda, meni de bul jaqqakirgizbeytugāiān yedi. (K.M.) 2. Yeger kimde-kim magāan duskelgen woqiāwshiā bola beredi dep woylasa, wol qaātelesedi.(Sh.A.) 3. Yeger wonda qayiār-saqawat, huājdan degenbolgāanda, sagāan woniānā bir arbasiān bermespe yedi. (K.M.)4. Yeger de sen meni dos biletugāiān bolsanā, men sagāan jaānebir kenāes bereyin. (G.I.)
67-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Shaārt daānekerlerininā qandaygaāplerdinā quramiānda qollaniāliāp kelgenin aniāqlanā. Baylaniāstiāriāpkelgen jay gaāplerdinā bayanlawiāshlariāniānā astiān siāziānā.
39
1. Yeger Haāmiyda da woāzindey islegende, qanday jaqsiābolar yedi. 2. Yeger ushpagāa qanatiā bolsa, Aqbulaq betkehaāzir bariāp qaytiāwgāa tayiān. 3. Yeger boran kem-kem uādeyberse, moāmin qoy biysharalar ne qiāladiā. 4. Yeger Shelpekli-ninā aātirapiāna tastay qaranāgāiā tuānde kelsenāiz, koāz aldiāmiāz-da ushiā-qiāyiāriā joq aq sagiām woynaydiā. (W.X.)
68-shiāniāgāiāw. Sebebi, woāytkeni, sonliāqtan, soniānā naātiyjesinde,yeger, yeger de daānekerlerin keltirip, wolardiānā haārbirine yadiānāiāzdanbir gaāpten tawiāp jaziānā haām wolardiānā baylaniāstiāriāwshiāliāqmaānilerin tuāsindirinā.
Ā§17. Daānekerlik xiāzmette qollaniālatugāiān soāzler
Tapsiārma. Toāmende berilgen gaāplerdegi ajiāratiāp koārsetilgensoāzlerdinā xiāzmeti haām maānisin aniāqlanā haām birinshi, yekinshigaāplerdegi irkilis belgilerininā qoyiāliāw woriānlariāna diāqqat yetinā.
1. Qansha miynet yetsenā, sonsha huārmetke iye bolasanā.2. Wolar haāmme waqiāt joqariā bilim aladiā dep, bizler uāmityetetugāiān yedik. (K.S.)
Geypara soraw almasiāqlariā haām dep, dese, degenshekoāmekshi soāzleri daānekerlik xiāzmette qollaniāladiā. Wolartuāpkilikli daānekerler siāyaqliā qospa gaāp quramiāndagāiāgaāplerdi bir-biri menen haār tuārli maānilerde baylaniās-tiāradiā.
Daānekerlik xiāzmettegi soāzler miānalar:1. Qansha-sonsha, qanday-sonday, qalay-solay,
qanshelli-sonshelli, qanshama-sonshama, qayda-sonda,qaydan-sonnan t.b. Bul juplasiāp kelgen soāzlerdinā birinshisiānāarlariā daāslepki jay gaāpte qollaniāladiā da, sonāgāiāsiānāariā yekinshi jay gaāpte keledi. Miāsaliā: 1. Baliāqqansha mol bolsa, aqsha sonsha koāp boladiā. (As.M.) 2.Aldiāngāiā arba qaydan juārse, sonāgāiā arba da sonnanjuāredi. (naqiāl)
Birinshi gaāptinā jay gaāpleri qansha-sonsha soāzleri ar-qaliā saliāstiāriāwshiāliāq maānide, yekinshi gaāptegi qaydan-sonnan soāzleri jay gaāplerdi woriān maānisinde baylaniās-tiāradiā.
40
2. Dep, dese, degenshe koāmekshi soāzleri daānekerlikxiāzmette kelgende, koābinese sebep, maqset, waqiāt, shaārtbagāiāniānāqiāliā qospa quramiāndagāiā jay gaāplerdi baylaniās-tiāriāw ushiān qollaniāladiā.
Miāsa l i ā : 1. Ondatra qaqpandiā suāyrep ketpesin dep,wol yernektegi qamiāsqa qaqpandiā muqiāyatlap baylapqoydiā. (K.S.) 2. Wol sagāan barmayman dese, Begjankuāsh koārsetip bariāwgāa zorlaydiā. (W.A.)
69-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Daānekerlik xiāzmettegi soāzlerditawiāp, wolardiānā jay gaāplerdi baylaniāstiāriāw maānilerin tuāsindirinā.
1. Qos qanalastiānā siārtqiā pishimleri qanday uqsas bolsa,keyip-kaāraqtiālariā haākimge degen koāzqaraslariā sonday uqsasyedi. (T.Q.) 2. Ximiya neshe tuārli boyaw shiāgāarsa, sonshatuārli tufli bar. (T.Q.) 3. Haākim qayda jumsasa, wol sondaisleydi. (B.B.) 4. Biyaādeplik qiāldiām dep, woāzinen woāziqiāsiāniāp, ishi wottay janadiā. (A.D.) 5. Qoylardiānā juāni tazabolsiān dep, kuāni-tuāni juwgāiāziāp atiārman. (J.A.) 6. Jiyenbaysiārtqa shiāgāiāp qiār-doāgerekti barlastiāraman degenshe, Toqsan-bay ziām-gāayiāp boldiā. (S.X.)
70-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Daānekerlik xiāzmettegi soāzlerdināastiān siāziāp, wolardiānā baylaniāstiāriāp kelgen jay gaāplerininā woāz arabaylaniāsiāw maānilerin aniāqlanā.
1. Toygāa kelgen qonaqlar gāarq boliāp bir toysiān dep, wolmol molaqay qazan astiāriāp atiār. (T.Q.) 2. Tapiāraqlap shawiāpkiyatiārgāan at qagāiāp ketpesin dep, biz shetley berdik. (Q.D.)3. Qonāiāratliālar tariyxta qanshelli yerte koāringen siāyaqliā,Qonāiārat qalasiā da qaraqalpaq tariyxiānda sonshelli yertedenbelgili. (I.Y.) 4. Jurt toāsek worniān jiāynastiāraman degenshe,paroxod Moynaqqa jaqiānlap qaldiā. (N.D.) 5. Xojanniānā aākesi-ninā kindik qaniā qay jerge tamsa, balasiā da sol jerde turadiā.(X.S.) 6. Direktordiānā ashiāwiā qansha tez kelse, basiāliāwiā dasonsha tez yedi. (G.S.) 7. Siz qalay woāmir suār desenāiz, solaywoāmir suārgim keledi. (T.Q.)
71-shiāniāgāiāw. Woyiānāiāzdan yamasa woāzlerināiz woqiāp atiārgāankoārkem shiāgāarmalarda daānekerlik xiāzmettegi qansha-sonsha, qalay-
41
solay, qay jerde-sol jerde, dep, degenshe soāzleri baylaniāstiāriāp kelgen5 gaāp tawiāp jaziānā. Wolardiānā jay gaāplerdi baylaniāstiāriāw maānilerintuāsindirinā.
DAāNEKERLERDI MORFOLOGIYALIQ TALLAW
Tallawdiānā jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisi.II. Morfologiyaliāq belgileri: a) dizbeklewshi yamasa bagāiān-
diāriāwshiā; b) woāzgermeytugāiān soāz.III. Sintaksislik xiāzmeti.
Tallaw uālgisi:
Wol aāste soāyleydi, biraq gaāpi koāpshilikti tolqiānlandiārdiā.(J.Sap.)
Awiāzsha tallaw Jazba tallaw
I. Biraqādaāneker I. BiraqādaānekerDizbekli qospa gaāptinā ----, biraq ----jay gaāplerin baylaniāstiāradiāII. Morfologiyaliāq belgisi: II. Morf. bel. dizb. daān.dizbeklewshi daāneker, woāzgerm. soāz.woāzgermeytugāiān soāzIII. Gaāp agāzasiā bola almaydiā III. Gaāp agāz. bola alm.
72-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Berilgen gaāplerdegi daānekerlerdi joqariādagāiāuālgi boyiānsha awiāzsha tallaw jasanā.
1. Birden awiāldiānā iytleri shuwlasiāp uārdi haām at kisnedi.(Q.D.) 2. Al, yeger demografiyaliāq mashqalalar bilgirlik penensheshilip atiārsa, wonda jas adamlar birin-biri tabadiā, baxiātliāboladiā. (Ā«Y.QĀ») 3. Bala koālenākede tur yedi, sonliāqtan woljol boyiānan aniāq koārindi. 4. Alanāliāqqa shiāgāiāp dem aliāwdiāuygāardiāq, nege desenā kuāndiz algāa juāriw qaāwipli yedi.(A.G.) 5. Wol geyde janāaliāqlar, geyde sheshiwi qiāyiān jum-baqlar aytatugāiān yedi. (T.Q.)
42
DAāNEKERLERDI TAāKIRARLAW
1. Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Daānekerler dep qanday koāmekshi soāzlerdi aytamiāz haām wolarqanday xiāzmet atqaradiā?
2. Daānekerler qanday tuārlerge boālinedi?3. Dizbeklewshi daānekerlerdinā topariāna qanday daānekerler kiredi,
atap koārsetinā haām wolar qanday gaāplerdi baylaniāstiāradiā?4. Bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerdi atap koārsetinā haām wolar qanday
gaāplerdi baylaniāstiāradiā?5. Daānekerlik xiāzmettegi soāzlerdi aytiānā haām wolar qanday
gaāplerdi baylaniāstiāradiā?6. Dizbeklewshi haām bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerdinā bir-birinen
ayiārmashiāliāgāiā qanday?
73-shiāniāgāiāw. Sebebi, woāytkeni, sonliāqtan, sol sebepli, soniānāushiān daānekerlerin keltirip gaāp duāzinā, wolardiānā qanday gaāplerdibaylaniāstiāriāp keletugāiāniān aytiānā.
74-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna al, biraq, ya, yeger,sebebi, sonliāqtan, haām, da, de daānekerlerininā tiyislisin qoyiāpkoāshirip jaziānā. Usiā daānekerler birgelkili agāzalardiā baylaniāstiāriāp turma yamasa gaāp penen gaāpti baylaniāstiāriāp tur ma?
1. Suwgāa aābden qangāan jiālqiālar asiāqpay jolgāa shiāgāiāpaladiā ..., seyisxanagāa qarap tasiārlasiāp shawiāp ketedi. 2. Buāginislegen jaqsiāliāgāiānādiā wol keleshekte juāz ... miānā yese yetipaldiānāa keltiredi. 3. Sultanmurat Anataydiā quwiāp jetip woātebergende, woniānā qarsiālasiā bir baālege ushiāragāaniān bildi, ...qarap turgāan balalar shuwlasiāp qoya berdi. 4. ... qiāstiānāqaāhaāri soziāla berse, buniānā aqiābetininā nege doānip ketetugāiā-niān kim biledi deysiz. 5. Geyde Sultanmurattiānā qiāyaliānatiāniāq, ... taza woylar keledi. 6. Jamanquldiānā woāzi aytiāpturdiādagāiā, ... Sultanmurat woniānā aytqan soāzlerin jaziāpwotiārdiā. 7. Haāmmesi de woniā qayta bastan aylandiāriāp koāripyedi, ... kewillerine guādik bolgāanday hesh naārse taba almadiā.(Sh. A.) 8. Qoraniānā bul jagāiā aralariāna shoāp saliāp qaliānālawqiāspalangāan yedi, ... saāl iāqlaw. (W.X.)
75-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiāp, daāneker soāzlerdi tawiānā. Wolar-diānā gaāpti yaki gaāp agāzalariān qalay baylaniāstiāriāp turgāaniān aytiānā.
43
1. Buriāngāiāsiāna qaragāanda kelbetine shamaliā shiārayyengen, biraq qabagāiā qalqiāp, koāzi qiāzariānāqiārap tur.2. Aānāgimeninā tuāp deregin aytqanda, jawiāzliāq ta, qaygāiādantoāgiletugāiān koāz jaslar da, juāreklerdi tarsa ayiāratugāiān quwa-niāshlar da basqa bir jaqtan kelmeydi... 3. Xojeli tuāwe Goānenide koārip qaytpaqshiā-aā, tek balalariā kelmey atiārdaā, yeltiāniāshiāmay atiār! (Sh.S.) 4. Bazda haārqanday kuāshli-aāmkewli iādiāsqa megzeydi. Artiāq-aspay naārse siāymay shiārt yetipsiānadiā yamasa jariāladiā. 5. Pay woāzininā-aām minezi siāniāq,aāri diyqan, aāri sharwa adam yedi. (T.Q.) 6. Yekewi gaāyabiāgāa, gaā yeshekke mināgesip, haār kuāni shiāra jaqqandaāryaliāgāiānan aājik-guājik soāylesip qaytiāp juārdi. (SH.S.) 7. Jasbalalardiānā besigine yamasa kaātine maydalangāan chesnoktiāsiylege worap, baylap qoyiālsa, tiāmaw boliāwdan saqlaydiā.
JANAPAYLAR
Ā§ 18. Janapay haqqiānda tuāsinik
Tapsiārma. Gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāan soāzlerge diāqqatawdariānā haām wolardiānā soāz haām gaāplerge qanday maāni juāklepkelgenin tuāsindirinā.
1. Sen de solay deysenā be? 2. Buāgin bizler ketip qalsaq,yertenā wolar ketip qalmay ma? 3. Asawdiā da arqa-moyniānsiāypalap uāyretedi deydi gāoy, soniā sen nege tuāsinbeysenā?4. Men tuāsinip turman-aw, Ayiāmxanniānā guāmaniā gāoy.(I.Q.)
Gaāpke yamasa gaāptegi woāzi qatnasliā soāzge haārtuārli qosiāmsha maāni juākleytugāiān koāmekshi soāzlergejanapay dep ataladiā.
Janapaylardiānā xiāzmetin ma\me. (ba\be, pa\pe), tek,gāana, tek gāana, gāoy, bolsa, gilenā, da\de, tap, aq, aw,shiā\shi, a, aā, wo, miās\mis, mish\miāsh t.b. koāmekshisoāzler atqaradiā.
Janapaylar woāzi qatnasliā gaāp haām soāzlerge soraw,ayiāriāw-sheklew, kuāsheytiw haām modalliāq maānilerdijuākleydi.
44
76-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzler-dinā koāmekshi soāzlerdinā qaysiā tuāri yekenin aniāqlanā. Wolardiānāgaāpke yamasa soāzlerge qanday qosiāmsha maāni juāklep turgāaniāntuāsindirinā.
Hay-hay, tuwiālgāan jerdinā samaliān-ay! Buniānā raāhaātiwoāz aldiāna-aw, bolmasa, biz xiāzmet yetken jaqtiānā samaliā dausiānday samal gāoy.
Awiāldiānā tozanāiā da yeki jiāl ishinde meni sagāiāniāp qal-gāanday, murniāmniānā, qulaqlariāmniānā tesigine shekem qaldiār-may atiār. Kewlimninā koāterilgenliginen be, men woāzimdishanāniānā yemes, toda-toda aqsha bulttiānā arasiānda ushiāpbaratiārgāangāa megzetemen.
Qasiānda Nazliā wotiārgāangāa ma, Saārsenbay traktorshiāduwsiāyiāndiā tiānālar yemes. Woāzi de bayagāiāda men ketpestenburiān-aq, maqtagāandiā taāwir koāretugāiān, yesheyinde jay-paraxat aydasa da qasiānānan quyiāldiāriāp woātetugāiān bala yedigāoy. Yendi maārtligin wogāan koārsetpesin be, aqiāriā? (Sh.S.)
77-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Janapaylardiā tawiāp astiān siāziānāhaām qanday maānide qollaniāliāp kelgenin aytiānā.
1. Qiāsiā-jaziā tiānbay-aq isleytugāiān yedim. 2. Aāmetke bulsapariānda aākesi tek siārtqiā koārinisi boyiānsha gāana yemes,ishki quriāliāsiā menen, soāzleri menen jaqsiā koārindi. 3. Jaypitken sonā, koāp uzamay-aq ishine kirip aldiā. 4. Aylaniāp kelipmeninā jalgāiāz balama qaāwip boladiā-aw. 5.Atanāa usiāndayhuārmet koārsetedi yekensenā gāoy. 6. Bayagāiā dinā aspandagāiāyeki koāzden woālimsirep saāwle gāana tuāsip turiāptiā. (M.K.)
78-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna gāoy, gāana, mish, aq,yemish, tek, ma janapaylariāniānā tiyislisin qoyiāp koāshirip jaziānā.
1. Woniānā yeki koāzi ... Aāmette yedi, sonliāqtan Ataxandiāsiraā serlemedi. 2. Koārdināiz ..., yeger at bolmasa, men sizler-ge yerip juāre almas yedim. 3. Yendi izinde qansha dushpanbar yekenine koāzinā jetti ... ? 4. Bolmasa Serjanniānā anāliāgā-aniān bilip kele berdinā ... ? (T.Q.). 5. Bazargāa kelse, adamlar-diānā zatlariān shashiāp, tewip jaziāqsiāz paātenāge keltiredi... ?6. Woniānā ayagāiān qushaqlap jiālawgāa ... kuāshi jetti. 7. Barliāq
45
waqiātta progresske qarsiā shiāgāatugāiān ker tartpa ... . 8. Ma-shinalar heshkimninā koārsetiwisiz ... sapqa dizile basladiā (M.S.).
79-shiāniāgāiāw. Haām, da (de,ta,te) koāmekshi soāzlerininā qaysiāgaāpte janapay, qaysiā gaāpte daāneker xiāzmetinde jumsaliāp turgāaniānaytiāp berinā.
1. Yendi paydasiā ne, usiā romaniāmdiā seninā yesteligināeyadigarliāq yetip qaldiārsam da sagāan baāri bir yemes pe?(Sh.S.) 2. Atasiā woniā artiāna mināgestirip aladiā da yekewi gaājortaqlap, gaā adiām-adiām juāris penen kete berdi. (Sh.A.)3. Jiāynalgāanlardiānā haām pikiri usiānday yedi. 4. Qansha qorq-sa da aynaniānā siāniāq koāzine goāne koārpesheni jumbarshaq-lap, bizinā jaydiānā da tiārnagāiāna shenāgel koāmip, atanā paqiāryekewimiz baslap yedik. (Sh.S.) 5. Uārgin qar haām dawiālkoāzdi ashtiārmaydiā. 6. Demaliās zaliā bir neshew, kenā haāmtoābesi dinā aspanda. 7. Yesikleri tuāwe terezelerinen de qalaybolsa solay arba aydap kirip shiāgāa beriwge boladiā. (Aā.A.)
JANAPAYLARDIāNā TUāRLERI
Janapaylar maānisi haām xiāzmetine qaray sorawjanapayiā, ayiāriāw-sheklew janapayiā, kuāsheytiw janapayiāhaām modal janapayiā boliāp toārt tuārge boālinedi.
Ā§19. Soraw janapaylariā
Gaāptinā yamasa woāzi qatnasliā soāzdinā mazmuniānasorawliāq maāni beretugāiān koāmekshi soāzlerge sorawjanapayiā delinedi.
Soraw janapaylariāniānā xiāzmetin ma\me (ba\be,pa\pe), she janapaylariā atqaradiā. Miāsaliā: 1. Daāryabaylangāan ba? Usiā woāzimizdinā Aāmiwdaārya ma? Iārasaytasanā ba? Diāgāiāriāqtan qiārq adiāmday toāmenirekteyemes pe?. (I.Q.)
2. Suāwshigin she? Mine tuābi qiāyiālmagāan gāoy.Haram shoāp gāawashalardiānā jerden alatugāiān aziāgāiānwoāzine tartiāp aladiā. Usiāniā bilmeysenā be?. (A.T.)
Ma\me (ba\be, pa\pe) soraw janapaylariā soāzlergedizbeklesip qollaniālgāanda sol qaālpin woāzgertpesten boālek
46
jaziāladiā: Koārip tursanā ba? Diyqanshiāliāqqa wolardiāuāyretiw anāsat boldiā ma, baārin bilesenā. Aytpadiānā bausiālardiā. (I.Q.)
Ma\me (ba\be, pa\pe) janapaylariā II bettegi soāzlergebirigip te qollaniāladiā. Bunday jagādayda sol betlikqosiāmtalariāniānā aldiānan qosiāliāp (mi\miā, bi\biā, pi\piā)tuārinde woāzgerip aytiāladiā haām sol woāzgergen tuārindejaziāladiā. Miāsaliā:
ā Amanbiāsanā qutliā dalam, ā dedi aāste gāana. āShuākir. Tolgāanay, Sen keldinā be?. (Sh.A.)
ā Qalay, sawsap qalgāan joqpiāsanā, soldat? ā dedikuālip. (Sh.S.)
80-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi qĆ rĆ hĆ ārip penen jĆ ziālgāĆ nsorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riāniānā mĆ ānisi hĆ ām xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. Ā«QudĆ y mĆ , yĆ qurqiāltĆ y mĆ , kim sheber yeken?JĆ riāqliāq-Ć y!Ā»ādedi Ć nĆ m uyĆ gāĆ kelip. (I. Y.) 2. BuriāniārĆ qtĆ bul jerde tĆ w bolgāĆ n bĆ , yĆ bir shĆ āwketli pĆ tshĆ dĆ āryĆ niābĆ ylĆ mĆ qshiā boldiā mĆ ? (K. M) 3. Buniānā siāriān bilesenā be?.(M.N) 4) Woāzināiz de woqiāwshiā yemessiz be? 5. MĆ gāĆ nuāyretiwge wĆ qtiānāiāz bolĆ r mĆ yeken? (G. Y.) 6. SĆ w-sĆ lĆ mĆ tjuārmisenā, bĆ lĆ m? (A. Aā.) 7. BundĆ y iske Ć rĆ lĆ siāp bĆ lĆ miā-sĆ nā? 8. Soniānā dĆ āni qiās Ć ziāqqĆ jete me? 9. SondĆ meniqĆ tĆ rlĆ riāmnĆ n qĆ ldiārĆ jĆ q pĆ ? ā dedi Aāmet. (T.Q.) 10. DostiānāquwĆ ngāĆ ndĆ quwĆ nbĆ sĆ nā bolĆ mĆ ? (M.N)
81-shiāniāgāiāw. Woqiānā. SorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riān tĆ wiāp, wolĆ rdiānājĆ ziāliāwiān Ć ytiāp berinā.
1. ā Yekinshi jĆ nāĆ liāq miānĆ w, ā dedi BegdullĆ .ā Iāntiāq yete bermey tĆ rs-tĆ rs Ć ytpĆ ysĆ nā bĆ ?ā Ayt deysenā be? Joq, hĆ āzir Ć ytpĆ ymĆ n.ā Sen meni bĆ lĆ dep woylĆ ysĆ nā bĆ ?ā Yel Ć mĆ nliāq pĆ ?ā AmĆ nliāq. (W.A)2. ā Al kitĆ p woqiāwdiā uārdis yetesiz be?ā AndĆ -sĆ ndĆ . (Z.B)3. BĆ sliāq uāyinde bolmĆ sĆ she? (K.S) 4. SĆ w-sĆ lĆ mĆ t juār-
misenā, bĆ lĆ m? 5. BundĆ y iske Ć rĆ lĆ siāp bĆ lĆ miāsĆ nā? (A.Aā)
47
82-shiāniāgāiāw. Koāshirip jĆ ziānā. SorĆ w jĆ nĆ pĆ ylĆ riāniānā Ć stiānsiāziānā. Ne ushiān sorĆ w jĆ nĆ pĆ yliā gĆ āplerdinā Ć ldiānĆ siāziāqshĆ qoyiāliāp jĆ ziālĆ tugāiānliāgāiānĆ itibar berinā.
1.ā Saliā tuqiāmlĆ riān jĆ ydiānā ishine jiāynĆ ymiāz ā dediLyubĆ .
ā Sol isenimli bolĆ mĆ ? ā dedi direktor.ā BulĆ rdiā Boris bile me? ādedi NĆ dejdĆ .ā WogāĆ n Ć ytiāwdiānā keregi joq, tuāsindinā be? ā dedi Coy.ā BĆ lĆ niā qoy, meni tiānālĆ , yesittinā be?ā Boristinā bilgeninen bilmegeni koāp... (T.N)2. ā Bizinā uāyge bĆ rĆ sĆ nā bĆ , Ć liāp bĆ rĆ yiān?ā BĆ rmĆ ymĆ n, woāzimninā uāyime bĆ rĆ mĆ n.ā AjĆ gāĆ nā kim boliāp isleydi.ā Injenermen deydi gāoy.ā Al, Ć ākenā she?ā Aākem islemeydi, pensiyĆ dĆ .ā ApĆ , seninā mendey bĆ lĆ nā bĆ r mĆ ? ā dedi bĆ lĆ .ā Yeger bĆ r bolsĆ she?ā Birge woynĆ ymiāz. (G. Y.)
Ā§20. Ayiāriāw-sheklew janapaylariā
Woāzi qatnasliā soāzdinā maānisin ayiāriāp-sheklepkoārsetetugāiān janapaylargāa ayiāriāw-sheklew janapayiādelinedi.
Ayiāriāw-sheklew janapaylariāniānā xiāzmetin tek, gāana,tek gāana, bolsa, gilenā, gilkiy, iālgāiāy koāmekshi soāzleriatqaradiā. Miāsaliā: Tek Iāriāsqul biy tikeymey, shayiāqqawoāz toārinen woriān awiāstiāriāw ushiān saāl jiāliāstiā. (T.Q.)2. Tek gāana basliāq Tinaliyevtinā haāzirshe balalardiāmarapatlagāiāsiā kelmeytugāiān yedi. (Sh.A.) 3. Adam degentek juāriwdi, juāziwdi gāana bilmeytugāiānbedi . (Sh.A.)
Bolsa janapayiā woāzi qatnasliā soāzdinā keyninde kelip,woniā basqa soāzlerden ayiāriāp, boāleklep koārsetedi.Miāsaliā: Shiāmshiāqlar bolsa jugāiārlasiāp ana shaqadan,miāna shaqagāa ushiāp qoniāp juār. (Sh.R.)
Gilenā, gilkiy, iālgāiāy janapaylariā woāzleri qatnasliāsoāzlerden buriān kelip, sol soāzlerdi basqa soāzlerdenajiāratiāp koārsetedi. Miāsaliā: Qalaniānā jaylariāniānā koāp-
48
shiligi haāzirgi usiālda saliāngāan koāp qabatliā gilenā aqjaylar. (M.S.) Gilkiy qonāiāratliālar boliāp Sariātawdiā jagāalapwotiāradiā. (K.M.)
83-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi ajiāratiāp jĆ ziālgāĆ n Ć yiāriāw-sheklewjĆ nĆ pĆ ylĆ riāniānā mĆ ānisi hĆ ām xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. Tek gāĆ nĆ Ć mĆ n-yesen jetip Ć lsĆ nā bolgāĆ niā. (M. I)2. Tek woāzināe sĆ q boliāp, yeplilik penen gāĆ nĆ is Ć pĆ riāwkerek. (J.A) 3. TĆ p bĆ yĆ gāiādĆ y gāĆ nĆ qĆ rĆ nāgāiā tĆ mgāĆ tuāstik.(M.I) 4. Tek toābesi gāĆ nĆ guājimdey buārkelip koāp-koāgisboliāp turĆ diā. 5. Tek kuān yĆ riāmiānĆ n Ć wgāĆ n sonā gāĆ nĆ tiāniāshliāq bolĆ tugāiān yedi. (N.O) 6. Tek Ć spĆ ndĆ gāiā Ć y menenjerdegi jenshilip qĆ lgāĆ n shoāpler gāĆ nĆ bulĆ rdiānā guwĆ siā boldiā.
84-shiāniāgāiāw. Jaziānā. Ayiāriāw-sheklew janapaylariāniānā astiān siāziāp,woāzleri qatnasliā soāzlerge beretugāiān maānilerin tuāsindirinā.
1. Yeger baxiāt degen naārse tek haāzirgi maāhaālde gāanaadam balasiāna keletugāiān bolsa, wonda woātken iske woākinip,keleshek baxiāttan uāmiduwĆ r boliāwdiānā wonsha keregi joqyeken. 2. Tek waqtiānda wot-jem berip, suwgāariāp, barlapkuātip jeksenāā bular heshqashan uyatqa qaldiārmaydiā. 3. Woljerde tek uāsh xojaliāq bar. 4. Tek gāana jagāagāa kelgentolqiānlardiānā appaq koābikleri zorgāa bilinip atiār.
85-shiāniāgāiāw. Yadiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardanayiāriāw-sheklew janapayiāniānā tek, gāana, tek gāana tuārleri qatnasqanaltiā gaāp tawiāp jaziānā. Wolardiānā qollaniāliāw maānilerin tuāsindirinā.
Ā§21. Kuāsheytiw janapaylariā
Gaāptegi ayiāriām soāzlerdinā yamasa puātin gaāptināmaānisin kuāsheytip koārsetetugāiān janapaylargāa kuā-sheytiw janapayiā delinedi.
Kuāsheytiw janapayiāniānā xiāzmetinde da\de, tap, gāoy,-aq, haām t.b. koāmekshi soāzleri qollaniāladiā.
Jaziāwda aq janapayiā woāzi qatnasliā soāzden keyinkelip, defis arqaliā jaziāladiā. Kuāsheytiwshi janapaylardiānābasqa tuārleri boālek jaziāladiā. Miāsaliā: 1. Sen buniā
49
heshqanday ruqsatsiāz-aq islewināe boladiā gāoy. (Z.V.)2. Biz niyet yetip bargāan duākaniāmiāzgāa da kire almadiāq.3. Qiāyat tap bizdi aāskerlikten woāzi qaytargāanday mar-diāyiāp, toārde maldas quriāniāp aliāptiā. (Sh.S.)
Anālatiāw: da\de, haām koāmekshi soāzleri gaāpteqollaniāliāwiāna qaray birde daāneker, birde janapay maāni-lerinde keledi.
1. Janapayliāq maānide qollaniālgāanda, jeke soāzlergeqosiāmsha kuāsheyttiriwshilik maāni beredi. Miāsaliā: Bulaādistinā woāzi de kim kimdi jenāer yeken degendeyguāreske uqsaydiā. Jiāynalgāanlardiānā haām pikiri usiāndayyedi. (Sh.S.)
2. Daānekerlik maānide qollaniālgāanda yenā kemi yekisoāzdi (birgelkili agāzaniā yamasa yeki jay gaāpti) baylaniās-tiāradiā. Miāsaliā: Wol qapiāniānā aldiānda saālkem yeglenipturdiā da, ishkerige kirip ketti. (Sh.S.) Shopan bagāanaazanda qoylardiā jayiāp ketti de, Yerpolat daārkaār naārseler-di aliāp izinen jetpekshi boliāp qaliāp yedi. (M.D.) Menwoniānā qasiāna baraman haām wol meni bawiāriāna basadiā.(S.K.)
86-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi qĆ rĆ hĆ ārip penen jĆ ziālgāĆ nkuāsheytiw jĆ nĆ pĆ ylĆ riāniānā mĆ ānisi hĆ ām xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. Meninā ne qiāliāp juārgenimnen hĆ āmme xĆ bĆ rdĆ r yekengāoy. (T.Q) 2. Bul bĆ yĆ gāiā Ć tqĆ riāwiānāiāzgāĆ qĆ rĆ gāĆ ndĆ woāz-geshe gāoy, shĆ mĆ siā? 3. Sen bĆ riāp Ć liāp qĆ ytĆ gāoy. 4. Qiāsiā-jĆ ziā tiānbĆ y-Ć q isleytugāiān yedim. (T.Q) 5. Sen dem Ć liāp,kĆ āmine kelemen degenshe, yegis tĆ mĆ n bolĆ diā-gāoy, shiārĆ -gāiām-Ć w. (G.Y.) 6. JĆ y pitken sonā, koāp uzĆ mĆ y-Ć q wogāĆ nkirip Ć ldiāq. (T.Q) 7. AtĆ nāĆ usiāndĆ y huārmet koārsetediyekensenā-gāoy. 8. Wol, yele mektep pĆ rtĆ siānĆ wotiārmĆ yĆ tiāriāp-Ć q, juāzge deyin sĆ nĆ p biledi yeken. (M. J) 9. JiāynĆ l-gāĆ nlĆ rdiānā hĆ ām pikiri usiāndĆ y yedi. (Sh.S) 10. QĆ rĆ wiālqoyiāp hĆ ām koārdi. (T.Q) 11. DĆ ārmenbĆ y dĆ wonnĆ nqĆ liāspĆ wgāĆ tiāriāsĆ diā. (T. Q)
87-shiāniāgāiāw. Koāshirinā. Janapaylardiānā astiān siāziāp, kuāsheytiwjanapaylariāniānā woāzi qatnasliā soāzge qanday maāni berip turgāaniānaytiānā.
4 ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
50
1. Kuānninā qiārq gradusliāq iāssiāliāgāiā tikkeley tap tas toābe-nāe kelip quyiāliāp turgāanday. 2. Baxiātlariā, ilayiām, bunnan daaydiān ashiāq bola bersin. 3. Meste suwdiārlap baratiārgāansuwdiā koārsenā, uāsti-uāstine shoālley beretugāiān yedinā gāoy.4. Ekspediciya qiāsqa muāddettinā ishinde-aq artezian qudiāqlariānqaziāp pitkerdi. 5. Bul awhalda qorqqaniānan baqiāriāpjibermekshi yedi, yerinleri de iykemge kelmedi. 6. Jaz qolayliāmaāwsim gāoy. 7. Woniānā qasiāna Tilew de keldi. (Gā.S.)
88-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. JĆ nĆ pĆ ylĆ rdiā tawiāp, wolardiānā qaysiājĆ nĆ pĆ y yekenin haām qanday soāz shaqaplariāna qatnasliāliāgāiān,maānilerin Ć niāqlĆ nā.
1. Jazdiānā qiāziāgāiā da woātip ketti. Atiāzlar bosap qalgāan-liāqtan adamlardiānā gāawiārliāsiā da yesitilmeydi. Aliāstagāawqiāyiāp juāretugāiān kombaynlar da koārinbeydi. Atiāzlargāayele mallar jayiālmagāan yedi. (Sh.A.)
2. ā Bilemen, Tolgāanay. Woāzim de seni keler dep jatiāryedim. Bul sapariā da aqliāgāiānādiā yertip kelmedinā be, Tolgāa-nay?ā Koārip tursanā gāoy. Qara basiām keldim.
ā Woāytip woylap ne qiālasanā? Yerte me, kesh pe, aqiāriābir kuāni woāzi-aq biler-daā. Woāzi de yeseyip, jĆ qsiā-jĆ mĆ ndiābiletugāiān boliāp kiyĆ tiār.
ā Soāytse de, adamniānā haqiāyqatliāqtiā bilgeni maqul gāoy,Tolgāanay.
ā Tuāsinemen baārine de. Biraq qalay aytarman? Menbiletugāiān haqiāyqatliāqtiā, qaādirdan dalam, sen biletugāiān ,haātteki, haāmme biletugāiān haqiāyqatliāqtiā haāzirshe tek gāanawol bilmeydi. (Sh.A.)
Ā§22. Modal janapaylariā
Gaāptegi pikirge yamasa ayiāriām soāzlerge boljaw,woāti-niw, guāman yetiw, buyiāriāw, miāsqiāllaw t.b.qosiāmsha maāni juākleytugāiān janapaylargāa modaljanapaylariā delinedi.
Modal maānili janapaylardiānā xiāzmetin aw, ay, shiā,shi, woās, sesh, daā, a, aā, wo, miās, mis, miāsh, mishkoāmekshi soāzler atqaradiā.
51
Aw, ay, a, aā, wo, daā janapaylariā woāzleri dizbeklesipkelgen soāzlerdinā, gaāplerdinā maānisine beyimlesipwoāzger-meli boliāp keledi.
Shiā, shi, sesh, woās janapaylariā koābinese buyriāq-woātinish maānisin bildiredi. Miāsaliā:
ā Qaāne, Volodiya qalay qolgāa tuāsip qalgāaniānādiāhaām wolardan qalay qutiālgāaniānādiā aytiāp bershi, - depwoātindi anasiā. (Z.U.)
Miās, mis, miāsh, mish janapaylar kek yetiw, miās-qiāllaw maānilerin anālatadiā. Miāsaliā: Paxta jiāynaliāp bol-gāan sonā ketedimis, ā deydi gāoy jurt. Jayhun boylariānajetkende bir sahabasiā miānanday aqiāl beriptimish. (T.Q.)
89-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi qĆ rĆ hĆ ārip penen jĆ ziālgāĆ nmodĆ l jĆ nĆ pĆ ylĆ rdiānā mĆ ānilerine hĆ ām xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. SondĆ gāiā siāltĆ wiā ā buriāngāiā sĆ lmĆ tĆ r yemish, suwjuārmeydi yemish, suw juārmegen sonā sĆ liā suw ishe Ć lmĆ y,joānli zuārĆ āĆ āt bermeydi yemish. (K.A) 2. AdĆ m degenbunshĆ mĆ dĆ Ć shiāliāsĆ diā yeken-Ć w. (M. J) 3. AylĆ niāp kelipmeninā jĆ lgāiāz bĆ lĆ mĆ qĆ āwip boldiā-Ć w! 4. Yendi bolsĆ , Ć wiālmĆ ādeniyĆ tiān koāteriwge qĆ rsiā shiāgāiāp Ć tiārgāĆ nbiāsh. (K.A) 5.SonnĆ n beri wonbes jiāldiānā mĆ ydĆ niā boliāp qĆ ldiā-Ć w deymen.(G. Y.) 6. GĆ āptinā mĆ yiān tĆ miāziāp Ć yt-Ć . 7. Woniānā Ć ytqĆ niākeler-Ć āy. 8. JĆ rĆ ydiā deymiz-Ć w, tĆ p yeki tĆ stiānā Ć rĆ siānĆ nĆ mĆ n Ć liāp shiāgāĆ diā. (M.N) 9. WogāĆ n hesh Ć dĆ mniānā dĆ kuāshi jetpeydi yemish. (K.A) 10. Sen Ć liāp kelemen degensheyegis tĆ mĆ m bolĆ diā gāoy, shiārĆ gāiām-Ć w. (G.Y.)
90-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Janapaylardiā tawiāp,wolardiānā gaāpke qanday maāni berip turgāaniān haām qaysiā tuāriyekenin aniāqlĆ nā.
1. Jat yelde juārgende de bizlerdi sagāiāniāp, bizlerdināgāamiāmiāzdiā jep juārdinā-aw, jumiāsta da bizler ushiān qaralaywoāship, qan jutiāp juārdinā-aw dep woylaniāp wotiārdiā. (Z.V.)2. Magāan usiānshama uālken isenim bildirgensiz-aā,ā depjawtanālap qaradiā Asqar direktorgāa. 3. Woāzlerininā amanqaytqaniān aytsesh. 4. Baliāq awlasanāshiā, duākanda hayal-qiāzlarda islemey me? (K.S.) 5. Anaw Daāwlet uāyine qaytadiāmiāsh.
52
(S.X.) 6. Haāy, Shamurat, suw alsanā-aā, qollardiā juwiāpwotiāra-yiāq. 7. Sizinā uāyge bariāp birge woynaymiāz daā.(G.Y.) 8. Bay-bay, miānaniānā anāgoādegin-ay. (W.X.) 9. Haāy,qoysanā-Ć ā,ādep tagāiā baqiāriāp jiberippen. (Sh.S.)
91-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Modal maānili janapaylardiānā astiānsiāziānā haām wolardiānā gaāpke qanday maāni berip kelgenin tuāsindirinā.
1. Biraq qolaysiāzlaw bir jeri, miāna boshkalardiānā uāstindesoziāliāp jatqanday bir woriānniānā bolmay turgāaniān aytsanā-aā.2. Yendi woniā jubatiāw kerek yedi, basiā baālege qaldiā-aw.3. āBaqiāra bermesenā-aā, beremiz. (Sh.S.) Qiārqiāna shiādagāanzanāgaār birine shiādamaptiā dĆ ā. (I.Q.) 5. Aāttenā, belden kuāsh,dizeden quwat qayttiā-aā. 6. Qaliānāmal aladiāmiās. (K.S.)7. Way, biyshara-ay! Qorqaq piāshiāq. (I.Y.) Haā, duziāmurgāiār-aā, bul jaman yendi joānine turmay, naāhaānlerdi aldap,kesirin jurtqa tiygizedi-aw. (Sh.S.)
Ā§ 23. Janapaylardiānā jaziāliāwiā
1. Soraw, ayiāriāw-sheklew, kuāsheytiw maānilerinbildiretugāiān ma, me, she, gāana, tek, tek gāana, haātte,da, de, tap, gāoy t.b. janapaylar gaāp ishinde soāzlerdenboālek jaziāladiā. Miāsaliā: ayttiā ma, barasanā ba, kelesenābe, agāam she, woāzim de, sen de algāan gāoy; tek Aāb-dimurat gāana kelmedi; tek gāana Sultamurat yerte keldi;jaydiānā ishi tap kuāndizgidey jariāq, t.b.
Al, mĆ , me. (ba, be, pa, pe) janapaylariā soāzlergebirigip jaziālgāanda daāslepki qaālpin woāzgertip miā, mi, biā,bi, piā, pi tuārinde soāz benen betlik qosiāmtaniānāarasiānda jaziāladiā. Miāsaliā: adambiāsanā, woqiāymiāsanā,senbisenā, kelemisenā, koārippisenā. t.b.
2. shiā, shi, sesh, woās, miās, mis, miāsh, mish t.b.siāyaqliā modalliāq janapaylar soāzlerdinā sonāiāna qosiāliāp,birigip jaziāladiā. Miāsaliā: aytshiā, kelsesh, aytoās, ketsesh,baradiāmiāsh, keledimish, aytiāptiāmiāsh, koāriptimish t.b.
3. aq, ay, aw, aāy, a, aā, sa, se, da t.b. siāyaqliājana-paylar defis arqaliā jaziāladiā. Miāsaliā: sen-aq,sonday-aq, aytaman-aw, keler-aw, qoy-a, aytsanā-a,ishsenā-o, qoy-aāy, qoysanāiāz-da, shiādamaptiā-da, t.b.
53
92-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi tiyisli irkilis belgisin qoyiāpkoāshirip jaziānā. Janapaylardiānā astiān siāziāp, wolardiānā jaziāliāwwoāzgesheliklerin tuāsindirinā.
1. āBul jigitti taniāmadiāq gāoy, ā dep soradiā,ā gaāzettenkelgen xabarshiā ma? 2. Woniānā koāz aldiānda keshe gāanatep-tegis malalaniāp yegilgen saliā atiāzlariā koālbep jattiā. 3. Baāride qonāiār-aqshiāl gilemdey jayiāliāp atiār. 4. Aāttegen-ay, ādediAytbay. 5. Aytbay wolargāa jaqiānlawdan-aq Tawman soāzbasladiā. 6. Baārinen de shiārriāqliāgāiā woārtep ketti-aw. (I.Q.)7. Isti usiānday yetip shoālkemlestirip, bir jagāadan bas, birjenānen qol shiāgāarsanā, baāri sazdaā. (W.X.) 8. Aytoās qos-shiām, sonāgāiā jiāllariā wotiāriāspagāa qatnasa almay qulagāiāmtiāgāiāliāp juār. 9. Aytshiā, Maman agāa, bizler adam aydapkelippedik ya bizlerdi aydap kelippedi? (T.Q.)
93-shiāniāgāiāw. Uāyge tapsiārma. Koāshirip jaziānā. Janapaylardiānājaziāliāwiāna diāqqat yetip, wolardiānā boālek, defis arqaliā haām qosiāliāpjaziāliāw woāzgesheliklerin aytiānā. Defis penen jaziālatugāiān janapaylardiāwoāzlerinā duāzep jaziānā.
1. ā Woāmirbekke jariāspay-aq qoy, yashulliā?ā dedi wol.2. Sen de Woāmirbek bol ā aā. Yegindi ayap jenāil ayaqbolayiān degeni gāoy. 3. Digildik boliāpsanā ā aā. 4. Degenmenen jalanā-ayaq juāriwge bolmaydiā gāoy. 5. Aāy, toba-ay...Ne isleysiz? 6. Haā demey-aq wol jiāynalgāanlargāa jetip keldi.7. āAldasa, Yusipti aldaptiā ā daā. (S.S.) 8. āUgāiāp turman-aw,ādep miānāgāiārladiā Tawman.
94-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi qaysiā soāzlerde ma, me, (ba,be, pa, pe) haām miā,mi, biā, bi soraw janapaylariāniānā worniānalmastiāriāwgāa boladiā, qaysiālariānda woriān almastiāriāwgāa bolmaydiā.Wolardiānā jaziāliāwiāna itibar berinā.
1. Bir jola magāan sol Babaxan bay joāninde aytiāp bergensizbe? 2. Sol xabardiā yesitippisenā, yelden bir uāy koāshkenineariānā kele me? 3. Arza berip ketken joqpiāsanā? 4. Abaylapqara, bul seninā aākenā minetugāiān mashina yemes pe? 5. Az-maz dem alamiāsan? 6. ā Saw boliānālar, - dedi gāarriā wolar-diānā sorawiān aālik aliāp, - juārmeysizler me? 7. ā Way, Ata-murat, senbisenā?! Miānaw attiā min de qalagāa shap! (T.Q.).
54
8. Bariānāa, jogāiāna qaraytugāiān kuān bolar ma yeken?9. Maārdikar beresenā be, joq pa? (Q.A.). 10. Quriā bariāp kel-gen menen muāyiz shiāgāarasanā ba? 11. Sonnan kelisim berme-gende ne qiālasanā? Topiāraqqa wot qoyasanā ba? Yenā bolmasabir zaman koāsilip jatqanniānā raāhaātin aytpaysanā ba? 13. Sensharshagāanda men sharshamadiām ba? 14. Turdiāmurat agāanāqiāziāq kitap jiberetugāiān jerde me? 15. Miāna qiāzlargāa Ā«qosqakirĀ» dep miraāt yetpeysenā be? (M.N.).
JANAPAYLARDIā MORFOLOGIYALIāQ TALLAW
Tallawdiānā jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisi.II. Morfologiyaliāq belgisi: a) tuārlerge boāliniwi, b) woāzger-
meytugāiān soāz.III. Sintaksislik xiāzmeti.
Tallaw uālgisi:
Men tek gāana usiā yertekti bilemen. (J.A.)
Awiāzsha tallaw Jazba tallaw
Tek gāanaājanapay, Tek gāanaājanapayI. Ayiāriāw-sheklew maāni beredi, I. Qosiāmsha maāni berediII. Morfologiyaliāq belgisi: II. Morf.belg.ayiār.jan.
ayiāriāw-sheklew janapay, woāzgerm.soāz.woāzgermeytugāiān soāz.III. Gaāp agāzasiā bola almaydiā. III. Gaāp agāzasiā bola alm.
95-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi janapaylardiā awiāzsha haām jazbatuārde tallaw jasanā.
1. Buniānā siāriān bilesenā be? Saw-salamat juārmisenā?(A.Aā.) 2. Awa, men de gāarriāniānā soāzine qosiālaman. (K.S.)3. Mine, bizlerdi usiā sarsanā kesekke salgāan haām usiā belgisizaraliāq yedi. (S.S.) 4. Usiāniā yesitiwden-aq Qanliāqiāliāshtiānātuākleri tebendey shanshiāldiā. (Sh.S.) 5. Yendi tek toāgin
55
toāgip, suwgāariāw kerek. (W.X.) 6. Al paroxod bolsa aāste-aqiāriān jiāljiāp aliāslay berdi. (Sh.A.)
JANAPAYLARDIā TAāKIRARLAW
I. Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Qanday koāmekshi soāzlerdi janapay deymiz?2. Janapaylar qanday tuārlerge boālinedi? Tuārleri boyiānsha miāsallar
keltirinā.3. Qaysiā janapaylar soāzge qosiāliāp jaziāladiā, qaysiālariā boālek,
qaysiālariā defis arqaliā jaziāladiā? Miāsallar keltirinā.4. Janapaylardiānā tirkewish haām daānekerlerden ayiārmashiāliāgāiān
aytiānā.
II. Tapsiārmalardiā woriānlanā.
1. Ma, me. (ba, be, pa, pe) janapaylariāna 2 gaāp duāzinā. Wolardiānāmiā, mi tuārine qanday jagādayda woāzgerip jaziāliāwiān aytiānā haāmmiāsallar keltirinā.
2. Haām koāmekshi soāzininā janapay haām daānekerlik xiāzmettekeliwine 2 gaāp jaziānā. Wolardiānā bir-birinen woāzgesheliginaytiānā.
96-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Janapaylardiā tawiāp, wolardiāmaānilik tuārlerine ajiāratiāp aytiāp berinā.
1. Baslariā bir-birine duāgisip ketken toranāgāiāllardiānāhaārriyisken shaqalariānda birenā-saranā japiāraqlar gāana koāri-nedi. 2. Azanda men Aāmet penen Serjanniānā haāmdamlasiāp,soāylesip turgāaniān da koārip yedim gāoy. 3. Meninā ne qiāliāpjuārgenim-nen haāmme xabardar yeken gāoy. (T.Q.) 4. Baārināizde baladan adam bolgāansiāz gāoy. 5. Dostiānā quwĆ ngāanda sende quwanbasanā bola ma? 6. Al qiāziāl shalbariāna qarap, woniāqulagāiārdan-aq aljastiārmay taniāw qiāyiān yemes. 7. Yendibolsa, awiāl maādeniyatiān koāteriwge qarsiā shiāgāiāp atiārgāan-biāsh. 8. Qala berdi, bazarshiālardiā soāgip, azaplap, uratugāiānda aādetleri bar yemish. (K.A.)
97-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Janapay soāzlerdinā astiān siāziāp,wolardiānā qaysiā tuāri yekenligin haām maānilerin aytiānā.
56
1. Sonā magāan baqiāriāp jiberdi. ā Sen, bala, barsanā-aāmaliānāa. 2. Haār naārseni waqtiānda islep taslamasanā, bolajagāiāsoldagāiā. Qiāsiā menen iyt qiārqtiānāiāz ba, shiāragāiām-aw.Tamasha, tap biz bir menshik mashinamiāzgāa shuāy sorapbariāp turgāanday. 3. Haā, aytariānāiāz bar ma, bir naārseniabaylaytugāiān bala koārinesenā. 4. Taārtip boyiānsha jem gāoybiālay tursiān, mallargāa tuānemeligine de wot saliāwiāmiāz kerek.5. āQoysanāiāz da, haāy, buālip qalarman, qoysanāiāz-daā,aqiāriā. 6. Bul naārse qashshan-aq boliāwiā kerek yedi. (Sh.S.)7. Awiāl betten topariā menen ushiāp kelip, keshe gāana tuqiāmsaliāngāan atiāzdiā shoqiāp, daānlerdi jep ketipti. (Sh.S.)
98-shiāniāgāiāw. Kesteden paydalaniāp, toāmendegi janapaylardiāmaānisine qaray tuārlerine ajiāratiāp boālip jaziānā.
J a n a p a y l a r : ma, me, aw, ay, aāy, ba, be, pa, pe, shiā,shi, a, aā, wo, miās, mis, she, gāana, sesh, tek, gāoy, tekgāana, aq, da, de, woās, sa, tap, daā, gilenā, gilkiy, haātte,miāsh, mish t.b.
Janapaylardiānā tuārleri JanapaylarSoraw janĆ paylariāAyiāriāw-sheklew janapaylariāKuāsheytiw janapaylariāModal janapaylariā
MODAL SOāZLER
Ā§24. Modal soāzler haqqiānda tuāsinik
99-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetinā. Wolar maānili yamasa koāmekshi soāzshaqaplariānan qanday woāzgeshelikke iye. Zatliāq yamasa haāreketlikmaānilerdi bildire me, usiā jaqlariāna itibar berinā.
1. Aālbette, bul sizinā qoliānāiāzdan keledi. (W.X.) 2. Yelge,soāz joq, jenāis penen keledi. (W.A.) 3. Baālkim, wol uāydināaātirapiān aylaniāp juārgen shiāgāar. 4. Muāmkin, wolar jerlerinaālleqashan toāgip qoygāandiā. (T.Q.) 5. Qiāsqasiā, paxta ushiānguāreste daāslepki jenāiske qaādem attiānā. (W.X.) 6. Awa, anaw
57
biyik tawgāa qarap, bagādarlap ayday ber. (T.N.) 7. Wol tuāskedeyin bul aātirapqa kelgen joq. (W.A.) Shiāniānda, usiālayboliāwiā kerek.
Soāylewshininā gaāptegi aytiālgāan pikirge boljaw, isenim,guāman yetiw, maqullaw, biykarlaw, tastiāyiāqlaw t.b.siāyaqliā qatnaslariān bildiretugāiān soāzler modal soāzlerdep ataladiā.
Modal soāzlerdinā topariāna aālbette, baālkim, qullasiā,demek, maāselen, muāmkin, itimal, shiāniānda, duriās, ras,soāzsiz, awa, jaq, shamasiā, miāsaliā, maāselen, tilekkeqarsiā, aytpaqshiā t.b. soāzler kiredi. Wolar soāylewshinināhaqiāyqatliāqqa bolgāan haār tuārli modalliāq, sezimlik,isenim, maqullaw, biykarlaw, t.b. maānilik qatnaslariānbildirip keledi. Miāsaliā: 1. Wol respublikamiāz boyiānshada birinshilikti aliāwiā muāmkin. (S.X.) 2. Shiāniānda da,qay waq bir waq usiānday aāleme-juwa soāzdinā baslanatu-gāiāniāna Suāyindiktinā koāzi jetken yedi. (T.Q.) 3. Tilekkeqarsiā, wol kisi buāgin joq, yertenā keledi,ādedi. (T.Q.)
Bul miāsallarda birinshi gaāptegi muāmkin soāzi bol-jawdiā, shamalawdiā, yekinshi gaāptegi shiāniānda da modalsoāzi isenimdi bildirse, uāshinshi gaāptegi tilekke qarsiāmodal soāzi gaāptegi pikirge qiāynaliāw maānisin bildiredi.
Modal soāzler maānili boāleklerge (tuābir haām qosiām-talargāa) ajiāratiālmaydiā. Gaāp agāzalariā menen sintaksislikbaylaniāsqa tuāspeydi. Sonliāqtan wolar soāz dizbegininā birsiānāariā bola almaydiā. Tek uluwma gaāpke yamasawoniānā bir agāzasiāna maānilik jaqtan gāana qatnasliā boliāpbaylaniāsadiā. Miāsaliā: 1. Shiāniānda, bul gāawashaniāsuwgāariāwgāa yeki adam koāplik yetpeydi. Muāmkin,wogāan Aydananiānā soāzleri taāsir yetken shiāgāar. (W.X.)3. Woqiāwdan koāp qaliāw, aālbette, woāzine ziāyan. (G.I.)
Bul miāsallarda 1-2-gaāptegi diāqqat yetilgen modalsoāzler uluwma gaāp penen maānilik baylaniāsqa tuāsken.Al, uāshinshi gaāptegi aālbette modal soāzi woāzinensonāgāiā toliāqlawiāsh penen maānilik jaqtan baylaniāsqan.
100-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Modal soāzlerdi tawiāp, wolardiānā qandaymaāni bildirip kelgenin aniāqlĆ nā.
58
1. Aālbette, siz meni taniāysiāz. 2. Qullasiā, yeki jiāldayenāsem guājireyip, awiālgāa qaytiāp keldim. (K.M.) 3. Wolaytqaniānan qaytar, baālkim. 4. Jaq, keletugāiān wolar joq.5. Aāy, yagāaā, wolar wonday axmaq yemes. (Sh.S.) 6. Awa,awa, sennen uāyrenemiz. (S.X.)
101-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi jaziāp, modal soāzlerdinā astiān siā-ziānā. Modal soāzlerdinā gaāpke qanday maāni berip kelgenin tuāsindirinā.
1. Qullasiā, Duāysenbaydiānā soāzi tawsiālmadiā. 2. Aālbette,meninā janāaliāqsiāz kelgen jerim bar ma, siraā. (S.X.) 3. Bul,baālkim, jiālliā soāz tirilerge tiriliginde yemes, woālgennen sonāhaām kerek yekenligin magāan Daāmeguāl uqtiārdiā. 4. Xalqiāmā tenāiz, men ā tamshiā. Demek, tenāizdinā maānisinbayanlawgāa tamshiāsiā haqiāliā. (I.Y.)
5. Baālki, shiāgāiāp ketkenmendi yesinānen,Woāytkeni tek bir men be woārshigen sennen? (I.Y.)
102-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi koāp noqattiānā worniāna toāmendegimodal soāzlerdinā tiyislisin qoyiāp koāshirip jaziānā. Wolargāa qatnasliāirkilis belgilerininā qoyiāliāwiāna da diāqqat yetinā.
M o d a l s o ā z l e r : demek, aālbette, muāmkin, baālkim, joq,kerek, tiyis.
1. Huājdan aldiānda woāzin yenā aādil tutqan sudyaniānāwoāzi de albiārap, haātte, qaytiāp ketken tenāizdinā woāzi detasiāp, woāz worniāna tuāsiwi ... 2. ...soniānā saldariānan bolsakerek sonāgāiā jiāllar ishinde juārek awiāriāwiā menen awiārgāanadamlardiānā saniā koābeyip ketti. 3. Siārlasiāw... ...Ć damlardiānākewlin jumsartar. 4. ... haāzirshe sizge koāp qozgāaliāwgāa bol-maydiā,ādedi ayaq ushiānda wotiārgāan bir qiāz. (K.M.) 5. Son-da da, miyneti bahalaniāwiā... 6. Wol uāyler de meni quriā qoy-maydiā, ..., wolar da meninā muātaājimdi pitkerip turadiā. 7. ...wolardiā bizinā adamlar yekendagāiā, wataniānan bezdirgen. (Sh.S.)
Ā§ 25. Modal soāzlerdinā maānileri
103-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi Ć stiā siāziālgāĆ n soāzlerdināmĆ ānisi hĆ ām xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
59
1. Tilekke qĆ rsiā, wol kisi buāgin joq. (T.Q) 2. Demek, sizbe woniā jumiāstĆ n quwgāĆ n?. (I. Y) 3. QiāsqĆ siān Ć ytqĆ ndĆ ,toy woākpesiz bolmĆ ydiā dep, Ć tĆ -bĆ bĆ lĆ r biykĆ r Ć ytpĆ gāĆ n.(T.Q) 4. Shiāniān Ć ytsĆ m, men bugāĆ n qĆ pĆ boldiām. (K.S)5. Menināshe, usiā Ć wiāldĆ suāyenishleri bĆ r. (T.Q) 6. Aqiāriā,bĆ rliāq bĆ ālĆ mĆ ttiānā Ć ldiā Ć liāniāwiā zĆ āruār. (T.Q) 7. ShĆ mĆ siā,bir jerlerge tĆ yiāp ketip qulĆ gāĆ n bolsĆ kerek. (W.X) 8. HĆ qiāy-qĆ tiāndĆ , wol soāzden utiālgāĆ n yedi. (W.X) 9. Demek, kuānbĆ tiāwgāĆ tĆ qĆ liāp qĆ lgāĆ n. (I.Y)
Modal soāzler puātin gaāpten anālatiālgāan pikirge yaākiwoniānā bir agāzasiāna qatnasiāna qaray toāmendegi maāni-lerde qollaniāladiā:
1. Gaāptegi aytiālgāan pikirge isenim bildiriw maānisindeqollaniāladiā. Bul maānide aālbette, duriāsiānda, shiāniānda,rasiānda, soāzsiz, shubhasiāz t.b. modal soāzler keledi.
2. Boljaw, shamalaw, guāman yetiw maānilerin bildire-di: baālkim, muāmkin, shamasiā, qaāydem, maāgaār, siraāt.b.
3. Maqullaw, biykarlaw, tastiāyiāqlaw maānilerinbildiredi: awa, joq, jaq (yaq), jaqsiā (yaqshiā), maqul, t.b.
4. Soāylewshininā sezimlik (emocionalliāq) qatnasmaānisin anālatadiā: tilekke qarsiā, baxtiāmiāzgāa, meninābaxtiāma, ne qiālayiāq, iāqtiāyariā, t.b.
5. Soāylewshininā pikirininā daāslepki pikir menenbaylaniāsliāliāgāiān, juwmagāiān, naātiyjesin bildiredi: demek,qiāsqasiā, qullasiā, aqiāriā, wolay bolsa, miāsaliā, maāselen,soāytip, naātiyjede, al gĆ ārez, t.b.
Bulardan basqa da modalliāq maānini aytpaqshiā,aytqanday, menināshe, kerisinshe, birinshiden, yekinshiden,jaqsiāsiā, qaāne, qaānekey, minekey, t.b. siāyaqliā soāzleranālatiāp keledi.
107-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan modalsoāzlerdinā maānilerin tuāsindirinā.
1. Jigit jandalbasiā zorgāa jetken bolsa itimal, qayiāqqa mi-niwden yeki iyni bariāp kelip, mazasiā qashiāp sala berdi. 2. Qa-rasam, Bagādiyar qoltiāgāiāmnan suāyep atiārgāan yeken, shama-siā, jiāgāiāla jazlagāan qusayman-aw. 3. Aālbette, woāz dostiāniānā
60
jagādaylariā menen taniāsiāwiā tiyis. 4. Rasiānda da, qatnasiābolgāan qusaydiā, aziā-kem haālekshilikke tuāsti. (Sh.S.) 5. Qul-lasiā, puliānāa qĆ yttĆ n bazardan siāyiār satiāp al, sheshe, ā depjaliāndiām. (K.M.) 6. Awa, aqiāriā, inim, brigadir degenlerdinākuāndiz juāreri bar, tuānde juāreri bar. 7. Jaqsiā, Qaljan agāabul arzadan xabariānāiāz bar ma? Joq, ayta almay turgāan birsiāriām bar. (S.X.)
105-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Modal soāzlerdinā astiān siāziāp,wolardiā maānisine qaray tuārlerine ajiāratiāp aytiāp berinā.
1. Joq, wolar wataniānan bezbeydi, tek qara basiān aliāpqashiāp juārgen adamlar. 2. Jaq, isleytugāiān wolar joq. (Sh.S.)3. Qullasiā, istinā koāzin bilmesenā bolmaydiā. 4. Demek, za-qiāmlangāan juārekke koāp jaābir beriwge bolmaytugāiān shiāgāar.5. Qaljan apa, Turdiābaydiānā paxtalariān da bir koāreyik. āMaqul, maqul, juārināler. 6. Awa, awa, toāgin, yegin yegip,taājiriybe almasiāw, baārin de sensiz sheshkenbiz, yele deasiāqpay sheshe beremiz. 7. Aytiāp wotiārgāan men yemes, ilim,turmiās, woniā uāyreniw, tiānālaw kerek. (S.X.)
106-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāan soāzlerdināsinonimin tawiāp, solardiānā worniāna almastiāriāp aytiāp berinā.
1. Woniānā kelip qaliāwiā itimal. 2. Rastanda, janāaliāqtiākoārmey wotiārsanā ba? (S.X.) 3. Maāselen, paxtashiāliāq penenshugāiāllanatugāiān tek bizinā respublikamiāz yemes. 4. Qullasiā,tanādiā uyqiāsiāz atqardiāq. 5. Soāzsiz, waādemizden shiāgāamiāz.
Ā§ 26. Modal soāzlerdinā sintaksislik xiāzmeti
Modal soāzler toāmendegi sintaksislik xiāzmetlerdiatqaradiā:
1. Modal soāzler puātin gaāptinā mazmuniāna qatnasliākiris agāza xiāzmetin atqaradiā. Kiris agāza xiāzmetinde kel-gen modal soāzler gaāptinā basqa agāzalariānĆ n uātir arqaliāboālinip jaziāladiā. Miāsaliā: 1. Demek, aytqaniā kelgenyeken-daā. 2. Waqtiānda jetip baramiāz, aālbette. 3. Itimal,wol waādesinen shiāgāar. 4. Tapsiārma, soāzsiz, woriānlanadiā.5. Biz, muāmkin, keshigemiz. 6. Joq, aytqaniām-aytqan.
61
2. Maqullaw, biykarlaw, boljaw, t.b. maānilerdegi mo-dal soāzler gaāplik intonaciyagāa iye boliāp, soāz-gaāpxiāzmetin de atqaradiā. Miāsaliā:
āToqta kim wol? Naāziyra yemes pe?āAwa.āBasqa adamlar joq pa?āJoq. (B.B.)āJoq. Men bul xorliāqqa shiāday almayman.Qojban? (S.X.)āBuāgin qarsiā bolgāanlar bar shiāgāar?āAālbette. (W.X.)ā Yendi, nede bolsa, noāker saqlap, yel boliāwdiānā
gāamiān jenāler. Amanqul biy, maqul ma?āMaqul. (T.Q.)
107-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Modal soāzlerdi tawiāpwolardiānā qanday jagādayda kiris agāza, qanday jagādayda qospabayanlawiāsh xiāzmetinde kelgenin tuāsindirinā.
1. Baālki, siārlasiāw ushiān jaziālgāan shiāgāar. 2. Bul Woāte-mistinā kelinshegi bolsa itimal. 3. Joq, men bugāan isenbeymen.(K.M.) 4. Itimal, wol kuātaā aqiālliā qabagāan iyt bolsa kerek.5. Duriās, joybariānāniānā janiā bar. 6. Aālbette, bul jagādaylarmenen haār qiāyliā koāzqaraslar Yerjan maqsiāmniānā kesesineburiāngāiādan da beter taāsir yetti. (A.B.)
108-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā, modal soāzlerdinā astiānsiāziāp, wolardiānā qanday sintaksislik xiāzmette kelgenin aytiānā.
1. Duriās, aytqaniā kelgen-daā! 2. Tilekke qarsiā, bizinā za-manlaslariāmiāzdiānā koāpshiligi sizge uqsamaydiā. 3. Yelge, soāzjoq, jenāis penen keledi. (W.A.) 4. Bugāan, aālbette, maqtanaalaman. 5. Muāmkin, yeliw centnerden de asar. (W.A.)6. Koncertke barasiāzlar ma? ā Aālbette! (Ā«Y.QĀ») 7. Yaqshiā,qalada taniās uāyinā bar ma? ā Joq. (S.X.) 8. Qaysiā Miārzaguālwol? Sizinā klastagāiā ma? ā Awa! (Sh.A.)
109-shiāniāgāiāw. Woāzlerinā woqiāp atiārgāan koārkem shiāgāarmalardanyamasa yadiānāiāzdan modal soāzlerdinā haārbir tuārine bir-birden 6 gaāptawiāp jaziānā.
62
MODAL SOāZLERDI MORFOLOGIYALIāQ TALLAW
Tallawdiānā jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisi;II. Morfologiyaliāq belgisi: a) tuārlerge boāliniwi;III. Sintaksislik xiāzmeti;
T a l l a w u ā l g i s i :
Muāmkin, wol tap buāgin-aq barar. (W.X.)
Awiāzsha tallaw Jazba tallaw
I. Muāmkin-modal soāz I. Muāmkināmodal soāzII. Morfologiyaliāq belgisi: II. Morf. bel. bolj.maāniboljaw maānisinde beredi woāzgm.soāzIII. Sintaksislik xiāzmeti III. Gramm.gaāp.agāz.bola alm.grammatikaliāq gaāp agāzasiābola almaydiā
110-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerge awiāzsha tallaw jasanā.
1. Baālkim, biraz soāzlerin umiātqan shiāgāarman. 2. Tilekkeqarsiā, bizinā zamanlaslariāmiāzdiānā koāpshiligi sizge uqsamaydiā.(T.Q.) 3. Maāgar, usiā mashina menen Aydana kiyatiārgāanshiāgāar. 4. Menināshe, bul jerdi tanālap aliāwda Aydana nayatiāytapqiārliāq yetken. (W.X.)
MODAL SOāZLERDI TAāKIRARLAW
I. Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Modal soāzler dep nege aytamiāz?2. Modal soāzler qanday maānilerdi bildiredi? Wolardiānā tuārlerin
aytiānā. Miāsallar keltirinā.3. Modal soāzler gaāp agāzasiā bola ala ma?4. Modal soāzler qanday jagādayda kiris agāza boladiā?5. Modal soāzlerdinā xiāzmeti qanday?
63
II. Tapsiārmaniā woriānlanā.
Aālbette, muāmkin, qiāsqasiā, menināshe, soāzsiz modal soāzlerinkiris agāza yetip gaāp quranā haām wolardiānā maānilerin aytiānā.
111-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Modal soāzlerdi tawiāp, wolardiānā qandaymaāni bildirip kelgenin haām qanday agāza boliāp turgāaniān aytiānā. Neushiān modal soāzler gaāp ishinde uātir arqaliā boālinip jaziāliāwiāntuāsindirinā.
1. Qalay degen menen iyt atiā bar, aāytewir... 2. Wol bu-gāan bir qiāsiām konfetti iytke taslaw ushiān bergen joq gāoy,aqiāriā. 3. Baālki, sonnan shiāgāar, wol woāz ruwlaslariāniānā asa-batlariāniānā baārine de qalmay qatnasadiā. 4. Woāzin woāzi qaā-dirlemegendi heshkim de qaādirlemeydi, ā dep adamlar biykargāaaytpaydiā, aqiāriā. 5. Aālbette, wol woylasiāqqa bargāan menen deqarq qiālmaydiā. 6 ā He, yaqshiā, woynay ber, wonda. 7.Muāmkin, wolar uālken qalalarda bolatugāiān shiāgāar. (Sh.A.)
112-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziāp, modal soāzlerdinā astiānsiāziānā.
1. Qullasiā, Duāysenbaydiānā soāzi tawsiālmadiā. 2. Woāzlerinetagāiālgāan atqa ashiāwlaniāp turgāan wolar joq. (K.M.) 3. Aāl-bette, meninā janāaliāqsiāz kelgen jerim bar ma siraā? (S.X.)4. Birinshi atqaniānda panāqiāldiāsiā qulagāiāmdiā jariāp ketkenshiāgāar dep yedim, joq, qulagāiām aman yeken. 5. Bul,baālkim, jiālliā soāz tirilerge tiriliginde yemes, woālgennen sonāhaām kerek yekenligin keshlew bolsa da terenā tuāsingenimnenshiāgāar, buniā magāan Daāmeguāl uqtiārdiā. 6. Basiānā jas bolsayeken, wonda aldagāiā waqiātta aljasiāgāiānādiā taākirarlamawushiān-aq anāsiāz basqan qaādemlerinādi yeslewinā zaāruār. 7. Joqbolsa joq shiāgāar, meninā woāzim usiā baspashiālardiā Ā«koākĀ»deymen. (Sh.S.) 8. Aāsirese, siāyqiārliā dawiāsiānā seninā, jangāadaārt saladiā siānāq-siānāq kuālgeninā.
9. Baālki, shiāgāiāp ketkenmendi yesinānen,Woāytkeni men bir men be woārshigen sennen?Balaliāq waqiātlar woāter haārkimnen,Baāri yeste qala bermes, Kegeyli. (I. Y.).
64
113-shiāniāgāiāw. Gaāplerde ajiāratiāp koārsetilgen modal soāzlerdināqanday maāni bildiretugāiāniān aytiāp berinā. Wolar modal soāzlerdināqaysiā tuārine jatadiā?
Birinshiden, azadaliāq aādebininā tiykargāiā talabiā bul ā jekegigiena qagāiāydalariāna bĆ®ysiāniāw bĆ®liāp tabiāladiā. Maāselen,haārbir adam woāz jeke tis shyĆ®tkasiā, suālgi, sabiān haām tagāiābasqa gigienaliāq qurallariāna iye bĆ®liāwiā kerek. Haārbirimizwoāz denemiz haām kiygen kiyimimizdinā tazaliāgāiāna itibarberip bariāwiāmiāz laziām. Yeger uāstimizden yaki awziāmiāzdanjagāiāmsiāz iyis shiāgāiāp tursa, aātirapiānāiāzdagāiā adamlardaunamsiāz taāsir qaldiāriāwiāmiāz muāmkin.
TANāLĆQ
Ā§27. TĆ nālĆ q hĆ qqiāndĆ tuāsinik
114-shiāniāgāiāw. Woqiānā. QĆ rĆ hĆ ārip penen jĆ ziālgāĆ n soāzlergediāqqĆ t yetip, mĆ ānilerin Ć niāqlĆ nā.
1. AgāĆ , MĆ qset kiyĆ tiār. āWoāy degen kim?ādegenQĆ ypĆ n Ć gāĆ niānā dĆ wiāsiā shiāqtiā. āHĆ w, AytmurĆ t Ć gāĆ niānāMĆ qseti me? YĆ piārmĆ y, bĆ lĆ , diām jĆ qsiā bĆ lĆ -Ć w,ā deptrĆ ktorgāĆ qĆ rĆ y juārdi.
āWĆ y, bĆ ārekellĆ , Ć mĆ n-yesen yelge quwiāstiānā bĆ , qos-shiām?ādep Ć rqĆ mnĆ n qĆ qtiā. ā PĆ y, kelgeninā jĆ qsiā boldiā-Ć w.(Sh.S)
2. Woho, sen yele uāp-uālken jigit boliāp qĆ liāpsĆ nā gāoy.HĆ w, sen bĆ lĆ miāsĆ nā, min degen sonā, mine ber, ā dediKĆ ārim. 3. RĆ stĆ n dĆ , pĆ h-pĆ h, Ć āne nĆ ātiyjeli is. 4. YĆ shĆ qĆ y,SĆ rĆ Ć pĆ m kiyĆ tiār. (A. B.)
TĆ nālĆ niāw, woākiniw, quwĆ niāw, buyiāriāw, Ć ydĆ w-shĆ qiāriāw t.b. siāyĆ qliā tuygāiā-sezimlerdi bildiretugāiān soāzshĆ qĆ biānĆ tĆ nālĆ q dep Ć tĆ lĆ diā.
TĆ nālĆ qlĆ r jĆ ziāwdĆ , koābinese uātir Ć rqĆ liā boālinipjĆ ziālĆ diā.
115-shiāniāgāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā. Tanālaq soāzlerdi tawiāpastiān siāziānā, maānilerine ajiāratiāp aytiānā.
65
1. Pay-pay, jalgāiāz wogāiānā jaqsiā boldiā-aw, miānaw qawiānpaāleklerdi tumsiāgāiāna qiāstiāriāp woynap, donāiāz buāldirip turiāpyedi. 2. Yapiārmay, kelinninā jagādayiā qalay yeken, Allayariātuāspegir, hal uāstindegi anasiān adamsiāz qaldiāriāp, aw-pawgāaalagāada boliāp ketpedi me yeken... 3. Wa naysap,ādedi birdenjumbaqtiānā juwabiān tapqaniāna ishinen quwaniāp. (Sh.S.)4. Shuāw jaāniwar, qara jorgāa, woānerinādi koārset, qaāne.Ushqan quslar ilese almas saāzendeninā duālduāline. (I.Y.)5. Way-way, aākem bolgāanda usiānday boliāp juārermedim.6. Bay-bay, quriāp qaldiāq, agāasiā, xalayiāqlar, miānda kelināler.7 Haw, bul ne turiās? Woāy, jiyen bala, sen ne qiāliāptursanā? (Sh.S.)
116-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaq soāzlerdi tawiāp, maānilerin tuāsin-dirinā.
1. Yapiārmay-aā! Qorqiāniāshliā yemes pe? 2. Shuāw-shuāw,sariā aygāiār, ā dep atiār wol. 3. Wah, sen-aāy! ā dedi Aājimuratsonāiānan. 4. ā Yashasiān! ādep dawiāslap, baqiāriāp jiberdi.5. Yapiārmay, adam degen de bunshelli biyqaāsiyet boladiāyeken-aw! 6. Kewlin tolqiānlatiāp juārgen barliāq woylariānaytqiāsiā keledi, aāttenā, yendi qagāazgāa jazayiān dep atiārgāanda,reti kelip, juplasiāp kete bermeydi-daā. (Sh. A.) 7. Woāybeysoriāma, bizinā at ta koārinbeydi gāoy ā dedi wol. (T. Q.)8 Pah, jer bolgāaniānāa! 9. Toba-aāy! ā dedi belin uwqalap tu-riāp. (I.Q.) 10. Haw, men jalgāiāz woāzim kete almayman gāoy.(Z.V.)
117-shiāniāgāiāw. Koāp noqat worniāna toāmendegi tanālaq soālerdinātiyislisin qoyiāp, koāshirip jaziānā. Wolardiānā maānilik tuārlerin aytiāpberinā.
T a n ā l a q l a r : pay, aāy, haw, astapiāralla, woāybey, way,alaqay, haāsseniy, yapiārmay, woy, yashaqay.
1. ... woāzim bolgāaniāmda ma, barliāgāiān birdey tas qiāliāptaslaytugāiān yedim. 2. ... sol kinoniā suāwretke aliāp atiārgāandatoārt at mertilipti dep yesittim. 3. ... qay jerde wotiāramiāz,siārtta ma, ishte me?. 4. ... wol jagāiān ne qiālasanā, bizler dejobaniā woriānlap, bir abiārayliā boliāp juāreyik. 5. ... yelespe-sizligininā sadagāasiā keteyin. 6. ... aytiāp atiārgāaniānā iāras pa?5 ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
66
7. ... wol jagāiā shataq yeken. (K.M.) 8. ... duānyasiā qurgāiār,ne sebepten bunday. 9. ...agāa, bul az ba? 10. ...Palman agāamkiyatiār. (N.D.)
Ā§ 28. Tanālaqlardiānā quriāliāsiā boyiānsha tuārleri
118-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi Ć stiā siāziālgāĆ n tĆ nālĆ qsoāzlerdinā quriāliāsiāna diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. Wo, seninā woāmirinā bir dĆ āstĆ n yeken!. (I.Y.) 2. Woho,gāĆ rriā kelgen shiāgāĆ r birĆ zgāĆ . (I.Y) 3. QudĆ ygāĆ shuākir,wogāĆ n dĆ qoliām jetti. (T. Q) 4. Bende yemes yeken soāzgede, pĆ y-pĆ y!. (I. Y.) 5. Pish-Ć āy, ādep iārgāiāp tuārgeldi bĆ y.(Sh.S) 6. AādirĆ qĆ lgāiār, shĆ nāĆ rĆ q wortĆ siānĆ tuāsti me yekendep yedim, birĆ q shiāptĆ Ć mĆ n yeken. (T.Q) 7. PĆ y-pĆ y-pĆ y,usiā qĆ rĆ qĆ lpĆ qtiānā qiāzlĆ riāniānā kestege sheberin-Ć y. (S.B)8. BĆ ārekellĆ ! Mine, woālige huārmet. (I. Y.) 9. Wo, Ć ādiwlimugāĆ llimim, ustĆ ziām. (I.Y.) 10. HĆ y-hĆ y, tuwiālgāĆ n jerdināsĆ mĆ liā-Ć y!. (Sh.S)
Tanālaqlar quriāliāsiā boyiānsha tiykargāiā (tuābir) tanā-laqlar haām doārendi tanālaqlar boliāp yeki topargāaboālinedi.
1. Tiykargāiā tanālaqlardiānā quriāliāsiān haqiāyqiāytanālaq maānisindegi bir, yeki yamasa wonnan da koābirekseslerden quralgāan tanālaqlar duāzedi. Miāsaliā: a, wo, ah,ax, woy, woho, pa, pay, pah, haw, wax, uwh, yasha,tfiw, jit, piāsh, shuāw, iāx, tur, toāt, wo-o, woy-oy, haw-haw, pah-pah, shuāw-shuāw, haāyt-haāyt, toāte-toāte, t.b.
2. Doārendi tanālaqlardiānā topariān basqa soāz shaqap-lariānan tanālaq maānisine woātken soāzler quraydiā. Wolartoāmendegi soāzlerdinā quramiānan turadiā:
1) tanālaq haām atawiāsh soāzlerdinā qosiāliāsiāwiānanboladiā: yapiārmay bala, yapiārmay janiām, alla baārekella,quādiretli qudayiām-ay, yapiārmay qudayiām-ay, pay tama-sha-aāy, way, qudayiām-aāy, t.b;
2) atawiāsh haām feyil soāzdinā dizbegindegi turaqliādizbek qaālpinde keledi: joliānā bolsiān, alla bilsin, aādiraqalsiān, taānāir jariālqasiān, alla rehimi jawsiān, qudaysaqlasiān, t.b.
67
119-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tanālaqlardiānā astiān siāziāp,wolardiānā qaysiāsiā tuāpkilikli dara tanālaq, qaysiāsiā jup, qaysiāsiādoārendi qospa tanālaq yekenin aytiānā.
1. Wo, quādireti kuāshli anam, aāpiw yetegoār mendeybiyguāna perzentinādi. 2 Apiāray bala, jalpaq betli, murniāniānāuāsti jumalaq birew baldagāiān aliāp jolgāa shiāqtiā gāoy. 3. Pay,qoshshiām, kele qoysanā bolmay ma, aqiāriā. (Sh.S.) 4. Haw-haw, japsarday baāle gāoy. (K. S.) 5. Woy-baārekella, yeldewoniānā adamiā soāzsiz bar,ādedi Jaālmen Jiyemurattiā quwatlap.(T.Q.) 6. Pah, shiājgāiāriāp pistidagāiā. 7. Kirttay sirke bolgāandama, pay, aytiāp ketetugāiān yedi-aw. 8. Uwh, shiāgāarliāqqakoāterile bergende biz yeshektinā juāginen usladiāq. 9. Haā-haā,ādep uārkitip, biz wogāan kesek iālaqtiārdiāq. (Q.D.)
120-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaqlardiā tawiāp, wolardiānā quramiāboyiānsha qanday tanālaq yekenin Ć niāqlĆ nā.
1. Ā«Aha, gāarriā sagāal, tuāstinā be qolgāa?!Ā» ā dep, woniāaākeldi xaliāqtiānā aldiāna. 2. Wo, seninā womirinā bir daāstanyeken. 3. Iy, aādira qalsiān, buziāldiā desesh... (I.Y.) 4. Pay-pay,baliāqlariā sonshama mazaliā yedi-aw!... 5. Yapiārmay, usiākuānleri de sonshama qiālmiās qiāliāp, adamlardiānā da juāregininātuāgi bar yeken-aw... 6. Woho! Taniāstiāriāwdiā da qatiāradiāyekensiz. 7. Bay-bay-bay! Woāzim bolgāanda ma? 8. Haw,Woātemis agāa, assalawma aāleykum,ādep qoliāmdiā birmaydangāa shekem jazdiārmay turatugāiān yedi.
121-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegāi koāp noqattiānā worniāna tiyislitanālaqlariān qoyiāp koāshirip jaziānā. Jaziāwda tiyisli irkilis belgilerinwoāzlerinā qoyiānā.
T a n āl a q l a r : pa, pay, aāttegen-ay, bay-boy, way, woāybey,yapiārmay bala.
1. ... yekewi de qara jerdinā qiārtiāsiān aylandiāratugāiāndiyqan yedi-aw. (Sh.A.) 2 ... ana bir shabandozdiānā birtabannan qaytiāwiāna qara. (N.D.) 3. ... awziānan bir jaqsiāsoāz shiāqpaytugāiān adam yekensenā,ādedi Woātemis wogāanashiāwlaniāp. 4. ... samolyotqa bilet aliāw degen de uālken saāb-
68
be boliāp ketken-daā,ādedi Woātemis awqat jep wotiāriāp.(K.M.) 5. ... jaāniwarlar, ash boliāp qaliāptiā-aw. (N.D.) 6. ...sizler de demde kelip qaldiānāiāzlar ma?. (Sh.S.) 7. ... miāna biratliālar tuppa-tuwriā usiānda kiyatiār gāoy. (N.D.)
TANāLAQLARDIāNā MAāNISINE QARAY TUāRLERI
Tanālaqlar maānisine qaray uāsh tuārge boālinedi: 1) tuygāiā-sezim (emocional) tanālaqlar; 2) buyriāq (imperativ) tanālaqlar;3) turmiās-salt (etiketlik) tanālaqlar
Ā§29. Tuygāiā-sezim tanālaqlariā
122-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi tanālaqlardiā tawiāp, wolardiānā maānisinediāqqat awdariānā haām qanday maāni bildirip kelgenin aytiānā.
1. Ah, qanday jaqsiā yelim. (I.Y.) 2. Qudayiām-ay, miānawbir aājeptaāwir dawiās gāoy. (K.S.) 3. Yasha, kim yekenin menyendi bildim. (I.Y.) 4. Ya toba, ne degen danaliāq bar bunda.(I.Y.) 5. āAāstapiralla!... Woāzinā aāpiw yete koār allatala!... (W.X.)
Tuygāiā-sezim tanālaqlariā adamlardiānā quwaniāw, shad-laniāw, raāhaātleniw, tanālaniāw, woākiniw, qiāynaliāw,hayran qaliāw t.b. siāyaqliā sezimlerin bildiredi. Wolarmiānalar: pa, pay, pah, wo, pah duānya-aāy, baārekella,yasha, yashaqay, aquday, hay-hay, aāttenā, astapiāralla,yapiārmay, ah, uāwh, haāsseniy, tuāw, way, qudayiām-ay,t.b.
123-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Tuygāiā-sezim tanālaqlariāntawiāp, wolardiānā maānilerin tuāsindirinā.
1. ā Hay-ay baārekella, gaāp bolgāaniānā- a!ā Zamaniā birdinā hamaliā bir, ā dep gaāpin ulastiārdiā
bay. (Sh.S.) 2. Pay, qanday mazaliā? ā dep maqtadiāq.3. Haw, bereket tapqiār! ā dep quwatladiā woniā Yusup qallash.4. Aāttegen-ay, wolay bolmay shiāqtiā. 5. Woy-boy sorlapqaliāpsanā gāoy. 6. Zaliām Turdiāqiāliāsh bugāiāp qaldiā, woxnetesenā.
69
127-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiāp shiāgāiāp, tanālaq soāzlerdi tabiānā.Wolardiānā qanday maānide qollaniālgāaniān aytiāp berinā.
1. Haā, yelespesizligininā sadagāasiā keteyin. 2. Astapiāralla,bul janāaliāqtan meninā haslan xabariām joq yeken. 3. Pay, sende kelistirdinā-aw dedi, taqatsiāzlaniāp worniānan turiāp ketkenAsan. 4. Way, qayda? Bizde wogāan jetkendey bilim bar ma?5. Aāy, wonday uālken woātinishim joq. 6. Aāttenā, bulquwaniāsh uzaqqa soziālmadiā. (T.Q.) 7. Haw, wol mal yemes,woāzinādey adam gāoy. (W.X.) 8. Pah, qanday taza, qandayjagāiāmliā hawa. (A.B.)
Ā§30. Buyriāq tanālaqlar
Adamlardiānā diāqqatiān awdariāw, qaratiāw, janliājaāniwarlardiā aydaw, shaqiāriāw, toqtatiāwgāa baylaniāsliāqollaniālatugāiān tanālaqlargāa buyriāq tanālaq delinedi.
Adamlargāa qatnasliā buyriāq tanālaqlar: ha, ha-a, hey,qaragāiām, shiāragāiām, posh, tss, aāllo, aāllo-aāllo t.b. Bulqollaniāliāw maānisi jagāiānan qaratpa, buyriāq maānilerinbildiredi. Miāsaliā: Ha, aman-yesen juārsenā be, inim, uāy-ishinā aman ba? (A.B.) Qaragāiām, sen wotiāriāp tur, menhaāzir kelemen. (N.D.) Posh, posh. Jol ber, shiāgāiānā birshetke. (Miārza Tursiān-Zada)
Uāy haywanlariāna qatnasliā buyriāq tanālaqlar:haāwkim-haāwkim, maāh-maāh, qurray-qurray, shuāw-shuāw, shaāwip-shaāwip, piāsh, piāsh-pish, jit, kuāske-kuāshke, toāt, toāte-toāte, sherim-sherim, jariāqliāq,janāiwar-ay t.b. Bul tanālaqlar aydaw, shaqiāriāw, toqtatiāw,marapat beriw, ayaw, gāargāaw maānilerin bildiredi.Miāsaliā: 1. Bir kuāni xojayiān quriā shelekti danāgāiārlatiāpatlargāa maāh-maāh, dep jaqiānlay berdi. 2. Shuāw,Guālsariā, algāa. 3. Tur-r, Guālsariā qayaqqa asiāgāiāpbaratiārsanā! ā dep dizgindi tartatugāiān yedi. Jariāqliāq,koālik degenge ne jetsin, muātaāj waqtiānda isine jaraydiā.(Sh.A.)
125-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Buyriāq tanālaqlardiā tawiāp, wolardiānāmaānisin tuāsindirinā.
70
1. Shuāw! ā dep qoliāndagāiā tayagāiā menen arbagāajegilgen shiābiāgāiā menen tanasiān bir uārdi. 2. Pish-ay, ā depiārgāiāp tuārgeldi bay. (T.Q.) 3. Ā«JitĀ», ā degen dawiāsiāniānā dayerksiz shiāqqaniān bilmey qaldiā. (X.A.) 4. Haāl-haāl!ādepqaāhaārlenip baqiārdiā wol iytke. (Sh.S.) 5. Gunan biye juāyrikkeledi yeken janiāwar. (I.Y.)
126-shiāniāgāiāw. Toāmendegi buyriāq tanālaqlardiā qatnastiāriāp gaāpduāzinā. Wolardiānā qanday maāni anālatiāp kelgenin tuāsindirinā.
T a n ā l a q l a r : shiāragāiām, allo, haāy, toāte-toāte, haāl-haāl,shuāw, tur-r.
Ā§31. Turmiās-salt tanālaqlariā
Turmiās-saltqa baylaniāsliā saālemlesiw, xoshlasiāw, qut-liāqlaw, xoshemetlew, algāiās aytiāw, t.b. maānilerdeqollaniālatugāiān tanālaqlargāa turmiās-salt tanālaqlariādelinedi.
Bul tanālaqlardiānā topariāna assalawma aāleykum,waleykum aāssalam, xosh, xosh bol, saw bol, qutliāq-layman, qutliā bolsiān, qiārmangāa bereket, aāpiw yetinā,marhamat, raxmet, harma, bar bol, qayiārliā kesh,kesewinā agāarsiān t.b. soāzler kiredi.
Turmiās-salt tanālaqlariā koābinese dialog gaāplerde kenāqollaniāladiā.
127-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Turmiās-salt tanālaqlardiā tawiāp,wolardiānā turmiāsqa baylaniāsliā qanday maānilerde qollaniāp kelgenintuāsindirinā.
Ibrayiām attan tuāsip, kenā peyillenip qushagāiān jaydiā:ā Assalawma aāleykum, baybetshe?ā Waāleykum assalam! ā Tanabay kelgenlerdinā qoliānan
aldiā.ā Saw-salamatsiāz ba?ā Qudaygāa shuākir.ā Iārza bol, jora? Meni keshir, yesitip tursanā ba, jora,
meni keshir!ā Amanbiāsanā, qutliā dalam? ā dedi aāste gāana.
71
ā Shuākir, Tolgāanay, sen keldinā be?. (Sh.A.)Sol baratiārgāanda wol: Xosh bol, yene! Meni keshir,
meninā ketkenim yendi, ā dedi. Men de woniānā keyninenjuwiāriāp baratiāriāp: Xosh bol, shiāragāiām! Xosh bol, Aāliyman.Baxiātliā bolgāaysanā, xosh bol! (Sh.A.)
128-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tanālaq soāzlerdinā astiān siāziāp,wolardiānā tanālaqtiānā qaysiā tuāri yekenin haām maānilerin aytiānā.
1. āAssalawma aāleykum, agāa! Aman-yesen barmiāsanāgāarriā!. (I.Y.) 2. Raxmet, Abdiraman, xaliāqtiānā balasiā. (I.Y.)3. Qaragāiām, sen at qoya gāoy, ā dedi Ulbosiān. (N.D.) 4. āAta, harma! ā dep Sadullaniānā betine qaradiām. 5. ā Barboliānā, ā dep qiāsqa gāana juwap berdi. (N.D.) 6. Tawiāqlarmenen shoājelerdi koārgen Turdiāguāl: āToāt, ha toātā, ā depquwdiā. (J.A.) 7. Ura-ura! Jasasiān bizinā Watan!. (N.D.)
129-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaqlardiānā qaysiāsiā tuygāiā sezim,qaysiāsiā buyriāq, qaysiāsiā turmiās-salt tanālagāiā yekenin ajiāratiāp tuāsinikberinā.
1. Pay, qoysanā-a, usiānday waqiātta adamniānā miyineanekdot siāya ma? 2. Raxmet, Murat Muxammedovich, meninājataqxanagāa qaytiāwiām kerek yedi. 3. Assalawma aāleykum,qiāmbatliā dostiām. 4. Yapiārmay, saddaq bul adamlargāa.5. Haw, kel, Qasiām inim. (K.M.) 6. Pah-pah, woniānāsawabiāna ne jetsin. 7. Aāy harmanā, jigitler! 8. Taāwbe! Kimwoylagāan aldiānan joriāp, seni bunsha keledi gāoy dep. (I.Y.)9. Shoāk degende shoāgermisenā, koāp jasagāan tuāye yekensenā.(Kuānxoja)
130-shiāniāgāiāw. Woyiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardantuygāiā-sezim tanālaqlariāna 3 gaāp, buyriāq tanālaqlargāa 2, turmiās-salttanālaqlariāna 2 gaāp tawiāp jaziānā. Wolardiānā haārbir tuārine miāsallartiykariānda tuāsinik berinā.
Ā§ 32. Tanālaqlardiānā intonaciyasiā, gaāptegixiāzmeti haām irkilis belgileri
131-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi tĆ nālĆ qlĆ rdiānā intonĆ ciyĆ siānĆ ,gĆ āptegi xiāzmetine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
72
1. TobĆ , qoy bul Ć dĆ mlĆ rdiā!. (I.Y.) 2. HĆ y, jit, jolliā.(K. S) 3. Wo, xĆ n qiāziā! SĆ biār Ć āyle Ć zgāĆ nĆ . (J.Y.) 4. PĆ y-pĆ y! BĆ liāqlĆ riā sonshelli mĆ zĆ liā yedi-Ć w. (K.M) 5. āAtĆ ,hĆ rmĆ ! ādep SĆ dullĆ niānā betine qĆ rĆ diām. (N.D) 6. NedebolsĆ , bizler Ā«hĆ āwkem-hĆ āwkemĀ», ā dep bugāĆ gāĆ jĆ qiānlĆ p bĆ -rĆ berdik. 7. HĆ w, nege dĆ lĆ dĆ turmiāz, ishkerileyik,ādediAllayĆ r. (T.Q) 8. BĆ ā-rekellĆ , bĆ lĆ lĆ riām, qĆ riāwdiā sĆ lĆ berinā.(I.Y.)
Tanālaqlardiānā intonaciyaliāq woāzgesheligine qaray,woniānā sintaksislik xiāzmeti haām irkilis belgileri aniāqla-nadiā:
1. Yeger tanālaqlar woāz aldiāna gaāplik intonaciyamenen aytiālsa, tanālaq soāz-gaāp xiāzmetin atqaradiā.Bunday jagādayda aytiāliāw intonaciyasiāna qaray noqat,uāndew belgileri qoyiāladiā:
a) soāz-gaāp xiāzmetinde kelgen tanālaqlar koāterinākiaytiālsa, keynine uāndew belgisi qoyiāladiā. Miāsaliā:1. Baārekella! Juādaā jaqsiā. Haārkim woāz maākaniānankamal tapsa. (S.X.) 2. Suāyinshi, Tolgāanay apa, Jorabekatamniānā kelini bosandiā! āQoy-aā! Qashan bosandiā? āBuāgin tanāniānā aldiānda. (Sh.A.);
b) soāz-gaāp xiāzmetinde kelgen tanālaqlar paāsenā into-naciya menen aytiālsa, tanālaqtan keyin noqat qoyiāladiā.Miāsaliā: 1. Qaālesenā kuzovqa wotiār, Ć wiālgāa deyin apariāptaslayiān ā Raxmet. Atiām bar. (Sh.A.) 2. Yapiārmay.Miānaw woqiāwgāa kelip buriāngāiādan da suliāwlaniāpketipti. (S.X.)
2. Tanālaqlar gaāp ishinde kiris agāza xiāzmetinde jayintonaciya menen aytiāladiā. Kiris agāza xiāzmetinde kelgentanālaqlar gaāptinā basiānda kelse keyninen, wortasiāndakelse yeki jagāiānan, aqiāriānda kelse aldiānan uātirqoyiāladiā. Miāsaliā: 1. Baārekella, azamat jigitler, magāanyetken bul huārmetināiz altiānnan da artiāq. (A.B.)2. Miānawiānā haārre gāoy, haāy, zanāgāar. 3. Bul nekoārgensizlik, toba. (I.Y.)
3. Geyde tanālaqlar jekke-siyrek atliāqlasiāp kelip gram-matikaliāq gāap agāzalariāniānā xiāzmetin de atqaradiā.Miāsaliā: 1. Aliāstan ura yesitildi. (X.S.) 2. Adamlar iālay
73
atiāp atiārgāanlargāa barekellaāsiān jetkerip tur. (T.Q.)3. Yerpolat astiāndagāiā qara nargāa shoāk-shoāk depbuydasiān yeki ret qaqtiā. (M.D.)
4. Juplasiāp kelgen tanālaqlar defis arqaliā jaziāladiā:1. Yax-yax, qoliāma tiymenā. (A.B.) 2. Aātirapqa qara,sen, bay-ba-ay. (Sh.S.)
132-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaqlardiā tawiāp, wolardiānā qandayintonaciya arqaliā aytiālgāaniān, sol intonaciyagāa baylaniāsliā qanday gaāpagāzasiā boliāp turgāaniān haām irkilis belgilerininā qoyiāliāwiāntuāsindirinā.
1. āWax-aāy! ādedi Aytbay. 2. āHaw, suwdiā zorgāajiāynap algāanda ma? 3. Haw... qalay bolmasiān naāldiwoāltirmewdinā ilajiān woylaw kerek. āHaw, ne isleymensonda? 4. āAsta-piāralla, siāriā koāp gāoy.
5. āPaqaliā woāskin gāoy.ā Ā«Kuban-3Ā» degen sort.āYapiārmay-aā.āTanālanatugāiāniā joq, yashulliā.āAāttenā, paqaliā uziān yeken.6. Aāy, toba-ay... Ne isleymiz? 7. Haw, miāna basliāq ne
qiāladiā. 8. Baārekella, Asqar, jerdinā ilajiā bolar. Uwh!ādediAsqar. (I.Q.)
133-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tanālaqlardiānā astiān siāziāp,aytiāliāw intonaciyasiāna qaray tiyisli irkilis belgilerin qoyiānā haāmwolardiānā sintaksislik xiāzmetin aniāqlĆ nā.
1. Haw Sapar agāa, usiānday duābeleyde qayda juārsiz?.2. Raxmet balalariām raxmet. 3. ā Yeh balam-ay, aytiāwgāaanāsat-aw. 4. Astapiāralla Sapar agāa jatiāp qaldiā ma?ādepdawiāslap soradiā. āTaāwbe keshe gāana sap-saw juār yedi gāoy.Alla yar bolsiān Sapar agāa... Aāwmiyin aytqaniānāiāz kelgey.(Sh.S.) 8. Alla jariālqasiān inim, bulardiānā baārininā ne keregibar. 9. Raxmet hesh naārse buyiārtpa yetpey-aq qoy. 10. āWay-way jagāiāmliāsiān-ay. (Sh.S.) 11. Pah-pah qanday goāzzalliāq.(A.Bek.)
74
TANāLAQLARDIā MORFOLOGIYALIāQ TALLAW
Tallaw jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisi.II. Morfologiyaliāq belgisi: woāzgermeytugāiān soāz shaqabiā.III. Sintaksislik xiāzmeti.
T a l l a w u ā l g i s i :
Yapiārmay-aā, qiāziāq woyiān yeken bul. (I.Y)
Awiāzeki tallaw Jazba tallaw
I. Yapiārmay-aā ātanālaq I. Yapiārmay-aāātanālII. Morfologiyaliāq belgisi: yapiārmay-aāwoāzgermeytugāiān soāz II. Morf.bel: woāzgm. soāzIII. Sintaksislik xiāzmeti: kiris agāza III. Sint.xiāz: kiris agāza
134-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Tanālaq soāzlerdi tawiāp, wolargāauālgi boyiānsha awiāzeki tallaw jasanā, sintaksislik xiāzmetin aniāqlĆ nā.
1. Way, dostiām, haār naārseni woāz atiā menen ataw kerekgāoy. 2. Puātkil Qaraqalpaqstan menen Xorezm duz astiāndaqaliāw qaāwpi bar. āYapiārmay-aā! 3. Bay-bay-bay, yendiqaāytemen, miānaw qay tuslar yedi. (Sh.S.) 4. Pay-pay!Baliāqlariā sonshelli mazaliā yedi-aw. 5. Raxmet, jaqsiā,ādepjuwap qaytardiā qiāz. (K.M.)
TANāLAQLARDIā TAāKIRARLAW
I. Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Qanday soāzler topariān tanālaq deymiz?2. Tanālaqla quriāliāsiāna, maānisine qaray neshege boālinedi?4. Tanālaqlardiānā intonaciyasiān, irkilis belgilerin aytiānā.5. Tanālaqlardiānā sintaksislik xiāzmetin aytiānā.
II. Tapsiārmalardiā woriānlanā.
1. Tiykargāiā tanālaqlargāa yadiānāiāzdan yeki-uāsh soāz, doārenditanālaqlargāa yeki soāz tawiāp aytiānā.
2. Tanālaqlardiānā maānisine qaray haārbir tuārine gaāp duāzip jaziānā.
75
135-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaq soāzlerdi tawiāp, wolardiānā qandaymaānide qollaniāliāp turgāaniān aytiānā.
1. Ata, paygāaziā! āHah!ādep qoydiā maliānan daārek taāmeyetken gāarriā. Shiāqtiā ma bir jerden? 2. Haw, jinlimisenā, negekuāle beresenā?!... 3. Woy bo-oy, koāp soāylep jiberdim be?4. āWay, qoshshiām-ay, til menen aytsanā baāri de anāsat.(Sh.S.) 5. Wo,o! wol juādaā shaqqan qiāz. (T.Q.) 6. Bew,sheshe, yele yesitkeninā joq pa yedi. (N.D.) 7. Wo-ho!Agāamniānā qoliā tap temirshi ustaniānā qoliānday, siraāqayiāspaydiā. (A.Bek.) 8. ā Iāq-iāq! ādep suwpiā yeshegininātaqiāmiān qaqtiā. (K.S.)
136-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Tanālaq soāzlerdi tawiāp,wolardiānā intonaciyasiāna qaray irkilis belgilerininā qoyiāliāwiān haāmsintaksislik xiāzmetin aniāqlĆ nā.
1. Matroslar barliāgāiā bir awiāzdan Ā«UraĀ» dep ses berdi.2. Pay... zanāgāar ana bir jigittinā biylewine qara, ayagāiā jergetiymeydi. 3. Haāy, aāttegene-ay! Bunday woylar woy yemes-aw,soāzler haārkimde de bar yedi. 4. āWay, duānyasiā qurgāiār, nesebepten bunday. 5. Haw! Ana ishindegi adamdiā qara. 6. āUra! Ura! ā dep algāa umtiāldiā. (N.D.) 7. Jit. jit!ādep janāakelgen Xojanazar Qaādirbaydiānā qasqiārday qabagāan iytlerinkeseklep, ishten quliāp uriāwliā daārwazasiān qaqtiā. (A.Bek.)
137-shiāniāgāiāw. Yapiārmay, pay, wax-wax, haw, uwh, woybaārekella, aāttenā tanālaq soāzlerininā haār birine bir-birden gaāp duā-zinā. Duāzgen gaāplerināizdegi tanālaqlardiānā irkilis belgilerine diāqqatyetinā.
YELIKLEWISH SOāZLER
Ā§ 33. Yeliklewish soāzler haqqiānda tuāsinik
138-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetip, wolardiānā qaysiālariā koāriniske, qaysiālariā seskebaylaniāsliā aytiālgāaniān aniāqlanā.
1. Aliāstan buwdaq-buwdaq shanā koārindi. 2. Siāldiār-siāldiārsuw agāar. 3. Wol jalt buriāliāp, artiāna qaradiā. 4. Shiāyq yetip
76
qapiā ashiāldiā. 5. Koāzinen moālt-moālt jas aqtiā. 6. Qamiāsliāq-tiānā arasiā tiāsiār yete qaldiā. 7. Siārttan duārs-duārs ses yesitildi.
Yeliklewish soāzler turmiāstagāiā haār tuārli koārinishaām seslerge yeliklep aytiāladiā. Miāsaliā: 1. Juānleri jiālt-jiālt yetip juwiāp taralgāan atlargāa qaragāan sayiānqaragāiānā keledi. (Sh. A.) 2. Iārashtagāiā putaniānāarasiānan miāltiāq taq yete qaldiā. (N.D.) 3. Qay waqkoārsenā de, ustaxanada iās-piās-iās koārik basiāw, shiāq-shiāq-shiāq shoākkish uriāw tiānbaydiā. (T.Q.)
Bul miāsallarda 1-gaāptegi jiālt-jiālt soāzi koāriniskeyeliklewdi, al 2ā3 gaāplerdegi taq (yete qaldiā), iās-piās-iās,shiāq-shiāq-shiāq soāzleri seske yeliklewdi bildiredi.
Zatlardiānā, qubiāliāslardiānā ses haām koārinisineyeliklewdi bildiretugāiān soāzlerge yeliklewish dep ataladiā.
Yeliklewish soāzler dara (jalt) haām jup soāz (jalt-jalt)tuārinde qollaniāladiā. Wolar dara tuārinde de, jup tuārindede, koābinese yet koāmekshi feyili menen dizbeklesedi:guāmp yetti, tars yetti, tars yete qaldiā, taq yete qaldiā,jiālt-jiālt yetedi, tars-turs yete qaldiā t.b.
139-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp, wolardiānāqaysiāsiā koāriniske, qaysiāsiā seske yeliklep aytiālgāaniān tuāsindirinā.
1. Saydiānā arjagāiāndagāiā tas miytin boliāp qalgāan, jagāamenen iytten qorqqan tuālki artiāna jalt-jalt qarap qashiāpbaratiārgāan yedi. 2. Tuālki yekewininā de kewlin qaldiārmayarasiānan jiālp yetip woātip ketetugāiānday tuwriālap keldi. 3.Wolar qasariāsqannan keyin Aājimurat soliāgāiān basa almay,liāq-liāq yetip wotiāriāp, koāzininā jasiān qoliāniānā artiā menensiāpiārdiā. (Sh.A.) 4. Turiāmbet juādaā sharshap boldiārgāan ba,ha demey-aq qurr-qurr uyqiālap ketti. (T.Q.) 5. Asqardiānāayaqlariā dir-dir yetedi. 6. Wol woāzininā gāarriāliāgāiānaqaramastan, gāabur-gāubiār kiyinip, daārriw dalagāa shiāqtiā.Qoliāndagāiā beli shomp yetip suwgāa tuāsti. 7. Kuān batiāp,gewgim tuāsken waqta awiāl ishi uw-shuw bola qaldiā. (A.Bek)
140-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeliklewish soāzlerdinā astiān siāziāp,wolar juplasiāp tur ma, yamasa koāmekshi soāzli qollangāan ba, ajiāratiāpaytiānā haām yeliklewish soāzdinā qaysiā tuāri yekenin aniāqlanā.
77
1. Haāmmeden izde qaliāp aāste kiyatiārgāan kelinshektinābirewi woāsek soāzinen seziklengen pishinde jan-jagāiāna jalt-jaltqaradiā. 2. Birden haāywanniānā ishi jarq yete qaliāp, Tursiān-niānā juāregi jayiāna tuāskendey tiāniāsh taptiā. (A.Bek.) 3. Al-diāmdagāiā-lar gāawiār-gāawiār soāylesedi, birewleri kuālisip kiyatiār.4. Mikola jerge jiāgāiālgāan dushpandiā tiārr yettirip attiā. (Q.D.)5. Sariāmbet tap uyqiādan shorshiāp woyangāanday selk yetip,Maāmbetke jalt qaradiā. (A.Aā.) 6. Kuānge kuāyip, kuāyrep tur-gāan qamiās qoralar koāzdi ashiāp jumgāansha biāj-biāj aliāstiā.(T.Q.)
141-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā ishinen yeliklewish soāzlerdinākoāriniske yeliklewshi soāzi bar gaāplerdi bir boālek, seske yeliklewshisoāzi bar gaāplerdi bir boālek terip koāshirip jaziānā haām yet koāmekshifeyili dizbeklesken yeliklewishlerdinā astiān siāziānā.
1. Wol tiāq yetken ses shiāqsa, uāydi basiāna koāterip qiāy-qiāwlap jiberiwge tayiānlaniāp jattiā. 2. Sonāgāiā ret asxananiāaylaniāp shiāgāiāp, shiāraniā woāshirdi de, juwiāriāwiā menenyesikten zonāq yetip siārtqa shiāqtiā. 3. Juāzbasiā kaātin qattiāselkildetip siāqiār-siāqiār yettirip jiberdi. 4. Grigoriy uāyilipjatiārgāan uārgin qardiā artiāp, muzlap, qatiāp qalgāan sharbaqqashatiār-shatiār yettirip arqasiān berip suāyendi. 5. Arbaniānādoāgeregindegi qardiānā uāstine iābiār-jiābiār qoyan izleri ap-aniāqboliāp tuāsip qalgāan. 6. Japiāriāliāp shiāgāiāp atiārgāan adamlardiānāyepkinine shiādamay qapiālar guārsa-guārs qulay basladiā. 7. Bulattiānā ayiābiā tek qoraz uqsap qoqanā-qoqanā jorgāalawgāauāyrengen. (M.Sh.)
Ā§ 34. Yeliklewish soāzlerdinā maānisine qaray tuārleri
142-shiāniāgāiāw. Berilgen gĆ āplerdegi Ć stiā siāziālgāĆ n yeliklewishsoāzlerdinā mĆ ānisine diāqqĆ t Ć wdĆ riānā.
1. BĆ zdĆ Ć pĆ m BiybizĆ dĆ kempir menen soāylese qoysĆ biruyĆ dĆ n ushqĆ n qumiāriālĆ rdĆ y jugāir-jugāiār soāylesedi. (T.Q)2. Buāgin ZiyĆ dĆ bes Ć lgāĆ n bĆ , shiārĆ yiā guāl-guāl jĆ niāp tur.(T.Q) 3. QĆ zĆ ndĆ gāiā biāgāiār-biāgāiār qĆ ynĆ p Ć tiārgāĆ n goāshkekoāzi tuāsiwden, ishi gāiām yetti 4. Bir wĆ qiāttĆ guārp-guārpmiāltiāq Ć tiālĆ bĆ slĆ diā. (Gā. S) 5. AtlĆ rdiānā qulĆ qlĆ riā bĆ zdĆ
78
seltenā-seltenā yetedi. (A.A) 6. Demninā Ć rĆ siāndĆ tĆ q-tuqĆ tiāspĆ , shĆ q-shĆ q nĆ yzĆ lĆ siāw bĆ slĆ niāp ketti. (T.Q)
8. QĆ rĆ siān Ć ttiānā koārgen sonā,Guāldir-guāldir kisnedi,AwziāndĆ gāiā suwliāgāiān,GāĆ shiār-gāĆ shiār tisledi. (Ā«AlpĆ miāsĀ»)
Yeliklewish soāzler maānilik woāzgesheliklerine qarayseske yeliklewish soāzler, koāriniske yeliklewish soāzler boliāpyekige boālinedi.
1. Seske yeliklewish soāzler: tars, tiāsiār, gāars, biālsh,shiāyq, guānāk, piār, guār, tars-tars, guārs-guārs, duārs-duārs, piār-piār, shiāyq-shiāyq, uwdiār-juwdiār, gāarq-gāarq,gāashiār-gāashiār, guāldir-guāldir, shuāyk-shuāyk, t.b. Bulsoāzler turmiāstagāiā haār tuārli zatlardiānā, qubiāliāslardiānāhaāreketlerinen shiāqqan seslerge yeliklewdi bildiredi:Miāsaliā: 1. Shiāmshiāqlar jugāiār-jugāiār yetip ana shaqadanmiāna shaqagāa qoniāp juār. 2. Awziāndagāiā suwliāgāiāngāashiār-gāashiār tisledi. (Ā«AlpamiāsĀ»)
2. Koāriniske yeliklewish soāzler: jalt, jiālt, zonāq,ziāmp, jarq, selk, jalp, jalt-jult, jalt-jalt, jiālt-jiālt, guārbenā-guārbenā, jalp-jalp, uypa-juypa, sabalaq-sabalaq, jagāal-jagāal, iyrek-iyrek, zir-zir, dir-dir, woārim-woārim, burq-burq, t.b. Bul yeliklewish soāzler taābiyattagāiā haār tuārliqubiāliās-haādiyselerdinā, zatlardiānā haāreketininākoārinislerine yeliklewin bildiredi. Miāsaliā: 1. Jolgāa jaqiānbuāklerden ushqan qiārgāa-wiāllargāa bazda-bazda atlardiānāqulaqlariā seltenā-seltenā yetedi. (T.Q.) 2. Bir waqlariā jalt-jult yetip shaqmaq shaqtiā. (W.X.)
143-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Seske yeliklewish soāzlerdinā astiānbir, koāriniske yeliklewish soāzlerdinā astiān yeki siāziānā haām wolardiānābir-birinen woāzgesheligin tuāsindirinā.
1. ... Izler. Qiāyiār-shiāyiār izler. Juāz metr juārgennen keyinterektinā uāstinen jaāne bir qiārgāawiāl piārr yetti. 2. Daladaqoriāq haāwlisininā wotlariā jiālt-jiālt yetip koārinedi. 3. Haāwligejaqiānlagāaniāmiāzda, uw-shuw boliāp shagāallar uliādiā. 4. Qalpa-gāiāniānā yernegi menen betin siāpiārdiā haām wolardiā woyatiāwmaqsetinde woāhe-woāhe dep joāteldi. (A.A.)
79
5. Jalt-jult yeter paārlerim,Duār-duār silkinip taransam. (X.S.)6. Astiāndagāiā qara at,Shināgāiār-shināgāiār kisnedi. (Ā«AĀ»)
144-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Yeliklewish soāzlerditawiāp, tuārlerine ajiāratiāp aytiāp berinā haām wolardiānā ne ushiān seskeyeliklewshi haām koāriniske yeliklewshi dep ataliāwiān tuāsindirinā.
1. Aādette, alamangāa toliā bolatugāiān qalaniānā, bazargāajaqiān koāshelerinde buāgin selt yetken tiri jan joq. 2. Shuātikshiāra lap yetip woāship qaldiā. 3. Zaāhiyda qapiāniānā aldiānabargāan jerde gilt toqtadiā. (X.A.) At barliā-joqliā jemdi guātir-guātir shaynay basladiā. 4. At tuyaqlariāniānā patiār-patiār duārsil-disi uzaqtan-aq Saānemninā diāqqatiān awdargāan yedi. 5. Quyashbult astiānan birden jarq yetip, palata ishi jaqtiālaniāp ketti.(T.Q.) 6. Taq-taq yetip urgāanda trubadan ushqiān shashiāraydiā.
145-shiāniāgāiāw. Yeliklewish soāzlerdinā astiān siāziānā haām wolardiānāqanday zat haām qubiāliāslardiānā haāreketlerine yeliklep kelgenligintuāsindirinā haām qaysiā tuāri yekenligin aniāqlĆ nā.
1. Yekshembi kuāni haārbir shĆ nāĆ rĆ q woāz aldiāna bir toparboliāp, duārkin-duārkin, lek-lek adamlar shirkewge qaray jolaladiā. 2. Tawnazardiānā qarap turgāan jagāiānan burq-burq yetipshanā koāterildi. (A.B.) 3. Bir maāhaālleri kuānninā juāzi jiāltyetip ashiāliāp ketedi. 4. Jerge qumartqanday juldiāzlar jiāmiānā-jiāmiānā yetedi. (K.S.) 5. Bulardiānā guābir-guābir soāyleskenlerinshalama-shaākki yesittim. (A.Aā.) 6. Padadan qaytqan mallarmoā-moā-moā degen dawiāslariān soziāp, balalariāna jetkensheasiāgāadiā. (W.X.) 7. Kuāshli samal tereklerdinā baslariān iyildiripguāw-guāw yetedi. (W.X.)
Ā§ 35. Yeliklewish soāzlerdinā grammatikaliāqwoāzgeshelikleri
Yeliklewish soāzler woāz maānisinde turgāanda seplik,betlik qosiāmtalariā menen woāzgermeydi, basqa soāzshaqaplariānan jasalmaydiā. Biraq yeliklewish soāzlergeypara atawiāsh haām feyillerdinā jasaliāwiāna tiykar bo-
80
ladiā. Miāsaliā: tars-iāl-diā, guārs-il-di, taq-iāl-diā, tars yetti,guārs yetti, taq yetti, moānā-ire, manā-iāra, jalt-iāra t.b.
Yeliklewish soāzler morfologiyaliāq quriāliāsiāna qaraydara, jup haām taākirar soāz tuārinde qollaniāladiā.
Jup haām taākirar tuārinde qollaniālgāan yeliklewish-lerdinā arasiā defis arqaliā jaziāladiā:
1. Jup yeliklewish soāzler: tars-turs, shaq-shuq, apiār-topiār, taq-tuq, jalt-jult, shatiār-shutiār, gāanāgāiār-guānāgir,guāmbir-sambiār, aygāiāsh-uygāiāsh, uypa-juypa, uwdar-duwdar, uwdiār-juwdiār, t.b.
2. Taākirar yeliklewish soāzler: gāashiār-gāashiār,shiānāgāiār-shiānāgāiār, guāldir-guāldir, duārs-duārs, jiālt-jiālt,shaq-shaq, taq-taq, biāj-biāj, duāsir-duāsir, duāk-duāk, liāq-liāq, ziār-ziār, gāiār-gāiār, t.b.
Taākirarlangāan yeliklewish soāzler ses yamasa koāriniskeyeliklewdinā taākirarlaniāw, dawamliāliāq maānilerin anāla-tadiā.
146-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeliklewish soāzlerdinā astiān siāziāp,wolardiā morfologiyaliāq quriāliāsiāna qaray tuārlerine ajiāratiāp aytiāpberinā.
1. Guāldir-guāldir kisnegen, Suwliāqtiā kese tislegen.
2. Minsem tawdiānā basiāna, Buwdaq-buwdaq shanā keldi.
3. Shanā astiāna qarasam, Yesabiā joq, saniā joq Lek-lek jatqan yel keldi. (Ā«AlpamiāsĀ»)
4. Wol juwiāriāp bariāp ziāmp yetip daānxanagāa kirip ketti.5. Uāydinā ishi guābir-guābir soāz boldiā. (J.A.) 6. Bir waqiātlariāshaqmaq jalt-jalt yetti. (W.X) 7. Sariāmbet tap uāyqiādanshorshiāp woyangāanday selk yetip, Maāmbetke jalt qaradiā.(A.Aā.)
147-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp, wolardiānāmorfologiyaliāq quriāliāsiāna qaray qaysiā tuāri haām jup yelik-lewishpenen taākirar yeliklewishtinā bir-birinen woāzgesheligin tuāsindirinā.
816 ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
1. Altiānday jaltiāragāan qiāzgāiāsh-sariā sonalar woāgizlerdināaātirapiānda iāziānā-iāziānā yetip gāiār aylaniāp juār. 2. Dasturqandoāgereginde wotiārgāanlar tawiāqtiānā goāshin pushtarlap aliāp,awiāzlariān pomp-pomp yetkizip, woārli-guārli awqatqa tiyisti.3. Stepan basqiāshtan ziāmp yetip sekirip tuāsti. 4. Haārarbaniānā keyninde buwdaq-buwdaq boliāp koāterilgen shanālarshubatiāliāp qaliāp atiār. 5. Grigoriy atiāna liāp yetip sekiripminip aliāp, turgāan jerden shawiāp, ala joāneldi. 6. Attiādaārriw bir shetke burdiā da, shanādiā burq yetkizip, attiā tikkesuwgāa urdiā. 7. Pax-pax-pax dep woqlar zalp penen uāsti-uāstine atiāldiā jaāne de azdan sonā tax-tux-tax dep janāgāiārgāanses arttagāiā togāaydiānā ishin guānāirentti. 8. Jaydiānā ishi jaltyetip jaqtiālandiā da, shiārpiā tagāiā woāship qaldiā. (M.Sh.)
148-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā ishinen yet koāmekshi feyilimenen dizbeklesken yeliklewish soāzi bar gaāplerdi terip jaziānā.Wolardiānā qanday feyillerdi jasap kelgenin haām qaysiā agāzaniānāxiāzmetinde yekenin tuāsindirinā.
1. Kempir peshtinā qaqpagāiān danāgāiār-duānāgir yetkizipashtiā da, iāsiātiālgāan kapusta sorpaniā stolgāa aākelip qoydiā. 2.Iyin agāash basqiāshtan-basqiāshqa domalap, satiār-guātir yetipjerge tuāsti. 3. Guāldirmama tap jaydiānā tas toābesinde guāldir-guāldir yetip, janāgāiāriāgāiā daāryaniānā argāiā jaqlariāna jayiāliāpketti. 4. Jal-paq tastiānā astiānan bir naārse aydiānā jaqtiāsiānashagāiāliāsiāp, jarq-jurq yetip ketti. 5. Tanāniānā qaranāgāiāsiānda-gāiā ala gewgim aspanda birli yariām gāana juldiāz jiāmiānā-jiāmiānā yetedi. 6. Uāstin baqa-tosqiān basiāp ketken koālmeksuwdiānā beti samal menen yemeski tolqiānsaqlaniāp, tenādeyjalt-jult yetedi. 7. Jawiāriāniānd-gāiā aziāq-tuālikleri saliāngāandorba gaā wonā jagāiāna, gaā shep jagāiāna awiāp, bultanā-bultanāyetedi. 8. Sawsaqlariā jiālp-jiālp yetip, temekini muāsindey yetipworaydiā da taslaydiā. (M.Sh.)
Ā§ 36. Yeliklewish soāzlerdinā sintaksislik xiāzmeti
1. Yeliklewish soāzler atliāqlasiāp kelip baslawiāshxiāzmetin atqaradiā. Miāsaliā: 1. Uzaqtan taq-tuq yesitildi.(Ā«JĀ») 2. Siārttan attiānā duābiri yesitildi. (K.S.)
82
2. Atliāqlasqan yeliklewishler toliāqlawiāsh xiāzmetindede keledi. Miāsaliā: 1. Aliāstan yesitilgen tasiār-tusiārgāa qu-laq saldiām. (Aā.Sh.) 2. Wol qasiānan woātken adamdiā,haātteki bir-yeki ret uriālgāan toqiāldiāniā da sezbedi. (I.Yu.)
3. Yeliklewish soāzler koāmekshi feyiller menen(aāsirese yet koāmekshi feyili menen) dizbeklesip, geydejuplasiāp kelip, bayanlawiāsh xiāzmetin atqaradiā. Miāsaliā:1. Terektinā basiānda wotiārgāan haākke miāltiāq atiāliāwdanjerge tors yete qaldiā. (W.A.) 2. Juāyrikten juāyrik shiāqsaayaqlariā tiāpiār-tiāpiār. (naqiāl)
4. Yeliklewish soāzler atliāqlardiā siāpatlap kelgendeaniāqlawiāsh boladiā. Miāsaliā: 1. At tuyaqlariāniānā piātiār-piātiār sesti uzaqtan yesitildi. (T.Q.) 2. Tek gewishlerinināsiālp-siālp yetken sesti gāana biraz waqiātlargāa shekemyesitilip turdiā. (M.Sh.)
5. Yeliklewish soāzler dara tuārinde de, jup haāmtaākirar tuārinde de, yamasa koāmekshi feyiller menendizbeklesip te piāsiāqlawiāsh xiāzmetin atqaradiā. Miāsaliā: 1.Wol yesikke jaqiānlagāan jerde gilt toqtadiā. 2. Jerwoshaqta shuālen qazan biāgāiār-biāgāiār qaynap tur. (N.B.)
149-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp, wolardiānāgaāptinā qaysiā agāzasiāniānā xiāzmetinde yekenin aniāqlĆ nā.
1. Qalaniānā ishi uw-shiāw boldiā. Moānāiregen maldiānā,shuwlagāan jurttiānā dawiāsiā, panāq-panāq miāltiāqtiānā dawiāsiāmenen qalaniānā azan-gāazaniā shiāqtiā. 2. Toāmendegi yesik tarsyetip jabiāldiā. Uālken yesik piāt-shiāt boliāp siāngāan. 3.Saāliyma bir naārseden seziklengendey selk yete qaldiā. (A.Bek.)4. Toqpaq-tay qara shashiā duwdar-duwdar. (K.S.) 5.Qaziāwshiālardiānā belleri kuānge shagāiāliāsiāp, iālaydiā ziānāgāiātqansayiān jarq-jarq yetedi. (S.A.) 6. Atiām kanaldagāiā guāmbir-sambiārdan uārkip ketti. (Aā.T.)
150-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeliklewish soāzlerdinā astiānsiāziāp, wolardiānā maānisi boyiānsha qaysiā tuāri yekenin haām qaysiāagāzaniānā xiāzmetinde kelgenin tuāsindirinā.
1. Arbakeshler quriāgāan dinākesi, Warra-warra gaāpke kiristi.
83
Duārs-duārs yetip sagāiāngāan juārek,Daārya yanāliā tastiā miāsaliā.
(M.T) 3. Atlar guāldir-guāldir kisnep,
Sharq urar uāyirin izlep.Qoy manāiārap, bota bozlap,Kewil-kewilden suw isher.
(I.Y)
154-shiāniāgāiāw. Toāmendegi yeliklewish soāzlerdi gaāptinā bas haāmyekinshi daārejeli agāzalariā yetip gaāp duāzinā. Yeliklewishlerdinā yetkoāmekshi feyili menen birge qollaniāliāwiān da yesapqa aliānā.
Ye l i k l ew i sh s o ā z l e r : jalt, jalt-jult, shambiār-shambiār,guābir-guābir, siāldiār-siāldiār, burq-burq, buwdaq-buwdaq, taq-tuq.
YELIKLEWISH SOāZLERDI MORFOLOGIYALIāQ TALLAW
Tallaw jobasiā:
I. Soāz shaqabiā. Uluwma maānisiII. Morfologiyaliāq belgisi: Woāzgermeytugāiān soāz shaqabiā,III. Sintaksislik xiāzmeti.
T a l l a w u ā l g i s i :
Yekewi minberdinā zaānāgisinen zināk-zināk yetip toāmentuāse basladiā. (Sh.S.)
Awiāzeki tallaw Jazba tallaw
I. Zināk-zinākāyeliklewish I. Zināk-zinākāyelik. seskeseske yeliklewish, yelik.II. Morfologiyaliāq belgisi: II. Morf.bel.:woāzgm.soāz.Woāzgermeytugāiān soāz III. Sint.xiāz.: piāsiāql.III. Sintaksislik xiāzmeti:piāsiāqlawiāsh.
152-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp,wolargāa awiāzeki morfologiyaliāq haām sintaksislik tallaw jasanā. Keyingiyeki gaāpke jazba tallaw islenā.
84
1. Atlar guārt-guārt yetip pishendi guāysep tur. 2. Zubayda-niānā birden baqiāriāp jibergeni sonshelli, Aytmurat ta, balasiāBaymurat ta selk yete qaldiā. (Sh.S.) 3. Haāwlininā uāstinenushiāp woātip baratiārgāan gāargāa dawiāsiāniānā bariānsha gāaq-gāaq dedi. 4. Daārya taārepten bir bapta shuwiāldagāan,shiāqiārlagāan, guārs-guārs yetken sesler yesitilip tur. (M.Sh.)5. Aliāstan buwdaq-buwdaq shanā koārindi. 6. Azdan keyinshiāyiāq yetip yesik ashiāldiā.
YELIKLEWISH SOāZLERDI TAāKIRARLAW
I. Sorawlargāa awiāzeki juwap berinā.
1. Qanday soāzler yeliklewish soāz boladiā?2. Yeliklewish soāzlerdinā maānili haām koāmekshi soāz shaqaplariānĆ n
ayiārmashiāliāgāiā qanday?3. Yeliklewish soāzler maānisine qaray qanday tuārlerge boālinedi?4. Yeliklewish soāzlerdinā quriāliāsiāna qaray tuārlerin aytiānā.5. Taākirarlangāan yeliklewish qanday maāni anālatadiā?6. Yeliklewishler gaāp agāzasiā bola ala ma, yeger bolsa, qaysiā
agāzalardiānā xiāzmetin atqaradiā?7. Yeliklewish, koābinese qanday koāmekshi feyil menen dizbeklesedi?
II. Tapsiārmalardiā woriānlanā.
1. Seske yeliklewish soāzlerdi keltirip 3 gaāp jaziānā.2. Koāriniske yeliklewish soāzlerdi keltirip 2 gaāp jaziānā.3. Dara, jup haām taākirar yeliklewishlerdinā haārqaysiāsiāna bir-birden
yadtan gaāp tawiāp jaziānā. Jup yeliklewish penen taākiraryeliklewishtinā ayiārmashiāliāgāiān tuāsindirinā.
4. Dara haām taākirarlangāan yeliklewishlerdi yet koāmekshi feyilimenen dizbeklestirip, yeki gaāp duāzinā. Quragāan gaāplerināizdegiyeliklewish soāzler bayanlawiāsh boliāp kelsin.
153-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp, wolardiānāmaānisi boyiānsha qaysiā tuāri yekenin haām morfologiyaliāq quriāliāsiānaytiānā.
1. Qasqiārdiānā tisleri shiāqiār-shiāqiār yetedi. 2. Panāq-panāq,guārs-guārs atiālgāan miāltiāq dawiāslariā qulagāiānādiā piteptaslaydiā. 3. Tanā toliāq atqan maāhaālde, siārt-siārt basqanagāash gewishininā tiāqiāldiāsiā yesitildi. 4. Anaw aq shapanliā
85
miārs-miārs kuāldi. 5. Juāzi miānā jiālgāiā tastay miāj-miāj.6. Woniānā gedir-budiār soāzi de jagāiāp baratiār. 7. Qara bultlarawiāl uāstine kelgende, guāldirmama guārkirep, jarq-jurq yeteqaldiā. (Gā.S.) 8. Parr yetip ushqan qiārgāawiāllar aspangāakoāteriledi. (W.X.) 9. Uzaqtan jalt-jult yetip duman arasiānanwotliā jaliān koārindi. (A.Aā.)
154-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeliklewish soāzlerdi dizbeklesipkelgen koāmekshi feyiller menen birge astiān siāziānā haām wolardiānāquriāliāsiāna qaray qanday feyil jasap kelgenin, qaysiā agāzaniānāxiāzmetinde yekenin tuāsindirinā.
1. Awiāl kempirleri shuw yete qaldiā. 2. Aradan bes-altiākuān woātkennen keyin jalanālagāan jas jigitler awiālgāa saw yeteqaldiā. 3. Qaādimgi guālmiāyiāq arba doānāgelegi arasiānan jaltyetip koāzge koārinedi. (Gā.S.) 4. Bir gāone haāwlinināmushiānda Juma sap yete qaldiā. 5. Aspan birden part-partyetti de, jawiān jawa basladiā. (W.X.) 6. Asqardiānā ayaqlariādir-dir yetedi. (A.Bek.) 7. Qalashiā jiālt yetip bir shabaq suwbetine shapshiāp shiāqtiā. (S.S.)
155-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeliklewishten jasalgāan soāzlerdituābir haām qosiāmtagāa ajiāratiāp astiān siāziānā.
1. Woraqtiānā gāiārtiāldiāsiā da yesitilmeydi. 2. Bazarbaywoāzinen woāzi guābirlene beredi, haār jerde bir guābirlenipaladiā. (Sh.S.) 3. Haāmme gāawiārlasiāp, woniā tuārgeltip,aākesininā, anasiāniānā qoliānan aldiārdiā. 4. Qalmiārza solwaqiātta ashiāwliā ariāslanday guānāirenip atqa qamshiāniā bastiā.5. Asan ketkennen keyin arada azmaz jiām-jiārtliāq huākimsuārdi. (K.M.)
6. Sol kaārada Nurmanniānā Duārsildep ketti juāregi.
(S.N.)7. Qos buāyregi siālqiāldap, Koāzininā jasiā moāltildep, Sol waqlariā Barshiānjan, Ā«AgāajanĀ»ā dep soāyledi.
(Ā«AlpamiāsĀ»)
86
SINTAKSIS HAāM PUNKTUACIYA
Sintaksis ā grammatikaniānā bir boālimi. Wol grek soāzi,Ā«duāzilisĀ», Ā«dizbeklesiwĀ» ā degen maānini anālatadiā.
Sintaksis morfologiya menen tiāgāiāz baylaniāsliā uāyre-niledi. Yekewininā birligi grammatikaniā duāzedi.
Soāzlerdinā sintaksislik baylaniāsiā arqaliā duāziletugāiānsoāz dizbegi, gaāp haām gaāp agāzalariā tekst sintaksisteuāyreniledi.
Irkilis belgilerininā qoyiāliāw qagāiāydalariā punktuaciyadauāyreniledi. Punktuaciya ā latiānniānā Ā«punktumĀ» Ā«noqatĀ»degen soāzinen aliāngāan. Wol sintaksis penen birgeuāyreniledi.
Soāz dizbegi, gaāp haām teksttinā duāziliw haām qolla-niāw niāzamliāqlariā uāyreniletugāiān til ilimine sintaksis depataladiā.
Irkilis belgilerininā qoyiāliāw qagāiāydalariā uāyrenile-tugāiān ilimge punktuaciya delinedi.
JAY GAāP SINTAKSISI
Ā§ 37. Jay gaāp haqqiānda tuāsinik
156-shiāniāgāiāw. Tekstten jay gaāplerdi tawiāp koāshirip jaziānā.Wolardiānā bas agāzalariāniānā astiān siāziāp, sol bas agāzalardiānā qatnasiānaqaray qanday jay gaāp yekenligin tuāsindirinā (yeki bas agāzaliāma yabir bas agāzaliāma, kenāeytilgen be ya kenāeytilmegen jay gaāp pe?)
Tiāsqariāda qar borasiānlap jawiāp tur. Aspan ashiāq kuānleritawlar ayqiānlasiāp koārinedi. Mektep woāzi baālent jergesaliāngāanliāqtan, awiāl paāste qaliāp qoygāan.
Shabdar menen Anāgāaltoriāniā yeki tulpar dese boladiā.Yekewininā de saāni birdey. Jolgāa shiāqsa boldiā, atlardiā tek birqaāliptegi juārisine saliāp jiberedi. Shabdar menen Anāgāaltoriā jolaliāp juārip ketkennen keyin, bir muqamda shayqatiāliāp, jallariākoāterilip basiāliāp kete beredi (Sh.A.).
Grammatikaliāq tiykariā bir gaāplik woraydan duāzilip,tiāyanaqliā pikir bildiretugāiān gaāplerge jay gaāp delinedi.
87
Jay gaāpler toāmendegi belgilerine iye boladiā:1) tiāyanaqliā bir woy-pikir gaāplik belgige (predikativlik-
ke) iye boladiā; 2) yeki ya bir bas agāzaniānā worayiānanduāziledi; 3) woāzine taān gaāplik intonaciyasiā boladiā. Usiāsiāyaqliā belgilerge iye bolgāan sintaksislik birlikler jay gaāpsintaksisin duāzedi. M i ā s a l i ā : Baāhaār baslandiā. Awiāldiyqanlariā yegiske kiristi. Haāmme jerde tuqiām sebiwgāajja-gāaj baslandiā. (W.X.)
Jay gaāpler bas agāzalardiānā toliāq qatnasiāw haāmqatnaspawiāna qaray yeki bas agāzaliā haām bir basagāzaliā boliāp, yekige boālinedi.
Grammatikaliāq tiykariā yeki bas agāzaniānā qatnasiānanduāzilgen jay gaāpler yeki bas agāzaliā, bir bas agāzaniānāqatnasiānan duāzilgen jay gaāpler bir bas agāzaliā depataladiā. Mi ā s a l i ā : 1. Koāp uzamay gāawashalar appaqshagāaladay boliāp ashiāldiā. 2. Sonliāqtan paxta teriwmapaziān tez bas-lap jiberdi. (W.X.) 3. Duāt togāay.4. Qapiāriāq iāssiā. (J.A.)
Jay gaāpler bas haām yekinshi daārejeli agāzalardiānāqatnasiāna qaray, kenāeytilmegen haām kenāeytilgen jaygaāpler boliāp boālinedi.
Tek bas agāzalardiānā qatnasiānan duāzilgen gaāplerkenāeytilmegen gaāp dep ataladiā: Sabaq baslandiā. Uāydināaldiā tep-tegis. (W.X.)
Gaāptinā yekinshi daārejeli menen kenāeyip kelgengaāplerge kenāeytilgen jay gaāpler delinedi: Qudiāqtiānā basiāsuāriw-suāriw qoy. Qoylar suw iship boldiā. Aldiāshubiāriāsiāp woāriske jayiāliāp ketti. (W.X.)
157-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Wolardiānā grammatikaliāqtiykarlariān tawiāp, quriāliāsiā boyiānsha qanday gaāp yekenin (yeki basagāzaliā ma ya bir bas agāzaliā ma) aniāqlanā.
Kuān battiā. Duman. Kuān sariā jiyektey boliāp koārinedi.Kuān batar aldiāndagāiā jagāiāmliā koāriniske qaragāan sayiānqaragāiānā keledi. Shashiāragāan sariā sagāiām qiāz shashiāndaykoāldenenā soziāliāp jatiār.
Kuān koāk guāmbezininā qoyniāna kirgendey koāzden gāayiāpboldiā. Iāmiārt jabiāldiā. Qas qaraydiā. Mallar qoragāa qamaldiā.Tawiāqlar ketekke kirdi. (J.A.)
88
158-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Yeki bas agāzaliā haām bir basagāzaliā gaāplerdi tawiāp, wolardiānā bas agāzalariāniānā astiān siāziānā. Basagāzalardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin aytiānā.
Tuān tiāniāsh. Salqiān hawa. Tiāniāshliāq qushagāiāna kirgenbagālar. Jawdiārasiāp turgāan japiāraqlar. Wolardiānā shaqasiāndasayrap turgāan buālbuāllerdinā juārekke jagāiāmliā dawiāslariā adambalasiān raāhaātke boāleydi.
Tiāniāsh kuānge nuriān shashiāp uāzliksiz qarap turgāanday,suliāw taābiyatqa qarap koāzinā qanar yemes. Wogāan qaragāansayiān qaragāiānā keledi. (J.A.).
159-shiāniāgāiāw. Woqiānā, kenāeytilmegen gaāptinā bas agāzalariāniānāqanday soāz shaqabiānan bolgāaniān tuāsindirinā.
Jaz ayiā. Kuān iāssiā. Japiāraqlar jiām-jiārt. Tereklerdinā shaqa-lariā shiājgāiārgāan quyash denesin kuāydirip turgāanday sallaniāptur. Qapiāriāq iāssiāda qaliānā togāaygāa kirip bolmaydiā. Jaylawaātirapiānda qoziā, iālaqlar, sabatta uāyirilip turgāan jiālqiālar me-nen qara mallar quyashqa arqasiān berip toparlasiāp tur.
Aspan ashiāq. Aqsha bultlar uwiāqqa ildirilgen aq mamiāqtayjiāljiāmastan tur. Koākte qiāya ushqan qarliāgāashlar qanatqaqpaqta. (J.A.).
160-shiāniāgāiāw. Koārkem shiāgāarmalardan yamasa woyiānāiāzdan yekibas agāzaliā haām bir bas agāzaliā gaāplerdinā haārbirine 2 gaāp,kenāeytilmegen haām kenāeytilgen gaāplerge 2 gaāpten tawiāp jaziānā.
YEKI BAS AGāZALIā GAāPLER
GAāP AGāZALARIā
Ā§ 38. Gaāp agāzalariā tuwraliā tuāsinik
Gaāp ishinde woāz ara grammatikaliāq baylaniāsqatuāsip, gaāp duāziwge qatnasqan toliāq maānili soāzlergegaāp agāzalariā dep ataladiā.
Gaāp agāzalariā toāmendegi belgilerge iye boladiā:1) toliāq maānili soāz arqaliā bildiriledi; 2) gaāp ishindewoāz ara sintaksislik baylaniāsqa tuāsedi; 3) gaāp agāzala-riāna qoyiālatugāiān sorawlardiānā birine juwap beredi.
89
Gaāp agāzalariā sintaksislik xiāzmeti boyiānsha basla-wiāsh, bayanlawiāsh, aniāqlawiāsh, toliāqlawiāsh haāmpiāsiāqlawiāsh siāyaqliā bes tuārge boālinedi.
Gaāp agāzalariā gaāp duāziwdegi xiāzmetine qaray basagāzalar haām yekinshi daārejeli agāzalar boliāp yekigeboālinedi.
Baslawiāsh haām bayanlawiāsh gaāptinā tiykariān duāzedi.Sonliāqtan, wolar bas agāzalar dep ataladiā.
Aniāqlawiāsh, toliāqlawiāsh haām piāsiāqlawiāshlar gaāpduāze almaydiā. Wolar bas agāzalargāa qatnasliā, woniānātuāsindiriwshi, kenāeyttiriwshi agāzasiā xiāzmetin atqaradiā.Sonliāqtan, wolar yekinshi daārejeli agāzalar dep ata-ladiā. Miāsaliā: Arqa betten jagāiāmliā samal yesip tur.(W.X.)
Bul gaāpte samal yesip tur degen soāzlerābaslawiāshābayanlawiāshliāq qatnastagāiā bas agāzalar. Wolar gaāptinātiykariān duāzip kelgen. Al arqa betten, jagāiāmliā degensoāzler bas agāzalargāa qatnasliā. Wolardiānā birewi. (arqabetten) bayanlawiāshqa, yekinshisi. (jagāiāmliā) baslawiāshqaqatnasliā, solardiā siāpatlap bas agāzalardiānā kenāeyttiriwshi(tuāsindiriwshi) agāzasiā xiāzmetin atqariāp kelgen.
161-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Haārbir gaāptegi soāzlerge gaāpagāzalariān aniāqlaw belgileri tiykariānda tallaw jasanā. Wolardiānā qandaysorawlargāa juwap berip turgāaniān haām qaysiā agāzaniānā xiāzmetindeyekenin aytiānā.
Baāhaār. Qiāstiānā qaliānā koārpesi ashiāldiā. Aq tuāyedeyshoāgip jatqan aqsha qarlar yeridi. Kenā dala koārkemlenip,koārgen koāzdi woāzine tarttiā. Jasiāl mawiātiā jamiālgāan jerdenjuparday iyis anāqiāydiā.
Aspan aāleminde aqshiāl bultlar koārindi.Baāhaār xabarshiāsiā gāazlar kiyatiār. Baāhaār qarliāgāashiā keldi.
Aspan menen jer jadiārap jaynap ketti. Baāhaār quyashiā kenādalaliā hasiāl jerdi qushagāiān asha bawiāriāna bastiā. (J.A.)
162-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāptinā tiykariān duāziwshiagāzalardiānā astiān siāziānā. Wolardiānā ne ushiān gaāptinā tiykariā depataliāwiān tuāsindirinā.
90
Jer jibisti. Topiāraq torqaday toyiāndiā. Jer jarasiāgāiā jasiālshoāpler boārtip shiāqtiā. Jer beti koāk lipasqa boālendi.
Qos toābeninā uāstinen qarasanā Qiāziālqum mawiātiā jamiāl-gāanday. Juwsanniānā jupar iyisi murniānādiā jaradiā. Iyiskegensayiān iyiskeginā keledi. Jaāniwar juwsanniānā jaynap woāsiwinqara? Qiāziālqumniānā uāstine qatarlastiāriāp teben shanshiāpqoygāanday. Sup-suliāw sobiāgāiā nishterdey, naāwbaāhaārdinājagāiāmliā saāni menen janiānādiā raāhaātke boāleydi. (J.A.)
Gaāp agāzalariā duāzilisine qaray jay, qospa haāmkenāeytilgen agāza boliāp uāshke boālinedi.
1. Jay agāza toliāq maānili bir soāzden boladiā. Miāsaliā:Mashina jolda koāp irkildi. (W.X.) ādegen gaāptegi haārbir soāz dara agāza boliāp kelgen.
2. Qospa agāza qospa soāzlerden, turaqliā dizbek haāmsintaksislik boālekke boālinbeytugāiān soāz dizbeginenboladiā. Miāsaliā: Wol sporttiā jaqsiā koāredi. Mine rĆ yonworayiā da artta qaldiā. 2. Turiāmbet Jumaguālge jamankoāzi menen qaradiā. (T.Q.) Qarsaq jortpas qĆ liānānan, nebir qiāya shoāllerden asiāp woāttik. (W.X.)
3. Kenāeytilgen agāza hal feyil, kelbetlik feyil haām ata-wiāsh feyillerininā basqariāwiāndagāiā feyil toplamlariā arqaliābildiriledi. Miāsaliā: 1. Bul jerden shiāqqaliā udayiā kuān-tuānjol juārdik. 2. Mashina taqiārliāqta jel menen jariāsqandayziāmiāraydiā. (W.X.) 3. Daāryaniā jagāalap juārip kiyatiārgāanTilewmuratovtan wol biyxabar yedi. (K.S.) 4. Tanā atpayjumiāsqa shiāgāiāp ketiw woniānā suāyegine sināgen aādet.(Q.D.)
163-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan gaāpagāzalariān duāzilisine qaray tallaw jasap aytiānā. Wolardiānā qaysiāsiā jay,qaysiāsiā qospa haām qaysiāsiā kenāeytilgen agāza yekenine diāqqat yetiānā.
Naāwbaāhaār Noākisti koārkem koāriniske boāledi.Koāshesindegi suliāw haām koāp qabatliā jaylar kewildi quwantiāp,juārekti tastiāradiā. Baāhaār aqshamiāna jaqtiā berip turgāanelektr nurlariā aspan juldiāziān taāsiyin qaldiārgāanday boladiā.
Toāktinā tawiānan toāmen tuāsken mashina ziāmiārap kiyatiār.Koāz ilmey ziāmiārap kiyatiārgāan mashina minut sayiān juārisintezletpekte.
91
Boranbay mashinadagāiā wotiārgāanlardiānā barliāgāiā menenkoāristi. Muānaāyim minezli, ashiāq kewilli, kishipeyil Boranbayhaāmme menen kuāle shiāray berip, jiālliā juāz benen koāristi.(J.A.)
164-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi koāshirip jaziānā. Wolardiā tallawuālgisi boyiānsha gaāp agāzalariāna ajiāratiāp astiān siāziāp koārsetinā.
Gaāp agāzalariāna tallaw jasaw uālgisi:
BaslawiāshBayanlawiāshAniāqlawiāshToliāqlawiāshPiāsiāqlawiāsh
Men qiāsta anāda bolgāan yedim. Sondagāiā bolgāan birqiāziāq waqiāyalardiā jazbay qoyiāw muāmkin yemes. Birden jazabasladiām. Ā«Daraqlardiānā shaqalariāna aspannan qar tuāsti, wolarmeninā qoyniāma da kirdi... Suwiāq tamshiālar jawiāriāngāawoāttiĀ». Usiāniānā menen is pitti. Men usiā soāzlerden basqasoāz taba almadiām.
Ashiāq terezeden kuān nuriā tuāsip tur: koāshede balalardiānāqiāzgāiān woyiāniā. Kewlim alagāada bola berdi. Koāshedegibalalar menen woynap ketkim keledi. (R.R.)
GAāPTINā BAS AGāZALARIā
Gaāptinā tiykariān duāzetugāiān baslawiāsh haām bayan-lawiāshqa gaāptinā bas agāzalariā dep ataladiā.
Yeki bas agāzaliā gaāplerde baslawiāsh gaāptinā kim yane haqqiānda aytiālgāaniān bildiredi de, bayanlawiāsh solbaslawiāshtiānā is-haāreketin yamasa basqa bir xabardiābayanlaydiā. Baslawiāsh qaysiā bet, qaysiā sanda kelse,bayanlawiāsh ta sol bet, sol sanniānā qosiāmtalariān qabiālyetedi. Yeger gaāptinā bayanlawiāshiā feyilden bolgāan birbas agāzaliā boliāp kelse, baslawiāsh bayanlawiāsh arqaliāmaālim boladiā.
Baslawiāsh penen bayanlawiāsh woāz ara kelisiw joliāmenen baylaniāsadiā.
92
Ā§ 39. Baslawiāsh
165-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetip, wolardiānā qanday soāz shaqabiā yekenin haāmsorawlariān aytiāp berinā.
1. Yaqiāp woāzininā joldaslariān koāp kuāttirmedi. 2. Wolkartofel atiāziā arqaliā tenāizdinā jagāasiāna shiāqtiā. 3. Qonaqlaruāy iyesininā miraātine qarsiāliāq yetpedi. 4. Qoraniānā siārtiāndauālken bir jaziāq tastiānā jatqaniān haāmme de biledi. 5. Menbulardiā keshe gāana aliāp keldim. 6. Bizler sen qusap mudamiāqant shaynap juārgenimiz joq. 7. Tanā atqan waqiātlariā sizlerbizinā Qiāliāsh koāldi koārip pe yedināiz. (M.K.)
Gaāptinā kim ya ne naārse haqqiānda aytiālgāaniānbildi-retugāiān bas agāzagāa baslawiāsh delinedi.
Baslawiāsh toāmendegi belgilerge iye boladiā: 1) zatliāqugāiāmdiā anālatatugāiān ataw sepligindegi soāz arqaliābildiriledi; 2) is-haārekettinā iyesin bildirip keledi; 3) kim?ne? kimi? nesi? sorawlariāna juwap beredi; 4) gaāptebayanlawiāshtan aldiān aytiāladiā.
Baslawiāsh koābinese atliāq, atliāq worniāna qollaniālatu-gāiān almasiāqlardan boladiā. Miāsaliā: Ulliāliāq aqiāl haāmaādep penen payda boladiā. Ilim haām aādep ā tenāi joqgāaāziyne. Yeger kim wogāan iye bolsa, qaādir-qiāmbatiāulliā boladiā. (Ā«Atalar soāziĀ») Awiāldiānā shetinde padakoārindi. Wol ā Buārkitli awiāliāniānā padasiā. (M.K.)
Baslawiāshlar atliāqlasqan kelbetlik, sanliāq, kelbetlikfeyil, atawiāsh feyil haām yeliklewish soāzler arqaliā dabildiriledi. Miāsaliā: 1. Aādepli āisi menen aādepli. 2. Yeke-wi ishke kirip keldi. Altiā yekige boālinedi. 3. Qiāymiāl-dagāan qiār asar. 4. Juwiāriāw ā sporttiānā bir tuāri. 5. Jay-diānā tasiārliāsiā koābeyip ketti. Yertenā ā demaliās.
169-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Tekst boyiānsha kitaptiā siāpatlapmazmuniān soāylep berinā haām bas agāzalardiā tawiāp, wolardiānāqanday soāz shaqabiānan bolgāaniān aytiānā.
Aāy, aāziz. Adam ushiān kitaptan aāzizirek haām jagāiāmliālawsiārlas joq. Jalgāiāzliāqta wol tenāi joq siārlas. Wonda heshqanday
93
perde haām giyne joq. Wol sonday joldas, soāzlerinde heshqanday woātirik haām qaāte bolmaydiā. Guārrināinen adamgāazaālel keltirmeydi. Wol woāz dostiāniānā kewlin qaldiārmaydiā.Juāregin jaralamaydiā. Wol sonday joldas, kisi arqasiānan gāiāybataytpaydiā. Woniānā guārrināinen sagāan sonday paydalar keledi.Bunday paydaniā adamlardan taba almaysanā. Kerisinshe,jaramas adamlardiānā soāzlerinen adamgāa zaālel keledi. Kitaptaydostiānā ishinde barliāq ilim-bilim jaylasqan, wol insanlardiāwoātmishten haām keleshekten xabardar yetip turadiā. Sonliāqtanda, Ā«Kitap ā aqiāl qalasiāĀ» ā degen. (Muhammed Jabalrudiy)
167-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāplerdegi baslawiāshlardiā tawiāpastiān siāziānā. Wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgeninaniāqlĆ nā.
1. Jiāllar woātedi. Bul balalar woāsip, jigit boliāp yer jetedi.2. Wolar Kaāramat tawiānan da biyigirek, taza toābelergekoāteriletugāiān boladiā. Wolar bir koāldi gāana janlandiāriāpqoymastan, aspandiā da woāzlestiriwge talaplanadiā.
Sizler bugāan isenesizler me? Men isenemen. (M.K.) Jaq-siā ā isi menen jaqsiā. Bilegi kuāshli birdi jiāgāadiā, bilimi kuāshlimiānādiā jiāgāadiā. (naqiāl) 4. Uyalmagāan buyiārmagāan astanishedi. (naqiāl) 5. Juāziw ā dene shiāniāqtiāriāwgāa paydaliā. 6.Birewden yekew jaqsiā. 7. Koāp koāpligin yetedi, az azliāgāiānyetedi. (naqiāl) 8. Japtiānā koāpirine janāa mine bergendeshambiār-shambiār yesitildi. (A.B..)
168-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen soāzlerdi baslawiāsh yetip gaāpduāzinā. Duāzgen gaāplerināiz kenāeytilgen haām kenāeytilmegen gaāptuārinde bolsiān haām baslawiāshlardiānā astiān siāziāp, woniānā qandaysoāz shaqabiā yekenin tuāsindirinā.
S o ā z l e r : Awiāliāmiāz, Azat, bizler, haārkim, aqiālliā,yerinbegen, koāpti jamanlagāan, buāgin, guābir-guābir.
Ā§ 40. Jay, qospa haām kenāeytilgen baslawiāshlar
Baslawiāsh duāzilisine qaray jay baslawiāsh, qospabaslawiāsh haām kenāeytilgen baslawiāsh boliāp uāshkeboālinedi.
94
1. Jay baslawiāsh dara bir soāzden, iyelik sepligindegiatliāq penen ataw sepligindegi koāmekshi atawiāshlardiānādizbeginen boladiā. Iyelik sepligindegi atliāq penen koāmek-shi atawiāsh yekewi qosiāliāp bir sorawgāa juwap beredihaām jay baslawiāshtiānā xiāzmetin atqaradiā. Miāsaliā:Uāshewi piāyadalap gāawashalardiā aylaniāp shiāqtiā. Wolarbirnaārselerdi woylastiā. Shertektinā ishi jaqsiā bezelgenyedi. Togāaydiānā sheti joq, jiānāgāiāllar, quwraylar siāgāasiāptur. (W.X.) Bagādiānā doāgeregi diywal menenqorshalangāan. (M.D.)
2. Qospa baslawiāshlar qospa soāz haām sintaksislikboālekke boālinbeytugāiān soāzlerdinā dizbegi arqaliā bildi-riledi. M i ā s a l i ā : Woāzbekstan Respublikasiā 1991-jiāliāgāaārezsizlikke yeristi. (Ā«Y.Q.Ā») Tawmurat degen jigit sportpenen shugāiāllaniāwdiā jaqsiā koāredi. Ayzada yekewimizfermada sawiānshiā boliāp isleymiz. (Ā«Y.Q.Ā») Wot jagāiāw,kir juwiāw Aysaānemninā belgili isi boldiā. (N.D.)
3. Kenāeytilgen baslawiāsh kelbetlik feyil haām atawiāshfeyillerininā basqariāwiāndagāiā toplamlardan boladiā.M i ā s a l i ā : Koāpti jamanlagāan koāmiwsiz qaladiā. Yekikemeninā basiān uslagāan suwgāa ketedi. (naqiāl) Ata-anagāahuārmet haām izzet koārsetiw, wolargāa miyrimli boliāw āhaārbir perzenttinā waziāypalariāniānā biri. (Mustafa Hamiy-pashsha)
Anālatiāw: Iyelik sepligindegi atliāq tartiām qosiāmtaliākoāmekshi atawiāsh penen dizbeklesip kelgende iyeliksepligininā qosiāmtĆ siā jalgāanbay keliwi de muāmkin.Bunday jagādayda jay baslawiāsh boladiā. Mi ā sa l i ā : Yelsheti koārinbeydi. Togāay ishi menāirewlik. Bul jerge,haātte adam izi de tuāspegen. (W.X.)
169-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlergediāqqat yetip, wolardiānā duāzilisine qaray qanday baslawiāsh yekeninhaām bir-birinen ayiārmashiāliāgāiān tuāsindirinā.
Yel agāasiā axmaq bolsa, yelin jolawshiā talaydiā. Haqiāyqat-liāq ā hadal juārektinā joldasiā. (naqiāl) Qaāwmetine isengenqaāddin buāgip woātedi, koāpshilikke isengen maqsetine jetedi.(naqiāl) Sadullaniānā bir woāzi yeki jigittinā islegenin isley-
95
di. (N.D.) Ustaziā bolmagāan adamdiā woāmirdinā woāzitaārbiyalaydiā. (Ā«Atalar soāziĀ») Talant iyesin taārbiyasiāz qaldiāriāwzuliām. Talantsiāz kisini taārbiyalaw ā woāmirdi zaya woātkiziwdegen soāz. Jaqsiā aādet ā jaāhaānde ulliā maārtebe haām uālkendaārejege jetkeriwshi. Biraq, bugāan jetisiw tek ilim haām aādetarqaliā boladiā. (Muinniddin Juwayniy)
170-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Baslawiāshlardiā tawiāp, wolardiānāastiān siāziānā haām duāzilisine qaray qaysiā tuāri yekenin aniāqlĆ nā.
Atamiāz uāyimizdinā uzagāiān jaqiān haām jogāiān bar yetiwushiān barliāq waqiāt haārekette boladiā. Wol bizinā jasawiāmiāzushiān uāy-jay tayarlaydiā. Kiyindiriw ushiān kiyim-kenshektabadiā. Iship-jewimiz ushiān aziāq-awqat tayarlaydiā. Woāz ata-analariān raziā yetpeytugāiān, wolardiā renjitetugāiān perzenttinā isihesh waqiātta algāa baspaydiā haām yeldinā aldiānda abiārayiābolmaydiā. (Mustafa Hamiypashsha)
Ata-ananiānā xiāzmetin yetiw haārbir perzenttinā minnetiyesaplanadiā. (Jaāmiy)
Atalardiānā dosliāgāiā balalariān jaqiānlastiāradiā. Ata-anasiānhuārmetlegen kisininā woāmiri uzaq boladiā. Ata-ananiānā soāzinekirmegenninā jatatugāiān worniā wot ishinde boladiā. (Ā«AtalarsoāziĀ»)
171-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Qospa baslawiāshlardiānā astiānsiāziāp wolardiānā qanday soāz shaqaplariāniānā dizbeginde duāzilgenin ay-tiānā.
1. Kewil kiri aytsa keter, koāylek kiri juwsa keter. (naqiāl)2. Biz woāzimiz awiālda woāskenbiz (W.X.). 3. Anāliāsqan yelyel bolmas. 4. Jaramas aādet koāp bolar, yenā jamaniā ākuānshillik (naqiāl). 5. Yeki jaqsiā bas qossa, qiāl woātpeydiaradan (naqiāl). 6. Dossiāz woāmir woālim menen tenā (T.Q.).7. Jaqsiā dos is tuāskende biliner (naqiāl). 8. Togāaydan shiāgāabergende aldiāmnan toriā atliā shiāqtiā (A.Daāwqaraev). 9. Jaq-siāliāq yetiw ā wopaliā adamniānā isi. (Sh.S) 10. Bizler yekewi-miz awiāl xojaliāgāinda yeginlerdinā jiyin-terimine qatnastiāq.11. Yelmurat degen kisi buriān usiā yelattiānā jasulliāsiā bol-gāan.
96
Ā§ 41. Bayanlawiāsh
172-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetinā. Wolar qatnasliā baslawiāshtiā tawiāp, sogāanqatnasliā bayanlawiāshtiānā sorawlariān aytiāp berinā.
Bizler daārya jaqtan uāyge keshirek qayttiāq. Bul ā qiāmbatliāqonaq. Wol haāzir gāana keldi. (M.K.) Kuān bultliā. Biraq ja-wiān jawgāan joq. Mende qiāziāqliā kitap bar. Wol mennen uāl-ken. Jasiā won uāshte. Tenāiz betten bult koāterilip kiyatiār. (W.A.)
Baslawiāshtiānā kim, ne haqqiānda is-haāreketin, hal-jagādayiān, janāaliāq xabariān bildiretugāiān bas agāzabayanlawiāsh delinedi.
Bayanlawiāsh ne qiāldiā? ne qiāladiā? ne isledi? kim?ne? qanday? qansha? qalay? t.b. sorawlargāa juwap beredi.Miāsaliā: Biāyiāl baāhaār yerte baslandiā. Biraq laāmgershilikkoāp boldiā. (W.X.) Sebepsiz kuālki ā biyaādeplik belgisi.(Ā«Atalar soāziĀ») Kuān salqiān. Jerde qar bar.
Bul gaāplerdegi diāqqat yetilgen soāzler bayanlawiāshxiāzmetinde kelgen. Wolar ne qiāldiā? qalay boldiā? ne?qanday?, t.b. sorawlargāa juwap beredi.
Bayanlawiāshtiā aniāqlaw belgileri toāmendegiler: 1)gaāptinā tiykariān duāzetugāiān bas agāza; 2) baslawiāshtiānāis-haāreketin, hal-jagādayiān, janāaliāgāiān xabarlaydiā; 3) is-haārekettinā maāhaāllik belgisin koārsetedi; 4) betlikqosiāmtaliā kelip, baslawiāsh penen kelisiw joliā menenbaylaniāsadiā; 5) woriān taārtibi jagāiānan baslawiāshtan sonākeledi; 6) koābinese betlik qosiāmtaliā aniāqliāq meyilden,atliāq, kelbetlik haām t.b. soāz shaqaplariā arqaliā bildiriledi.
Bayanlawiāshlar qanday soāz shaqabiānan bildiriliwineqaray, feyil bayanlawiāsh haām atawiāsh bayanlawiāsh boliāpyekige boālinedi.
Bayanlawiāsh jay (dara) soāzler arqaliā da, yeki yabirneshe soāzlerdinā dizbegi menen de bildirile beredi. Usiāsiāyaqliā woāzgesheligine qaray jay bayanlawiāsh haāmqospa bayanlawiāsh boliāp boālinedi.
173-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Bayanlawiāshlardiā tawiāp, wolardiā aniāqlawbelgilerine tuāsinik berinā.
977āQĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
Woraldiānā bir yeski qalasiānda aāyyemgi bagādiānā toārindetastan saliāngāan biyik bir haāwli turiāptiā. Bagādiānā yesigihaāmme ushiān ashiāq. Kuāndiz bunda naārestelerin shayqapjubatqan analar menen kempirler skameykalarda soāylesipwotiāradiā. Keshte bul jerde jaslar gezip juārip siārlasadiā.
Bagādagāiā yenā suāykimli agāash gāarriā shiānar yedi. Wol buljerde qalaniānā woāzi tuāwe, atiā hawazasiā joq waqiātlardawoāsip tamiār basqan. Wol shiānardiānā usha basiāna koāz tikti.Wonda shaqagāa qoniāp algāan qanday da bir uārpek juānli qussayrap tur yedi. (R.A.)
174-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Bayanlawiāshlardiā tawiāp, wolar-diānā astiān siāziānā, qanday sorawlargāa juwap berip turgāaniān haāmqanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin tuāsindirinā.
1. Wolar iygilikli iske baratiār. Sen bizdi wozal bastan ar-namiāsliā boliāwgāa taārbiyaladiānā. Kemeler arnaniānā janiānakelip toqtadiā. (W.X.) 2. Woāmir ā yenā jaqsiā ustaz. Paydalan-bagāan ilim ā miywesiz agāash. (Ā«Atalar soāziĀ») 3. Aādepliadamlar menen sĆ āwbetlesiw ā guāllerdinā xosh iyisi anāqiāpturgāan tanā samaliānan laāzzetli. (Ā«Atalar soāziĀ») 4. Uāsh jerdegiuāsh ā togāiāz. 5. Seninā izlegen kitabiānā ā usiā. 6. Yerteturgāanniānā iāriāsiā artiāq. 7. Awiāl tawdan toāmende. 8. Tawdantiregi bardiānā, tastan juāregi bar. (naqiāllar)
Ā§ 42. Jay feyil bayanlawiāsh
Dara feyil soāzden bolgāan bayanlawiāshqa jay feyilbayanlawiāsh delinedi.
Jay feyil bayanlawiāsh toāmendegi maānili feyillerarqaliā bildiriledi:
1. Aniāqliāq meyil formasiāndagāiā feyillerden boladiā.Aniāqliāq meyil arqaliā bildirilgen bayanlawiāshlar boliāpwoātken, boliāp atiārgāan ya yendi bolatugāiān is-haāreket,waqiāyalardiā bayanlaydiā. Miāsaliā: 1. Shanāqay tuāstehaāmme tuāslikke shiāqtiā. Kanaldiānā boyiāndagāiā sayamanshertektinā siāpasiānda adamlar wotiār. 2. Wolardiānā biraziātoāmende wotiār. (W.X.) Woniānā juāreginde bir siārliāwaqiāya jatiār. (X.S.) Qalaniā qiādiāriāp bolgāannan keyinbizler vokzalgāa kelemiz. (S.K.)
98
2. -iāp/-ip, -p qosiāmtaliā hal feyillerge betlik qosiām-talariāniānā jalgāaniāwiānan boladiā. Miāsaliā: Tagāiā birtoābeden assa jiālqiālar menen qoylar juāripti. Tuāsimde jetiaspangāa ushiāppan, sen jerde qaliāpsanā... Buriāngāiāzamanda bir jarliāniānā uāsh balasiā boliāptiā. (Ā«Q.x.y.Ā».)
3. Buyriāq, tilek haām maqset meyilleri arqaliā bildirile-di. Miāsaliā: Yendigi gaāpti Amanqul biy aytsiān. (T.Q.)Men yendi woniānā juāzin koārmeymen. (K.S.) Yendigidenbiālay tuāsimde de, woniāmda da sizlerdi koārmegeymen.(X.S.)
4. Kelbetlik feyildinā -gāan/-gen,. (qan/-ken), -ar/-erqosiāmtaliā tuārlerinen boladiā. Miāsaliā: Kuān keshegigeqaragāanda buāgin qattiā suwiātqan. Buriān bul doāgerekteyel bolgāan. (M.D.)
5. Atawiāsh feyildinā āiāw\-iw,-w haām woriān seplikqosiāmtaliā āiāwda\-iwde qosiāmtaliā tuārlerinen boladiā.Miāsaliā: Meninā tiykargāiā maqsetim ā woqiāw. Bizlerdināmaqsetimiz guāzgi jiāyiān-terimdi tez tamamlaw. Haāzirrespublikamiāzda sportshiālardiānā saniā kuān sayiānwoāsiwde. (gazetadan)
175-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Jay feyil bayanlawiāshlardiā tawiāp,wolardiānā qanday feyiller arqaliā bildirilgenin aytiānā.
1. Men qalaniānā shetindegi shossege qaray kettim. āSizhaāzir juāresiz be? Meni Riābashiege deyin aliāp ketinā,ādepshofyordan woātinish yettim.
āYaq, agāay, imkaniyat joq,ādedi. ā Hesh kimdi de al-mayman. Qansha aqsha kerek desenāiz de bereyin... Haādemeybizinā basqa mashinalar keledi. Biraq, men adam almayman.Mashina ketip qaldiā. Janāagāiā hayal budkadan shiāqtiā. WolĀ«Haāzir siz de ketesizĀ», ā dedi. Men uāndemedim. (Sh.A.)
2. Bir kuānleri togāayda hesh anā qalmaptiā. (Ā«Q.x.y.Ā»)3. Sheberlerdinā ismin awiāllaslariā qaādirlep, wolardan uāyrengen.(Ā«Q.x.y.Ā») 4. Wolar togāay arqaliā juārmekshi. 5. Qoshqarbaywoniānā koāz jasiān qaāhaāri menen juwmaqshiā yedi. (S.X.)
176-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Jay feyil bayanlawiāshlardiā tawiāpastiān siāziānā. Wolardiānā qaysiā bette yekenin haām betlik qosiāmtasiāarqaliā baslawiāshiān tawiānā.
99
Bizler Oksana yekewimiz bizinā bagādiānā qasiāna jiāynalgāanagāashlardiānā uāstinde wotiārmiāz. Bizler de uālkeygennen keyinbiyday yegemiz. Sen traktor aydaysanā. Men apam qusap seyal-kaniānā keyninde turaman. Men Oksananiānā ne dep turgāaniāntuāsinbedim. Wol meninā menen tiāniāsh gāana qatara wotiār.Quyash jerdi haāzir keptiredi. Tez barayiāq, Oksana. Sen jasiāuālkenlerdinā gaāpine aralaspa. Wol bul soāzi menen woāzinināsegizge shiāqqaniān bildirejaq. Apamniānā juāzlerin quyashshalgāan. Manālayiānda tamshiā terler jiāltiāraydiā. (M.K.)
177-shiāniāgāiāw. Yadiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardan jaybayanlawiāshtiānā aniāqliāq meyilden bolgāan tuārine 2 gaāp, basqalariānabir-birden gaāp tawiāp jaziānā.
Ā§ 43. Qospa feyil bayanlawiāsh
Yeki yamasa birneshe feyillerdinā dizbeginen duāzilgenbayanlawiāshqa qospa bayanlawiāsh delinedi.
Qospa bayanlawiāsh toāmendegi qospa feyiller arqaliābildiriledi:
1. Feyil tiykarliā qospa feyillerden boladiā. Bul siāyaqliāqospa bayanlawiāshtiānā yeki siānāariā da feyilden boladiā.Miāsaliā: 1. Wol uāyden tez shiāgāiāp ketti. (J. S.) 2.Kuān qaranāgāiālana basladiā. (J. S.)
2. Atawiāsh tiykarliā qospa feyiller arqaliā bildiriledi.Qospa bayanlawiāshtiānā bul tuāri feyilden basqa soāzshaqaplariāna yet. (qiāl), al, ber, bol, basla, sal, qoy,koār, jet, t.b. koāmekshi feyillerdinā qosiāliāwiānan boladiā.Miāsaliā: XojĆ liāqlĆ rdĆ baāhaārgi yegiske tayarliāq tuwraliāwoylasiāq boldiā. Wolar bir-birewine jaārdem berdi. Wolarhuārmet-izzet penen jasagāandiā jaqsiā koāredi. (W.X.)Siārttan elektr jariāgāiā jarq yete qaldiā. (N.D.)
3. Kelbetlik feyil, hal feyil haām basqa da feyillergebaylaniāstiāriāwshiāliāq xiāzmettegi yedi, yeken, (yemes)toliāqsiāz feyildinā dizbeklesip keliwi arqaliā bildiriledi.Miāsaliā: Yekinshisin wogāan atasiā aytiāp bergen yedi.Avtolavka bajbanniānā uāylerine haār dayiām qayriāliāpwoātetugāiān yedi. (Sh.A.) Men yesimdi bilgeli woniānābuāgingidey quwaniāshiān koārgen yemespen. Saratanniānājumsaq jeli yesip tur yedi. (W.X.)
100
178-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Qospa bayanlawiāshlardiātawiāp, wolardiānā bildiriliwin. (qanday soāzlerden bolgāaniān) aniāqlĆ nā.
Kuān janāa-janāa qiāzdiāriāp kiyatiār. Bizler buriān usiā Aqqa-lada wotiāratugāiān yedik. (N.D.) Woniānā kiyimleri suw boldiā.Woraqshiālar tuāste uālken guājimninā sayasiāna kelip dem aldiā.(J.Sh.) Jayda wotiārgāanlardiānā haāmmesi woniānā soāzine kewilboāldi. Muāyeshtegi etajerkada turgāan kitaplariāna koāz juwiārtiāpwoātti. (I. Q.) Sabaq yele dawam yetip atiār yedi. Inkamal apaybolsa bul waqiātlariā Avstraliya haqqiānda soāylep atiār yeken.(Sh.A.)
179-shiāniāgāiāw. Koāshiriānā. Qospa feyil bayanlawiāshlardiā tawiāpastiān siāziānā. Qospa bayanlawiāshtiānā qaysiā maāhaālde kelgenin aytiānā.
Sultanmurat daārhal woāzininā partasiāna bariāp wotiārdiā.Kelgenler woqiāwshiālar menen saālemlesti.
Qaāpelimde klastiānā ishi tiām-tiāriās boldiā da qaldiā. Haātteheshkim joātelmedi de.
Men basqa bir jumiās penen kelgen yedim. Meninā balalar-gāa aytatugāiān bir gaāpim bar.
Woqiāwshiālar bir tegis wotiāriāp qaldiā. Kolxozdiānā basliā-gāiān haāmme taniāytugāiān yedi. Basliāqtiānā sabaq waqtiāndakelgenininā maānisi woqiāwshiālar menen ayriāqsha siāpatta soāy-lesiw yedi. Sizlerdinā mektebināizdinā ishi suwiāq yeken. (Sh.A.)
180-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi koāp noqattiānā worniāna tiyislikoāmekshi feyil haām baylaniāstiāriāwshiāliāq xiāzmettegi toliāqsiāz feyil-lerdi qoyiāp koāshirip jaziānā haām wolardiānā qaysiā maāhaāl maānisindeyekenin tuāsindirinā.
1. Biybayiām qaltasiānan bir tuāyinshik shiāgāariāp ... . 2. Ke-shikpey Serimbet te kirip ... . 3. Awiāl aqsaqallariā jaslargāabaārhaā naāsiyat .... 4. Tuwriā sizinā aytqanlariānāiāzdiā yesapqa... . 5 Bir waqlariā telefon shiār yete ... . 6. Woniā men bu-riānnan taniāytugāiān ... . 7. Bular aākesininā traktoriāniānā aldiā-na shiāgāiāp ketken... . 8. Atam hesh naārseni bilmeydi....9. Shiāgāiās taārepten samal yesip ... .
Ko āmek sh i ha ām to l i ā q s i ā z f e y i l l e r : berdi, beredi,qaldiā, keldi, yeken, alamiāz, yeken, yedim, tur.
101
Ā§ 44. Jay haām qospa atawiāsh bayanlawiāshlar
Jay atawiāsh bayanlawiāsh toāmendegi soāzlerden boladiā:1. Jay atawiāsh bayanlawiāshlar ataw, bariās, shiāgāiās,
woriān sepligindegi atliāqtan, almasiāq, kelbetlik, sanliāqhaām raāwish soāzlerden boladiā. Miāsaliā: Bul sawgāauākeme. Barliāgāiā quwaniāshtan. Yerler ā atiāzda, bala-shagāalar ā uāyde. (T.Q.) Miānaw ā mektep. (N.D.) Ladandostan aqiālliā dushpan jaqsiā. (Ā«Atalar soāziĀ») Biāyiāl bagāiā-miāz miyweli. Nurliābaydiānā uliā da, qiāziā da ā usiā.(M.D.) Bizinā jay āmiānaw. Jaāhaāngir agāa jaāne birinshi.(W.X.) Wol gāarriāniānā ul balasiā ā uāshew, qiāziā ā birew.(Q.T.) Qiāzketkenninā keleshegi aldiānda. (N.D.)
2. Jay atawiāsh bayanlawiāsh bar, joq, kerek, daārkar,zaāruār, laziām, t.b. bayanlawiāshliāq soāz shaqabiā arqaliābildiriledi. Miāsaliā: Portfeldinā mayda zatlar salatugāiānqaltasiā da bar. Doāgerekte heshkim joq. (Sh.A.)
3. Yeliklewish soāzlerden boladiā. Miāsaliā: Kuān birdensuwiāttiā, ayaq astiālariāmiāz gāiārt-gāiārt-gāiārt. Togāaydiānāishi jiām-jiārt. (T.Q.)
Qospa atawiāsh bayanlawiāsh toāmendegi soāzler arqaliābildiriledi:
1. Maānili atliāq soāzlerdinā dizbeginen boladiā. Miāsaliā:Bizinā isimiz ā xaliāqtiānā isi, bizinā kuāshimiz ā xaliāqtiānākuāshi. (X.S.) Bul duānyaniānā koārki ā adam balasiā.(Aā.Q.) AākemizāXudaybergen degen kisi. (N.D.)
2. Kelbetlik, raāwish haām t.b. atawiāsh soāzler jupker-lesiwshi baylaniāsta kelip qospa atawiāsh bayanlawiāshboladiā. Miāsaliā: Densawliāq ā terenā bayliāq. (Q.F.)Zuāraāaātti arttiāriāw ā tiykargāiā waziāypa.
3. Qospa atawiāsh bayanlawiāsh atawiāsh soāzlergebaylaniāstiāriāwshiāliāq xiāzmettegi koāmekshi haām toliāqsiāzfeyillerdinā dizbeklesiwinen de boladiā. Wol uziān boyliāadam yedi. Boz jerdinā saliālariā zuāraāaātli yeken. Wolawiāl mekteplerinde mugāallim boldiā. Portfeldinā jiāltiā-rawiāq temirden islengen qulpiā bar yedi. (Sh.A.)
181-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Jay haām qospa atawiāsh bayan-lawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā bildiriliwin aniāqlĆ nā.
102
Bir soāz benen siāpatlagāanda, qaādimgi mektepke aliāpbaratiārgāan woqiāwshiāniānā portfeli. 2. Wol jerde tek bolgāaniāuāsh xojaliāq bar. (Sh.A.) 3. Jurt haām yeldinā rawajiā dawoānerge baylaniāsliā. 4. Woāner ā jasiāriān gāaāziyne. 5. Woānerseninā barliāq waqiātta joldasiānā, maādatkariānā. 6. Woāner debarliāq islerde adam ushiān zaāruār. (Ā«Atalar soāziĀ») 6. Haārqiāyliā tawarlar bar yedi, hayallardiānā koāzi bolsa wolardiā jepbaratiār. 7. Hayallar bolgāanda ne, haāmmesi tek uāshew gāana.(Sh.A.) 8. Wol uziān boyliā, yelli jaslar shamasiāndagāiā adamyedi. (Sh.S.)
182-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Jay haām qospa atawiāshbayanlawiāshlardiānā astiān siāziānā. Berilgen gaāplerge diāqqat yetip,maānisin tuāsindirinā.
1. Haārbir agāashtiānā miywesi boladiā, kewil miywesi āperzent. (Ā«Atalar soāziĀ») 2. Baxtiyar boliāwdiā qaālesenā, toāmen-degi aādetlerdi woāzināde saqla: daāslep ata-ananāniānā qariāziāmoyniānāda ketpesin, ata-ana quwaniāshiā adam ushiān duānya-dagāiā uālken daāwlet. (Muhammed Husayn) 3. Muānaāsipperzent boliāw ā ata-ana ushiān uālken quwaniāsh. (Ā«AtalarsoāziĀ») 4. Haqiāyqiāy perzent haār bir tarawda woāz atasiāniānāhuākimine boysiānadiā. 5. Wol ata-ana iāraziāshiāliāgāiānan juwap-siāz is islese, wonday biyrehim kisiden aqiālliā biygana adamjaqsiā. (Barhurdar ibn Mahmud)
183-shiāniāgāiāw. Koārkem shiāgāarmalardan yamasa yadiānāiāzdan jayatawiāsh bayanlawiāshiā bar uāsh gaāp, qospa atawiāsh bayanlawiāshqauāsh gaāp tawiāp jaziānā. Bayanlawiāshlar haār tuārli soāz shaqaplariānanduāzilgen bolsiān.
Ā§ 45. Baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānāsintaksislik baylaniāsiā
Gaāp ishinde baslawiāsh penen bayanlawiāsh yeki tuārlijol menen baylaniāsadiā.
1. Baslawiāsh penen bayanlawiāsh gaāpte bet haāmbirlik, koāplik sanlarda kelisip baylaniāsadiā.
Baslawiāsh betlik almasiāqlariānan bolsa, bayanlawiāshpenen uāsh bette haām sanda qosiāmtalar arqaliā kelisiwarqaliā baylaniāsadiā. Miāsaliā: 1. Men haāzir gaāpimdi
103
taāriyiplewge kirisemen. Bizler shaydiā yerte iship atiārmiāz.(M.K.) 2. Sen yele uyqiālamadiānā ba? Sizler wolardiānākewilli woynap juārgenin koārsenāizler yedi. (M.K.) 3. Wolaādewir-aq woāsti. Wolar haāmme jerde woārip juār. (M.K.)
Bul gaāplerde men, sen almasiāqlariā I-II betlerde, bir-lik haām koāplik sanlarda kelisiw joliā menen baylaniāsqan.Wol almasiāgāiā III bette, tek birlik sanda baylaniāsiāpkelgen.
Al, atliāqtan bolgāan baslawiāshlar bayanlawiāsh penentek III bette gāana baylaniāsadiā. Miāsaliā: Mansur atam(wol) daārwazadan shiāgāiāp ketti. Palapan qorqqaniānanjerge qulap tuāsti. Oksana woniā qoliāna aldiā. (M.K.)
2. Baslawiāsh penen bayanlawiāsh woāz ara intonaciyaarqaliā baylaniāsadiā. Baslawiāshtan keyin aādettegiden goāresoziāliānāqiālaw intonaciya islenip, irkilis jasaladiā. Bundayjagādayda baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā arasiānasiāziāqsha qoyiāladiā. Miāsaliā: Densawliāq ā terenā bayliāq.Balamniānā uālkeni ā Daāwletnazar, kishisi ā Saāpiwra.Bul ā Xojakoāl.
Atawiāsh bayanlawiāshlar baslawiāsh penen III bettebetlik qosiāmtasiāz, woriān taārtibi arqaliā da kelisipbaylaniāsadiā. Bunday jagādayda kishigirim intonaciyaislenip, irkilis jasaladiā, biraq siāziāqsha qoyiālmaydiā.Miāsaliā: Taw biyik. Joliā qiāyiān. (Ā«Q.F.Ā») Gaā jer adiār,gaā jer budiār... Jol shanā. (W.X.)
184-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Bas agāzalardiā tawiāp, wolardiānā qalay.(qaysiā bette, qaysiā sanda haām qaysiā tuārde) baylaniāsiāp kelgeninaytiānā.
1. Bizler bul kitaptiā aldiāq. 2. Sizler woāz uālkenāizdinātariyxiānan janāa bet ashatugāiān boldiānāiāz. 3. Biz haāzir birtiāyanaqliā juwmaqqa keldik. 4. Bizler Shirikqalagāa baramiāz.5. Sizlerdinā tawiāp algāan zatlariānāiāzgāa izertlew juārgizemiz.6. Sol waqiātta sizler bizlerge ā ilimpazlargāa jaārdem beretugāiānbolasiāz. 7. Ilyas kuālimsirewi menen stoldiānā bir shetine keldi.8. Wol bunnan keyin azmaz woylaniāp qaldiā. 9. Men jiāyiāndasoāylep koārgen yemespen. 10. Sen tanāniānā atqaniāna qayiāl-shiāliāgāiām joq deysenā. Meninā kuānninā batqaniāna raziā-shiāliāgāiām joq. (W.X.)
104
185-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi yeki bas agāzaliā kenāeytilmegengaāp yetip koāshirip jaziānā. Bas agāzalardiānā astiān tallaw uālgisi boyiān-sha siāziāp, wolardiānā baylaniāsiāw usiāliān (qaysiā bette, qaysiā sandayekenin) aytiānā. Yeger baslawiāshiā berilmegen bolsa, bayan-lawiāshiāarqaliā baslawiāshiān tawiāp jaziānā.
1. Oksana yekewimiz de izlep atiārmiāz. 2. Bizler almanaāllerin aliāp keldik. 3. Sen buāgin juādaā jaqsiā jumiās isledinā.4. Men basiāmdiā koārpe menen japtiām. 5. Sizler bizinādaāryaniā koārgen joq shiāgāarsiāzlar. 6. Wol tap Farittināsharbagāiāniānā qasiānan woātip, jaylawlargāa qaray buriāladiā.7. Bizler iāzgāar qumda izlerimizdi qaldiāriāp, daārya boyiānaqiādiārdiāq. 8. Wonnan keyin daāryagāa jalpaq tas iālaqtiāriāp Ā«suwqaymaqĀ» woynadiāq. 9. Jalpaq tas suwdiānā betinde neshe retsekirse, sonsha bilezik nan jeysenā. (M.K.)
186-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen soāzlerdi baslawiāsh yetip, gaāpduāzinā. Duāzgen gaāplerināizde jay gaāplerdinā kenāeytilmegen tuārlerinyesapqa aliānā. Baslawiāsh haām bayanlawiāshtiānā qalay baylaniāsiāpkelgenin tuāsindirinā.
S o ā z l e r : men, sen, bizler, wolar, wol, sizler, Abat,woqiāwshiālar, ata-ana, bizler yekewimiz.
Ā§ 46. Baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā arasiānasiāziāqshaniānā qoyiāliāwiā
Baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā bildiriliwi haāmintonaciyasiāna qaray, wolardiānā arasiāna toāmendegijagādaylarda siāziāqsha qoyiāladiā:
1. Baslawiāsh ta, bayanlawiāsh ta ataw sepligindegiatliāq soāzlerden bolgāanda, aralariāna siāziāqsha qoyiāladiā.Miāsaliā: Atalar soāzi ā aqiāldiānā koāzi. Perzent ā woāmirguāli. Woāmir ā yenā jaqsiā ustaz. (Ā«Atalar soāziĀ») Woniānāatiā āGuālsariā. (Sh.A.)
2. Baslawiāsh siltew, geyde betlik almasiāgāiānan,bayan-lawiāsh atliāq soāzden bolgāanda yamasa kerisinsheboliāp kelse, baslawiāshtan keyin siāziāqsha qoyiāladiā:Bul ā student. Wol ā shopan. Anaw ā Qara taw.Sizlerdinā basshiānāiāz āmen.
105
3. Geyde atawiāsh bayanlawiāshtiānā quramiānda zatliāqmaānidegi bul siltew almasiāgāiā kelgende, baslawiāshtankeyin siāziāqsha qoyiāladiā. Miāsaliā: Aral taāgādiri ā buladam taāgādiri. Araldiā saqlap qaliāw ā bul haāmmeninā isi.(Ā«Y.Q.Ā») Diyqanniānā haām sharwaniānā minneti ā bulaniāgāiānda adamniānā muātĆ ājin qanaatlandiāriāw. (Ā«Y.Q.Ā»)
4. Baslawiāsh ta, bayanlawiāsh ta sanliāqtan bolgāanda,aralariāna siāziāqsha qoyiāladiā: Altiā jerdegi altiā ā wotiāzaltiā. Bes jerdegi altiā ā wotiāz.
5. Baslawiāsh atliāqlasqan kelbetlik haām kelbetlikfeyillerden boliāp, bayanlawiāsh atliāqtan bolsa, baslawiāsh-tan keyin siāziāqsha qoyiāladiā. Miāsaliā: Balasiāniānāuālkeni ā Azat, kishkentayiā ā Abat. Jariāsta woziāpshiāqqan ā Marat.
6. Baslawiāsh atawiāsh feyilinen (dara haām qospatuārde), bayanlawiāsh atliāqtan bolsa yamasa kerisinsheboliāp kelgende de aralariāna siāziāqsha qoyiāladiā. Miāsaliā:Ilimninā maqseti ā iygilikli haām koārkem islerdi aāmelgeasiāriāw. Talantsiāz kisini taārbiyalaw ā woāmirdi zayawoātkeriw degen soāz. (Ā«Atalar soāziĀ») Barliāq iste aldiāngāiāqatarda boliāw ā meninā maqsetim.
187-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Bas agāzalardiānā qanday soāz shaqaplariā-nan bolgāaniān haām baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā arasiānasiāziāqshaniānā qoyiāliāw sebeplerin aytiāp berinā.
1. Aāmiwdinā tolqiāniā ā tabiās tolqiāniā. (A.D.) 2. Miynet ābaxiāt haām huārmetli danāqiāmiāz. (N. J.) 3. Kuāndiz ā iāssiā,tuānde ā suwiāq. 4. Bizlerdinā densawliāgāiāmiāz ā yelimizdinābayliāgāiā bul. (Sh.A.) 5. Baāhaār ā suliāwliāqtiānā baslawshiāsiā.Suliāwliāq ā qiāzlar jiālwasiā, qiāzlar kuālkisi. (G.Y.) 6.Mekteptinā bagāiā ā usiā. 7. āKim Asanbaev Qazanqap? MenāAsanbaev. (Sh.A.) 8. Jeti jerdegi jeti ā qiārq togāiāz. 9. Yesapqaaliāwāmaāmleketlik is. Meninā maqsetim ā woqiāw. (Ā«Y.Q.Ā») 10.Haārqanday qul saqlawshiālardiānā yenā zaārresi qalmayqorqatugāiāniā ā bul qullardiānā koāterilisi. (Sh.A.)
188-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi irkilis belgilerin qoyiāp koāshiripjaziānā. Tallaw uālgisi boyiānsha bas agāzalardiānā astiān siāziānā haāmwolardiānā qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniān aytiānā.
106
1. Densawliāq terenā bayliāq. 2. Dene shiāniāqtiāriāw den-sawliāqtiānā girewi. 3. Suāyektinā koāmiwsiz duāzde qalgāaniā bulhaāmmeninā betine shirkew salatugāiān tanāba yedi. (Sh.A.)4. Bizinā jumiāsiāmiāz joldiā tazalaw. (Sh.A.) 6. Jaqsiā soāz jariāmiāriās. (naqiāl) 7. Jeti jiāynaqlaw san. 8. Taārbiya balaniānā kele-shegi.
189-shiāniāgāiāw. Qosiāqtiā woqiānā. Wondagāiā baslawiāsh haām bayan-lawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā qanday soāz shaqabiā arqaliā bildirilgeninhaām siāziāqshaniānā qoyiāliāw sebebin tuāsindirinā.
1. Bizde soāz bar: miyman ā iāriās, bereket, Qonaq kuātiw ā ziyneti haār adamniānā.
2. Naāreste ā wol adamniānā yenā uālkeni,Kim bolsanā da, sen balasanā keshegi.Sheshenā bul turiāsiānda tuwmagāan seni,Gāarriālar da bala bolgāan desedi.
3. Naāreste ā woāmirdinā juāregi, demi,Yele bult koārmegen, wol bir altiān tanā.Naāreste ā adamniānā tunāgāiāsh qaādemi,Sonāgāiā qaādeminā de aparar wogāan.
(I.Y.)
190-shiāniāgāiāw. Toārt pasiāldiā. (maāwsimdi) suāwretlep, shiāgāarmajaziānā. Jiāl maāwsimlerininā woāzine taān bir-birinen woāzgesheligin,wolardagāiā adamlardiānā taāshwishleri, taābiyat koārinisleri t.b. siāyaqliākoārinisler koārkem aādebiy stilde suāwretlengen bolsiān. Temasiānwoāzlerināiz atanā.
Bas agāzalardiā taākirarlaw ushiān sorawlar haāmshiāniāgāiāwlar.
1. Jay gaāpler dep nege aytamiāz? Jay gaāplerdinā aniāqlaw belgilerinaytiānā.
2. Jay gaāplerdinā duāzilisine qaray tuārlerin aytiānā. Ne ushiān jaygaāpler yeki bas agāzaliā haām bir bas agāzaliā boliāp boālinedi?
3. Qaysiā agāzalar jay gaāplerde grammatikaliāq tiykar boliāp keledi?4. Gaāp agāzalariā dep nege aytamiāz? Gaāp agāzalariān aniāqlaw
belgilerin aytiānā.5. Qaysiā agāzalar bas agāza, qaysiā agāzalar yekinshi daārejeli dep
ataladiā?
107
6. Baslawiāsh dep nege aytamiāz? Woniānā aniāqlaw belgilerin aytiānā.7. Bayanlawiāsh dep nege aytamiāz? Woniānā aniāqlaw belgilerin
aytiānā. Bayanlawiāsh koābinese qaysiā soāz shaqabiā arqaliā bildiriledi?8. Baslawiāsh penen bayanlawiāsh qalay baylaniāsadiā? Wolardiā
baylaniāstiāriāwshiā qosiāmtalar qanday?9. Jaziāwda baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā arasiāna ne ushiān
siāziāqsha qoyiāladiā? Woniānā qoyiāliāw sebeplerin aytiānā.
191-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Baslawiāsh haām bayanlawiāsh-lardiānā astiān siāziāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniānhaām sorawlariān aytiānā.
1. Adamda aādep bolsa, ilim de boliāwiā laziām. 2. Aādepaqiālgāa baylaniāsliā naārse. 3. Aqiāl uāstine aādep te qosiālsa,nur uāstine nur boladiā. 4. Ulliāliāq aqiāl haām aādep penenpayda boladiā. 5. Aqiāldiānā qaādiri aādep penen, bayliāq qaādirisaqawat penen, kuāsh-quwat qaādiri bahadiārliāq penen iskeasadiā. 6. Aādepli adam taāwipke usaydiā, woniānā menen guār-rinālesiw kewildegi gāamdiā quwadiā. (Ā«Atalar soāziĀ»)
7. Woāli sanaladiā woānersiz kisi, Woānersiz bolgāannan woālgeni yaqshiā. (Termiziy)
192-shiāniāgāiāw. Bas agāzalardiānā arasiāna siāziāqsha qoyiāp, gaāplerdikoāshirip jaziānā. Siāziāqshaniānā qoyiāliāw sebeplerin tuāsindirinā.
1. Gāarriāliāq aqiāl haām woāmir taājiriybesininā gāaāziynesi.(I.Y.) 2. Woālgennen keyin maqtaliāw yekinshi woāmir. 3. Ti-riligināde jaman degen at aliāw bul woālim. (Ā«Atalar soāziĀ»)4. Anaw Aāmuāwdaārya. 5. Uāsh jerdegi uāsh togāiāz. 6. Bizinājumiāsiāmiāz joldiā tazalaw. (Sh.A.) 7. Tanālawda woziāpshiāqqan Baāhaārguāl.
193-shiāniāgāiāw. Tekstti diāqqat penen woqiāp shiāgāiānā. Teksttinānege arnalgāaniāna diāqqat yetip, mazmuniān soāylep berinā. Teksttināmazmuniānan paydalaniāp haām woāz turmiāsiānāiāzdan aliāp, aādepliliktuwraliā kishi guārrinā jaziānā.
Aādep ā ulliāliāq naārwaniā, bul naārwan arqaliā barliāqmaqset maānziline jetiw muāmkin. Haqiāyqatliāq taārepdariābolgāan adamlar adamgershilik sabaqlariān woqiāwgāa juāreksinip,baxtiāyarliāq koāshesine qaādem qoygāan haārbir insangāa yenādaāslep ar-uyat haām aādeplilik qagāiāydalariān yad aliāwiā kerek.
108
Haqiāyqatiānda da, aādep insaniyat ushiān aājayiāp taj haāmadamgershilikti bezewshi qiāmbat baha gaāwhar.
Aādep sonday bir bult, woniānā bir tamshiā jawiāniā jaqsiāadamlardiānā diyqanshiāliāgāiāna jawsa, woniānā uāmit paliāziānmaānāgi jasiāl jaynatiāp, jaqsiā at-abiāray zuāraāaātinen paydalarqiārmaniān binyat yetedi. (Barhurdar ibn Mahmud)
GAāPTINā YEKINSHI DAāREJELI AGāZALARIā
Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariā haqqiānda tuāsinik
Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariā bas agāzalardiāyamasa basqa bir atawiāsh soāzden bolgāan yekinshidaārejeli agāzalardiā toliāqtiāriāp, tuāsindirip keledi. Yekinshidaārejeli agāzalar grammatikaliāq maānisine haām xiāzmetineqaray toliāqlawiāsh, aniāqlawiāsh haām piāsiāqlawiāsh boliāpuāshke boālinedi. Bul maāni woāzleri tuāsindirip kelgensoāzlerge qatnasliā sorawlar qoyiāw arqaliā aniāqlanadiā.Miāsaliā: Mayda ulpa, qunarliā topiāraq wolargāa juādaāunadiā. (W.X.)
Bul gaāptegi diāqqat yetilgen soāzler toāmendegi yekin-shi daārejeli agāzalargāa boālinedi:. (qanday topiāraq?) may-da ulpa, qunarliāāaniāqlawiāsh; (kimlerge unadiā?) wolar-gāa ā toliāqlawiāsh; (qalay unadiā?) juādaā ā piāsiāqlawiāsh.
194-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariāniānāqaysiā agāzalardiā siāpatlap kelgenin aniāqlanā.
1. Fermerlerdinā woāzine taān mashaqatliā joliā bar. 2. Buniāwoāz atiāna xojaliāq shoālkemlestirip, jumiās islegen adam gāanajaqsiā tuāsinedi. 3. Yelimizde awiāl xojaliāgāiā salasiānda jumiāsaliāp bariāwdiānā bul janāasha usiāliā yen jaydiāriāldiā. 4. Ha-qiāyqatiānda kewlināde juārgen mehrinā, qoliānāda texnikanābolmasa, danāgaraliā fermer boliāp kete almaysanā.
195-shiāniāgāiāw. Koāshirinā. Yekinshi daārejeli agāzalardiānā as-tiānsiāziāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin aytiānā.
Aāmir Temur ā xalqiāmiāzdiānā tariyxiāy jiālnamasiāndagāiāyenā jarqiān qaharmanlardiānā biri. 1996-jiāl yelimizde āAmir
109
Temur jiāliāā dep jaāriyalandiā. Saqiāpqiāranniānā tuwiālgāaniāniānā660 jiālliāgāiā xaliāqaraliāq koālemde belgilendi. Tashkent, Samar-qand haām Shahrisabz qalalariānda sawlatliā yestelikleri boytikledi. Ulliā babamiāzdiānā huārmetine orden shoālkemlestirildi.2011-jiāliā Yel basshiāmiāzdiānā usiāniāsiā haām algāiā soāzi menenĀ«Amir Temur tuzikleriĀ» toliāqtiāriāliāp, joqariā sapada janāadanbasiāp shiāgāariāldiā. Gāaārezsizlik jiāllariānda Amir Temurdiānātuwiālgāan kuānin xalqiāmiāz haār jiāliā 9-aprelde bayramlapkelmekte (gazetadan)
196-shiāniāgāiāw. Yadiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardanizlestirip, gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariāniānā haārbir tuārine 2gaāpten tawiāp jaziānā. Jazgāan gaāplerināizdegi yekinshi daārejeli agāzalarhaār tuārli soāz shaqaplariānan bolsiān.
Ā§ 47. Toliāqlawiāsh
197-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlerge diāq-qat yetip, wolardiānā qanday seplik qosiāmtalariānda kelgenin, sorawlariānhaām sol soāzlerdinā qaysiā agāza menen baylaniāsiāp kelgenin aniāqlĆ nā.
1. Apam Oksanagāa yenā jaqsiā koāylegin kiygizdi. 2. Kem-pir apam haāmmemizge bir minutqa wotiāriāwdiā buyiārdiā.3. Bizler haāmmemiz Petro agāaniānā uāyine miyman boliāpbaramiāz. 4. Solay ma, qiāziām?ādep, wol Oksanadan aālpayiāmgāana soradiā. 5. Qariāndasiām wolargāa qoliān biālgāadiā. 6.Agāam atlardiā toqtattiā da, arbadan sekirip tuāsti. (M.K.)
Is-haāreketti zatliāq maānide tuāsindiretugāiān yekinshidaārejeli agāzagāa toliāqlawiāsh delinedi.
Toliāqlawiāshlar koābinese bayanlawiāsh penen bayla-niāsadiā. Wolar zatliāq maānidegi tabiās haām qiāya seplikqosiāmtaliā, tirkewishli soāzlerge qoyiālatugāiān sorawlargāajuwap beredi. Miāsaliā: Shopanlargāa wogāada qolayliāsharayat duāzildi. (J.A.) Aspandiā tunjiāragāan bult bastiā.(M.D.) Bizinā uāyde jolawshiālar ushiān haāmmesi tayarbolgāan yedi. Buāgin Oksana woāzininā agāasiā menenUkrainagāa ketedi. (M.K.)
Toliāqlawiāshlar toāmendegi soāz shaqaplariā arqaliābildiriledi:
110
1. Toliāqlawiāsh koābinese zatliāq maānidegi seplik qo-siāmtaliā atawiāsh soāzlerden boladiā: Danalar ilimdi mal-duānyadan abzal koāredi. Kim de kim kitapqa koāp qarasa,kitap woniānā zeynin ashadiā. Kitap woātmishten de,keleshekten de xabar beredi. (Ā«Atalar soāziĀ») Ana, sagāanminnetdarman. (S.X.) Jaqsiāgāa aytsanā bir gaāpti aldiānādabasiān iyedi. Jamangāa bir is tapsiārsanā, pitkenshe ishinākuāyedi. Aqiālliāgāa gaāp aytsanā, koāp keshikpey pitedi.(naqiāl) Bilegi juwan birdi jiāgāadiā, bilimi kuāshli miānādiājiāgāadiā. Ayagāiā uālken siāygāaniān kiyedi, ayagāiā kishkenesuāygenin kiyedi. (Q.n.m.) Wolar woāsip-woārlewdi,bekkemleniwdi biledi. (J.A.)
2. Atawiāsh soāzlerge haqqiānda, tuwraliā, joāninde,menen, ushiān tirkewishlerininā dizbeklesiwinen de boladiā.Miāsaliā: Saānem qiāziā tuwraliā koāp woylanatugāiān boldiā.(T.Q.) Inkamal apay okeandagāiā Ceylon atawiā joānindewoqiāwshiālargāa soāylep berip atiār. (Sh.A.) Baārimiz demal menen adambiāz. (T.Q.) Men Toārtkuālde juārip, usiāshaydiā siz ushiān aldiām. (T.Q.)
Toliāqlawiāsh grammatikaliāq bildiriliw haām maānisineqaray tuwra toliāqlawiāsh haām qiāya toliāqlawiāsh boliāpyekige boālinedi.
198-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Toliāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānāsorawlariān, qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin haām qaysiāseplikte yekenin aytiānā.
1. Sol sapariā wol tawdan tuāsip kiyatiārgāan avtolavkaniākoārgen yedi. 2. Wol suwdan daārhal atiāliāp shiāqtiā da, soqpaqpenen uāyler taārepke qaray juwiāriāp ketti. 3. Sebebi wolavtolavkaniānā kiyatiārgāaniān haāmmeden buriān xabarlagāiāsiākelgen yedi. 4. Muāmkin, wolar bir-birewine koārgen tuāslerinaytatugāiān shiāgāar. 5. Magāan Shabdar unaydiā. (Sh.A.)6. Jaqsiāgāa bariāp jaliānsanā, guānayiānādiā keshedi. 7. Miānādiātaniāgāansha, birdinā atiān bil. 8. Maldiā tapqangāa baqtiār,wotiāndiā shapqangāa jaqtiār. (Q.n.m.)
199-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Toliāqlawiāshlardiā haām soltoliāqlawiāsh qatnasliā soāzdinā astiān siāziānā. Toliāqlawiāshtiānā qaysiā soāzshaqabiānan bolgāaniān haām qaysiā seplikte yekenin Ć niāqlĆ nā.
111
1. Naāsiyattiānā jaqsiāsiā sol, wol adamdiā jamanliāqtan uzaq-lastiāradiā. (Ā«Atalar soāziĀ») 2. Uāyreniwdi qaālemegen adamgāanaāsiyat yetpe. Axmaqqa naāsiyat aytqan insan, shor jergetuqiām taslagāan menen tenā. (Ā«Atalar soāziĀ»)
3. Woqiāwdan tiāyiālma, uliām, bir zaman, Biysawatliāq atiā kuāydirer jaman.
(Mahzam aāl-ulum)
200-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāplerdegi tirkewishli kelgensoāzlerdinā qaysiāsiā toliāqlawiāsh yekenin aniāqlap astiān siāziānā.Wolardiānā qanday soāzler arqaliā bildirilgenin, sorawlariān aytiānā.
Qaālwen woniānā yenā bas dushpaniā. Bala geyde kuānimenen juārip, wolardiānā biraziān shawiāp taslaydiā. Sonda dawoniānā tuqiāmiā qurtiālmaydiā, qayta koābeye beredi. Alshiārmawiāqlar bolsa jagāiāmliā guālleri menen adamdiā woāzinetartadiā. Wol adamlargāa koārinbew ushiān shiāraljinlerdinā*arasiāna kelip jasiāriānatugāiān yedi. Avtolavka uāylerdinā artiāmenen jaqiānlap kelip qaldiā. Gāarriā qap-qattiā salmaqliā qollariāmenen balaniānā basiān siāypalay berdi. Aātkoānshek kishkenebalalar ushiān quriālgāan. (Sh.A.) Bizler ustaxanadan aliāp kelgentemir gāaāziynelerimizdi jasiāriāw ushiān bagāqa qaray buriāldiāq.Siz bizler ushiān uālken gāamxorliāq isledināiz. (Sh.A.)
Ā§ 48. Jay haām qospa toliāqlawiāsh
201-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāan soāzlerdināgaāptinā qaysiā agāzasiā yekenin haām neshe soāzden duāzilip kelgeninaniāqlanā.
1. Duāysenbay soāzininā izin dawam yetti. 2. Wolararasiānda ayriāqsha yerlik haām batiārliāq koārsetkenleri de bar.3. Yendi Woāmirbek gāarriāniā shaqiārtiānā. (T.Q.) 4. Aāneusiānday jaylardiā xojaliāqlar ushiān saliāw kerek. (W.X.)5. Qaygāiāsiāz qara suwgāa semiredi (naqiāl). 6. Wol Tashkenttegiawiāl xojaliāq institutiāna kirdi. 7. Jadiārap jaynagāan kuān jerbetin nurgāa boāledi. (J.A.)
*shiāraljin ā jiānāgāiāldiānā bir tuāri.
112
Toliāqlawiāshlar duāzilisine qaray jay haām qospa toliāq-lawiāsh boliāp yekige boālinedi.
Zatliāq maānidegi dara atawiāsh soāzlerden bolgāantoliāqlawiāshqa jay toliāqlawiāsh delinedi.
1. Jay toliāqlawiāshlar duāzilisine qaray dara soāz,birikken soāz haām maānili soāzler menen tirkewishlerdinādizbeginen boladiā. Miāsaliā: Kuān batqannan keyin elektrnuriā Uāstuārtti birden jaqtiāgāa boālep jiberdi. (J.S.) Qu-wat dalagāa qatar qagāiāp qoyiālgāan qaziāqlardiānā birewineTemirkoākti bayladiā. (J.S.) Guāres waqtiānda arziāmaytu-gāiān naārseler tuwraliā woylagāannan goāri jenāis haqqiāndawoylaw abzal. (Termiziy)
2. Birikpegen qospa soāz yamasa gaāp agāzalariānaboālinbeytugāiān soāzlerdinā dizbeginen bolgāan toliāqla-wiāshqa qospa toliāqlawiāsh delinedi.
Qospa toliāqlawiāshlar birikpegen qospa atliāqlardan,qospa sanliāqlardan, atliāqlasqan qospa feyillerden haāmgaāp agāzalariāna boālinbeytugāiān soāzlerdinā dizbeginenboladiā. Miāsaliā: 1. Mal sharwashiāliāgāiāna ayriāqsha itibarberildi. (G.S.) 2. Terezeden tuāsken quyash nuriā jay-diānā ishin jaqtiārtiāp jiberdi. (T.Q.) 3. Wotiāz besti altiāgāaboāliwge boladiā. 4. Sonda da tuāsindirmey ketiwdi nadu-riās koārdi. (T.Q.) 5. Daārya mayda woāzeklerdinā birik-pesinen payda boladiā. 6. Intaliā adam sonday adam, wolwoāzin ulliā islerdi woriānlawgāa tayarlaydiā. (AbdulbarakatQadiriy)
Bul gaāplerde 5-6-gaāplerdegi diāqqat yetilgen soāzlerdisintaksislik gaāp agāzalariāna ajiāratiāwgāa bolmaydiā. Wolarsol birikpe tuārinde neden? nege? degen sorawlargāa juwapberedi.
202-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi koāshirip jaziānā jay haām qospatoliāqlawiāshlardiānā astiān siāziānā. Jay toliāqlawiāshlardiānā qanday soāzshaqaplariānan bolgāaniān aniāqlanā.
1. Sol kuāni Qonāiārat aāmeldarlariā Muhammed Pananiāgilem saliāp, saraydiā aylandiārdiā da, Qonāiārat taxtiāna mingizdi.2. Saraydiānā barliāq jumiāslariān woāz qoliāna aldiā. 3. Xansaliāgāiā tiyelgen arba haāzir Xojelige bariāp jetti. 4. Xojelidearbaniā quwiāp jetken noākerler argāiā jagāiāna Goāne Uārge-
113
nishke, Atamurat xangāa xabar berdi. 5. Usiālayiānsha woldiywanbegini shaqiārtiāp aliāp Muhammed Pana haāziretinināatiānan Atamurat xangāa xat jaziāwdiā buyiārgāan yedi. (K.M.)6. Saat won birdi koārsetti. 7. Wol payliā jumiāsiān heshkimgeisletpeydi. (N.D.)
203-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Toliāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā duāzi-lisine diāqqat yetinā. Qanday sorawlargāa juwap berip kelgenin haāmqospa toliāqlawiāshlardiānā duāzilisin tuāsindirinā.
1. Yeger adamda gāayrat bolmasa, wonda basqalargāa uālgibolatugāiān heshnaārse isley almaysanā. 2. Maārt penen joldasbolgāan adam maārtlikke jetedi. 3. Naāmaārt penen jaqiānjuārgen adam baārqulla gāam-qaygāiāda boladiā. (āAtalar soāziā)4. Sabiārliā adam sonday adam, wol qoliānda bariān aqiāl-woymenen jumsaydiā. (āAtalar soāziā) 5. Bugāan Nurjan ustaniājumsaw kerek. (T.Q.) 6. Ushargāa atsa da haār wogāiā yekiuāshti jalpiāldatatugāiān yedi. (Aā.Sh.) 7. Izlep kiyatiārgāanlardiākoārip turman. (J.A.)
204-shiāniāgāiāw. Koārkem shiāgāarmalardan yamasa yadiānāiāzdan jaytoliāqlawiāshiā bar 3 gaāp, qospa toliāqlawiāshtiānā birikpegen atliāqlardanqospa sanliāqlardan duāzilgen tuārininā haār birine 1 gaāpten tawiāpjaziānā haām wolardiā tallaw uālgisi boyiānsha duāzilisine qaray ajiāratiāptallaw jasanā.
Ā§ 49. Tuwra toliāqlawiāsh
205-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Seplik qosiāmtĆ liā hĆ ām tirkewishliqollĆ niālgāĆ n soāzlerdi tĆ wiāp, wolĆ rdiānā qĆ ysiā seplikte yekenine,sorĆ wlĆ riānĆ hĆ ām grĆ mmĆ tikĆ liāq mĆ ānisine (zĆ tliāq mĆ ānide me yĆ mĆ sĆ bĆ sqĆ mĆ ānide me?) itibĆ r berinā.
WolĆ rdiānā yenā birinshisi, dĆ nāqliā SultĆ nmurĆ t bĆ tiār yedi.Woāzi qĆ tĆ riāndĆ gāiālĆ rdĆ n jĆ siā uālken yemes, jĆ nāĆ won beskeshiāqtiā. BirĆ q Ć qiālliā hĆ ām qĆ hĆ rmĆ n bolgāĆ niā ushiān SultĆ nmu-rĆ t komĆ ndir tĆ yiānlĆ ndiā. Al, woniānā Ć ākesi Ć liās jĆ qlĆ rdĆ sĆ wĆ shtĆ juār. Wol woāzininā yenā jĆ qsiā juāyrik Ć tiā ShĆ bdĆ rdiābĆ lĆ siā SultĆ nmurĆ tqĆ qĆ ldiāriāp ketti. SultĆ nmurĆ ttiānā inisiAājimurĆ t yele buwiāniā qĆ tpĆ gāĆ n jĆ s yedi. QiāyqĆ nliāgāiānĆ qĆ rĆ mĆ stĆ n, wol inisin wogāĆ dĆ jĆ qsiā koāredi. (Sh. A)
8āQĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
114
Awiāspaliā feyilge qatnasliā tabiās sepligi arqaliā bildire-tugāiān toliāqlawiāshqa tuwra toliāqlawiāsh delinedi.
Tuwra toliāqlawiāsh kimdi? neni? kimin? nesin?qayerin? degen sorawlargāa juwap beredi.
Tuwra toliāqlawiāsh, koābinese awiāspaliā feyilden anāla-tiālgāan is-haāreketke qatnasliā aytiāladiā, sol is-haārekettuwra qaratiālgāan obiektti (zattiā) bildiredi. Miāsaliā: Wolarqaziālgāan shuqiārlardiā koārdi. Gāawashaniānā tuāplerinsuwiāriāp aldiā. Wolardiā tekserip koārdi. Suwdiānā beriliwin,woniā jerdinā qabiāl yetiwin jaqsiālap koārip shiāqtiāq.Jaāhaāngir agāaniānā aytqaniā juāz procent muāltiksiz duriās.Haāmmemiz de soniā tastiāyiāqlaymiāz. (W.X.)
Geyde tuwra toliāqlawiāsh bayanlawiāshqa jaqiān, qatar-lasa kelgende, tabiās sepligininā qosiāmtasiāz tuārinde deqollaniāladiā. Bunday jagādayda tuwra toliāqlawiāsh xiāzme-tindegi soāz uluwmaliāq maānidegi zattiā bildiretugāiāngāalabaliāq atliāqlardan boladiā. Miāsaliā: ArbakeshShortanbaydan wotiān tasiāydiā. (Sh.S.) Pursattiā qoldanbermey tez tuqiām sebiw kerek. (W.X.)
206-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Tuwra toliāqlawiāshlardiātawiāp, wolardiānā bildiriliwin, qanday feyil menen baylaniāsiāpkelgenligin haām sorawlariān aytiānā.
1. Atajan ata atiāz basiānan kesh qayttiā. Adamlargāa yertenāatqariālatugāiān jumiāslardiā tapsiārdiā. Japtiānā sagāasiān bariāpkoārdi. Uāyine keshki tamaq piskende keldi. Gāarriā bala-shagāasiā menen keshki tamaqtiā jedi. (X.S.)
2. Kimdi aytsanā sol keledi. Bilgen bilgenin isler, bilmegenbarmagāiān tisler. Jaqsiāniā isinen bil. (naqiāl)
3. Aājiniyaz Maqtumquliāniānā qosiāqlariān woqiādiā. Haāmme-ni de woāzinādey koār, heshkimdi woāzinānen kem koārme.(K.S.)
207-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi jaziānā. Tuwra toliāq-lawiāshlardiānāhaām tuwra toliāqlawiāsh qatnasliā soāzlerdinā astiān siāziānā. Tuwratoliāqlawiāshtiānā bayanlawiāsh penen baylaniāsiāw usiāliān tuāsindirinā.
Aādepsiz ata-ana uāyin qaārep qiāladiā. (Ā«Atalar soāziĀ») Biy-aādeplik sonday, wol abiāray-ataq sarayiān qulatiāp, maārtebemoyniān haār qiāyliā arqanlar menen buwiāp taslaydiā.
115
Aādep degen sonday suārme, wonnan haārbir adamgāa suārt-se, itibar koāzininā rawshanliāgāiā heshqanday sebep penenaāzzilik illetine joliāqpaydiā. Zaman woniānā uālken-kishisinhuārmetke boāleydi. (Barhurdar ibn Mahmud)
208-shiāniāgāiāw. Seplik qosiāmtasiāz qollaniālgāan tuwra toliāqlawiāshtiātawiāp, woniānā woāzine taān woāzgesheligin tuāsindirinā.
1. Bul adam balasiāna baxiātliā woāmir tuwgāiāzdiā. (A.B.)2. Wolar mekteptinā aātirapiāna daraqlar, guāller yekti. 3. Wolaz jerden koāp zuāraāaāt aldiā. (J.A.) 4. Jaz shiāqqannan keyin,men tagāiā da koāp gāana suliāw zatlar jiāynayman. (M.K.)5. Worazqul heshqashan woraq siltep, wot-shoāp woriāp juār-meydi. 6. Yergash penen Qubatquldiā shamaliā kuān awiāldairkip qaldiā. (Sh.A.)
7. Maārtlik, batiārliāqtiā sizden uāyrendik,Toāzim, sabiārliāqtiā sizden uāyrendik,Shiānliāq, aādeplikti sizden uāyrendik,Sizler woāner toliā sagāamiāz bizinā.
(S.N.)
Ā§ 50. Qiāya toliāqlawiāsh
209-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāan seplikformaliā soāzlerge diāqqat yetip, wolardiānā qanday seplikte kelgeninaniāqlanā. Sol seplik formaliā soāzlerge zatliāq maānide me yamasa basqamaānide me, usiā jagāiāna tuāsinik berinā.
1. Aāzizim, woānerli adamlardiānā taārbiyasiāna aāmel yet.Woānersiz adamlargāa atasiāniānā xiāzmeti ushiān itibar yetpe.Adamlargāa atasiāniānā xiāzmetleri yemes, al woāzlerinde bolgāanqaābiletine qarap taārbiyalaw kerek.
2. Haārkim yeger jaslayiānan biyaādepler menen woāsipyerjetse, uālkeygennen keyin woniānā koākiregine wornasiāpalgāan jawiāzliāq illetin aliāp taslaw qiāyiān boladiā.
Balaliāqtan jamanliāqqa uāyrengen?Juāz miynet penen woniā joq yetip bolmas.Jaqsiā jolgāa salaman dep uriānbaWoāsip qatqan shaqa toāmen iyilmes.
(Termiziy)
116
Bariās, shiāgāiās, woriān seplik qosiāmtalariā haāmgeypara tirkewishler arqaliā bildirilgen zatliāq maānidegisoāzlerge qiāya toliāqlawiāsh delinedi.
Qiāya toliāqlawiāsh, koābinese awiāspasiāz feyillerden,geyde atawiāsh soāzlerden bolgāan bayanlawiāsh penenbaylaniāsiāp, kimge? nege? kimnen? neden? kimde? kim(ne) haqqiānda? Kim (ne) menen? Kim ushiān? t.b.sorawlargāa juwap beredi. Miāsaliā: 1. Woāzinānen keyin-gilerge uālgi bolaman desenā, woāzinānen buriāngāiālardanibrat al. (āAtalar soāziā) 2. Daāsturqangāa mazaliā tagāamkeldi. (M.K.) 3. Sira, gāawashalargāa bir naārse jetispeydi.4. Nege desenāiz, tuāp-tamiārda laām-iāzgāar joq boliāwiāitimal. (W.X.) Siz is joāninde soāylestināiz. (M.D.)
210-shiāniāgāiāw. Haādislerdi woqiāp, maānisine diāqqat yetinā. Wolar-diānā taārbiyaliāq aāhmiyetine maāni berip, mazmuniān aytiānā haāmqiāya seplik qosiāmtaliā toliāqlawiāshlardiā tawiāp, sorawlariān Ć niāqlĆ nā.
Imam Buxariy taārepinen jiāynaliāp baspagāa tayarlangāanhaādislerden III tomiā Muxammed paygāambariāmiāzdiānā woāzUāmmetlerine aytqan uāsh naāsiyatiānan baslangāan. Bul uāshnaāsiyattiānā birinshisi:
1) haārbir insan woāz baxtiānan marapatlaniāp, kaāyip-sapagāaberiliwden awlaq boliāwiā; 2) uluwma adamgershilikke taānbolmagāan haādiyselerden woāzin awlaq tutiāwiā; 3) ilim haāmbilimge iye boliāp, wogāan aāmel qiālmasliāqtan saqlaniāwiā shaārt.
Haādistegi soāzler quran hayatiāniānā woāzi bolmagāaniāmenen de, woniā terenālestiriwshi haām shariāqlawshiā soāzlergeaylangāan. Maāselen:
1. Awiārgāanda seni koārmege kelmegen adamdiā sen bariāpkoāre ber. Birewdi qayiār koārsetpegeni ushiān ayiāplama.
2. Joldan tikendi aliāp taslasanā, juāz adamgāa jaqsiāliāqyetken bolasanā.
3. Moāhmin adamlardiānā bir-biri menen uriāsiāp qaliāwiākaāpirlik.
4. Yesitken haārbir soāzdi ayta bersenā, adam guānaākaāryesaplanadiā.
5. Taānāiri ushiān tuwriā soāzden artiāq sadaqaniānā keregijoq.
6. Ilim izlegen adamda baxiāt bar. (Ā«UstazĀ» gazetasiā)
117
211-shiāniāgāiāw. Gaāplerdegi koāp noqattiānā worniāna tiyisli seplikqosiāmtalariān yamasa haqqiānda, tuwraliā, joāninde, menen tirkewishleri-ninā tiyislisin qoyiāp, toliāqlawiāsh yetip jaziānā. Toliāqlawiāshtiānā qaysiāagāza menen baylaniāsiāp turgāaniān haām sorawlariān aytiānā.
1. Bala woāzi menen woāzi soāylesken ... jaqsiā koāretugāiānyedi. 2. Men duārmiyin ... usiālay soāylesemen. 3. Wol woāziportfel ... bilmeytugāiān naārselerdi ayttiā. 4. Bala worniāndawotiāriāp, duārmiyinin qol ... aldiā. 5. Duārmiyin ... daāryaniānāargāiā jagāasiā jaqsiā koārinip turdiā. 6. Haāzir wol duārmiyini ...sol tas qorshaw ... qarap wotiār. 7. Daāryaniānā jagāasiā ... birqatar koāzden woātkergennen keyin, bala duārmiyin ...woāzininā uāyininā aldiāna qarattiā.
Ā§ 51. Aniāqlawiāsh
212-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetip, wolardiānā qanday sorawlargāa juwap beripturgāaniān haām qanday soāzlerdi aniāqlap kelgenin aytiānā.
1. Kenā daladan yesken samal koāgildir doānip atiārgāandaāryaniānā agāiāsiāna qarap woārlep, gāiār-gāiārlap yesip turadiā.2. Jigitler Arnasaydagāiā pishenge qalay kelgenin gāarriāgāa aytabasladiā. 3. Barsa uālken uāsh guādi pishen tur yeken. (Sh.A.)Uālken danāgāaraliā toydiānā guāresi baslandiā. 5. Meninā yekikoāzim wortadagāiā palwanda. 6. Wol iri jawiāriānliā, jas jigityeken. (A.A.ā)
Zat haām zatliāq maānidegi soāzdinā siān-siāpatiān, sa-pasiā haām menshikleniwin bildiretugāiān yekinshi daārejeliagāzagāa aniāqlawiāsh delinedi.
Aniāqlawiāsh qanday? qaysiā? qansha? neshe?qaydagāiā? kimninā? neninā? t.b. sorawlargāa juwap beredi.M i ā s a l i ā : 1. Kuānninā (neninā?) saāwlesi altiān. (qan-day?) nuriān shashtiā. (N.D.) 2. Keshki (qaysiā?) sagāiāmjiyekti worap aldiā. (W.A.) 3. Bizler jolda togāaydagāiā(qayerdegi?) awiālgāa qayiāriāldiāq. (T.Q.) 4. Kuān awgāan-sha won segiz (qansha?) bala jiāynaldiā. (N.D.)
Aniāqlawiāshlar, tiykariānan, toāmendegi belgilerge iyeboladiā: 1) zat haām zatliāq maānidegi gaāp agāzalariān siā-
118
patlaydiā; 2) tiykariānan kelbetlikten haām zattiānā sapasiān,saniān haām t.b. belgilerin bildiretugāiān soāz shaqaplariānanboladiā; 3) woāzi tuāsindiretugāiān agāzasiā menen jupker-lesiw haām uāylesiw usiāliānda. (iyelik sepliginde) baylaniā-sadiā; 4) woāzi aniāqlaytugāiān soāzdinā aldiānda turadiā.
Aniāqlawiāshlar morfologiyaliāq bildiriliwi haām baylaniāsusiāliāna qaray jupkerlesiwshi aniāqlawiāsh haām uāylesiwshianiāqlawiāsh boliāp yekige boālinedi.
213-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Berilgen gaāplerdegi aniāqlawiāsh-lardiānā astiān siāziāp, wolardiānā aniāqlaw belgilerin haām qanday soāzshaqabiānan bolgāaniān tuāsindirinā.
1. Baāhaārdinā jagāiāmliā jiālliā samaliā jerdinā tonāiān ketirdi.2. Buyra tolqiānliā tenāizdinā uāstinde haāwlirip suwiāq samalyesedi. 3. Ashiāwliā tolqiāndiā samal aldiāma saliāp quwiāp jagāa-gāa apariāp uradiā. (W.A.) 4. Bul jaqsiā istinā baslamasiā yedi(W.A.). 5. Buniānā naātiyjesinde kaārxana 30 miānā manattanaslamiāraq qarjiāniā uānemlewge yeristi. 6. Kuānge shagāiāliāsqanaq jaylargāa qarasanā koāzinā toymaydiā. (G.S.) 7. Awiāldankelgen ziyrek, aqiālliā balalar menen dos boldiām. (S.S.)
214-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerge sintaksislik tallaw uālgisi boyiānshatallaw jasap, daāpterināizge jaziānā haām qanday soāz shaqabiā arqaliābildiriliwin aytiānā.
1. Wol jerde uāymelesken qus ta, kiyatiārgāan adam da joq.2. Qaliānā qopaniā qaq jariāp, siāmbatliā adam shiāgāa keldi(W.A.). 3. Wol toārde turgāan temir krovatqa qarap qoydiā(X.S.). 4. Woāzektinā qasiānda jigirmalagāan jiālqiā jayiāliāp juār(D.T.). 5. Suwgāariāw jumiāslariā sapaliā woātkerildi (āY.Q.ā)
Ā§ 52. Jupkerlesiwshi aniāqlawiāsh
Gaāpte zatlardiānā siān-siāpatiān, sapasiān, san-mugādariā,taārtibi haām t.b. maānilerin bildiretugāiān aniāqlawiāshqajupkerlesiwshi aniāqlawiāsh delinedi.
Jupkerlesiwshi aniāqlawiāsh woāzi siāpatlap kelgenaniāqlaniāwshiā agāza menen birgelikte jupkerlesiwshi soāzdizbegin duāzedi: salqiān samal, qiāziāl guāl.
119
Jupkerlesiwshi aniāqlawiāshlar toāmendegi soāzshaqaplariā arqaliā bildiriledi:
1) kelbetlik arqaliā: Wol juwiālgāan aq koāylek kiyip,aq jawliāq jamiāliāp algāan yedi. (Sh.A.)
2) sanliāq arqaliā: Sayaxatqa won yeki bala kettik.(N.D.)
3) almasiāq arqaliā: Haāzir bul jerler tiāniāsh muālgiptur. (Sh.A.)
4) atliāq arqaliā: Wol toārde turgāan temir krovatlargāabir-bir qarap qoydiā. (X.S.)
5) raāwish arqaliā: Teatrdiānā aldiāna birtalay adamjiāynalgāan. (W.X.)
6) kelbetlik arqaliā: Wol toqiāp atiārgāan zatiān toqtattiā.(M.K.)
7) yeliklewish soāz arqaliā: At tuyagāiāniānā pitir-pitirduārsildisi yesitildi. (T.Q.)
215-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Jupkerlesiwshi aniāqlawiāshlardiānāwoāzi baylaniāsliā soāzi menen birge astiān siāziānā. Aniāqlawiāshlardiānāqanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin aniāqlanā.
Bir kuāni bizinā uāyge bir biytaniās adam keldi. Woniānāqiāsqa shashiā, murtiā woniā kuātaā kuālkili yetip koārsetip tur.Wolar bir naārseler tuwraliā soāylesip wotiārdiā. Biytaniās adammagāan qayta-qayta qaray berdi. Men sandiāqtiānā uāstineshiāgāiāp jattiām. Men qalaliāq bagāqa kelgenimde aādewirqaranāgāiā tuāsken yedi. Xaliāq juādaā koāp. Doāgerekke koāpadamlar jiāynala basladiā. Doāgerektinā haāmmesi adam. Ayaqbasar woriān joq. Haāmme azada kiyingen. (D.Y.)
216-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Jupkerlesiwshi aniāqlawiāshlardiātawiāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin haāmwoniānā zattiā qanday maānilerde siāpatlap kelgenin tuāsindirinā.
1. Bul jaqsiā istinā baslamasiā yedi. 2. Qaliānā togāaydiātiāniāshliāq bastiā. 3. Salqiān guāzdinā sabiārsiāz samaliā woārden-iāqqa yesip, duāt togāaydiānā qonāiārawliā shenāgeli, soākli sariājantagāiā, yermaniā jiānāgāiāliā tenāizdey shayqatiāladiā. (M.D.)4. Jipek kiymesem de boyiā-siāniām kelisken suliāw qiāz bolgāa-
120
niāmdiā bilemen. (Sh.A.) 5. Woāzektinā qasiānda jigirmalagāanjiālqiā jayiāliāp juār. 6. Haārqanday jara pitken menen worniāndatiārtiāq qala beredi. 7. Koāp adamlar aqiāl menen sumliāqtiāsaliāstiāradiā. (T.Q.) 8. Suwgāariāw jumiāslariā sapaliā woātkerildi.(Ā«Y.QĀ».)
217-shiāniāgāiāw. Woylariānāiāzdan yamasa woqiāp atiārgāan koārkemshiāgāarmalariānāiāzdan kelbetlik, sanliāq, atliāq, almasiāq, raāwish, kelbetlikfeyil haām yeliklewish soāz shaqaplariān aniāqlawiāsh boliāp keliwine bir-birden gaāp tawiāp jaziānā. Wolardiānā aniāqlawiāsh agāzalardiānā tuāsindiripmaānilerin aytiānā.
Ā§ 53. Uāylesiwshi aniāqlawiāsh
Iyelik sepliktegi soāz arqaliā bildirilgen aniāqlawiāshqauāylesiwshi aniāqlawiāsh delinedi.
Uāylesiwshi aniāqlawiāsh aniāqlaniāwshiā soāz benentartiām qosiāmtasiā arqaliā baylaniāsadiā.
Uāylesiwshi aniāqlawiāsh iyelik sepliginde qollaniāl-gāanliāqtan kimninā? neninā? qay jerdinā? degen sorawlar-gāa juwap beredi. Miāsaliā: Aābdikaārimninā gāaziā joq boliāpketken. (A.B.) Araldiānā salqiān samaliā yesip tur. (A.B.)
Uāylesiwshi aniāqlawiāsh woriān taārtibi jagāiānan aniāq-laniāwshiā agāza menen jaqiān, qatar turiāp ta yamasaaralariānda basqa soāzler kelip, uzaq turiāp ta baylaniāsadiā.Jazdiānā buāgingi aysiāz aqshamiā biraz salqiān yedi. (T.Q.)Reyimbaydiānā baylawliā turgāan yeki atiā anda-sandawoqiāraniāp qoyadiā. (S.S.)
Uāylesiwshi aniāqlawiāsh toāmendegi soāz shaqaplariānanboladiā:
1) atliāqtan: Bul woānimler, aāsirese Qarjawbaydiānāatiāziānan koābirek aliāndiā. (Q.J.);
2) almasiāqtan: Haārbir padashiā woāzlerininā mallariāntuāwellep atiār. (Q.J.)
3) sanliāqtan: Besewininā minez-qulqiā, haqiāyqattan dabir-birine jaqiān. (Q.T.)
4) kelbetlik feyilden: Jiāynalgāanlardiānā kewlin aliāwushiān haārbirine kewilli juwap qaytariāwgāa haāreketyetedi. (S.K.)
121
218-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Uāylesiwshi aniāqlawiāshlardiātawiāp, wolardiānā qanday soāz shaqabiā arqaliā bildirilgenin, sorawlardiānāhaām qalay baylaniāsiāp kelgenin aniāqlanā.
1. Postiānniānā jenāi menen jorgāaniānā tumsiāgāiān haāmmoyniān arttiā. 2. Tanabay jorgāaniānā awziāna bir qiāsiām pishentuttiā. 3. Woniānā yerinleri qiāymiāldadiā, biraq pishendi qamtiāpalmadiā. 4. Haāmme naārseninā de woāzininā waqtiā saatiā bar.(Sh.A.) 5. Gāarriāniānā toqiāma soāzine uāydegilerdinā haāmmesikenākildesip kuālisti. 6. Ishte wotiārgāanlardiānā yekewi siārtqashiāqtiā. (K.S.)
219-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā ishinen daāslep jupkerlesiwshianiāqlawiāshiā bar gaāplerdi, wonnan sonā uāylesiwshi aniāqlawiāsh bargaāplerdi terip koāshirinā. Wolardagāiā aniāqlawiāsh aniāqlawshiā agāzalar-diānā astiān siāziāp, qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin aytiānā.
1. Aāyyemgi zamanlarda jer juāzin qaliānā togāay qaplap,bizinā jaqlardiā suw basiāp jatiārgāan maāhaālde uālken haāmsalqiān suwliā daāryaniānā atiā Enesay yedi. 2. Wol daārya buljerden aliāsta, Sibir jaqta boladiā. 3. Wogāan bariāw ushiān atliāuāsh jiāl, uāsh ay jol juāriw kerek. 4. Sol waqiātlariā Enesay depatiā keshken daāryaniā haāzir Enisey deydi. 5. Enesaydiānāsagāasiānda haār qiāyliā xaliāqlar jasagāan. 6. Baltaniānā daāslepkitoqiāldiāsiā yesitildi. 7. Woniānā plashiāniānā shalgāaylariā puta-largāa tiārnaliāp baratiār. 8. Moāmin gāarriā bolsa suāyretilgenagāashtiānā izinen daāldireklep juār.-
220-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Aniāqlawiāshlardiā woāzi aniāqlapkelgen soāzi menen birge astiān siāziānā haām qanday sorawlargāa juwapberip turgāaniān, aniāqlawiāshtiānā qaysiā tuāri yekenine tuāsinik berinā.
Togāaygāa tagāiā guāzdinā taāsiri urdiā. Jasiāl doāngen shaw-qiāmliā jazdiānā saāni tagāiā da guāzgi jiām-jiārtliāqtiānā qusha-gāiānda muālgip qanātariāliāp qaldiā. Aātirapta padalardiānā tuyagāiāmenen tozanāgāiāgāan shanālar jerge shoāgip, tuānlerde jiāltiāra-gāan wotlar soānip qaldiā.
Yenā biyik baālent shiānālardiānā basiā tuānde janāadan guāmisrenāli qar menen siārlanatugāiān boldiā. Azanda taw jotalariāniānātargāiāl shoqqiālariā tap qara qonāiār tuālkininā yenāsesinde boliāpkoārinbeytugāiān yedi. (Sh.A.)
122
Ā§ 54. Jay, qospa haām kenāeytilgen aniāqlawiāshlar
Aniāqlawiāshlar duāzilisine qaray jay, qospa haāmkenāeytilgen aniāqlawiāsh boliāp uāshke boālinedi.
1. Jay aniāqlawiāshlar toāmendegi duāzilistegi soāzlerdenboladiā:
Ć ) dara haām birikken soāzlerden boladiā: 1. Awiāldankelgen ziyrek, aqiālliā balalar menen dos boldiām. 2. Jamiā-rat penen yekewin Aqsuwattagāiā jiālqiāgāa jiberdim. (J.S.)
b) jup soāzlerden boladiā: Suāriw-suāriw mallar birinināizinen biri dizilisip kete beredi. (Sh.A.) Pada-pada maliā,uāyir-uāyir jiālqiālariā qarawsiāz qalgāan. (K.S.)
d) Maānili soāz benen tirkewishlerdinā dizbeginenboladiā: Kuāni menengi miynetimiz zayagāa ketpedi. (K.S.)
2. Birikpegen qospa soāzlerden, gaāp agāzalariānaboālinbeytugāiān soāzlerdinā dizbeginen bolgāan aniāqlawiāsh-largāa qospa aniāqlawiāsh delinedi. Miāsaliā: Qiāziāl juāzlijigittinā qiāzargāaniā woālgeni. (naqiāl) Worta boyliā, qara-paārenā jigit aāsten worniānan turdiā. Bul quriāliāsqa puātkilQaraqalpaq-stanniānā barliāq jerlerinen won miānānan aslamadam jiāynaldiā. (N.D.) Siādiāqtiānā sumliāqqa juāyrik gellesimaāseleninā yeki jagāiān da woylap uālgergen yedi. (Sh.S.)
3. Kenāeytilgen aniāqlawiāshlar toāmendegi toplamlararqaliā bildiriledi:
Ć ) Kelbetlik feyildinā basqariāwiāndagāiā feyil toplam-lariānan boladiā. Miāsaliā: Uālken kenā woypattiānā ishindejelkildesip iārgāaliāp woāsken gāawashalar jawdiārasiāpturiāptiā. (W.X.) Aliāsta gāawdiāyiāp juāretugāiān kombaynlarda koārinbeydi. (Sh.A.)
b) Atawiāsh feyillerdinā basqariāwiānan boladiā. Miāsaliā:Mallar ushiān wot-shoāp tayarlaw isi guājidi. (T.Q.)
221-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Aniāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānāduāzilisine qaray qaysiā tuāri yekenin, wolardiānā sorawlariān haāmqanday soāz shaqabiānan bolgāaniān aytiānā.
1. Guāzgi janābiār betke tikendey qadaladiā. 2. Adamlaruāyilgen topiāraqtiā iālgāalliā tuārde tasiāp atiār. 3. Bul jaqsiā istinābaslamasiā yedi. 4. Wol haār gektar jerden 30 centner paxtaaldiā. (X.S.) 5. Jas maraldiānā koāzindey moāldir qara koāzin
123
doāgeregine tonākerip taslap qaranadiā. (M.D.) 6. Kenā koāsheli,bagā-baqshaliā awiāl anaw koāringen aq terekler menen qaratallardiānā arasiānda koārinip turdiā. (J. Sap) 7. Daārya boyiānaaparatugāiān jolgāa shiāgāiāp, tez-tez juārip kiyatiārman. (Aā.Sh.)8. Bunnan tagāiā da birneshe salmalar aliāniāp, koāp jerlerdisuwgāariāw isi koāzde tutiālgāan. (T.Q.)
222-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Jay, qospa haām kenāeytilgenaniāqlawiāshlardiānā astiān siāziāp, wolardiānā sorawlariān haār qaysiāsiāniānātusiānda qawiāsqa aliāp jaziānā haām aniāqlawiāshlardiānā duāzilisiboyiānsha ayiārmashiāliāgāiān tuāsindirinā.
1. Aqpagāan suw sasiāydiā, woylamagāan miy ashiāydiā.(naqiāl) 2. Bir kuāni Maqsettinā kabinetine worta boyliā,tapaltas bir adam kirip keldi. 3. Ishki jap-salmalardiā qaziāwjumiāsiā qiāzgāiān qolgāa aliāndiā. (Q. J.) 4. Wotawdiānā keregele-rine aq kiyiz tutiālgāan. (B. B.) 5. Paraxodtiānā kapitaniā tez-tez duārmiyin menen jan-jagāiāna qarap tur. (N. D.) 6. Wolashiāq minezli jaydariā jigit yedi. (M.D.)
223-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā ishinen kenāeytilgen aniāqla-wiāshiā bar gaāplerdi terip koāshirip jaziānā. Kenāeytilgen aniāqlawiāshlar-diānā astiān siāziāp, wolardiānā qanday soāzlerdinā qatnasiāwiāndaduāzilgenin haām sorawlariān aniāqlĆ nā.
Daāryaniānā argāiā juāzindegi uāylerdinā tusiāndagāiā togāayliāqtez kuān ishinde guāz koārkine yendi. Daāryadan baslap joqariāqaray woārlegen qaliānā qaragāayliāq bar. Aāsirese tik jarlardiānāuāstin qaplagāan qayiānālar menen osinalar qiāzgāiāsh-sariā renāgedoānip, lawlap atiārgāanday boliāp turadiā.
Qaliānā qaragāayliāqtiānā arasiā tap shirkewdinā ishindeytuānerip turadiā. Qiāzgāiāsh-qonāiār dizilisken juwan qaragāaylar-diānā toāmengi shaqalariāniānā ushiān qiāp-qiāziāl tikenekliputaliāqlar qaplagāan. Wolardiānā arasiānan jelimdey shayiārdiānāiyisi anāqiāydiā.
Ā§ 55. Ayqiānlawiāsh
Yeki atliāq qatar kelip, biri yekinshisin qosiāmshamaānide tuāsindirip, ayqiānlap kelgen soāzler ayqiānlawiāshdelinedi. Qatar kelgen yeki atliāqtiānā qosiāmsha maāni
124
beriwshi, tuāsindiriwshi soāzi ayqiānlawiāsh, al qosiāmshamaānige iye bolgāan, tuāsindiriliwshi soāz ayqiānlaniāwshiāagāza delinedi.
Ayqiānlawiāsh qaysiā? degen sorawgāa juwap beredi.Miāsaliā: Bas shiāpĆ ker Yesemurat Tamaragāa naāwbetshiboliāwdiā tapsiārdiā. (Q.J.) Bul gaāptegi diāqqat yetilgen basshiāpĆ ker soāzi ayqiānlawiāsh, Yesemurat soāzi ayqiānlaniāw-shiā. Bunda Yesemurat soāzin bas shiāpĆ ker soāzi kaāsibiboyiānsha ayqiānlap kelgen.
Ayqiānlawiāsh haām ayqiānlaniāwshiā gāalabaliāq haāmaniāq maānili atliāqlardan boliāp kelgende, aniāq maāniliatliāq ayqiānlawiāsh boladiā da, gāalabaliāq atliāq ayqiānla-niāwshiā boladiā. Jaziāwda wolardiānā aralariāna defis qoyiā-ladiā. Miāsaliā: Lyotshik-kosmonavt, mexanik-aydawshiā,xatker-mashinistka, shiāpĆ ker-terapevt, ana-watan, ana-jert.b.
Gazeta-jurnal, koārkem aādebiyat, maākeme t.b. men-shikli atlariā ayqiānlawiāsh maānisinde qollaniāladiā. Bundayayqiānlawiāsh maānisindegi atliāqlar bas haāripten baslaniāp,tiārnaqshagāa aliāniāp jaziāladiā. Miāsaliā: Ā«Yerkin Qaraqal-paqstanĀ» gazetasiā, Ā«AāmiwdaāryaĀ» jurnaliā, Ā«Qiārq qiāzĀ»daāstaniā t.b.
Yeger ayqiānlawiāshlar adam atlariānan boliāp kelse,tiārnaqshagāa aliānbaydiā. Bunday jagādayda adam atiānankeyin atiāndagāiā soāzi qollaniāladiā. Miāsaliā: Berdaqatiāndagāiā mektep, Qasiām Aāwezov koāshesi, Aājiniyazatiāndagāiā pedinstitut, Yernazar alakoāz guāzariā t.b.
Ayqiānlawiāshlar ayqiānlaniāwshiā agāzaniā kaāsibi,mamanliāgāiā haāmeli, milleti, tuwiāsqanliāgāiā, laqabiā,huārmetli atagāiā t.b. belgileri boyiānsha ayqiānlaydiā:Womar shayiār, Yerejep yetikshi, Yelmurat zerger, Gāaniypalwan, Dosbergen traktorshiā, Jiyrenshe sheshen,akademik Nurmuxammedov, professor Nasiārov t.b.
Ayqiānlawiāshlar woriān taārtibi jagāiānan ayqiānlaniāwshiāagāzadan aldiān da, keyin de kele beredi.
Ayqiānlawiāshlar ayiāriāmlanbagāan ayqiānlawiāsh haāmayiāriāmlangāan ayqiānlawiāsh boliāp yeki tuārge boālinedi.Ayiāriāmlangāan ayqiānlawiāsh ayiāriāmlangāan agāzaliāgaāplerdinā quramiānda uāyreniledi.
125
224-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Ayqiānlawiāsh haām ayqiānlaniāwshiāagāzalardiānā astiān siāziānā. Wolardiānā bir-birinen woāzgesheligintuāsindirinā.
1. Qaāniguāl jenāgey keshegi ketken jagāiānan yele kelmeyatiār. 2. Atamurat agāa da, Qaāniguāl jenāgey de kelmedi.3. Dosmiārza sawiānshiā Biybisaānem menen soāylesti. (Q.J.)4. Razvedchik Worazbay wonā taārepke qarap ketti. (Aā.T.)5. Tejen taārepten aq nikellerin kuānge shagāiāliāstiāriāp, tap-tazaĀ«VolgaĀ» avtomashinasiā koārindi. (B. S.) 6. QayiāpbergenovtiānāĀ«TuāsiniksizlerĀ» romaniānda Yernazar alakoāz daāwiri suāw-retlenedi. (Ā«Y.QĀ») 7. Aābdimurat telefon-avtomat arqaliā uāyimenen soāylesti.
225-shiāniāgāiāw. Berdaq Gāargāabay uliāna wornatiālgāan yestelikkediāqqat yetip qaranā. Toāmendegi jobadan paydalaniāp, Berdaq (Berdi-murat) Gāargāabay uliāniānā yesteligin suāwretlep, 10ā15 gaāpten ibaratshiāgāarma jaziānā. Bul ushiān toāmendegi magāluwmatlardan paydalaniānā.
Qaraqalpaq xalqiā woāzininā milliy maqtaniāshiā Berdaq sha-yiārgāa 1977-jiāliā 27-fevralda Noākis qalasiāndagāiā koārkemwoāner sarayiāniānā aldiāna uālken yestelik wornattiā. Berdaq āulliā demokrat, gumanist haām terenā woyshiāl shayiār. Ber-
126
daqtiānā ismi haām qunliā aādebiy miyraslariā barliāq tuwiāsqanxaliāqlargāa tenādey qaādirli. Berdaqtiānā bul yestelik tulgāasiāhaāzir Qaraqalpaqstan Respublikasiā Joqargāiā Kenāesi imara-tiāniānā aldiānda Respublika woārayiāna saāwlat berip tur.
226-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Ayqiānlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā neushiān ayqiānlawiāsh dep ataliāwiān, ayqiānlawiāshlardiānā ayqiānlaniāwshiāagāzaniā qanday maānide ayqiānlap kelgenin aytiānā.
1. Qaādirbay atamniānā uāyine Xorezmnen qaādirli qonaqkeldi. 2. Ulliābagātagāiā Siārbay shabarmandiā bilesenā be?.(A.Bek.) 3. Traktorshiā Uāderbay bulardiānā kewlin basqa jaqqaburiāw ushiān jubatiāw soāzlerin ayttiā. (Aā.T.) 4. Filologiyailimlerininā kandidatiā, docent Genjebay Ubaydullaev qaraqalpaqtilin daāslepki izertlewshilerdinā biri. 5. Yernazar alakoāz Yerna-zar keneges penen zamanlas bolgāan yedi. 6. Shaqliā MaralIssiāq koāl jaylawlariān taslap hesh qayda ketpedi. 7. Koāptikoārgen adamlar Moāmin gāarriāniā daālbirek Moāmin deytugāiānyedi. 8. Moāmin gāarriā haāmmege birdey jalbiāraqlaybergenlikten, daālbirek boliāp laqabiā jayiāliāp ketken. (Sh.A.)
227-shiāniāgāiāw. Woāzlerinā woyiānāiāzdan kuāndelikli turmiāstan aliāp,ayqiānlawiāshiā bar 6 gaāp tawiāp jaziānā. Jazgāan gaāplerināizde ayqiān-lawiāshlardiānā tiārnaqshaliā haām tiārnaqshasiāz, defis arqaliā jaziālatugāiāntuārleri bolsiān.
Ā§ 56. Piāsiāqlawiāsh
228-shiāniāgāiāw. Woqiānā. QĆ rĆ hĆ ārip penen jĆ ziālgāĆ n soāzlerdinābayanlawiāshqa qatnasliā qanday sorawlargāa juwap berip turgāaniān haāmqanday maāni bildirip kelgenin Ć niāqlĆ nā.
1. Jaylardiānā moriālariānan burqiāragāan tuātinler joqariākoāterildi. (S.S.) 2. Kesheden berli Daārmenbay yekewi joq.3. Atlardiānā kisnegeni, arbalardiānā shiāyqiāldiāsiā qattiāraqshiāgāadiā. (A.G.) 4. Jawiāngerler aādewir kuālisip aldiā. (T.Q.)5. Haāmme Jiyenguālge tigilip qaradiā. (Sh.A.) 6. Wolalbiāragāaniānan bosagāagāa suārinip ketti. (T.Q.) 7. Jigit wogāanjorta kewil awdarmadiā. 8. Miynet yetsenā huārmetke boālenesenā.(Q.J.) 9. Wol biletura aytpadiā. (T.Q.)
127
Is-haāreketti (bĆ yĆ nlĆ wiāshtiā) woriān, waqiāt, siān,mugādar-daāreje, sebep-maqset haām t.b. maānilerde siāpat-laytugāiān yekinshi daārejeli agāzagāa piāsiāqlawiāsh delinedi.
Piāsiāqlawiāshlar qayda? qayerde? qashan? qalay?qaāytip? qansha? qansha ret? ne sebepten? nelikten?nege? ne ushiān? ne qiālsa? ne qiālsanā? ne qiālsa da, neqiālgāan menen t.b. sorawlargāa juwap beredi. Miāsaliā:Keshe (qashan?) usiā fermagāa (qayda?) keldim. (J.S.)Wol woyiān tez (qalay?) juwmaqladiā. (T.Q.) Quyash kem-kemnen (qalay?) qiāzara basladiā. (Sh.A.) Tenāizden(qayerden?) baliāq koāp (qansha) uslandiā. Woniānā juāziquwangāaniānan (nelikten) qiāzariāp ketti. (S.S.)
Piāsiāqlawiāsh toāmendegi belgilerge iye boladiā:1) is-haārekettinā isleniwindegi haār tuārli raāwishlik
maānilerdi bildiredi;2) raāwishlik maānidegi sorawlargāa juwap beredi;3) raāwish, hal feyil, qiāya seplik qosiāmtaliā haām
tirkewishli atliāq haām t.b. soāzlerden boladiā;4) woāzi qatnasliā soāz benen jupkerlesiw haām
basqariāw usiāllariānda baylaniāsadiā;5) bayanlawiāshtan uzaqlasiāp, gaāptinā basiānda
kelgende bayanlawiāsh penen sintaksislik baylaniāsiā kuāsh-sizlenedi.
229-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā qaysiāagāzagāa qatnasliā yekenin, sol agāzagāa qatnasliā qanday soraw qoyiāliāpturgāaniān, qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniān haām woāzi qatnasliāagāza menen qanday baylaniāsta kelgenin tuāsindirinā.
Aliybektinā jasiā biāyiāl qiārq uāshte. 2. Aralda baliāq koāp.3. Wol fermada sawiānshiā. (W.Aā) 4. Kesheden berli Daār-menbay yekewi joq. (T.Q) 5. Bizler tuāni menen juārdik.6. Yele wol meninā ushiān naāreste. 7. Subanqul meni awiāldiānāshetindegi joldiānā boyiānda kuātip turatugāiān yedi. (Sh.A.)
230-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp astiānsiāziānā. Wolardiānā qanday soāz shaqaplar arqaliā bildirilgenin haāmsorawlariān aytiānā.
1. Yesiktinā aldiāndagāiā kenā maydan buāgin adam menentolgāan. (N.D.) 2. Men sonda isleymen. 3. Toāmende koāgis
128
doānip togāaylar koārinedi. (S.X.) 4. Raāwshan wogāan jaltqaradiā. 5. Haāmme xaliāqtiānā tilegi tuwiāsqanliāqta, dosliāqtajasaw. (J.A.) 6. Trubashev Taājibay ata menen jaqsiā soāylesti.(J.S.)7. Biybijan woniānā menen qatarlasa wotiārdiā. 8. Iztuppa-tuwriā Aāmiwdaāryagāa qaray ketti. (T.Q.) 9. Haāzir wolQiāziālnurdagāiā yemlewxananiānā shiāpĆ keri boliāp isleydi. (W.A.)
231-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen soāzlerdi piāsiāqlawiāsh yetipgaāp duāzinā. Wolardiānā sorawlariān qawiās ishine aliāp, tusiāna jaziāpkoārsetinā haām piāsiāqlawiāshtiānā qanday soāz shaqabiā yekenintuāsindirinā.
S o ā z l e r : Biāyiāl, jazda, sheleklep, aāste, jalt-jalt, tuāskedeyin, tuāni menen, kewilli, telefon arqaliā.
Ā§ 57. Jay, qospa haām kenāeytilgen piāsiāqlawiāshlar
Piāsiāqlawiāshlar duāzilisine qaray jay, qospa haāmkenāeytilgen piāsiāqlawiāsh boliāp, uāshke boālinedi.
Dara soāzlerden bolgāan piāsiāqlawiāshqa jaypiāsiāqlawiāsh delinedi.
Jay piāsiāqlawiāsh jup soāz haām dara soāzlerge tirke-wishlerdinā dizbeklesip keliwinen de boladiā. Miāsaliā:Keshquriān agāam qaladan uāyge keldi. Wol Taxtakoāpirdetuwiāliāp woāsken. Shaāriguāl kuāndiz de, tuānde de isleryedi. (K.M.) Kuān sayiān yemeski sĆ mal yesedi. Bizlertuāni menen jol juārdik. Quyash kem-kemnen qiāzdiārabasladiā. (Sh.A.)
Birikpegen qospa soāz yamasa gaāp agāzalariāna boālin-beytugāiān soāzlerdinā dizbeginen bolgāan piāsiāqlawiāshqaqospa piāsiāqlawiāsh delinedi. Dara soāzlerge atawiāshtirkewish (koāmekshi atawiāsh) dizbeklesiwinen qospapiāsiāqlawiāsh jasaladiā. Miāsaliā: Sultanmurat heshqashanda tiārnaniā jaqiān jerden koārmegen yedi. Tiārnalaraāste-aqiāriān doānāistinā uāstine qonaqlay basladiā. (Sh.A.)Bul jerde de qarawiāl bar yedi. (W.X.) Koāz jeter jerdekoāk suwdan basqa hesh naārse koārinbeydi. (W.B.)
Hal feyil, kelbetlik feyil haām atawiāsh feyillerininābasqariāwiāndagāiā toplamlardan bolgāan piāsiāqlawiāshqakenāeytilgen piāsiāqlawiāsh delinedi.
129
1. Hal feyil toplamlariā arqaliā bildiriledi. Miāsaliā:Wol woāzininā tuwiālgāan Shiābiāqliā awiāliānda woqiāp juāripmiynet yetiwge qiāziāqsiāndiā. (X.S.) Wolar bir gramm dapaxtaniā atiāzgāa qaldiārmastan maāmleketke jiāynaptapsiārdiā. (X.S.) Miāltiāgāiāmdiā arqalap, Qaraterenāge jetip2. Kelbetlik feyili toplamlariānan boladiā; Kewlimjayquriāliāsqa jumiāsqa kelgende sarras won jeti jasta yedi.Rossiyadan qaytiāp kelgen sonā, Qiāliāshbay koāp waqtiānuāyinde woātkerdi. (Q.Aā.)
3. Atawiāsh feyili toplamnan boladiā. Miāsaliā: Kinoniānābaslaniāwiāna yele taāwir-aq waqiāt bar yedi. (Sh.S.)Yesikten kire kelgen Aqsholpan Joldastiānā dawiāsiānyesitiwden qushagāiān ashtiā. (J.A.) Asqar Woraldiānā basiyzewinen sonā Baymangāa qaradiā. (W.X.) Yeginlerdi mal-haldan qoriāw ushiān sol aātirapta juwiāriāp juāretugāiānyedim. (Sh.A.)
232-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Jay haām qospa piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp,qanday soāzlerden bolgāaniān haām bir-birinen woāzgesheligin aytiānā.
1. Jawiān azannan keshke shekem quydiā da turdiā, biraq,yenā keyninde keshke qaray tiāndiā. 2. Haāzir gāana jawiānmenen juwiālgāan ashiāq koāk aspanda quyash jarqiārap shiāgāakeldi. (M.K.) 3. Shanāgāiāt jaqiān koāringen menen kem-kemnenaliāsladiā. 4. Topar-topar qiāz-jigitler aātkoānshek betke baratiārsa,birewler uydiār-juwdiār boliāp qaytiāp baratiār. (T.Q.) 5. Mine,wonnan beri wotiāz jiālgāa shamalas waqiāt woātti. (K.S.)6. Haāzirgi kuānde bizge mal da, jan da qaādirli. (W.A.)
233-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Qospa haām kenāeytilgenpiāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, astiān siāziānā. Jaziāp baratiāriāp wolardiānāsorawlariān tusiānda qawiās ishinde koārsetinā. Jaāne de neshe soāzdenduāzilgenin haām qanday soāzlerden bolgāaniān Ć niāqlĆ nā.
1. Mashinalar Terenāqudiāqqa keldi. (X.S.) 2. Men tawdagāiāawiāldiā bala waqtiāmnan biletugāiān yedim. 3. Wol sol juārisimenen bir awiālgāa keldi. (M.D.) 4. Wol koārpege woraniāpjatqannan keyin de qaltiāray berdi. 5. Koāp waqiātqa deyinuyqiālay almadiā. 6. Mashinalardiānā guārildegen dawiāsiānyesitiwden-aq, bala Qarawiāl tawiāndagāiā joldiānā buriālatugāiānjerine qaray juwiārdiā. (Sh.A.)9āQĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
130
234-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi koāshirip jaziānā. Kenāeytilgenpiāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, astiān siāziānā. Kenāeytilgen piāsiāqlĆ wiāshqĆ awiāzsha tallaw jasap, wolardiānā qanday feyillerdinā toplamiānanduāzilgenin, sol toplamniānā quramiā neshe soāzden quralgāaniān haāmwolardiānā sintaksislik baylaniāsiān tuāsindirinā.
1. Iri toranāgāiāllar, juwan yermaniā jiānāgāiāllar izshilerge jolsiltegendey dizilisip artta qaliāp baratiār. 2. Jagāadagāiā Jumaguāldikoārip wolar irkildi. (T.Q.) 3. Janāagāiā bir naārselerden qorq-qaniānan woniānā yeki dizesi qalt-qalt yetedi. (X.S.) 4. Shay-suw iship bolgāannan sonā bizler Ć wiāldiānā bagāiāna kettik.(N.D.) 5. Haār kim woāz jumiāsiān sapaliā yetip woriānlawgāaumtiālgāan. (N.D.) 6. Seydaxmet bolsa tonālap qalgāan motor-lardiā jiāliātiāw ushiān suw qaynatatugāiān iādiāstiā aliāp juārdi.(Sh.A.)
PIāSIāQLAWIāSHTIāNā MAāNISINE QARAY TUāRLERI
Piāsiāqlawiāshlar is-haāreketti siāpatlaw maānisine qarayworiān, waqiāt, siān, mugādar-daāreje, sebep, maqset,shaārt haām qarsiālas piāsiāqlawiāsh boliāp, 8 tuārgeboālinedi.
Ā§ 58. Woriān piāsiāqlawiāsh
235-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Bayanlawiāsh (is-haāreket) penenbaylaniāsiāp, woniānā isleniw worniān bildiretugāiān soāzlerdi tabiānā haāmwolardiānā qanday sorawlargāa juwap berip kelgenin tuāsindirinā.
1. Batiāstan bult koāterilip kiyatiār. (T.Q.) 2. Buriān buldoāgerekte yel bolgāan. 3. Vokzal keyinlep izde qaldiā. 4. BulToārtkuālde bolgāan yedi. (W.X.) 5. Wolar keyin shegindi.(N.D.) 6. Wol togāayliāqqa qarap ketti. (T.Q.) 7. Aspandaasiāqtay bukt joq (N.D.)
1. Is-haārekettinā isleniw worniān bildiretugāiān piāsiāq-lawiāshqa woriān piāsiāqlawiāsh delinedi.
Woriān piāsiāqlawiāsh qayerde? qayaqqa? qayda? qayer-ge? qaydan? qayerden? qayaqtan? qayer menen? qalayqaray? qayer arqaliā? t.b.sorawlargāa juwap beredi.
131
Woriān piāsiāqlawiāsh, koābinese woriān raāwishi, bariās,woriān, shigāiās seplik qosiāmtaliā soāzler haām tirkewishliatliāqlar arqaliā bildiredi. Miāsali: Wol peshtinā artiāna.jasiāriāndiā. (T.Q.) Uzaqta qarawiātiāp mallar jayiāliāp juār.(S.A.) Uālken hawa sharlariā aspangāa koāterildi. (Ā«Y.QĀ».)Daladan duārsildi yesitildi. Wolar seyisxana taārepke ketti.
236-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Woriān piāsiāqlawiāshlardiānā astiānsiāziāp, sorawlariān haām qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniān aytiānā.
1. Azanda Quwat Aldiāzbay menen birge jaylawgāa shiāgāipketti. (I.S.) Tap sol waqiātta aliāstan atliā koārindi. (S.A.) 3. WolĆ wiālgāa kelgeli pillexananiānā basliāgāiā. (N.D.) 4. Haār jerde qariālaqtiāriāsiāp woynagāan balalar koārinedi. (T.Q.) 5. Daāryaniānāiārashiānan joqariā shiāgāiāp, qamiāsliāqqa kirdik. (Aā.T.) 6. Bizināyelimizde ilim kenā rawajlanbaqta. (Ā«Y.QĀ».) 7. Yeshki iālaqlariānyertip soqpaq penen ketip baratiār. (S.S.)
237-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna woriān maānisinde soāztawiāp qoyiāp, gaāplerdi koāshirip jaziānā. Woriān piāsiāqlawiāshtiānāsorawiān haām qaysiā agāza menen baylaniāsiāp kelgenin tuāsindirinā.
1. ... aziāraq tiām-tiāriāsliāq payda boldiā. (Q.J.) 2. ... aāynek-tinā aldiānda qaranlap birew koārindi. 3. ... qiāziāl jabiālgāan stol,uāsh-toārt guārsi, bir uziān skameyka tur. (T.Q.) 4. Diyqan ...woātip ketti. (I.Y.) 5. Qarawiāl tawgāa jetkennen keyin joljanbawiārdagāiā tar ... joqariā koāteriledi. (Sh.A.)
Ā§ 59. Waqiāt piāsiāqlawiāsh
238-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Bayanlawiāsh penen baylaniāsiāp, is-haārekettinā isleniw waqtiān bildiretugāiān piāsiāqlawiāshlardiā aniāqlanāhaām wolardiānā qanday sorawlargāa juwap berip turgāaniān aytiānā.
1. Buriān bul doāgerekte yel bolgāan. (W.X.) 2. Haār kuānibirneshe shaqiāriām araliāqtiā kesip woātemiz. 3. Buāgin woniānāwoāzi de kewilli yedi. 4. Wol bul xabardiā keyin yesitti. (W.A.)5. Janāa ay aālleqashan batiāp ketken. 6. Yesiktinā aldiāndagāiākenā maydan buāgin adam menen tolgāan. (N.D.) 7. Qoy-shiāniānā qiāziā qoy kelgende juān tuātedi. (naqiāl)
132
Is-haārekettinā isleniw waqtiān siāpatlaytugāiān piāsiāq-lawiāshqa waqiāt piāsiāqlawiāsh delinedi.
Waqiāt piāsiāqlawiāsh qashan? qay waqta? qashannanberi? qashangāa deyin? t.b. sorawlargāa juwap beredi.
Waqiāt piāsiāqlawiāsh, koābinese waqiāt raāwishinen,waqiāt atawiāshlardan, atawiāsh soāzler menen koāmekshiatawiāshlardiānā dizbeginen, hal feyil haām hal feyildinābasqariāwiāndagāiā soāzler arqaliā bildiriledi. Miāsaliā: Serim-bet Shegirkoālge saāskede keldi. Buāgin bul aārmangāajetistim. Bul qosiāq buriānnan bar. (W.X.) Qiāsta baārinende buriān suw ishetugāiān qolayliā jeri bolmasa kelispeydi.(Sh.A.) Liza juwiāriāp baratiāriāp koāylegininā jenāine qoliānsuqtiā. (J.A.) Wol Toārtkuāldi qorgāawda birneshe yerlikkoārsetti. (T.Q.) Uāsh kuānlikte baliāqshiālar ushiāntutiāniāw zatlariā keldi. (W.A.)
239-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Waqiāt piāsiāqlawiāshlardiā aniāqlap,sorawlariān haām qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniān tuāsindirinā.
1. Guālsaānem haāzir gāawasha taārbiyasiān juārgizip atiār.2. Bunnan uāsh kuān buriān kuānninā juāzi taāwir yedi. 3. Qaā-dir-baydiānā kewiline keshki awqat tayiān boldiā (J.S.). 4. Abatpenen Turdiāmurat bayagāiā taniāsiāwdan keyin ayiāriālmasbolgāan yedi (T.Q.). 5. Shanāqay tuāste haāmme tuāslikkeshiāqtiā. 6. Jazgāa shiāqqan sonā Jaāhaāngirdinā taāshwishlerikoābeyip ketti. 7. Sonāgāiā kuānleri sayaman shertektinā astiāpayiāzliā boliāp ketti (W.X.).
240-shiāniāgāiāw. Woyiānāiāzdan yamasa koārkem shiāgāarmalardanworiān haām, waqiāt piāsiāqlawiāshiāna uāsh gaāpten jaziānā. Wolardiānābildiriliwininā haār tuārli soāz shaqaplariānan boliāwiān yesapqa aliānā.
Ā§ 60. Siān piāsiāqlawiāsh
241-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Is-haārekettinā isleniw saniān, sapasiān,qalay islengenin bildiretugāiān soāzlerdi aniāqlanā. Wolardiānā qandaysorawlargāa juwap berip kelgenin haām maānisin tuāsindirinā.
1. Jumsaq mebeller tayarlaw cexiā jaqsiā islep tur. 2. Wo-niānā soāzi salmaqliā yesitiledi. 3. Hawa rayiā aābden buziālgāan.(W.A.) 4. Buāginde wol koāp woylaniāp bir aānāgimeni yadtan
133
soāyledi. 5. Wol basiān koāterip qaradiā. (J.A.) 6. Wol suwiāq-law saālemlesti. 7. Wol tez woyiān juwmaqladiā. (T.Q.)
Is-haārekettinā isleniw siāniān, sapasiān, qalay islengeninpiāsiāqlawiāshqa siān piāsiāqlawiāsh delinedi.
Siān piāsiāqlawiāsh qalay? qaāytip? qalayiānsha? t.b.sorawlargāa juwap beredi.
Siān piāsiāqlawiāsh koābinese siān raāwishi, kelbetlik, halfeyil, yeliklewish soāzler qiāya seplik qosiāmtaliā haāmtirkewishli atawiāshlar arqaliā bildiriledi. Miāsaliā: Jabayiāshoāpleri tazartiāliāp, gāawasha naālleri tez rawajlandiā.(Q.J.) Hawa rayiā aābden buziāldiā. Wol artiāna jalt-jaltqaraydiā. (W.A.) Taājibay ata menen jaqsiā soāylesti.Trubasher fermada zootexnik boliāp isleydi. (J.S.) Serke-bay tunjiārawiā menen wotiār.
242-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Siān piāsiāqlawiāshlardiānā astiānsiāziāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin haām ba-yanlawiāshqa qatnasliā qanday sorawlargāa juwap betugāiāniān aniāqlanā.
1. Qiāz-jawanlar bir-biri menen jiālliā juārekten soāylesedi.(J.A) 2. Birneshe kuānlik tayarliāq jumiāslariā tez woātip ketti.(N.D.) 3. Qandiāriāp suwgāariālgāan gāawashalar jaqsiā rawajlan-gāan. 4. Appaq paxtalar jawdiārasiāp ashiāliāp tur. (W.A.)5. Jaālmen woniānā bul haāreketine tanālaniāw worniāna gāarq-gāarq kuāldi. 6. Jaālmen koāz astiānan Jiyemuratqa qarap wotiār-diā. (T.Q.) 7. Stoldiānā uāstinde ishektey soziālgāan qamshiā ja-tiār. (N.D.)
243-shiāniāgāiāw. Koāp noqattiānā worniāna tiyisli siān piāsiāqlawiāshmaānili soāzlerdi qoyiāp koāshirip jaziānā. Wolardiānā qanday soāzlerarqaliā bildirilgenin aniāqlanā.
1. Uāy-ishi bizdi ... qarsiā aldiā. (I.Y.) 2. Kuān ... koāterilip,jer-duānyaniā qiāzdiāra basladiā. (N.D.) 3. Wol ayaqlariā tonālapqalgāan jiālqiāday ... qozgāaladiā. (T.Q.) 4. Raāwshan bugāan ...qaradiā. (J.A.) 5. Wol qaytiāp ... shiāgāiāp ketti. (T.Q.) 6. Qiāziākelip aman-yesen, ... tastiā ana. (J.A.)
K e r e k l i s o ā z l e r : zorgāa, arqan boyiā, miymandosliāqpenen, daārya kibi, jalt, til qatpastan.
134
Ā§ 61. Mugādar-daāreje piāsiāqlawiāsh
244-shiāniāgāiāw. Gaāplerdi woqiānā. Is-haārekettinā isleniw mugādariān,saniān, shamasiān bildiretugāiān soāzlerdi aniāqlap, sorawlariān aytiānā.
1. Wotiāriās uzaqqa soziāldiā. 2. Men jaslar menen koāpguārrinālestim. 3. Woniānā aānāgimesi bir tanāgāa tawsiālmaydiā.4. Aradagāiā tiām-tiāriāsliāq bir kese shay ishimge soziāldiā. (N.D.)5. Bir qatar aldiāngāiā xojaliāqlar gāawashagāa toārt ret komplekslitaārbiya berdi. (Ā«Y.Q.Ā») 6. Paroxod az irkildi. (A.B.) 7. Jasusta bul jerde yeki jiālgāa jaqiān isledi. (J.S.)
Is-haārekettinā isleniw mugādariān, saniān, shamasiānbildiretugāiān piāsiāqlawiāsh mugādar-daāreje piāsiāqlawiāshiādep ataladiā.
Mugādar-daāreje piāsiāqlawiāshiā qansha? neshe? nesheret? qanshadan? t.b. sorawlargāa juwap beredi.
Mugādar-daāreje piāsiāqlawiāshiā, koābinese mugādarraāwishinen, atawiāsh soāzler menen waqiātliāq, kenāislik,san haām awiārliāq maānidegi soāzlerden boladiā. Miāsaliā:Bizler wolardiā koāp kuāttik. Woniānā tuāri aziāraqwoāzgergen. Wolar az waqiāt uānsiz wotiārdiā. Wolar yeleuāsh jiāl woqiāydiā. Men algāa qaray toārt-bes qaādemjuārdim. (J.S.) Bir jiāldiānā ishinde paxta atiāziāniānāzuāraāaāti 3,2 centner koābeydi. (Ā«Y.Q.Ā»)
245-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Mugādar daāreje piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp,wolardiānā qanday soāz shaqabiā arqaliā bildirilgenin haām woāzi qatnasliāsoāzge baylaniāsliā qanday sorawlargāa juwap beretugāiānliāgāiān tuāsindirinā.
1. Paroxod stanciyada az irkildi. (A.B.) 2. Bizler posyol-kadan 18 kilometrdey aliāslap kettik. (S.S.) 3. Wol Uāstuārtkebirneshe ret keldi. (J.S.) 4. Biz juān tapsiāriāwdiā da kemindeyeki yese arttiāramiāz. (X.S.) 5. Wol jetpis metrdey kelip qaldiā.(N.D.) 6. Wol haār siāyiārdan kuānine 10-12 litrden suāt sawiāpaladiā. (Ā«Y.Q.Ā») 7. Jerdegi balshiāq ayagāiānādiā jerden toārt yelikoātertpeydi.
246-shiāniāgāiāw. Uāyge tapsiārma. Berilgen gaāplerdegi koāp noqattiānāworniāna tiyisli soāzlerin tawiāp gaāplerdi koāshirip jaziānā. Wolardiānāqanday soāz shaqaplariā arqaliā bildirilgenin haām sorawlariān aytiānā.
135
1. Agāash kessenā ... kes, temir kessenā ... kes. (naqiāl).2. Woāmir adamgāa ... beriledi. 3. Qara suw ... aparadiā (naqiāl).4. Aradagāiā tiām-tiāriāsliāq ... soziāldiā. 5. Kuān ... juwsa, terek... jasawdiā (naqiāl). 6. Batiār jigit ... woāledi, qorqaq ... woāledi(naqiāl). 7. Qorqaqtiā ... quwsanā, batiār boladiā (naqiāl).
Ā§ 62. Sebep piāsiāqlawiāsh
Is-haārekettinā isleniw ya islenbew sebebin bildiretugāiānpiāsiāqlawiāshqa sebep piāsiāqlawiāsh delinedi.
Sebep piāsiāqlawiāsh nege? ne sebepten? ne sebepli?nelikten? ne ushiān? t.b. sorawlargāa juwap beredi.
Sebep piāsiāqlawiāshiā xiāzmetindegi soāzler is-haāre-kettinā isleniwine sebepshi boladiā.
Sebep piāsiāqlawiāsh toāmendegi soāzler arqaliā bildiriledi.1. Shiāgāiās seplik qosiāmtaliā atawiāsh soāzlerden, sebep
raāwishinen boladiā. Miāsaliā: 1. Woniānā juāzi quwaniāshtanqiāzariāp ketti. (J.S.) 2. Yeshkininā qabiārgāalariā say-sayboliāp, ariāqliāqtan woāliwge kelipti. (Q.x.y.) 3. Muratiālajsiāzdan qoylardiā baydiānā uāyine aydap keldi. (S.A.)
2. -iāp/-ip,-p haām -gāanliāqtan/-genlikten qosiāmtaliāhal feyil haām hal feyilli toplamlardan boladiā. Miāsaliā:Wol qiāsiāniāp terley basladiā. Bir waqiātta wol woāzineqarsiā kiyatiārgāan adamdiā koārip gilt toqtadiā. (T.Q.) Wolsuāysinip woqiāgāanliāqtan waqiāttiānā woātip ketkenin desezbedi. (J.S.)
3. Shiāgāiās seplik qosiāmtaliā kelbetlik feyil, atawiāshfeyillerden haām sol feyillerdinā toplamiānan boladiā.Miāsaliā: Wol albiāragāaniānan bosagāagāa suārnigip ketti.Biytaniās kisini koāriwden yekewininā de huāreyi ushiāpqorqiāsiāp qaldiā. (T.Q.)
4. Atawiāshlar menen tirkewishler haām koāmekshiatawiāshlardiānā dizbeginen boladiā. Miāsaliā: Wol qurdasiānkoārgen sonā soāylesip qalgāan shiāgāar. (T.Q.) Uqiāpliābasshiā dep sol ushiān aytadiā gāoy. (Y.M.) Wol qiāstawliātapsiārma menen juārip ketti.
247-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Sebep piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānāwoāzi qatnasliā soāzge baylaniāsliā sorawlariān qoyiāp qanday soāzshaqaplariānan bolgāaniān tuāsindirinā.
136
1. Guālnara iālajsiāzdan siārtqa shiāqtiā. (Q.D.) 2. Menseninā tuāsinbey juārgenināe hayranman. (W.A.) 3. Woniānāworiānsiāz ashiāwlangāaniāna basqalar duw kuālisti. (T.Q.)4. Shoāllep kiyatiārgāan qoylar suwdiā koārip juwiāriāstiā. (J.S.)5. Wol usiā sebepli buriāngāiā pikirge kelisim bermedi. (T.Q.)6. Azat koāp juwiārgāanliāqtan yentigip qaldiā. (J.S.) 7. Aābdi-murat Polatovtiānā kirip keliwi menen baāri de woriānlariānanwoārre turdiā. (T.N.) 8. Guādi biyiklegen sayiān woniānābasiāna qamiās shiāgāariāw, tasiāw qiāyiāngāa tuāsti. (W.A.)
248-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Sebep piāsiāqlawiāshlardiānā astiānsiāziānā. Wolardiānā sorawlariān, qanday soāz shaqaplariānan haām soāzdizbeklerinen bolgāaniān aytiānā.
1. Annabaydiā iālajsiāzdan mal bagāiāwgāa maājbuārledi. 2. Qiā-diārbaydiā unatqaniā ushiān wogāan jaqsiā kenāes berdi. (J.S.) 3.Yekewi de jalgāiāz baladan bolgāanliāqtan maārdikardan qalatugāiānbolgāan yedi. (M.D.) 4. Temirbektinā selk-selk kuālkisi Guālsim-ninā kirip keliwi menen tiāyiāldiā. (T.Q.) 5. Jiyemurat Serkebay-diā qonaq-qopsiālardiā jaygāastiāriāp juārgen shiāgāar dep irikpedi.(T.Q.) 6. Dostiānānan tuāye sora, uyalgāaniānan biye berer.(Q.n.m.) 7. Wol ashiāqliāqqa shiāgāayiān dese qorqadiā. (T.Q.)
249-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā maānisine qaray koāp noqattiānāworniāna toāmendegi soāzlerdinā tiyislisin qoyiāp koāshirip jaziānā.Wolardiānā qanday sorawlargāa juwap berip turgāaniān haām qanday soāzshaqaplariānan bolgāaniān aniāqlanā.
1. Wol agāasiān koārgende jiālap jiberdi. (J.S.) 2. Wol terleybasladiā. (T.Q.) 3. Woāgiz woāgizden koāredi (naqiāl). 4. Woljiāldiānā woātip ketkenin de bilmedi. (J.S.) 5. Qaliānā toranāgāiāl-lardiānā sariā tuāsli japiāraqlariā siāldiārap turar yedi. (J.S.) 6.Wol terley basladiā.
Ke r e k l i s o ā z l e r : qiāsiāniāp, qiāsiāngāaniānan, suāysinipwoqiāgāanliāqtan, jer qattiā bolsa, yesken samal menen.
Ā§63. Maqset piāsiāqlawiāsh
Is-haārekettinā isleniw maqsetin bildiretugāiān piāsiāq-lawiāshqa maqset piāsiāqlawiāsh delinedi.
137
Maqset piāsiāqlawiāsh nege? ne maqset penen? qandaymaqset penen? kim ushiān? ne ushiān? t.b. sorawlargāajuwap beredi.
Maqset piāsiāqlawiāsh toāmendegi soāzler Ć rqĆ liā bildi-riledi:
1. Maqset piāsiāqlawiāsh arnap, aādeyi, jorta, jortagāa,biykargāa, bilqastan, qasaqana, jay, jaysha t.b. maqsetraāwishleri arqaliā bildiriledi: Guāljanniānā keliwine arnapĆ wqĆ t asiāldiā. (W.A.) Woāzim bilqastan soāylesiwgekeldim. (J.A.) Jigit wogāan jorta kewil awdarmadiā. (T.Q.)
2. Bariās, woriān seplik qosiāmtaliā haām tirkewishliatawiāshlardĆ n, atawiāsh feyil, hĆ ām sol feyillerdinā basqa-riāwiāndagāiā soāzlerdinā dizbeginen boladiā. Miāsaliā: Mine,tap usiā maāsele boyiānsha Murat Qaāmekbaygāawoylasiāwgāa bargāan yedi. (J.A.) Qoylardiā semiz yetipbagāiāwda haām wolardiānā woānimliligin arttiāriāwdaTaājibay ata yerinbey isledi. (J.S.) Bizler azatliāq ushiān,jer ushiān, suw ushiān guāresemiz. (A.Bek.) SariāguālJaāmiylaniā aliāp qaytiāw ushiān Aqdaāryagāa ketti. (K.S.)
3. Atawiāsh soāzlerge haām atawiāsh feyilden keyinmaqsetinde, maqseti menen, niyetinde, niyet penen soāzleri-ninā dizbeklesiwi arqaliā bildiriledi. Miāsaliā: Bul istitezletiw maqsetinde baliāq zavodiāna Taājekenāninā woāziketti. Qurbaniyaz worniānan turiāp dosliāq niyet penenqoliān sozdiā. (W.A.)
4. Tilek, shaārt, buyriāq haām aniāqliāq meyillerge dep,degendey koāmekshi feyillerininā dizbeklesiwinen boladiā.Miāsaliā: Men shashiāmdiā aldiāriāp qaytayiān dep agāamdiākuātip qaldiām. (Sh.A.) Toygāa shaqiārtiālgāan Toāremuratsuwpiā Qonāiārat shaāhaārininā bas palwaniā bolsiān depMiārjiāqqa miraāt saliāp jiberipti. (T.Q.)
250-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdi woqiānā. Maqset piāsiāqlawiāshlardiātawiāp, wolardiānā sorawlariān haām qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniānhaām qaysiā agāza menen baylaniāsiāp kelgenin aniāqlĆ nā.
1. Wolar azangāa shekem qashiārmay saqla dep, qasaqanawoāzime tapsiārdiā. (T.Q.) 2. Biyshara meni woqiāsiān depaādeyi aākeledi yeken. (T.Q.) 3. Atiāmiāzdiā atap arnap shaqiāriāpwotiār. 4. Adamlar aādettegishe atiāz sherteginde dem aliāwgāa
138
keldi. (W.X.) 5. Wolar tuāslenip aliāw ushiān, janāagāiā uāygekirdi. (A.Aā.) 6. Wol soāzden soqqiā bergisi kelip woniā shiām-shiāp soāyledi. (A.D.) 7. Bul fermaniānā uālgili islerin koāriwushiān taājiriybe almasiāw maqsetinde qonāsiālas ferma xiāzmet-kerleri kelip turatugāiān yedi. (J.S.) 8. Men segizinshini pitke-riwden Noākiske ketemen dep direktorgāa arza berdim. (T.Q.)
251-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdinā ishinen maqset piāsiāqlawiāshiābar gaāplerdi terip koāshirip jaziānā. Maqset piāsiāqlawiāshlardiānā astiānsiāziānā. Wolardiānā woāzi qatnasliā soāzlerge baylaniāsliā sorawlariān,qanday soāz shaqaplariā haām soāz dizbeklerinen bolgāaniān aytiāp berinā.
1. Qaliānā toranāgāiāldiānā sariā tuāsli japiāraqlariā yeskensamal menen siāldiārlap turar yedi. (J.A.) 2. Wol Bekimbetyesitsin degendey juwan dawiāsiān aādeyi dariāldata soāyledi.(W.A.) 3. Jalgāiāz nar qamiāsqa aralasiāp woāsken bir tuāp aqshenāgeldinā tuābine keledi de, ilajsiāzdan tuāyeni shoāgiredi.(U.P.) 4. Shayiār qosiāqtiā sol jigitlerge arnap shiāgāargāan. (T.Q.)5. Wol bul haāreketti bilqastan islegen. 6. Wolar suāyikli Watanushiān, tuwiāsqan xaliāq ushiān guāresip atiār. (A.Bek.) 7. JasJiāgāa woāzi woylagāan maqsetine jetiw ushiān guāresti. (J.A.)8. Wol Awiālxojaliāq institutiānda biykargāa woqiāmagāan bolsakerek. (U.P.)
252-shiāniāgāiāw. Uāyge tapsiārma. Gaāptinā maānisine qaray koāpnoqattiānā worniāna tiyisli soāzlerin qoyiāp koāshirip jaziānā. Wolardiānāqaysiāsiā sebep, qaysiāsiā maqset piāsiāqlawiāsh yekenin, sorawlariān,qanday soāz shaqabiā arqaliā bildirilgenin aytiānā.
1. Woāzim woniānā menen ... soāylesiwge keldim. (J.A.)2. Bala... koānedi. (Aā.T.) 3. ... Jumaguāldinā juāzleri ... guāl-guāljaynadiā. (T.Q.) 4. Wol xattiā uāy-ishine ... jaziāptiā. 5. Menaldiānānan ... aliāppan gāoy. (W.A.) 6. Qaādir qoylardiā ... aydaybasladiā. (S.S.) 7. Jigit baydiā ... kuālip wotiār dep guāmanyetpedi. (T.Q.) 8. Men qiāstawliā ... Nokiske keldim. 9. Wol ...seskeneyin dedi. (W.X.)
K e r e k l i s o ā z l e r : arnap, quwaniāshtan, bilqastan,biykargāa, ilajsiāzdan, hawliāqgāaniānan, suwgāarmagāa, jumiāsiāmsebepli, jorta.
139
Ā§ 64. Shaārt piāsiāqlawiāsh
1. Islesenā tislersenā. (naqiāl), 1. Wol bilse de aytpadiā2. Wol bilgende aytar yedi, 2. Azat bile tura aytpadiā3. Yer shekinispey bekinispeydi 3. Wol ketken menen
(naqiāl), qaytiāp keledi. (T.Q.)
Bagāana menen boālingen gaāplerdegi qara haārip penen jaziālgāansoāzlerge diāqqat yetinā. Wolar is-haārekettinā isleniwine qanday maānideqatnasliā yekenine ser saliānā.
Is-haārekettinā isleniw shaārtin bildiretugāiān piāsiāq-lawiāshqa shaārt piāsiāqlawiāsh delinedi.
Shaārt piāsiāqlawiāsh ne qiālsa? ne qiālsanā? ne qiālgāan-da? qaāytkende? ne qiālmay? ne qiālmagāansha? t.b.sorawlargāa juwap beredi.
Shaārt piāsiāqlawiāsh toāmendegi soāzler arqaliā bildiriledi:1. Shaārt meyil haām shaārt meyildinā basqariāwiānda-
gāiā soāzlerden boladiā. Miāsaliā: Bersenā alarsanā, yeksenāworarsanā. Yenābek yetsenā yemersenā. (Q.n.m.) Yeger ta-biālmasa bul balaniānā da, qoydiānā da joq bolgāaniā. (S.S.)
2. Woriān seplik qosiāmtaliā kelbetlik feyil haām kelbet-lik feyilli toplamnan boladiā. Miāsaliā: Avtomatlastiārgāandamiynettinā sĆ pasiā tuāp tamiāriānan woāzgeredi. (Ā«Y.QĀ».)Wol kuzovtiānā yerneginen asiāliāp bekkem uslamagāandajiāgāiāliāp ketetugāiān yedi. (J.S.)
3. -gāan/-gen qosiāmtaliā kelbetlik feyilge jagādaydasoāzininā dizbeklesiwi Ć rqĆ liā bildiriledi. Miāsaliā: Shigittiyerte yekken jagādayda wonnan mol woānim aliāwgāaboladiā. (X.S.)
4. Hal feyil haām hal feyilli toplamnan boladiā.Miāsaliā: Saāwir bolmay taāwir bolmas. (naqiāl), Miānādiātaniāgāansha birdinā atiān bil. (naqiāl)
253-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Shaārt piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, wolardiānāqanday soāz shaqabiā haām soāz dizbeginen bolgāaniān, woāzi qatnasliāsoāzge baylaniāsliā sorawlariān aniāqlĆ nā.
1. Miynet yetsenā huārmetke boālenesenā. (Q.J.) 2. Yegerde bulay bolmagāanda xaliāq wolardiā aāshkara yetedi. (J.A.)
140
3. Wol qatal ashiāwlangāan jagādayda kimdi bolsa da ayamaydiā.(T.Q.) 4. Men bilgenimde ashkaralaytugāiān yedim. 5. Wolqoriāqpay kelmeydi. (Aā.T.) Yeger saw bolsanā uāsh-toārt jiāldankeyin sizlerdi de jemiske toydiāraman. (A.B.) 7. Yenābekyetsenā yemersenā. (naqiāl) 8. Womiārawlasam won jigittinājuāgin tartaman. (K.S.)
254-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Shaārt piāsiāqlawiāshlardiā tawiāpastiān siāziānā. Wolardiānā qanday soāzlerden bolgāaniān haām sorawlariānaytiānā.
1. Men qaraqalpaqtan wotjaqqiāshiām bar dep aytpadiām,aytqanda seni de noākerlikke alatugāiān yedi. (T.Q.) 2. Gāawa-shaniā yerte yeksenā utasanā. (Ā«Y.QĀ») 3. Men bilgende kelmesyedim. 4. Baārjay yetpegenshe seninā kewlinādi, perzentināmenkewli qarar tappagāan. (K.S.) 5. Tiāniāshliāq qanday suwdiā koār,shaypala berse biālgāanar. (naqiāl) 6. Baqiārgāan menen argāiājagāadagāiālargāa dawiāsiā jetpedi. (Q.D.) 7. Waāde bersenāworiānla. 8. Jasliāq gāayrat jumsamasanā bos keter. (I.Y.)
Ā§ 65. Qarsiālas piāsiāqlawiāsh
Is-haārekettinā isleniwine qarsiālasliāq maānide aytiāla-tugāiān piāsiāqlawiāshqa qarsiālas piāsiāqlawiāsh delinedi.
Qarsiālas piāsiāqlawiāsh ne qiālsa da? ne qiālgāanmenen? ne qiālgāaniāna qaramastan? t.b. sorawlargāa juwapberedi.
Qarsiālas piāsiāqlawiāsh toāmendegi soāz haām soāzdizbeklerinen boladiā:
1. Shaārt meyilge da/de janapayiāniānā dizbeklesiwinenboladiā. Miāsaliā: Wol jatsa da (ne qiālsa da?) uyqiālayalmadiā. (W.A.) Wol ketse de (ne qiālsa da? ) uzaq turaalmadiā. (W.A.)
2. Hal feyil haām hal feyildinā basqariāwiāndagāiāsoāzlerdinā dizbeginen boladiā. Miāsaliā: Wol yesitip turiāpuāndemedi. (G.I.) Wol bile tura aytpadiā. Wol bir aydanberi usiā shanāaraqtiānā mugāallimi bola turiāp, kempirgāarriā arasiāndagāiā jaānjeldi tuāsinbegenine woākindi. (T.Q.)
3. -gāan/-gen qosiāmtaliā kelbetlik feyil haām kelbetlikfeyilli toplamlargāa tirkewish haām janapayliāq xiāzmettegi
141
koāmekshi soāzlerdinā dizbeklesiwinen boladiā. Miāsaliā: Wolkoāzin ashqan menen doāgeregin wonālap koāre almadiā.Wolar koāp bolgāaniāna qaramay tiām-tiāraqay qashtiā.(Aā.T.) Jayiānā menen islegenināde de seni quwiāp jiberealmaydiā. (T.Q.)
255-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Qarsiālas piāsiāqlawiāshlardiā tawiāp, wolar-diānā bildiriliwin haām bayanlawiāshqa qatnasliā sorawlariān Ć niāqlĆ nā.
1. Atiānā shappasa da shulgāiāsiān. (naqiāl.) 2. Wol quwgāanmenen jete almadiā. 3. Artiāqtiānā anasiā balasiāniānā izinenkoārinbey ketse de qarap turdiā. (T.Q.) 4. Atamurat jatqanmenen uyqiālay almadiā. (T.Q.) 5. Wol woāzininā jasliāgāiānaqaramay Atamuratqa is buyiāriāp ta qoyar yedi. 6. Jumaguāldināqarsiāliāgāiāna qaramastan, yeki jigit Saānemdi koāterip arbagāamingizdi. (T.Q.) 7. Wol iānāiārsiāgāaniā bolmasa awiāriāwiānsezdirmedi. (A.Aā.)
Piāsiāqlawiāshtiānā maānisineqaray tuārleri
Piāsiāqlawiāshtiānā duāzilisineqaray tuārleri,
Piāsiāqlawiāshtiānā tuārlerininā kestesi
Jay
piās
iāql
awiāsh
Qos
pa p
iāsiāq
law
iāsh
Ken
āeyt
ilgen
piāsiāq
law
iāsh
wor
iān p
iāsiāq
law
iāsh
waq
iāt
piāsiāql
awiāsh
siān
piāsiāq
law
iāsh
mug
ādar
-daā
reje
piāsiāq
law
iāsh
sebe
p pi
āsiāql
awiāsh
maq
set
piāsiāql
awiāsh
shaā
rt p
iāsiāq
law
iāsh
qars
iāla
s pi
āsiāql
awiāsh
256-shiāniāgāiāw. Uāyge tapsiārma. Kestedegi piāsiāqlawiāshtiānāmaānisine qaray tuārlerin keltirip haār birine bir-birden woyiānāiāzdanyamasa koārkem shiāgāarmadan gaāp tawiāp jaziānā.
142
257-shiāniāgāiāw. Qarsiālas piāsiāqlawiāshiā bar gaāplerdi terip koāshiripjaziānā. Qarsiālas piāsiāqlawiāshlardiānā astiān siāziāp, wolardiānā bildiriliwin,qanday sorawlargāa juwap berip turgāaniān tuāsindirinā.
1. Palwan woylangāan menen sheshe almadiā. 2. Yegistiqanshama keshiktirsek, aliānatugāiān zuāraāaāt sonshama kemboladiā. (J.S.) 3. Wol sharshagāaniāna qaramastan mennen kemislegen joq. (N.D.) 4. Jiālliā-jiālliā soāylesenā, jiālan innen shiāgāa-diā. (naqiāl) 5. Xojan sharshasa da uyqiālamadiā. (X.S.)6. Kuānninā jelemikligi bolmasa, wonsha suwiāq yemes yedi.7. Wolar haāzir kelmegen menen keshletip keliwi muāmkin.(T.Q.) 8. Wol yesitip turiāp uāndemedi. 9. Men de woāzimninājasliāgāiāma qaramay anaw-miānaw jumiāslargāa kirisip ketetugāiānyedim. (Sh.A.) 9. Men woāzinādi koārmesem de, atiānā, fami-liyanā magāan taniās boliāp shiāqtiā. (A.W.)
GAāPTINā YEKINSHI DAāREJELI AGāZALARIāNTAāKIRARLAW USHIāN SORAWLAR HAāM
SHIāNIāGāIāWLAR
1. Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariā qanday tuārlerge boālinedi? Neushiān wolar yekinshi daārejeli agāzalar dep ataladiā?
2. Toliāqlawiāsh haām woniānā tuārlerin aytiānā. Toliāqlawiāsh bolatu-gāiān soāzlerdinā maānisi qanday? Wolar qanday sepliklerde keledi?Sorawlariān aytiānā. Toliāqlawiāsh woāzi qatnasliā bayanlawiāsh penenqanday usiālda baylaniāsadiā?
3. Aniāqlawiāsh degenimiz ne? Woniānā aniāqlaw belgilerin aytiānā.Aniāqlawiāshlar qanday soāzlerdi aniāqlap keledi? Sorawlariā qanday?Aniāqlawiāshtiānā aniāqlaniāwshiā agāza menen baylaniāsiān aytiānā.
4. Ayqiānlawiāsh degen ne? Miāsal keltirinā. Ayqiānlawiāsh woāz aldiānagaāp agāzasiā bola ala ma?
5. Piāsiāqlawiāsh degen ne? Piāsiāqlawiāshtiānā tiykargāiā belgilerin ay-tiānā. Wol qaysiā agāzaniā tuāsindirip, siāpatlap keledi? Piāsiāqlawiāshmaānisine qaray neshege boālinedi? Wolardiānā tuārlerin haāmsorawlariān aytiānā. Piāsiāqlawiāsh tiykariānan qaysiā agāza menenbaylaniāsadiā.
258-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzala-riān tawiāp, wolardiā tuārlerine ajiāratiāp aytiānā haām bir-birinenwoāzgesheligin tuāsindirinā.
143
Qap-qara mayda, naāzik shashlariā shiāyiāriāliāp-shiāyiāriāliāpmoyniāna tuāsip tur. Kamzoliā bolsa iyninen jiāliāsiāp tuāsipketkenlikten, woniā shiāgāanagāiā menen ilip, woāzi magāan tiyipketiwden seskenip, armaniāraq iāsiāriāliāp wotiār. Koāzqarasiāashiāwliā bolsa da, uluwma bet-aālpetinen mehirbanliāq haāmadamgershilik sezilip turgāan yedi. Juāzleri jaynagāan, bet ajariātiāniāq. Qabagāiān uāymekshi boladiādagāiā, biraq, kelistire almayjol-joānekey iāqtiāyatliāq penen magāan qarap-qarap qoyadiā.Koāzlerimiz ushiārasiāp qaldiā. Wol miāyiāq tarttiā. Mine, usiāwaqiātta men gaāp baslawgāa taāwekel yettim:
259-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāptinā yekinshi daārejeliagāzalariāniānā astiān siāziānā. Wolardiānā qanday soāz shaqaplariānanbolgāaniān haām qanday sorawlargāa juwap beretugāiāniān aytiānā.
1. Jaāmiyla kirpiklerin uāsti-uāstine qaqtiā. 2. Haār waqtataqiār muzgāa asaydiānā girsh yetip tiygen dawiāsiā qulaqqa tal-tal keledi. (K.S.) 3. Jantaqlardiā qoylar piātiārlatiāp jey basladiā.(M.D.) 4. Appaq paxta jawdiārasiāp, jarqiārasiāp ashiāldiā. (T.J.)5. Buniā sezgen Aqiālbek keynine wonsha qaray bermedi.(S.X.) 6. Arkadiy qalaniānā siārtiāna shiāgāiāp ketti. (A.W.)
260-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Toliāqlawiāsh, aniāqlawiāsh haām piāsiāq-lawiāshlardiā tawiāp, wolardiānā qanday soāz shaqaplariā arqaliā bil-dirilgenin, woāzi qatnasliā agāza menen sintaksislik baylaniāsiāw usiāliānaytiānā.
1. Miāna jaqta studentlerdinā zawiāqliā kuālkisi yesitiledi.(I.Y.) 2. Tenāizdinā salqiān jaāne taza hawasiā murniānādiājaradiā. (W.A.) 3. Uziān, ariāq kempir darwazaniā ashtiā. (B.B.)4. Kenā alanānan biliner-bilinbes salqiān samal yesedi. (S.S.)5. Zavod toqtawsiāz juārip tur. 6. Jumiās qiāzgāiānliā juārip atiār.
261-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Piāsiāqlawiāshlardiānā astiān siāziāp,wolardiānā bildiriliwin, sorawlariān, piāsiāqlawiāshtiānā qaysiā tuāri yekeninaniāqlĆ nā.
Bizler awiālgāa jaqiānlasa basladiāq. Yendi jol biraz tegislewyedi. Men mashinaniā qattiāraq aydadiām. Bizler tiām-tiāriāswotiārmiāz. Mashina awiāldiānā arasiānan woātip baratiārgāan yedi.
144
Wotiārgāan jerimnen turiāp, diywaldan haāwlige qaray basla-diām. Woshaq basiānda qatiān-qalashlar uāymelesip juār. Uālkensamawriānnan burqasiānlap tuātin shiāgāiāp atiār.
Wol waqiātlariā aāyne baāhaār yedi. Taw yeteklerinde lalaguālleri ashiālgāan. Bala waqtiāmnan beri, men bul shoqtay jaynapturgāan guāllerdi jaqsiā koāretugāiān yedim. (Sh.A.)
262-shiāniāgāiāw. Ā«Bizinā mektepĀ», Ā«Yeslew haām qaādirlew kuāniĀ»degen temaniānā birewin tanālap, kishi koālemli shiāgāarma jaziānā.Shiāgāarmaniānā jobasiān woāzlerinā duāzinā. Duāzgen gaāplerināizde bashaām yekinshi daārejeli agāzalar qatnasqan bolsiān.
WOQIāWSHIāLARDIāNā TIL BAYLIāGāIāNWOāSIRIWGE ARNALGāAN MATERIALLAR
263-shiāniāgāiāw. Toāmendegi uāzindini diāqqat penen woqiāpshiāgāiānā. Adamlardiānā siārtqiā koārinisin, is-haāreketin haām t.b. belgi-lerin suāwretlewge qanday soāzlerdinā qollaniālatugāiāniāna diāqqat yetinā.
I
Aāziz Shuākuārullaev ariāq-turiāqtan kelgen, suliāwshiāqqoyiāw qasliā, qara koāzli shaqqan jigit. Aāzizdinā aākesiShuākuārulla temirshi usta Abdulla degenninā koārigin basiāp,koāmirin tasiāp juāretugāiān jumiāsshiā yedi.
Toābesi kuānge kuāygen, yetegin kir basqan ala taqiāyaniānāgāiār doāgeregine woramaldiā worap aliāp, qiāsta da, jazda da birjuārisi yedi. Kiyimleri jupiāniā bolgāan menen, buwday renānenkelgen bardamliā jigit yedi. Qoliānan kelmeytugāiān naārsesi joqyedi. Saz-saāwbet, woyiān-kuālki menen aādep-ikramliā, waādegeiāqiārarliā boliāw jaqsiā aādeti yedi.
Hamid zerger tunāgāiāsh uliā Shuākuārullaniā aādep-ikramliāyetip saqladiā. Kishi jasiānan sazendege shaākirt yetip berdi.Shuākuārulla wogāada jaqsiā muziākaniā suāygen, duwtarshertkish jigit boliāp woāsti. Shuākuārulla duwtar shertkendebuālbuālgoāyalar da taāslim bolar yedi.
Shuākuārulla tugāiārgāa qongāan qarshiāgāaday, sol ayaqtiānāuāstine minip wotiārar yedi. Qumartiāp qoliāna duwtar alar yedi.Koāzleri masaladay jaltiāldap, alma beti guāl-guāl janiāpqushtarlanar yedi. (J.A.)
145
II
Aysholpan kaāmalgāa keldi. Muānayiām minezli, qiāyqashqasliā, qara koāz qiāz boldiā. Woniānā qolanā shashiā tallangāanjipektey jawiāriāniān jawiāp tur. Qiāzgāiāsh doāngen almaday beti-ninā uāstinde turgāan noqattay qaliā juāzikke qas qondiārgāandayjarasadiā. Badam qabagāiāniānā astiānda koāz jiyegine qatarawoāsken kirpik qiāyiālgāan qasqa suliāwliāqtiānā tamgāasiān basiāpqoygāanday koārinedi.
Kenā jawiāriānliā, ay juāzli Aysholpan jiāmiāyiāp qarap,miāyiāq tartqanda, juldiāzlar jiāmiānālap ketkendey bolar yedi. Aqtamagāiā buālkildep, soāylegende suliāw diydariāna suāysineqaraysanā. Suliāw siāmbatiā millionlagāan adamlardiā tanāqaldiārar yedi. Koāzinde iāshqiāniānā wotiā, miyirbanliāq nuriābar. Iāsiāq juāzine koāzinā tuāskende juāregināe jagāiāmliāliāqpayda bolgāanday seziledi.
Hinji marjanday dizilgen tis dodagāiānan duār shashasoāylegende jarq-jurq yeter yedi. Qiāziāl yerni aq juāzine jarasiāqberip tur. Ay juāzli Aysholpandiā koārgen jigit juāzine birqaramay ketpes yedi. Bir gāana qarap naāzer saliāw yemes,siāltawgāa sebep tawiāp soāylesiwge Ā«Siz, bizĀ», ā degen bir awiāzsoāzin yesitiwge qushtar yedi. (J.A.)
264-shiāniāgāiāw. Joqariādagāiā berilgen uāzindilerden paydalaniāp,woāzināizge taniās adamiānāiāzdiānā yamasa woāz dostiānāiāzdiānā, unamliāaādep-ikramliā haāreketlerin bayanlap suāwretleme jaziānā.
265-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Mazmuniān soāylep berinā. Teksttegiqara haārip penen jaziālgāan soāzlerge tuāsindirme jasanā.
QARAQALPAQ AWIāLLARIā
Buriāngāiā qaraqalpaq awiāllariāniānā qiāsta jasagāan jeri qiāslawdep ataladiā. Qiāslawlar qamiāstan, jiānāgāiāldan, shenāgeldenislenedi. Wolardiānā tuābi jerge koāmilip, wortasiānan qiāspaqbuwiāladiā. Bul qoralar bir qonāsiā menen yekinshi qonāsiāniānāqoralariā bir-birine tutastiāriāliāp uālken qora qiāliānadiā. Wondayqora kenā koālemdi woāz ishine aladiā. Wolar koāshe-koāsheboladiā. Bunday qaliānā qoniāslasqan awiāldiā bir guārenā awiāldep ataydiā.
10āQĆ rĆ qĆ lpĆ q tili, 7-kl
146
Qiāslawda qoralardiānā ishine qara uāyler tigiledi. Qiās aylariāawiāl adamlariā usiā uāylerdinā ishinde woāmir keshiredi.Qiāstiānā qattiā ayazliā keshelerinde qara uāydinā wortasiāndagāiāwoshaqqa wot jagāiāladiā. Qattiā ayaz kuānleri balalar kuānimenen sol woshaqtiānā doāgereginde boladiā. Tuān bolgāandajatar waqta uāy ishininā haāmmesi bir koārpege tiāgāiāladiā.Adamniānā demi menen jatqan koārpeninā yernegine qiārawqatadiā. Jas balalardiānā kiyimi tek gāana bir koāylekten ibaratboladiā. Tuānde koārpede jatqanda koāyleklerin sheship jatadiā.Azanda balalar jalanāash yetine suwiāq koāylekti kiyiwgejerkenip, apasiāna:
āApa, koāylegimdi jiāltiāp ber,ādep dawiāslaydiā. Miyirmanana balasiāniānā koāylegin janiāp turgāan wottiānā jaliāniānaqopsalay jiāliātiāp, balasiāna kiygizedi.
(Q.Aā)
266-shiāniāgāiāw. Qosiāqtiā woqiānā. Mazmuniān tuāsinip aliānā. Qo-siāqtan paydalaniāp, Ā«Mehriban anaĀ» degen temada ananiā suāwretlepkishi koālemli shiāgāarma jaziānā.
ANA
Sel burshaqtan qorgāap woāz palapaniān,Kekilik qus woālipti shiāqpay uyadan ...Men seninā shadliāgāiānā, deminā, daāwraniānā.Iske asqan aārmaniānāman, anajan.
Jaralgāansanā meni jaratiāw ushiān,Duānyagāa tirishilik taratiāw ushiān.Men dep uyqiā koārmey tanā atiāw ushiān,Duānyagāa kelgensenā woāzinā, anajan.
Aq suātinādi qariāstiāriāp qaniānāa,Haāyyiw Ć ytiāp koāterdinā alaqaniānāa.Aqsham aq besikti qoyiāp janiānāa,Tuān uyqiānādiā toārt boālgensenā, anajan.
Men ketsem woāmirdinā quwiāp qiāziāgāiān,Sen jatarsanā joyiātiālgāanday juāziginā,
147
Kirpiginā ushiānda woynap uziān tuān,Uyqiānādiā urlawshiā mendur, anajan.
Sen miywaliā daraq, mendur jemisinā,Boylariāmdiā koārsenā piter kemisinā,Haār bir algāan gāaniybetli dem ushiān,Maāngi minnetdarman sagāan, anajan.
(I.Y.)
II
Yerjetken balalar jaqsiā taārbiya aliāp, bir kaāsip iyelepalgāannan keyin haār waqiāt analariā aldiāna kelgende aq suātyemip, uālken bolgāaniān, woniānā bawiāriānda yerjetkeninyeslewi, anagāa qattiā soāylemewi, woniānā barliāq waqiāt jaqsiāsoāzler menen kewlin tabiāwiā kerek. Ananiānā bir waqiātlariāwoāzi ushiān shekken japalariān koāz aldiāna keltirip, solshekken japa haām miynetlerin umiāttiāriāwgāa uriānadiā, woniānāraxmetin aliāp, bir woāmirge shad yetiwge tiāriāsadiā.
(Mustapa HamiypĆ shsha)
267-shiāniāgāiāw. Berilgen tekstti woqiāp, mazmuniān tuāsinip aliānā.Wonnan keyinā Ā«DosliāqĀ» degen temada guārrinā jaziānā. Jazgāanguārrināināizde woāzināninā doslariānāniānā turmiāsiānan miāsallar kel-tirinā.
Dos dostiānā qasiānda bolsa da, yaki uzaqta bolsa da, wolarbir-birine koāzqarasiān woāzgertpeydi, bir-birininā shadliāgāiānaquwaniāp juāredi. Gāam kelse birge tartadiā, dostiāna jaqsiāliāqyetse woniā umiātadiā. Dos wogāan jaqsiāliāq qiālsa heshqashanumiātpaydiā. Yeger dostiā qaāte islep qoysa woniā keshiredi.Dostiāna jaqsiāliāq yetse, wol woniā qashan qaytarar yeken depuāmidiwar boliāp juārmeydi. Tek gāana duānyaxor kisiler barliāqnaārseni mal-duānya menen woālsheytugāiān adamlar sondayqiāyalda juāriwi muāmkin.
(Abdulbarakat Kadiriy)
148
WOQIāW JIāLIā DAWAMIāNDA WOāTILGENLERDITAāKIRARLAW
KOāMEKSHI SOāZLERDI TAāKIRARLAW
Sorawlargāa juwap berinā.
1. Maānili soāz shaqaplariā neshew? Wolardiā atap aytiāp berinā.2. Koāmekshi soāz shaqabiā neshew? Wolardiānā atiān atap aytiānā.3. Komekshi soāzler menen maānili soāzlerdinā ayiārmashiāliāgāiā
qanday? Wolar ne ushiān koāmekshi soāzler dep ataladiā?4. Tirkewishler dep nege aytamiāz? Wolar qanday xiāzmet atqaradiā?
Tirkewishlerge miāsal keltirinā.5. Daānekerler dep nege aytamiāz? Wolar neshege boālinedi? Atap
aytiānā.6. Dizbeklewshi haām bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerdinā xiāzmetlerin
aytiānā.7. Janapaylar degen ne? Wolardiānā xiāzmetin aytiānā. Ma/me, ba/be,
janapaylariāniānā jaziāliāwiān aytiānā, miāsal keltirinā.
268-shiāniāgāiāw. Tekstti woqiānā. Koāmekshi soāzlerdi tawiāp, wolardiātuārlerine ajiāratiānā haām qanday xiāzmet atqariāp kelgenin aytiānā.
Tereze jerden wonsha biyik yemes yedi. Birinshi boliāpAydar sekirdi. Wonnan keyin iāqtiāyatliāq penen Abdulla tuāsebasladiā. Aydar woniā yeki qoliā menen qushaqlap, ayagāiā jergetiygenshe jaārdemlesti. Yenā sonāiānda Yakup sekirdi. Wol qulapketip, qaragāaydiānā qattiā tamiāriāna dizesin uriāp aldiā. Ayagāiājudaā qattiā awiārdiā, biraq Yakup, haātteki waq demedi.
Balalar doāgerekke bir qarasiāp aldiā da, togāaygāa qarayjuwiā-riāsiāp ketti. Adamlardiānā koāzlerinen azmaz tasa bolgāansonā, wolar toqtadiā haām Aydar qustiānā sayragāaniāna usatiāp,soziāp iāsqiārdiā. Waāzirdinā qulagāiāna bul iāsqiāriāq jagāiāmliā sazsiāyaqliā yesitildi. Biraq, solay bolsa da, joldaslariāniānā bergenxabariāna, wotiārgāan worniānan birden turiāp kete qoymadiā.(M.K.)
269-shiāniāgāiāw. Berilgen gaāplerdegi koāp noqattiānā worniānatoāmendegi tirkewishlerdinā tiyislisin qoyiāp koāshirip jaziānā. Wolardiānāqanday seplik qosiāmtaliā yamasa qosiāmtasiāz qollaniāliāw woāzgesheligintuāsindirinā.
149
T i r k e w i s h l e r : sayiān, arqaliā, menen, keyin, benen,qarsiā, taārizli, qaray.
1. Bagādiānā aynalasiā diywal ... qorshalgāan. (N.D.) 2. Kaār-wan jollar usiā Qonāiārat ... woātedi yeken. (N.D.) 3. Jiāl ...ba-liāq awlaw jobasiān asiāriāp woriānladiā. (K.S.) 4. BizlerTashkentke ... poezd benen bardiāq. 5. Jigitler apatshiāliāqqa ...pidaākerlik penen guāresti. (Ā«Y.QĀ») 6. Bular jiāynaliāstakoāriskennen ... bir-yeki ret ushiārastiā. (W.X.) 7. Aziāraqtiāniāspadan ... wol qattiā juārip ketti. (W.A.) 8. Shertek qaqiāra... quriālgāan. (J.A.) 9. Tuānge ... kuān suwiāta basladiā. (W.A.)
270-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Daānekerlerdi tawiāp, wolardiānā daāne-kerdinā qaysiā tuāri yekenin, baylaniāstiāriāwshiāliāq xiāzmetin haāmmaānisin (wolar jay gaāplerdegi soāzlerdi baylaniāstiāriāp kelgen beyamasa qospa gaāplerdinā quramiāndagāiā jay gaāplerdi me) aniāqlĆ nā.
1. Bala atasiān kuātken menen, biraq wol juwiāq arada keleqoymadiā. 2. Maraldiānā koāzleri ya jiāpiāliāqlamaydiā, ya jumiāl-maydiā. 3. Arbakesh wotiāratugāiān jer yeki adamgāa boladiādagāiā,al uāsh adam wotiāra qoysa tarliāq yetedi. 4. Al, yendi bularbagāa jegilgen atlar yenā saylandiā, kuāshli haām juāyrikqiāyliāsiānan yedi. (Sh.A.) 5. Qoriāqtagāiā jalgāiāzaqlar adamnanqorqpaydiā, sonliāqtan woniā jaqsiā baqlawgāa boladiā. (V.B.)6. Buniānā ushiān seni ayiāplawgāa bolmaydiā, nege desenā senyele koāp naārselerdi koārgeninā joq. (Sh.A.)
271-shiāniāgāiāw. Toāmendegi berilgen daānekerlerdi keste ishinetuārlerine ajiāratiāp (qaysiāsiā dizbeklewshi, qaysiāsiā bagāiāndiāriāwshiāyekenin) boālip jaziānā.
Daāneker ler : haām, haām de, jaāne, jaāne de, tagāiā, tagāiāda, menen. (benen,penen) da/de, yeger, yeger de, sebebi,woāytkeni, biraq, lekin, al, sonda da, solay da, soāytse de,degen menen, nege desenā, sonliāqtan, sol sebepli, ya, yaāki,yamasa, bolmasa, ya bolmasa, ne, aālle, meyli, yaāki bolmasa,sol ushiān, soniānā ushiān, negedur, naātiyjede, soniānānaātiyjesinde, gaā, gaāhi, geyde, gaāde, bazda, bir, birese, birde,aāri.
150
Dizbekleniwshi daānekerler, Bagāiāndiāriāwshiā daānekerlerhaām, ..., sebebi, ...
272-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Janapaylardiā tawiāp, astiān siāziānā.Wolardiānā qanday maānide qollaniāliāp turgāaniān aytiānā.
1. Sultanmurat quwangāaniānan ne derin bilmey qaldiā.Quwan-basqa bola ma, aqiāriā. 2. Buniānā qashannan beriqalagāa bargāiāsiā kelip juārgenin aākesi qalay bile qoydiā yeken-aā. 3. Sultanmurat degen yele qalagāa bariāp koārgen joq gāoy.Mine, joliā boliāp qaldiā yendi ... (Sh.A.) 4. Balaliāq woāmir dewoāz aldiāna bir woātkinshi qiāziāq woāmir gāoy. (K.S.)5. Usiāniā yesitiwden-aq Qanliāqiāliāshtiānā tuārleri tebendeyshanshiāladiā. (Sh.S.)
MODAL SOāZLERDI TAāKIRARLAW
Sorawlargāa juwap berinā.
1. Modal soāzler dep nege aytamiāz?2. Modal soāzler qanday maānilerdi bildiredi?3. Modal soāzler gaāp agāzasiā bola ala ma?4. Modal soāzler qanday jagādayda kiris agāza, qanday jagādayda qospa
bayanlawiāshtiānā quramiānda keledi?
273-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Modal soāzlerdi tawiāp, wolardiānā soāylew-shininā pikirine qatnasliā qanday maānide qollaniāliāp turgāaniāntuāsindirinā.
1. āMeyli, wonda men basliāqlar menen soāylesipkoāremen, ā dedi. 2. Demek, barmaytugāiān boldiām ba? ā depwoyladiām men. 3. Itimal, wol uāyinde shiāgāar. 4. Wol anasiātaārepten biraz jaqiān yeken, shamasiā, boāleleri bolsa kerek.5. Muāmkin, Hasiāldiānā awiāliānan shiāgāar. (Sh.A.) 6. Aālbette,bilmewināiz itimal, Raāmet agāay. 7. Baālkim, wolar diāmuāndespey, til biriktirip juārgen shiāgāar. (W.X.) 8. Xojaliāqtiānāsaniā koābeyip, fermaniānā saāni kirip qaliāptiā, qullasiā. (G.I.)
274-shiāniāgāiāw. Toāmendegi modal soāzlerdi qatnastiāriāp gaāp duāzinā.Gaāptegi pikirge wolĆ rdiānā qanday maānide qatnas jasap turgāaniānaytiānā.
151
Moda l s o ā z l e r : Muāmkin, baālkim, aālbette, maāselen,shiāniānda da, itimal, soāzsiz.
TANāLAQ HAāM YELIKLEWISH SOāZLERDITAāKIRARLAW
Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Qanday soāzlerdi tanālaq soāzler deymiz? Wolar qanday soāzlerdinātopariāna kiredi?
2. Tanālaqlardiānā quramiāna qaray tuārlerin aytiānā.3. Tanālaqlardiānā maānisine qaray boāliniw tuārlerin aytiānā.4. Qanday soāzler yeliklewish soāz boladiā?5. Yeliklewish soāzlerdinā quramiāna qaray tuārlerin aytiānā.
275-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Tanālaqlardiā maānisine qaray ajiāratiāpaytiānā.
1. Ah, Dolan, Dolan. Tyan-Shanniānā aybatliā asiāriāmiā.2. Yapiārmay-a, zor yekensenā gāoy, ā dep tanāiārqandiā birew.3.ā Bay-buw, muzlap qaliāpsanā gāoy. Toqta, jiāliātiāpjibereyin, ā dep qoliāmdiā paltosiāniānā qoyniāna tiāqtiā. 4. āHaw, buniānā ne jora. 5. Yapiārmay-aā, bul bir qolaysiāz boldiā-aw. (Sh.A.) Pay, woāzināiz kuātaā qayiārqom, tenāi joq adam-siāzdagāiā. 7. Baārekella, jaābir shekken adamlar, shiādanālar. 8.Aāttenā, usiā waqiātta Zerxan bolar ma yedi. 9. Ilayiām,alawiāzliāq bolmagāay, shiāragāiām. (T.Q.)
276-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Tanālaqlardiānā astiān siāziāp,aytiāliāw intonaciyasiāna qaray tiyisli irkilis belgilerin qoyiānā haāmwolardiānā sintaksislik xiāzmetin aniāqlĆ nā.
1. Haw Sapar agāa, usiānday duābeleyde qayda juārsiz.2. Raxmet balalariām raxmet. 3. Yeh balam-aw, aytiāwgāaanāsat-aw. 4.Astapiāralla, Sapar agāa jatiāp qaldiā ma?ādepdawiāslap soradiā. 5. Taāwbe keshe gāana sap-saw juār yedigāoy. 6. Alla yar bolsiān agāa... . 7. Aāwmiyin aytqaniānāiāzkelgey. (Sh.S.) 8. Pah-pah qanday goāzzalliāq. Uāwh Juāmaguālbir guārsindi. (T.Q.) 9. Pay miāna janiāwarlardiānā shadboliāwiān-ay ā dep qoyadiā kempir apam. 10. Pa-a-ay Yegermeninā qariāndasiām bolgāanda ma ...(M.K.)
152
277-shiāniāgāiāw. Woqiānā. Yeliklewish soāzlerdi tawiāp, wolardiānāmaānisi boyiānsha qaysiā tuāri yekenin haām morfologiyaliāq quriāliāsiān,irkilis belgilerin haām sintaksislik xiāzmetin aytiāp berinā.
1. Nege turiāpsanā, qaāne zuwla. Jenāilgen gewdesin kernepdem aladiā da: Zuw-zuw-zuw... 2. Qaāne, gewdenādi kernepdem al!ādedi. āUff!ādep uāpledim men woniānā betine. 3.Uālken maral moyniān soziāp, shaqiān arqasiāna qayiārdiā da, tapdawiāsiān trubadan shiāgāiāp atiārgāanday yetip: Ba-o! Ba-o!ādepmoānāirep jiberdi. 4. Woniānā dawiāsiā menen daāryaniānā salasiāda A-o! A-o!ādegendey janāgāiāriāp ketti. (Sh.A.) 5. Ā«Wajj,wajj, biājj, biājj!!!Ā» Aābden tislenip algāan wol jip penen qosaqoliāniānā da kuāyip atiārgāaniān sezdi. (A.S.) 6. Tanā toliāqatqan maāhaālde gewishininā tiāqiāldiāsiā yesitildi.7. Qara bultlarawiāl uāstine kelgende, guāldirmama guārkirep jarq-jurq yeteqaldiā. (Gā.S.)
GAāPTINā BAS HAāM YEKINSHI DAāREJELIAGāZALARIāN TAāKIRARLAW
Sorawlargāa awiāzsha juwap berinā.
1. Jay gaāpler dep nege aytamiāz? Jay gaāplerdinā aniāqlaw belgilerinaytiānā.
2. Jay gaāplerdinā grammatikaliāq tiykariān qaysiā agāzalar duāzedi?3. Gaāp agāzalariā dep nege aytamiāz? Gaāp agāzalariā sintaksislik
xiāzmetine qaray neshege boālinedi?4. Wolar ne ushiān bas agāza haām yekinshi daārejeli agāzalar boliāp
boālinedi?5. Bas agāzalardiā aytiānā, wolardiānā atiān atanā. Baslawiāsh penen
bayanlawiāshtiānā baylaniāsiāw usiāliā qanday?6. Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariāniānā tuārlerin aytiānā. Toliāq-
lawiāsh, tiykariānan qaysiā soāz shaqaplariānan boladiā haām qaysiāsepliklerde keledi?
7. Aniāqlawiāsh qanday soāzlerdi siāpatlap keledi haām qanday soāzshaqaplariā arqaliā bildiriledi?
8. Piāsiāqlawiāsh, koābinese qaysiā agāzagāa qatnasliā boladiā.Piāsiāqlawiāshlar is-haāreketti qanday maānilerde siāpatlaydiā?Maānilik tuārlerin aytiānā.
153
278-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāptinā grammatikaliāqtiykarlariāniānā (bas agāzalardiānā) astiān tallaw uālgisi boyiānsha siāziāpkoārsetinā. Wolardiānā qanday soāz shaqaplariānan bolgāaniān haāmsorawlariān aytiānā.
1. Jaāhaānde yeki naārse bar. Sol yeki naārseden heshnaārse jaqsiā yemes. 2. Birinshi ā quwaniāsh. Yekinshi ābiyazarliāq. 3. Haārkim qoliānda bariāna qanaat yetip, quwa-niāshliā jasasa, wol heshkimge jaliāniāshliā bolmaydiā. 4. Haārkimwoāzin jaqsiāliāq joliāna salsa, barliāq jamanliāqtan aman boladiā.5. Sabiārliāliāq haām shiādam barliāq muāshkillerdi jenāillestiredi.6. Kishipeyillik haāmmeninā haāwesin haām huārmetinjaqsiālaytugāiān aādetlerden sanaladiā. (Ā«Aādeplilik bostaniāĀ»)
279-shiāniāgāiāw. Koāshirip jaziānā. Gaāptinā yekinshi daārejeliagāzalariāniānā astiān tallaw uālgisi boyiānsha siāziānā. Wolardiānā qandaysoāz shaqabiā arqaliā bildirilgenin, sorawlariān haām woāzi qatnasliā agāzamenen sintaksislik baylaniāsiān (qanday usiālda baylaniāsiāp kelgenin)tuāsindirinā.
1. Hawa rayiā azannan beri ashiāq. Kuān jadiārap kuālip tur.Aādettegishe shiāmiāriā ayaz betinādi qarpiāydiā.
Samolyot tuāsetugāiān maydansha mektep-uāyden qashiāqyemes jerde. Adamlar haār jerde shomlar buwiāp qoydiā. Biraqsamolyot wonda da, won birde de kelmedi.
Aybergen agāa uāyinen shiāgāiāp maydanshagāa qaray juārebasladiā. Samolyot tuw uzaqtan sarqiāliāp kelip, maydanshaniānādaāl wortasiānan woātip, argāiā bastan aylana berip, bir shetirekqondiā. (W.X.)
154
SHĆāRTLI QIāSQĆRTIāWLĆR
āAā. ā āAlpĆ miāsā dĆ āstĆ niāA. Aā. ā Abat Aāliyev.A. B. ā Asan BegimovA. Bek ā Aytbay BekimbetovA. D. ā Abbaz DĆ biālovA. G. ā Arkadiy GĆ ydĆ rA. Q. ā Abdulla QĆ hhĆ rA. M. ā Ayapbergen MuwsĆ evAs. M. ā Askad MuxtĆ rA. Wo. ā Aman WorĆ zovAājiniyaz ā Aājiniyaz Aā. A. ā Aābdimurat AtĆ jĆ nov Aā. Aā ā Aāskerbay AājiniyĆ zovāAāā. j. ā āAāmiwdĆ āryĆ ā jurnĆ liāAā. Q. ā Aābdibay QĆ rliābĆ yevAā. N. ā Aālisher NĆ wĆ yiā Aā. W. ā Aābilqasiām WoātepbergenovAā. T. ā Aādenbay TĆ ājimurĆ tovAā. Sh. ā Aāmet ShĆ murĆ tov B.B. ā Bazarguāl BekniyĆ zovĆ Berdaq ā BerdaqB.S. ā Bazarbay SeytekovD. Sh. ā D. SherniyĆ zovĆ .āY.Q.ā ā ā Yerkin QĆ rĆ qĆ lpĆ qstĆ nāG. E. ā Genjemurat YesemurĆ tovĆ G. I. ā Genjemurat IzimbetovGā. S. ā Gāalim SeytnĆ zĆ rov I. Q. ā Ismayiāl QurbĆ nbĆ yevI. Y. ā Ibrayiām YusupovāJ.ā ā āJetkinshekāJ. A. ā Jolmurza AymurzĆ evJ. D. ā Joldas DilmurĆ tovJiyen JiārĆ w ā Jiyen JiārĆ w.J. M. ā Jubatxan MurĆ tbĆ yevJ. S. ā Joldas SeytnĆ zĆ rovJ. S. ā Janāabay SĆ pĆ rovJ. Sh. ā Jumaniyaz ShĆ āripovK. A. ā Kenāesbay AllĆ mbergenovKuānxojĆ ā KuānxojĆ K. M. ā Kamal MĆ āmbetov K. S. ā Karamatdin SultĆ nov
155
āQā. ā āQiārq qiāzā dĆ āstĆ niāāQ. x. y.ā ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q xĆ liāq yertekleriQ. J. ā Qaāliy JumĆ niyĆ zovāQ. x. l.ā ā QĆ rĆ qĆ lpĆ q xĆ liāq legendĆ lĆ riāāQ. n. m.ā ā āQĆ rĆ qĆ lpĆ q nĆ qiāl- mĆ qĆ llĆ riāāL.T. ā Lev TolstoyMĆ qtumquliā ā MĆ qtumquliāM.D. ā Miārzagāaliy DĆ āribĆ yevM.K. ā Mustay KĆ ārimM.S. ā Maāten SeytniyĆ zovM.T. ā Miārza TursiānzĆ dĆ M.Sh. ā Mixayl SholoxovN. B. ā Naābiy BoārekeshevN. D. āNaājim DĆ āwqĆ rĆ evN. J. ā Nawriāz JĆ pĆ qovN. S. ā Naāzir SĆ pĆ rovW. B. ā Worazaq BekbĆ wlovW. A. ā Woātegen AyjĆ novWoātesh ā Woātesh AlshiānbĆ y uliāW. X. ā Woāserbay XojĆ niyĆ zovS. A. ā Sadritdin AyniyS. A. ā Saparbay AriāslĆ novS. X. ā Sapar XojĆ niyĆ zovS. J. ā Saylawbay JumĆ gāulovS. K. ā Suāyin KĆ pĆ evS. M. ā Seyfulgāabit MĆ ājitovS. N. ā Sadiāq NuriāmbetovS. P. ā Seydulla PirjĆ novS. S. ā Saparbay SĆ liyevS. Sm. ā Sergey SmirnovT. X. ā Tashkenbay XĆ lmurĆ tovT. J. ā Tilewbergen JumĆ murĆ tovT. Q. ā Toālepbergen QĆ yiāpberge-novT. Q. ā Toliābay QĆ bulovT. M. ā Toālepbergenov MĆ ātmurĆ -tovT. N. ā Turdiāmurat NĆ ājimovT. S. ā Tajetdin SeytjĆ novU. P. ā Uzaqbay PirjĆ novV. B. ā Volentin BoshinZ. V. ā Zoya VoskresenskĆ yĆ Sh. A. ā Shiāngāiās AytmĆ tovSh. R. ā Sharap RĆ shidovSh. S. ā Shawdiārbay Seytov
156
MAZMUNIā
Kirisiw ................................................................................................................ 5Aādebiy til haām woniānā aāhmiyeti .................................................................... 5
VI KLASTA WOāTILGENLERDI TAāKIRARLAW
Fonetika boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw ...................................................... 6Leksikologiya boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw ............................................... 8Soāz jasaliāw boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw ............................................... 9Morfologiya boyiānsha woātilgenlerdi taākirarlaw ............................................... 10
MORFOLOGIYA HAāM IMLA
Koāmekshi soāz shaqaplariā .............................................................................. 12Ā§ 1. Koāmekshi soāzler haqqiānda tuāsinik ......................................................... 12
TIRKEWISHLER
Ā§ 2. Tirkewish haqqiānda tuāsinik ....................................................................... 14Ā§ 3. Tirkewishlerdinā tuārleri .............................................................................. 16Ā§ 4. Tuāpkilikli tirkewishlerdinā qollaniāliāwiā haām maānileri ........................... 18Ā§ 5. Atawiāsh tirkewishlerdinā qollaniāliāwiā haām maānileri ............................. 20Ā§ 6. Feyil tirkewishlerdinā qollaniāliāwiā haām maānileri ................................... 21Tirkewishlerdi morfologiyalliāq tallaw .............................................................. 23Tirkewishlerdi taākirarlaw ................................................................................. 24
DAāNEKERLER
Ā§ 7. Daāneker haqqiānda tuāsinik ........................................................................ 268. Dizbeklewshi daānekerler haqqiānda tuāsinik ................................................. 28Ā§9. Biriktiriwhsi daānekerler .............................................................................. 29Ā§10. Qarsiālas daānekerler .................................................................................. 30Ā§11. Awiāspaliā daānekerler ................................................................................ 31Ā§12. Gezekles daānekerler .................................................................................. 33Ā§13Bagāiāndiāriāwshiā daānekerler haqqiānda tuāsinik ....................................... 34Ā§14. Sebep daānekerleri ..................................................................................... 36Ā§15. Naātiyje daānekerleri .................................................................................. 37Ā§16. Shaārt daānekerleri ...................................................................................... 38Ā§17. Daānekerlik xiāzmette qollaniālatugāiān soāzler .......................................... 39Daānekerlerdi morfologiyaliāq tallaw ................................................................ 41Daānekelerdi taākirarlaw ................................................................................... 42
JANAPAYLAR
Ā§ 18. Janapay haqqiānda tuāsinik ......................................................................... 43Ā§19. Soraw janapaylariā ...................................................................................... 45Ā§20. Ayiāriāw-sheklew janapaylariā ..................................................................... 47
157
Ā§21. Kuāsheytiw janapaylariā .............................................................................. 48Ā§22. Modal janapaylariā ...................................................................................... 50Ā§23. Janapaylardiānā jaziāliāwiā ........................................................................... 52Janapaylardiā morfologiāyaliāq tallaw ................................................................ 54Janapaylardiā taākirarlaw ................................................................................... 55
MODAL SOāZLER
Ā§ 24. Modal soāzler haqqiānda tuāsinik .............................................................. 56Ā§ 25. Modal soāzlerdinā maānileri ...................................................................... 58Ā§ 26. Modal soāzlerdinā sintaksislik xiāzmeti ...................................................... 60Modal soāzlerdi morfologiyaliāq tallaw ............................................................. 62Modal soāzlerdi taākirarlaw ............................................................................... 62
TANāLĆQ
Ā§ 27. TĆ nālĆ q hĆ qqiāndĆ tuāsinik ........................................................................ 64Ā§ 28. Tanālaqlardiānā quriāliāsiā boyiānsha tuārleri ............................................... 66Ā§ 29. Tuygāiā-sezim tanālaqlariā .......................................................................... 68Ā§ 30. Buyriāq tanālaqlar ...................................................................................... 69Ā§ 31. Turmiās-salt tanālaqlariā ............................................................................ 70Ā§ 32. Tanālaqlardiānā intonaciyasiā, gaāptegi xiāzmeti haām irkilis belgileri ........ 71Tanālaqlardiā morfologiyaliāq tallaw ................................................................. 74Tanālaqlardiātaākirarlaw .................................................................................... 74
YELIKLEWISH SOāZLER
Ā§ 33. Yeliklewish soāzler haqqiānda tuāsinik ...................................................... 75Ā§ 34. Yeliklewish soāzlerdinā maānisine qaray tuārleri ....................................... 77Ā§ 35. Yeliklewish soāzlerdinā grammatikaliāq woāzgeshelikleri .......................... 79Ā§ 36. Yeliklewish soāzlerdinā sintaksislik xiāzmeti .............................................. 81Yeliklewish soāzlerdi morfologiyaliāq tallaw .................................................... 83Yeliklewish soāzlerdi taākirarlaw ...................................................................... 84
SINTAKSIS HAāM PUNKTUACIYAJAY GAāP SINTAKSISI
Ā§ 37. Jay gaāp haqqiānda tuāsinik ........................................................................ 86
YEKI BAS AGāZALIā GAāPLERGAāP AGāZALARIā
Ā§ 38. Gaāp agāzalariā tuwraliā tuāsinik ............................................................... 88Ā§ 39. Baslawiāsh .................................................................................................. 92Ā§ 40. Jay, qospa haām kenāeytilgen baslawiāshlar ................................................. 93Ā§ 41. Bayanlawiāsh .............................................................................................. 96Ā§ 42. Jay feyil bayanlawiāsh ................................................................................ 97Ā§ 43. Qospa feyil bayanlawiāsh ............................................................................ 99
158
Ā§ 44. Jay haām qospa atawiāsh bayanlawiāshlar .................................................. 101Ā§ 45. Baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā sintaksislik baylaniāsiā ...................... 102Ā§ 46. Baslawiāsh penen bayanlawiāshtiānā arasiāna siāziāqshaniānā qoyiāliāwiā ... 104
GAāPTINā YEKINSHI DAāREJELI AGāZALARIā
Ā§ 47. Toliāqlawiāsh ............................................................................................. 109Ā§ 48. Jay haām qospa toliāqlawiāsh ..................................................................... 111Ā§ 49. Tuwra toliāqlawiāsh .................................................................................... 113Ā§ 50. Qiāya toliāqlawiāsh ..................................................................................... 115Ā§ 51. Aniāqlawiāsh ............................................................................................. 117Ā§ 52. Jupkerlesiwshi aniāqlawiāsh ...................................................................... 118Ā§ 53. Uāylesiwshi aniāqlawiāsh .......................................................................... 120Ā§ 54. Jay, qospa haām kenāeytilgen aniāqlawiāshlar ............................................. 122Ā§ 55. Ayqiānlawiāsh ............................................................................................ 123Ā§ 56. Piāsiāqlawiāsh ............................................................................................ 126Ā§ 57. Jay, qospa haām kenāeytilgen piāsiāqlawiāshlar ........................................... 128
PIāSIāQLAWIāSHTIāNā MAāNISINE QARAY TUāRLERI
Ā§ 58. Woriān piāsiāqlawiāsh ................................................................................ 130Ā§ 59. Waqiāt piāsiāqlawiāsh ................................................................................ 131Ā§ 60. Siān piāsiāqlawiāsh ..................................................................................... 132Ā§ 61. Mugādar-daāreje piāsiāqlawiāsh ................................................................. 134Ā§ 62. Sebep piāsiāqlawiāsh ................................................................................. 135Ā§ 63. Maqset piāsiāqlawiāsh ............................................................................... 136Ā§ 64. Shaārt piāsiāqlawiāsh ................................................................................. 139Ā§ 65. Qarsiālas piāsiāqlawiāsh ............................................................................. 140Gaāptinā yekinshi daārejeli agāzalariān taākirarlaw ushiān sorawlar haām
shiāniāgāiāwlar ............................................................................................. 142Woqiāwshiālardiān til bayliāgāiān woāsiriwge arnalgāan materiallar .................. 144Woqiāw jiāliā dawamiānda woātilgenlerdi taākirarlaw ........................................ 148Shaārtli qiāsqartiāwlar ....................................................................................... 154
Abatbay Davletov, Maādenbay Davletov
Qoraqalpoq tili
Umimiy oārta taālim maktablarining7-sinfi uchun darslik
Ā«BilimĀ» nashriyotiNukus ā 2013
RedĆ ktoriā Z. OserbaevaXud. redĆ ktoriā I. SerjĆ novTex. redĆ ktoriā Z. AllĆ murĆ tovOperĆ toriā N. Qaypbergenova
Licenziya: Al Ā¹ 108, berilgen waqtiā 2008-jiāl 15-iyul.
OriginĆ l-mĆ ketten bĆ siāwgāĆ ruqsĆ t yetilgen wĆ qtiā 12.06. 2013-j.FormĆ tiā 60x90 1/16. Kegl 11. Ofset usiāliāndĆ bĆ siāldiā.
Koālemi 10,0 b/t. 10,23 yesĆ p b/t. NusqĆ siā 8641. BuyiārtpĆ Ā¹ 13ā97.
Ā«Oāzbekiston milliy ensiklopediyasiĀ» Maāmleketlik ilimiy baspasiā.100129, Tashkent q., Nawayiā koāshesi, 30.
Oāzbekstan Baspa soāz haām xabar agentliginināāOāzbekistonā bĆ spĆ poligrafiya doāretiwshilik uāyi baspaxĆ nĆ siāndĆ bĆ siāldiā.
100129, TĆ shkent, NĆ wĆ yiā koāshesi, 30-uāy.
IjĆ rĆ gāĆ berilgen sĆ bĆ qliāq jĆ gādĆ yiānkoārsetetugāiān keste
Woqiāwshiāniānā Ć tiāĆ ākesininā Ć tiā
Woqiāwjiāliā
SĆ bĆ qliāqtiānāĆ liāngāĆ ndĆ gāiā
jĆ gādĆ yiā
KlĆ ssbĆ sshiā-siāniānāqoliā
SĆ bĆ qliāqtiānātĆ psiāriālgāĆ ndĆ gāiā
jĆ gādĆ yiāĀ¹
1
2
3
4
5
6
KlĆ ssbĆ sshiā-siāniānāqoliā
SĆ bĆ qliāq ijĆ rĆ gāĆ berilip, woqiāw jiāliā Ć qiāriāndĆ qĆ ytĆ riāp Ć liāngāĆ ndĆ joqĆ riādĆ gāiā keste klĆ ss bĆ sshiāsiā
tĆ ārepinen toāmendegi bĆ hĆ lĆ w woālshemlerine tiykĆ rlĆ niāptoltiāriālĆ diā
JĆ nāĆ
JĆ qsiā
QĆ nĆ Ć t-lĆ ndiārĆ rliā
QĆ nĆ Ć t-lĆ nĆ rsiāz
SĆ bĆ qliāqtiānā birinshi ret pĆ ydĆ lĆ niāwgāĆ berilgendegijĆ gādĆ yiā
MuqĆ bĆ siā puātin, sĆ bĆ qliāqtiānā tiykĆ rgāiā boāliminenĆ jiārĆ lmĆ gāĆ n. BĆ rliāq betleri bĆ r. JiārtiālmĆ gāĆ n, betleriĆ lmĆ stiāriālmĆ gāĆ n, betlerinde jĆ ziāw hĆ ām siāziāqlĆ r joq.
MuqĆ bĆ jelingen, bir qĆ nshĆ siāziāliāp, shetleri qĆ yriālgāĆ n,sĆ bĆ qliāqtiānā tiykĆ rgāiā boāliminen Ć liāniāp qĆ liāw jĆ gādĆ yiā bĆ r,pĆ ydĆ lĆ niāwshiā tĆ ārepinen qĆ nĆ Ć tlĆ nĆ rliā qĆ ālpine keltirilgen.AliāngāĆ n betleri qĆ ytĆ jelimlengen, Ć yiāriām betlerine siāziālgāĆ n.
MuqĆ bĆ gāĆ siāziālgāĆ n, jiārtiālgāĆ n, tiykĆ rgāiā boālimnenĆ jiārĆ lgāĆ n yĆ mĆ sĆ puātkilley joq. Betleri jiārtiālgāĆ n, betleritoliāq yemes, siāziāp, boyĆ p tĆ slĆ ngāĆ n. SĆ bĆ qliāqtiā qĆ ytĆ tiklewmuāmkin yemes.