3
Spis treści
Dla kogo przeznaczona jest ta książka? 5
Wstęp – jak korzystać z poradnika? 7
1. Czym jest głos? 11
Głos jako mieszanka tonów i szumów 12
Głos jako fala 15
Głos jako jedna z funkcji krtani 17
Głos ludzki jako ciąg głosek 20
Głos ludzki jako instrument muzyczny 22
Głos jako podstawowe narzędzie komunikowania się 24
Głos jako narzędzie przekazywania emocji 26
Głos jako sposób wywoływania wrażeń estetycznych 27
2. Jak powstaje głos? 29
Co składa się na aparat głosowy? 30
Po co zajmować się oddechem? 32
W jaki sposób tworzone są dźwięki? 39
Jaka postawa jest najodpowiedniejsza do mówienia? 48
Dlaczego stres pogarsza jakość głosu? 52
Czym jest nastawienie głosowe? 55
Jak bez wysiłku wzmacniać głos? 58
Dlaczego tak ważne jest rozluźnienie gardła? 61
Po co szeroko otwierać usta? 62
Co sprawia, że nieartykułowany dźwięk staje się głoską? 65
Jak mówić wyraźniej? 68
3. W jaki sposób przygotować się do pracy nad głosem? 77
Dlaczego warto opisać swój głos? 78
Co sprzyja jakości treningu głosowego? 80
O czym pamiętać w czasie lekcji? 82
4
Trening głosu
www.samosedno.com.pl
O czym pamiętać między lekcjami? 83
Kiedy skonsultować się z lekarzem? 84
Jak sprawdzać postępy? 85
4. Jak skutecznie ćwiczyć głos? 87
Krok 1. Rozgrzej ciało 88
Krok 2. Rozluźnij się 95
Krok 3. Stań swobodnie 102
Krok 4. Oddychaj głęboko 110
Krok 5. Luźno, szeroko otwieraj usta 117
Krok 6. Rozluźnij gardło 124
Krok 7. Miękko rozpocznij dźwięk 131
Krok 8. Poczuj dźwięk w ciele 138
Krok 9. Mów wyraźnie 146
Krok 10. Wyślij głos w przestrzeń 154
5. Jakie są optymalne warunki do pracy głosem? 163
6. Jakie zmiany w głosie powinny cię zaniepokoić? 183
Sygnały ostrzegawcze mogące świadczyć o chorobie narządu
głosu 184
Rozwojowe i hormonalne zmiany głosu 188
Choroby krtani związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym 191
Inne choroby mające niekorzystny wpływ na głos 193
Bibliogra&a i źródła tekstów literackich 200
Podziękowania 203
Z tego rozdziału dowiesz się:
które partie ciała biorą udział w tworzeniu głosu,
jak przebiega proces wzbudzania dźwięku w krtani,
w jaki sposób dźwięk staje się głoską,
na które elementy procesu tworzenia głosu należy zwracać szczególną uwagę podczas ćwiczeń.
Rozdział 2Jak powstaje
głos?
30
Trening głosu
www.samosedno.com.pl
Co składa się na aparat głosowy? Ćwiczenie
Przypomnij sobie fragment dowolnego tekstu, który znasz na pamięć. Stań
przed dużym lustrem, tak żeby widzieć całą swoją sylwetkę, i pełnym głosem
wyrecytuj trzykrotnie wybrany fragment. Podczas pierwszego powtórzenia
obserwuj, co się zmienia w twoim ciele podczas mówienia. Jakie ruchy mięś-
ni i zmiany pozycji ciała jesteś w stanie zauważyć? Za drugim razem skup się
na swoich wewnętrznych odczuciach. W których częściach ciała czujesz jakąś
zmianę lub ruch? Przy trzecim powtórzeniu delikatnie przykładaj dłonie do
mostka, kręgosłupa, przodu szyi, nasady nosa, czubka głowy. Co czujesz pod
palcami?
Myśląc o głosie, często skupiasz się przede wszystkim na krtani i wnętrzu gardła.
Kiedy zastanawiasz się nad wyrazistością mówienia, dochodzi jeszcze praca narzą-
dów artykulacyjnych. Tymczasem, jak zaobserwowałeś podczas wstępnego ćwicze-
nia, mówienie angażuje dużo więcej obszarów ciała. Cała górna połowa ciała – od
dolnych mięśni brzucha do czubka głowy – pracuje: napina się, porusza lub wibruje.
Ciekawostka
Kiedy bardzo dynamicznie mówisz lub śpiewasz, możesz zaobserwować zmia-
ny napięcia nawet w dolnej połowie ciała.
Zapewne zauważyłeś zmiany pozycji brzucha, a także rozszerzanie się klatki pier-
siowej na boki oraz do przodu i do tyłu. Być może też – w zależności od typu od-
dychania – twoja klatka piersiowa unosiła się nieco w górę. Wszystkie te zmiany są
związane z procesem oddychania, o którym dowiesz się więcej z rozdziału Po co
zajmować się oddechem?. Wydechowe powietrze jest budulcem, z którego two-
rzysz głos, więc właściwy wdech i kontrolowane wydychanie warunkują stworzenie
prawidłowego dźwięku. Aparat oddechowy jest tworzony przez płuca, oskrzela,
tchawicę, krtań, jamę nosową i ustną, przeponę, mięśnie brzucha i klatki piersiowej,
które wspomagają oddychanie.
Być może podczas mówienia zauważyłeś delikatne ruchy szyi, a na pewno poczułeś
zmiany w jej wnętrzu. Mogłeś wyczuć ruchy gardła, zwiększenie napięcia wewnątrz
szyi, wzrost ciśnienia w głębi gardła i delikatne wibracje w krtani podczas wypowia-
dania słów. Prawidłowa praca krtani warunkuje powstanie dźwięku, gdyż jest ona
31
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
podstawowym organem jego tworzenia, ale musisz pamiętać, że nawet przy pra-
widłowej pracy tego narządu może być trudno uzyskać piękny głos, jeżeli inne ele-
menty procesu będą zaburzone. Krtań jest często określana mianem aparatu fona-
cyjnego (czasami mówi się też, że krtań to aparat głosowy, chociaż tą nazwą częściej
obejmuje się krtań wraz z układem oddechowym i artykulacyjnym).
Łatwo zauważyć ruchy narządów artykulacyjnych: żuchwy, warg i języka. Nieco trud-
niej wyczuć pracę podniebienia miękkiego, ale jeśli się skoncentrujesz, na pewno
poczujesz jego delikatne napinanie się i unoszenie. To oczywiste, że prawidłowa
praca tych narządów jest warunkiem wyrazistości mówienia, ale warto też pamię-
tać, że pomaga ona w nadawaniu pięknej barwy i ochronie głosu przed przeciąże-
niem. Aparat artykulacyjny to wargi, język, żuchwa i podniebienie miękkie, ale też
podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Te ostatnie nie pracują aktywnie, ale ich kształt
i ustawienie również decydują o ostatecznej formie tworzonego dźwięku.
Łatwo jest poczuć ruchy mięśni. Nieco trudniej jest wyczuć wibracje w ciele wywo-
ływane przez dźwięk. Jeśli przyłożysz dłoń w miejsca wybrzmiewania głosu, z pew-
nością w niektórych obszarach uda ci się poczuć delikatne drgania. Wykorzystanie
kości i chrząstek górnej połowy ciała jest już mniej oczywiste niż praca krtani, mu-
sisz jednak pamiętać, że to właśnie te delikatne zmiany pomagają wzmacniać głos
i nadają mu piękną barwę. Aparat rezonacyjny to wnętrze klatki piersiowej, krtani,
gardła, jamy ustnej i nosowej oraz kości i chrząstki klatki piersiowej, kręgosłupa, żu-
chwy i czaszki.
Wydobywanie dźwięku angażuje, oprócz krtani, układ oddechowy, artykulacyjny
oraz przestrzenie rezonacyjne, więc praca nad dobrą emisją głosu to dążenie do
optymalnego wykorzystania całej górnej połowy ciała. Oznacza to wzmacnianie
oraz uelastycznianie mięśni biorących udział w tworzeniu dźwięku, naukę elimino-
wania zbędnych napięć w ciele, ćwiczenia postawy i umiejętności wykorzystywania
przestrzeni rezonacyjnych.
Zapamiętaj
Praca nad emisją głosu to nie tylko trening krtani! To przede wszystkim
usprawnianie oddychania, artykulacji i pracy rezonatorów. Oprócz prawi-
dłowej pracy wszystkich narządów biorących udział w tworzeniu dźwięku
ważna jest ich doskonała koordynacja.
Co sprawia, że nieartykułowany dźwięk staje się głoską?
Ćwiczenie
Opuść luźno żuchwę i połóż język miękko na dnie jamy ustnej. Nie zmieniając
położenia żuchwy, języka, podniebienia miękkiego i warg, spróbuj powiedzieć
kilka zdań, a następnie zaśpiewaj fragment piosenki.
Podczas tego ćwiczenia zauważyłeś zapewne, że bez zmiany ułożenia narządów ar-
tykulacyjnych jesteś w stanie wydobyć tylko dźwięk jednego rodzaju – coś na po-
graniczu a i e czy a i o. Możesz go mody!kować, jeżeli chodzi o czas trwania, siłę
i wysokość dźwięku, ale nie zmienia się jego zabarwienie, które pozwoliłoby ziden-
ty!kować go jako określoną głoskę. Na poziomie krtani powstaje dźwięk nieartyku-
łowany, podstawowy ton krtaniowy. Gdybyś zakończył mody!kację dźwięku na tym
poziomie, nie mógłbyś tworzyć konkretnych głosek mowy.
Ciekawostka
Prawidłowe tworzenie dźwięku w krtani jest dla każdego języka takie samo,
natomiast mody!kacja dźwięku w nasadzie różni się dla różnych systemów
językowych. Głoski zapisywane tymi samymi literami są w różnych językach
wymawiane zupełnie inaczej, a często nawet te same głoski mają odrobinę
inne zabarwienie, co sprawia, że zwykle łatwo jest rozpoznać obcokrajowca
po wymowie, nawet jeżeli mówi w danym języku bezbłędnie gramatycznie
i leksykalnie.
Ruchome i nieruchome narządy artykulacyjne
Kształtowaniem dźwięku w głoskę zajmują się narządy artykulacyjne, które dzieli-
my na ruchome i nieruchome.
Nieruchome narządy artykulacyjne to podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Nie
masz wpływu na kształt podniebienia i dziąseł, ale ustawienie zębów można w pew-
nym stopniu korygować ortodontycznie. Warto to robić, bo nieprawidłowe ustawie-
nie zębów – zbyt duża przerwa między jedynkami, czyli diastema, krzywo rosnące
65
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
jama nosowa
ujście
jam
y noso
wej
je
wos
on
ym
aj o
d ei cśj
ew
szczęka
górna
szczęka
dolna
jama ustna
języczek
jama
gardłowa
krtań
język
nos
tch
aw
ica
prz
eły
k
struny głosowe
przednia cześć
środkowa część
podniebienie
miękkietwarde
tylna część
nagłośnia
dziąsła
warga górna
zęby górne
warga dolna
zęby dolne
czubek języka
zęby itd. – mogą powodować wady wymowy niemożliwe do usunięcia za pomocą
ćwiczeń.
Ruchome narządy artykulacyjne to język, wargi, żuchwa i podniebienie miękkie.
Niektórzy językoznawcy do narządów artykulacyjnych zaliczają też krtań, bo jej ak-
tywność lub jej brak pozwala wyodrębniać głoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Rys. 4. Schemat budowy aparatu artykulacyjnego (oprac. na podstawie B. Wieczor-
kiewicz, Sztuka mówienia, Warszawa, Wyd. RiTV, s. 23)
Właściwa praca narządów artykulacyjnych jest warunkiem tworzenia prawidłowych
głosek, które w mówieniu łączą się w słowa i frazy. Strumień dźwięku, przepływając
przez zakola i szczeliny nasady, wytłumia niektóre ze swoich składowych, a wzmac-
nia inne. Poza tym powietrze, trąc o krawędzie zębów, dziąsła czy podniebienie
w zwężeniach toru artykulacyjnego, zostaje zabarwione dodatkowym szumem,
66
Trening głosu
www.samosedno.com.pl
dzięki czemu tworzy się określony kształt akustyczny głoski. Głoski bezdźwięczne
tworzone są bez wibracji strun głosowych, przez mody�kowanie szumu przepływa-
jącego powietrza. Praca narządów artykulacyjnych musi być bardzo precyzyjna, bo
często nawet niewielkie zmiany układu nasady skutkują zmianą głoski w inną.
Ćwiczenie
Powiedz wyraz „tygrysy” z rozluźnionymi mięśniami mimicznymi, a potem
drugi raz – z przesadnym uśmiechem.
Wymawiaj długie „zzzzz”, przesuwając czubek języka w stronę dziąseł.
Prawdopodobnie przy drugim powtórzeniu wyraz „tygrysy” brzmiał raczej jak „tegre-
se” o brzydkich spłaszczonych e. To napięcie warg i żuchwy przy uśmiechu i towarzy-
sząca mu zmiana pozycji języka sprawiły, że y upodobniło się barwą do e. W drugim
ćwiczeniu mogłeś zauważyć, że niewielka zmiana pozycji języka sprawiła, że z zmie-
niło się w ż.
Samogłoski
Podstawowy podział głosek mowy to podział na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski
są najbardziej otwartymi z głosek. Podczas ich tworzenia tor głosowy jest otwarty
i tylko drobne mody�kacje jego układu powodują zmianę zabarwienia głoski. Ze
względu na ułożenie masy języka samogłoski dzielone są na:
tylne: u, e,
środkowe: a
i przednie: i, y, o
lub:
wysokie: i, y, u,
średnie: o, e
i niskie: a.
Oprócz samogłosek ustnych wyróżniamy też samogłoski nosowe, przy których two-
rzeniu podniebienie miękkie nie przylega do tylnej ściany gardła, ale opada, pozwa-
lając części powietrza przepływać przez jamę nosa, co nadaje tym głoskom charak-
terystyczne nosowe zabarwienie. W pisowni wyróżniamy dwie samogłoski nosowe –
ą i ę, ale w mówieniu występują też warianty nosowe pozostałych głosek. Na przy-
kład w wyrazie „inżynier” pierwsze i nabiera nosowego zabarwienia, „kunszt” zawiera
w wymowie unosowione u, a „rynsztok” – nosowe y.
67
Rozdział 2. Jak powstaje głos?
Spółgłoski
Przy tworzeniu spółgłosek dochodzi do znacznego zwężenia lub nawet chwilowego
zamknięcia toru głosowego. Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielone
są na:
zwarto-wybuchowe – przy ich wymawianiu dochodzi do chwilowego zamknię-
cia toru artykulacyjnego i gwałtownego uwolnienia zgromadzonego powietrza,
czyli mikroeksplozji; są to głoski: p, b, t, d, k i g,
szczelinowe – wymagają utworzenia wąskiej szczeliny; przy jej pokonywaniu
dźwięk nabiera charakterystycznego szumiącego zabarwienia; są to głoski: s, z,
ś, ź, sz, ż, w, f, ch i h,
zwarto-szczelinowe – przy ich artykułowaniu, po zwarciu i eksplozji, tworzy się
szczelina; przez nią przedostaje się dźwięk: c, dz, cz, dż, ć i dź,
półotwarte – w trakcie ich tworzenia tor artykulacyjny jest częściowo otwarty; są
to: m, n, ń, l, ł, r i j.
Zwarcia i szczeliny mogą się tworzyć w różnych miejscach aparatu artykulacyjnego,
więc spółgłoski można też podzielić na:
dwuwargowe: b, p, m,
wargowo-zębowe: w, f,
przedniojęzykowo-zębowe: d, t, z, s, c, dz, n, ł,
przedniojęzykowo-dziąsłowe: ż, sz, cz, dż, l, r,
środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, j,
tylnojęzykowe: k, g, h, ch.
Jak mówić wyraźniej?
Głównym tematem tego poradnika jest zdrowie i piękno głosu. Większość informacji
z części teoretycznej i ćwiczeń z części praktycznej ma pomoc ci w uzyskaniu więk-
szej dynamiki i pełniejszej barwy wydobywanych dźwięków, bez przeciążania krtani.
Nie znaczy to jednak, że koncentrując się na pracy nad dźwiękiem, możesz zupeł-
nie pominąć sprawę jego wyrazistości. Niedbała, bełkotliwa, niestaranna artykulacja
przesłoni nawet najpiękniejszy głos. Podczas ćwiczeń i codziennego mówienia pa-
miętaj więc o kilku ważnych podstawach.
68
Trening głosu
www.samosedno.com.pl
1. Odpowiednio otwieraj samogłoski
Prawidłowe otwieranie ust na samogłoskach jest bardzo ważne dla uzyskania odpo-
wiedniej donośności głosu, ma duże znaczenie w kształtowaniu barwy samogłoski,
ale pomaga też w prawidłowym wypowiadaniu spółgłosek.
Spółgłoski wymagają dużych zwężeń toru głosowego, więc narządy artykulacyjne
pracują bardzo intensywnie przy ich realizacji. Kiedy obok siebie występuje kilka
trudnych spółgłosek, często ich szybkie wypowiedzenie staje się problematyczne.
Mówi się potocznie: „plącze ci się język”. Mięśnie narządów artykulacyjnych (zwłasz-
cza mięśnie języka, które odgrywają najważniejszą rolę w artykulacji), są bardzo
napięte i te napięcia przeszkadzają w precyzyjnych ruchach. Dłuższe, odpowiednio
otwarte samogłoski pomagają rozluźnić ten spółgłoskowy ścisk i dają mięśniom ar-
tykulacyjnym czas na relaks i powrót do stanu gotowości.
2. Nie mów na uśmiechu
Zapewne często, chcąc sprawiać wrażenie osoby przyjaznej i sympatycznej, mó-
wisz, utrzymując ułożenie ust jak do uśmiechu. Niestety, nie sprzyja to wyrazistości
mówienia. Uśmiech spłaszcza samogłoski i zmienia ich barwę. A zamienia się w e,
e zaczyna brzmieć jak i, y przypomina spłaszczone e. Zamiast „dzień dobry” mówisz
„dzińdebre” itd. Zmniejsza się przestrzeń między górną a dolną szczęką, więc spada
też dynamika mówienia. Żuchwa jest na stałe uniesiona, co zmniejsza swobodę pra-
cy języka. Układ języka przypomina ten, który przyjmowany jest przy wypowiadaniu
głosek miękkich, co powoduje, że niektóre głoski twarde ulegają zmiękczeniu, dając
efekt „pieszczenia się” i sprawiając, że cała wypowiedź brzmi infantylnie.
Czasami występuje efekt odwrotny, kiedy ktoś, chcąc dodać sobie powagi, utrzymu-
je cały czas ściągnięte kąciki ust. O zamienia się wówczas w u, głos się zapada i brzmi
pretensjonalnie.
Zapamiętaj
Podczas mówienia kąciki ust muszą być aktywne. Nie mogą być na stałe
rozciągnięte w uśmiechu ani ściągnięte do środka.
69
Rozdział 2. Jak powstaje głos?