Trening

3

Spis treści

Dla kogo przeznaczona jest ta książka? 5

Wstęp – jak korzystać z poradnika? 7

1. Czym jest głos? 11

Głos jako mieszanka tonów i szumów 12

Głos jako fala 15

Głos jako jedna z funkcji krtani 17

Głos ludzki jako ciąg głosek 20

Głos ludzki jako instrument muzyczny 22

Głos jako podstawowe narzędzie komunikowania się 24

Głos jako narzędzie przekazywania emocji 26

Głos jako sposób wywoływania wrażeń estetycznych 27

2. Jak powstaje głos? 29

Co składa się na aparat głosowy? 30

Po co zajmować się oddechem? 32

W jaki sposób tworzone są dźwięki? 39

Jaka postawa jest najodpowiedniejsza do mówienia? 48

Dlaczego stres pogarsza jakość głosu? 52

Czym jest nastawienie głosowe? 55

Jak bez wysiłku wzmacniać głos? 58

Dlaczego tak ważne jest rozluźnienie gardła? 61

Po co szeroko otwierać usta? 62

Co sprawia, że nieartykułowany dźwięk staje się głoską? 65

Jak mówić wyraźniej? 68

3. W jaki sposób przygotować się do pracy nad głosem? 77

Dlaczego warto opisać swój głos? 78

Co sprzyja jakości treningu głosowego? 80

O czym pamiętać w czasie lekcji? 82

4

Trening głosu

www.samosedno.com.pl

O czym pamiętać między lekcjami? 83

Kiedy skonsultować się z lekarzem? 84

Jak sprawdzać postępy? 85

4. Jak skutecznie ćwiczyć głos? 87

Krok 1. Rozgrzej ciało 88

Krok 2. Rozluźnij się 95

Krok 3. Stań swobodnie 102

Krok 4. Oddychaj głęboko 110

Krok 5. Luźno, szeroko otwieraj usta 117

Krok 6. Rozluźnij gardło 124

Krok 7. Miękko rozpocznij dźwięk 131

Krok 8. Poczuj dźwięk w ciele 138

Krok 9. Mów wyraźnie 146

Krok 10. Wyślij głos w przestrzeń 154

5. Jakie są optymalne warunki do pracy głosem? 163

6. Jakie zmiany w głosie powinny cię zaniepokoić? 183

Sygnały ostrzegawcze mogące świadczyć o chorobie narządu

głosu 184

Rozwojowe i hormonalne zmiany głosu 188

Choroby krtani związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym 191

Inne choroby mające niekorzystny wpływ na głos 193

Bibliogra&a i źródła tekstów literackich 200

Podziękowania 203

Z tego rozdziału dowiesz się:

które partie ciała biorą udział w tworzeniu głosu,

jak przebiega proces wzbudzania dźwięku w krtani,

w jaki sposób dźwięk staje się głoską,

na które elementy procesu tworzenia głosu należy zwracać szczególną uwagę podczas ćwiczeń.

Rozdział 2Jak powstaje

głos?

30

Trening głosu


Co składa się na aparat głosowy? Ćwiczenie

Przypomnij sobie fragment dowolnego tekstu, który znasz na pamięć. Stań

przed dużym lustrem, tak żeby widzieć całą swoją sylwetkę, i pełnym głosem

wyrecytuj trzykrotnie wybrany fragment. Podczas pierwszego powtórzenia

obserwuj, co się zmienia w twoim ciele podczas mówienia. Jakie ruchy mięś-

ni i zmiany pozycji ciała jesteś w stanie zauważyć? Za drugim razem skup się

na swoich wewnętrznych odczuciach. W których częściach ciała czujesz jakąś

zmianę lub ruch? Przy trzecim powtórzeniu delikatnie przykładaj dłonie do

mostka, kręgosłupa, przodu szyi, nasady nosa, czubka głowy. Co czujesz pod

palcami?

Myśląc o głosie, często skupiasz się przede wszystkim na krtani i wnętrzu gardła.

Kiedy zastanawiasz się nad wyrazistością mówienia, dochodzi jeszcze praca narzą-

dów artykulacyjnych. Tymczasem, jak zaobserwowałeś podczas wstępnego ćwicze-

nia, mówienie angażuje dużo więcej obszarów ciała. Cała górna połowa ciała – od

dolnych mięśni brzucha do czubka głowy – pracuje: napina się, porusza lub wibruje.

Ciekawostka

Kiedy bardzo dynamicznie mówisz lub śpiewasz, możesz zaobserwować zmia-

ny napięcia nawet w dolnej połowie ciała.

Zapewne zauważyłeś zmiany pozycji brzucha, a także rozszerzanie się klatki pier-

siowej na boki oraz do przodu i do tyłu. Być może też – w zależności od typu od-

dychania – twoja klatka piersiowa unosiła się nieco w górę. Wszystkie te zmiany są

związane z procesem oddychania, o którym dowiesz się więcej z rozdziału Po co

zajmować się oddechem?. Wydechowe powietrze jest budulcem, z którego two-

rzysz głos, więc właściwy wdech i kontrolowane wydychanie warunkują stworzenie

prawidłowego dźwięku. Aparat oddechowy jest tworzony przez płuca, oskrzela,

tchawicę, krtań, jamę nosową i ustną, przeponę, mięśnie brzucha i klatki piersiowej,

które wspomagają oddychanie.

Być może podczas mówienia zauważyłeś delikatne ruchy szyi, a na pewno poczułeś

zmiany w jej wnętrzu. Mogłeś wyczuć ruchy gardła, zwiększenie napięcia wewnątrz

szyi, wzrost ciśnienia w głębi gardła i delikatne wibracje w krtani podczas wypowia-

dania słów. Prawidłowa praca krtani warunkuje powstanie dźwięku, gdyż jest ona

31

Rozdział 2. Jak powstaje głos?

podstawowym organem jego tworzenia, ale musisz pamiętać, że nawet przy pra-

widłowej pracy tego narządu może być trudno uzyskać piękny głos, jeżeli inne ele-

menty procesu będą zaburzone. Krtań jest często określana mianem aparatu fona-

cyjnego (czasami mówi się też, że krtań to aparat głosowy, chociaż tą nazwą częściej

obejmuje się krtań wraz z układem oddechowym i artykulacyjnym).

Łatwo zauważyć ruchy narządów artykulacyjnych: żuchwy, warg i języka. Nieco trud-

niej wyczuć pracę podniebienia miękkiego, ale jeśli się skoncentrujesz, na pewno

poczujesz jego delikatne napinanie się i unoszenie. To oczywiste, że prawidłowa

praca tych narządów jest warunkiem wyrazistości mówienia, ale warto też pamię-

tać, że pomaga ona w nadawaniu pięknej barwy i ochronie głosu przed przeciąże-

niem. Aparat artykulacyjny to wargi, język, żuchwa i podniebienie miękkie, ale też

podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Te ostatnie nie pracują aktywnie, ale ich kształt

i ustawienie również decydują o ostatecznej formie tworzonego dźwięku.

Łatwo jest poczuć ruchy mięśni. Nieco trudniej jest wyczuć wibracje w ciele wywo-

ływane przez dźwięk. Jeśli przyłożysz dłoń w miejsca wybrzmiewania głosu, z pew-

nością w niektórych obszarach uda ci się poczuć delikatne drgania. Wykorzystanie

kości i chrząstek górnej połowy ciała jest już mniej oczywiste niż praca krtani, mu-

sisz jednak pamiętać, że to właśnie te delikatne zmiany pomagają wzmacniać głos

i nadają mu piękną barwę. Aparat rezonacyjny to wnętrze klatki piersiowej, krtani,

gardła, jamy ustnej i nosowej oraz kości i chrząstki klatki piersiowej, kręgosłupa, żu-

chwy i czaszki.

Wydobywanie dźwięku angażuje, oprócz krtani, układ oddechowy, artykulacyjny

oraz przestrzenie rezonacyjne, więc praca nad dobrą emisją głosu to dążenie do

optymalnego wykorzystania całej górnej połowy ciała. Oznacza to wzmacnianie

oraz uelastycznianie mięśni biorących udział w tworzeniu dźwięku, naukę elimino-

wania zbędnych napięć w ciele, ćwiczenia postawy i umiejętności wykorzystywania

przestrzeni rezonacyjnych.

Zapamiętaj

Praca nad emisją głosu to nie tylko trening krtani! To przede wszystkim

usprawnianie oddychania, artykulacji i pracy rezonatorów. Oprócz prawi-

dłowej pracy wszystkich narządów biorących udział w tworzeniu dźwięku

ważna jest ich doskonała koordynacja.

Co sprawia, że nieartykułowany dźwięk staje się głoską?

Ćwiczenie

Opuść luźno żuchwę i połóż język miękko na dnie jamy ustnej. Nie zmieniając

położenia żuchwy, języka, podniebienia miękkiego i warg, spróbuj powiedzieć

kilka zdań, a następnie zaśpiewaj fragment piosenki.

Podczas tego ćwiczenia zauważyłeś zapewne, że bez zmiany ułożenia narządów ar-

tykulacyjnych jesteś w stanie wydobyć tylko dźwięk jednego rodzaju – coś na po-

graniczu a i e czy a i o. Możesz go mody!kować, jeżeli chodzi o czas trwania, siłę

i wysokość dźwięku, ale nie zmienia się jego zabarwienie, które pozwoliłoby ziden-

ty!kować go jako określoną głoskę. Na poziomie krtani powstaje dźwięk nieartyku-

łowany, podstawowy ton krtaniowy. Gdybyś zakończył mody!kację dźwięku na tym

poziomie, nie mógłbyś tworzyć konkretnych głosek mowy.

Ciekawostka

Prawidłowe tworzenie dźwięku w krtani jest dla każdego języka takie samo,

natomiast mody!kacja dźwięku w nasadzie różni się dla różnych systemów

językowych. Głoski zapisywane tymi samymi literami są w różnych językach

wymawiane zupełnie inaczej, a często nawet te same głoski mają odrobinę

inne zabarwienie, co sprawia, że zwykle łatwo jest rozpoznać obcokrajowca

po wymowie, nawet jeżeli mówi w danym języku bezbłędnie gramatycznie

i leksykalnie.

Ruchome i nieruchome narządy artykulacyjne

Kształtowaniem dźwięku w głoskę zajmują się narządy artykulacyjne, które dzieli-

my na ruchome i nieruchome.

Nieruchome narządy artykulacyjne to podniebienie twarde, dziąsła i zęby. Nie

masz wpływu na kształt podniebienia i dziąseł, ale ustawienie zębów można w pew-

nym stopniu korygować ortodontycznie. Warto to robić, bo nieprawidłowe ustawie-

nie zębów – zbyt duża przerwa między jedynkami, czyli diastema, krzywo rosnące

65


jama nosowa

ujście

jam

y noso

wej

je

wos

on

ym

aj o

d ei cśj

ew

szczęka

górna

szczęka

dolna

jama ustna

języczek

jama

gardłowa

krtań

język

nos

tch

aw

ica

prz

eły

k

struny głosowe

przednia cześć

środkowa część

podniebienie

miękkietwarde

tylna część

nagłośnia

dziąsła

warga górna

zęby górne

warga dolna

zęby dolne

czubek języka

zęby itd. – mogą powodować wady wymowy niemożliwe do usunięcia za pomocą

ćwiczeń.

Ruchome narządy artykulacyjne to język, wargi, żuchwa i podniebienie miękkie.

Niektórzy językoznawcy do narządów artykulacyjnych zaliczają też krtań, bo jej ak-

tywność lub jej brak pozwala wyodrębniać głoski dźwięczne i bezdźwięczne.

Rys. 4. Schemat budowy aparatu artykulacyjnego (oprac. na podstawie B. Wieczor-

kiewicz, Sztuka mówienia, Warszawa, Wyd. RiTV, s. 23)

Właściwa praca narządów artykulacyjnych jest warunkiem tworzenia prawidłowych

głosek, które w mówieniu łączą się w słowa i frazy. Strumień dźwięku, przepływając

przez zakola i szczeliny nasady, wytłumia niektóre ze swoich składowych, a wzmac-

nia inne. Poza tym powietrze, trąc o krawędzie zębów, dziąsła czy podniebienie

w zwężeniach toru artykulacyjnego, zostaje zabarwione dodatkowym szumem,

66

Trening głosu


dzięki czemu tworzy się określony kształt akustyczny głoski. Głoski bezdźwięczne

tworzone są bez wibracji strun głosowych, przez mody�kowanie szumu przepływa-

jącego powietrza. Praca narządów artykulacyjnych musi być bardzo precyzyjna, bo

często nawet niewielkie zmiany układu nasady skutkują zmianą głoski w inną.

Ćwiczenie

Powiedz wyraz „tygrysy” z rozluźnionymi mięśniami mimicznymi, a potem

drugi raz – z przesadnym uśmiechem.

Wymawiaj długie „zzzzz”, przesuwając czubek języka w stronę dziąseł.

Prawdopodobnie przy drugim powtórzeniu wyraz „tygrysy” brzmiał raczej jak „tegre-

se” o brzydkich spłaszczonych e. To napięcie warg i żuchwy przy uśmiechu i towarzy-

sząca mu zmiana pozycji języka sprawiły, że y upodobniło się barwą do e. W drugim

ćwiczeniu mogłeś zauważyć, że niewielka zmiana pozycji języka sprawiła, że z zmie-

niło się w ż.

Samogłoski

Podstawowy podział głosek mowy to podział na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski

są najbardziej otwartymi z głosek. Podczas ich tworzenia tor głosowy jest otwarty

i tylko drobne mody�kacje jego układu powodują zmianę zabarwienia głoski. Ze

względu na ułożenie masy języka samogłoski dzielone są na:

tylne: u, e,

środkowe: a

i przednie: i, y, o

lub:

wysokie: i, y, u,

średnie: o, e

i niskie: a.

Oprócz samogłosek ustnych wyróżniamy też samogłoski nosowe, przy których two-

rzeniu podniebienie miękkie nie przylega do tylnej ściany gardła, ale opada, pozwa-

lając części powietrza przepływać przez jamę nosa, co nadaje tym głoskom charak-

terystyczne nosowe zabarwienie. W pisowni wyróżniamy dwie samogłoski nosowe –

ą i ę, ale w mówieniu występują też warianty nosowe pozostałych głosek. Na przy-

kład w wyrazie „inżynier” pierwsze i nabiera nosowego zabarwienia, „kunszt” zawiera

w wymowie unosowione u, a „rynsztok” – nosowe y.

67


Spółgłoski

Przy tworzeniu spółgłosek dochodzi do znacznego zwężenia lub nawet chwilowego

zamknięcia toru głosowego. Ze względu na sposób artykulacji spółgłoski dzielone

są na:

zwarto-wybuchowe – przy ich wymawianiu dochodzi do chwilowego zamknię-

cia toru artykulacyjnego i gwałtownego uwolnienia zgromadzonego powietrza,

czyli mikroeksplozji; są to głoski: p, b, t, d, k i g,

szczelinowe – wymagają utworzenia wąskiej szczeliny; przy jej pokonywaniu

dźwięk nabiera charakterystycznego szumiącego zabarwienia; są to głoski: s, z,

ś, ź, sz, ż, w, f, ch i h,

zwarto-szczelinowe – przy ich artykułowaniu, po zwarciu i eksplozji, tworzy się

szczelina; przez nią przedostaje się dźwięk: c, dz, cz, dż, ć i dź,

półotwarte – w trakcie ich tworzenia tor artykulacyjny jest częściowo otwarty; są

to: m, n, ń, l, ł, r i j.

Zwarcia i szczeliny mogą się tworzyć w różnych miejscach aparatu artykulacyjnego,

więc spółgłoski można też podzielić na:

dwuwargowe: b, p, m,

wargowo-zębowe: w, f,

przedniojęzykowo-zębowe: d, t, z, s, c, dz, n, ł,

przedniojęzykowo-dziąsłowe: ż, sz, cz, dż, l, r,

środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, j,

tylnojęzykowe: k, g, h, ch.

Jak mówić wyraźniej?

Głównym tematem tego poradnika jest zdrowie i piękno głosu. Większość informacji

z części teoretycznej i ćwiczeń z części praktycznej ma pomoc ci w uzyskaniu więk-

szej dynamiki i pełniejszej barwy wydobywanych dźwięków, bez przeciążania krtani.

Nie znaczy to jednak, że koncentrując się na pracy nad dźwiękiem, możesz zupeł-

nie pominąć sprawę jego wyrazistości. Niedbała, bełkotliwa, niestaranna artykulacja

przesłoni nawet najpiękniejszy głos. Podczas ćwiczeń i codziennego mówienia pa-

miętaj więc o kilku ważnych podstawach.

68

Trening głosu


1. Odpowiednio otwieraj samogłoski

Prawidłowe otwieranie ust na samogłoskach jest bardzo ważne dla uzyskania odpo-

wiedniej donośności głosu, ma duże znaczenie w kształtowaniu barwy samogłoski,

ale pomaga też w prawidłowym wypowiadaniu spółgłosek.

Spółgłoski wymagają dużych zwężeń toru głosowego, więc narządy artykulacyjne

pracują bardzo intensywnie przy ich realizacji. Kiedy obok siebie występuje kilka

trudnych spółgłosek, często ich szybkie wypowiedzenie staje się problematyczne.

Mówi się potocznie: „plącze ci się język”. Mięśnie narządów artykulacyjnych (zwłasz-

cza mięśnie języka, które odgrywają najważniejszą rolę w artykulacji), są bardzo

napięte i te napięcia przeszkadzają w precyzyjnych ruchach. Dłuższe, odpowiednio

otwarte samogłoski pomagają rozluźnić ten spółgłoskowy ścisk i dają mięśniom ar-

tykulacyjnym czas na relaks i powrót do stanu gotowości.

2. Nie mów na uśmiechu

Zapewne często, chcąc sprawiać wrażenie osoby przyjaznej i sympatycznej, mó-

wisz, utrzymując ułożenie ust jak do uśmiechu. Niestety, nie sprzyja to wyrazistości

mówienia. Uśmiech spłaszcza samogłoski i zmienia ich barwę. A zamienia się w e,

e zaczyna brzmieć jak i, y przypomina spłaszczone e. Zamiast „dzień dobry” mówisz

„dzińdebre” itd. Zmniejsza się przestrzeń między górną a dolną szczęką, więc spada

też dynamika mówienia. Żuchwa jest na stałe uniesiona, co zmniejsza swobodę pra-

cy języka. Układ języka przypomina ten, który przyjmowany jest przy wypowiadaniu

głosek miękkich, co powoduje, że niektóre głoski twarde ulegają zmiękczeniu, dając

efekt „pieszczenia się” i sprawiając, że cała wypowiedź brzmi infantylnie.

Czasami występuje efekt odwrotny, kiedy ktoś, chcąc dodać sobie powagi, utrzymu-

je cały czas ściągnięte kąciki ust. O zamienia się wówczas w u, głos się zapada i brzmi

pretensjonalnie.

Zapamiętaj

Podczas mówienia kąciki ust muszą być aktywne. Nie mogą być na stałe

rozciągnięte w uśmiechu ani ściągnięte do środka.

69


Documents

Trening