TRKYATARATIRMALARIDERGS217
ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Trklk Politikas The Committee of Union and Progress and Turkism Policy
Yaar SEMZ*
ZET
XIX.yzylsonlarnadoruOsmanlmodernlemesiiindedevletikurtarmadncesiyleortayakansiyasaldnceakmlarndanbirisideTrklk,siyasiderneklerdenbiriside
ttihatveTerakkiCemiyetidir.Trklk,II.MerutiyetdnemindezellikleBalkanSavalarsonucundattihatveTerakkiynetimininbudnceyiscakbakmasileykseliegeti.TrkiyeninyakntarihinedamgasnvurmuolanttihatveTerakkiCemiyetibirdncekuruluuolarakilkdefa1889daMektebiTbbiyeiahanerencileritarafndanttihati
Osman(OsmanlBirlii)adylagizlibirtekilatolarakkuruldu.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlartarafndanParistekurulanttihatveTerakkiCemiyetiilebirleerekttihatveTerakkiCemiyetiadnald.AncakbirsiyasigolarakttihatveTerakki1906daSelanikteIII.OrdudakibazsubaylarngiriimiilekurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiileortayakt.KsabirdnemTerakkivettihatadyla
anlantekilatdahasonrattihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.okuluslubirimparatorluunsondnemlerindeortayakanvedevletiiindebulunduuzordurumdankararakbirbtniindevarlnsrdrebilmesinisalamakamacileortayakanttihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolaydeildir.CemiyetiniindeTrkmilliyetiliierevesiiindednenlerinsaysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansraazdaolsaGayrimslimunsurlardayeralmaktadr.Bununlabirliktegelienolaylarcemiyetinfikirlerinindahaiyiekillenmesinekatksalamtr.BuitibarlaCemiyetinfikiryapsnkesinizgilerleolmamaklaberaberikiaamayaayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavanakadarolanOsmanlbirliininsavunulduudnemdierideBalkanSavalarvesonrasnda
CemiyetteTrklkfikrininnplanakmayabaladdnemdir.BuyazdattihatveTerakkiCemiyetininkuruluundanitibarenTrklkhareketinebak
incelenmektedir.
ANAHTAR KELMELER ttihatveTerakki,Trklk,Osmanl,Merutiyet,Birlik
* Do. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler MYO retim yesi, [email protected]
218 TRKYATARATIRMALARIDERGS
ABSTRACT
Towardstheendofthe19thcentury,oneofthemostimportantmovementsofthoughtwiththeaimofsavingthegovernmentalongwithOttomanModernizationwasTurkismandoneofthepoliticalunionsofthatperiodwasCommitteeofUnionandprogress(ttihatveTerakki).TurkismmovementstartedtorisewhenCommitteeofUnionandprogressstartedtoleantowardsthatnotionduringthesecondOttomanConstitutionalMonarchyeraandespeciallyafterthewarsofBalkan.TheCommitteeofUnion,whichhasadeepeffectonlatehistoryofTurkey,wasfirstestablishedin1889withthenameofttihatiOsman(OttomanUnionSociety)bythestudentsoffirstOttomanmedicalschoolcalledMektebiTbbiyeiahaneasasecretorganization.Thisassociation,aftercombiningwithanotherassociationcalledCommitteeofUnionandprogress,establishedinParis,FrancebyOttomanintelligentsiainthesameyear,tookthenameofCUP.CUPhadapoliticalpowerin1907afterunitingwiththeOttomanFreedomSociety(OsmanlHrriyetCemiyeti),foundedwiththeattemptsofOttomanthirdlegionsofficersin1906.ThiscommunitywascalledCommitteeofUnion(ttihatve
Terakki)forawhile,butlateritwasknownasCUP.CommitteeofUnionandprogressAssociationcameupwhenamultinationalgovernment
(OttomanEmpire)wasabouttobreakdown.Theiraimwastosavethegovernmentandhelpittocontinueitsexistence.DespiteallofthesefactsdeterminingtheideologyofCommitteeofUnionandprogressAssociationisnoteasy.TherewerealotofmembersthathasTurkishNationalismideas.MoreoverintheassociationthereweresomewesternintelligentsiasandafewnonMuslimmembersexisted.Onecanexaminetheassociationsideologyintwoparts.Thefirstpartconsistsofthetimebetween1889toBalkanWarinwhichtheassociationsupportedOttomanUnion.ThesecondpartsstartedaftertheBalkanWar.Inthisparttheassocia
tionsfocuswasonTurkismidea.InthistextCommitteeofUnionandprogressapproachtoTurkismideaisexamined.
KEY WORDS
CommitteeofUnionandprogress,Turkism,Ottoman,ConstitutionalMonarchy,Unity
TRKYATARATIRMALARIDERGS219
GROsmanlDevletinde 19.yzyln ortalarnda Tanzimatla balayan reform
sreci iindencelikli sorunlarndanbirisidegeleneksel millet sisteminin zlmeyebalamasylabirlikteortayakantoplumsaleitliinsalanmasproblemiolmutur.1TanzimattakpedenyllardatoplumsaleitsizliktartmalarveayrmatehlikesinekardevletiynetenleryenibirmilletoluturmaabasolarakdanitelendirebileceimizOsmanllkyadaOsmanlclkolarakadlandrlan bir kavram gelitirildi.2 1856 Islahat Fermanna dayanan Osmanlclkkavrammodernulusuyaratandoaldinamiklerdenfarklolarakdahaokyapaykaraktereveprojeleredayanyordu.BuanlayagreOsmanlDevletisnrlariindeyaayantminsanlarilksiyasikimliineolursaolsunonlarreddedilmeden genel erevede Osmanl vatanda saylacakt.3 Batl Devletlerin(dahaokFransann)nerileridikkatealnarakgelitirilenbupolitika ileOsmanl topraklarnda yaayan farkl irk ve dinleremensup olan topluluklarnOsmanlpotasiindekaynatrlmasdnlmt.4YaplanalmalarOsmanlDevletindeki Rum, Ermeni veMusevi Cemaatlerinin 18621865 yllararasndaOsmanlDevletinin nizamatolarak tanmladkediyasalarnyapmalarnazeminhazrlad.Buyasaltemsililkesiresmenhermilletiinayrayryaplanyazl anayasalardaberaberindegetirdi.5Fransz htilalinin etkisi ileykselenUlusuluunOsmanldevletindekietkisininlemekmaksadilegelitirilenOsmanlclkistenilenneticelerivermektenuzakt.18621865yllararasndakarlanbukanunlarlatarihteilkkezOsmanllkesindeyaayaninsanlaradevleteliyleyenibirkimlikvermeklesonuland.lkbaktaoldukabasitgrnenvatandalkkavramveoradankaynaklanankimlik,kkldeimelereveyenigelimelerenedenoldu.Yaklak9milyonkiiyietkileyenbugelime6zellikleHristiyantebatarafndanyeniOsmanlkimliinigiriiminiken
1 Cevdet Kk (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay., 1007-1024; 2 Roderic H. Davison (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin Trk Tavr,
slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay., 68. 3 Kemal Karpat (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Gelimesi,
Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam Yay., 28-29. 4 Paul mbert (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Adnan Cemgil,
stanbul: Havass Yay., 142. 5 Roderic H. Davison (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul: Alkm Yay.,
155. 6 Davison, 155.
220 TRKYATARATIRMALARIDERGS
dileriiinbireitasimilasyontuzaolarakalglad.Dierbirgrupiseimparatorlukiindemuhtariyetyadaistiklaliinalmalarnazeminhazrlad.7
Osmanlbirliininsalanmasyolundanemlibirgiriimde1872ylndaMithatPaaveHalilerifPaatarafndanilerisrld.BuOsmanlmparatorluununyeniAlman mparatorluugibiFederallemesinerisi idi.8nerininnemli gerekelerinden birisiRomanya ve Srbistann bamszlk yolundakigidiinidurdurmakt.AncakbugiriimRusyannmdahaleleriileengellendi.Ardndan23Aralk1876dayrrlekonulanAnayasa ileyeniden tanmlanan vatandalk kavram ileOsmanl birliinin salanmasna alld.AncakMerutiyetinksasresonraII.Abdlhamittarafndansonlandrlmaszerineyeniaraylarbalad.
tebuortamdaTrkiyeninyakn tarihinedamgasnvurmuolan ttihatveTerakkiCemiyeti 1889daMektebiTbbiyei ahane rencileri tarafndanttihadiOsman (OsmanlBirlii) adylabirdncekuruluu eklindegizlibir tekilatolarakkuruldu.AmacyenidenMerutiyeti ilanetmekveOsmanlbirliinisrdrebilmekti.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlartarafndanParistekurulanttihat(OsmanlBirlii)veTerakki(Aydnlanma;adauygarlneitimve teknikaralar iledonanarak ilerlemek)Cemiyeti ilebirleerek ttihatveTerakkiCemiyeti adn ald.9Ancakbir siyasigolarakttihatveTerakki1906daSelanikte III.Ordudakibaz subaylarngiriimi ilekurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiileortayakt.10KsabirdnemTerakkivettihatadylaanlantekilatdahasonrattihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.11
okuluslubirimparatorluunsondnemlerinedamgasnvurmuolanttihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolaydeildir.Cemiyetin iindeTrkmilliyetiliierevesi iindednenlerinsa
7 Bayram Kodaman (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul: Orkun
Yay., 177. 8 Davison, 160. 9 Tarik Zafer Tunaya(1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. 3, stanbul: Hrriyet Vakf Yay., 7; En-
ver Behnan apolyo- Ziya Gkalp (1943). ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul: G-ven Basmevi, 48-49; brahim Temo (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay., 13-18.
10 Kazm Karabekir (1982). ttihat Terakki Cemiyeti (18961908), stanbul: Trdav Ofset, 158; Sina Akn (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay., 57 62.
11 Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, 30-31; Ahmet Rza Bey, Cemiyetin adnn ttihat ve Terakki olarak kabul edilmesinin kendisine ait fikir olduunu belirtir. Meclis-i Mebus an ve Ayan Reisi Ahmet Rza Beyin Anlar, hzl. Blent Demirba, s-tanbul: Arba Yay., 1988, 23.
TRKYATARATIRMALARIDERGS221
ysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansraazda olsaGayrimslimunsurlarda yer almaktadr.Bununla birlikte gelienolaylar cemiyetin fikirlerinindaha iyi ekillenmesinekatk salamtr.Bu itibarlaCemiyetin fikiryapsnkesin izgilerleolmamaklaberaber ikiaamayaayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavanakadarolandnemdierideBalkanSavalarnnbittiidnemsonrasdr.
A.1989dan1913eKadarOlanDnemCemiyetilkkurulduudnemdenitibarenmparatorluuparalamakiste
yenlere kar tepkisini aka ortaya koymutur. Prensip olarak hibir kkenayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsavunanherkesincemiyetekatlabileceiifadeedilmiti.BununlabirliktetekilatnnbykbirksmMslmangenlerdenoluturma ilkesibenimsemi,Mslmanyelerinin ounluudaTrkkkenlilerdenoluturulmasnazengstermitir.12CemiyeteyalnzTrkveMslmanlarnalnaca fikriKzmKarabekirin cemiyetin sembololanhilal13iinbuhilaltuhaf,bakaiaretbulamamlarmeklindekitepkisineEnverPaannverdiiucevaptandaanlalmaktadr.kimiziinkankardeliitarihisaylr.Yalnzuhilaliaretinedokunmanhihoumagitmedi.BuiaretherhaldebenTrkm demekten daha kapsamldr.Bu cemiyete yalnzTrkleri deil, slam olanbtnOsmanllardaalyorlar.ArabArnavutudagirebilir.YeterkihrriyetveMerutiyettaraftarolsunlar.HilaliaretiileSalipekarsavaaacakdeilizya.14
AyniekildeCemiyetinkuruculararasndayeralan,AhmetRzaBey,CemiyetihalisbirTrkveMslmancemiyetiolaraktanmlar.15CemiyetinnemliisimlerindenFethiOkyar isecemiyetin ideolojisi ile ilgilibilgiverirkenAhmetRzadanbiradimdaha ilerigiderek ttihatveTerakkidemilliolanveolmayanunsurlarelbettevard.O artlar iinde fikriyatlarvemesseseleriolmayanvegizlialanbir cemiyetinbakakaynaklardan ilhamalmas ok tabii idi.Hattazaruri idi.Fakatmuhakkak olan uydu. ttihat veTerakki, o gnn artlar iinde aka ifade
12 Hseyin Kzm Kadri (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, hzl., smail Kara, stan-
bul letiim Yay., 159; Samih Nafiz Tansu (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Vardar, stanbul: nklp Kitabevi, 60; Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge kitapevi, 77.
13 ttihat ve Terakki Cemiyetinin iki remzi (sembol) vardr, Biri Hilal dieri de Muindir. Hille kelime-i mrur, Muine de kelime i mukaddese denilirdi. ki ttihat birbirleri ile karlatklar zaman sa elini gsne koyarak, parmaklar ile hill yapard. Dieri de ona muin kelimesinin ilk kelimesi olan M (mim) harfini syler, dieri de ikinci harf A (ayn) sonra Y (ye) ve N (nun) kelimelerini syleyerek anlarlard. apolyo, s. 62.
14 Karabekir, 135138. 15 Akn (1998). 78.
222 TRKYATARATIRMALARIDERGS
edilmesiimknszvehattabandakilerindefelsefevefikiryapsolarakifadeedemeyeceklerikadarekildeTrkmilliyetisiydi16der.BununlabirlikteCemiyetinyurtiiveyurtdndaki tekilatndabazgayrimslim isimleridegrmekmmkndr.BunlarnarasndaAhmetRzaBeyleMeveretgazetesinikaranSelanikliAlbertFau (Yahudi),AristidiPaa (Rum)veHalilGanem (LbnanlMarun)saylabilir.17GayrimslimunsurlarncemiyetekabuledilmesifikrimuhtemelenMsrubesinin1897ylndaCenevreubesimdrAhmetBeyeyazdbirmektuptansonragereklemitir.18
Cemiyetegayrimslimlerinhangi artlardaalnacaklar02/06/1906daBulgaristandaKzanlkubesineyazlanbiryazdauekildeaklanr:BirErmenigelirde yahubenOsmanlym,Osmanllseverimderse,yolbudurderonu ikazaalrz.BizGayrimslimbirOsmanlycemiyetealrsakancakbazartlardhilindealabiliriz.CemiyetimizhalisbirTrkcemiyetidir.slamlaveTrkledmanolanlarnhibirvakit fikrine tebaiyet edilmeyecektir.19Bu ifadedecemiyetinncelikleTrksonraslamcemiyetiolduunu,gayrimslimlerinancakbeliartlardacemiyetegirebilecekleriniakagstermektedir.
Hal byle olmasna ramenCemiyetin, devletin gelecei iin gelitirdiifikrin temasn,devletin anaunsuru olarakgrdTrklerzerinekurmuolmasnakarbirsrebunuakadillendirmektenuzakdurdu.Yaygnolarakvatan,hrriyet,anayasavedevletinbirlikvebtnlkavramlarnnplanakarpekillendirmeyealt.OsmanlTerakkivettihatCemiyetiUmuruDhiliyeveMuhasebeubesindenDr.NazmveDr.akr imzas ileSezaiBeye20yazlanmektupta,kafalarndaekillendirdiklerivatannneresiolduudaanlatlmaktaveZannederizkisevimliifadenizlehembubiareMslmanlarikazedilir,hemdedaha ziyade taraftarpeyda edilmi olur.Ayn zamanda zat biraderlerineHayatgazetesininbirnshasndagndereceiz.BugazeteninbayazarAliTuranBeyin21btnemelAdriyatikdenizindeninkadarolantopraklardabirTrkttihad
16 Fethi Okyar (1980). Devirde Bir Adam, stanbul: Tercman Messesesi Yay., 23. 17 erif Mardin (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay., 3839. 18 Mektup iin bk. Haniolu (1985), 484-485. 19 Ahmet Bedevi Kuran (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas,
202203. 20 Mektubun gnderildii Sami Paazade Sezai Bey Cemiyette 1902 ylnda yaanan ayrmadan
sonra Merkeziyetilerin kard uray mmet dergisinin bayazardr. Sezai Bey Cemiyetin Trk fikirlerini paylamakla birlikte komitaclk konusunda onlardan fakl dnyordu.
21 Hseyin zade Ali Bey Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk propagandasn yapan k-dr. Okulu bitirdikten sonra Dr. Bahaeddin akr Beyle birlikte Avrupaya kam, oradan da Kafkaslara geerek eitli yaynlar yapmtr. Kuran, nklp Tarihimiz, s. 206. Dipnot.
TRKYATARATIRMALARIDERGS223
meydana getirmektir22.Fikridesteklendikten sonrabukutsal emelingereklemesi iinatlmasgereken ilkadmndildeolmasgerektiini ifadeedilmektedir.Ve Eer uraymmet bu zatn efkrmilliye sine itirak edecek olursahemvatanmzahizmetetmivehemdemirimumaileyhitecieylemiolur.Bubaptanazardikkatinizicelpetmekle iktifaediyoruz23denmektedir.Bu ifadelerdendeanlalacagibittihatveTerakkiCemiyetinindnceeilimiTrkleyneliktir.Ancak1908ekadarolandnemdelkebtnlnnkorunmasnhibirzamangzardetmezveTrk,MslmanveGayrimslimlerinmerutiyetinilanveanayasannyenidenyrrlekonulmasileproblemlerinzlerekbirlikteyaamannsrdrlebilmesiiinmcadeleeder.BuyzdenTrkmilliyetiliifikrini aka ortaya koymaktan kanarak genel anlamdaki tavrlar ile Trkmilliyetiliinescakbaktnifadeetmeyealr.
Cemiyetiinbusretencelikliama,merkeziotoriteyigltutarakmilliyetivemerutiyetifikirlerehayathakkitanmayanII.Abdlhamite24karyenidenMerutiyetinveanayasaldzeningerigetirilmesini salamakt.25BuyzdenOsmanl topraklarndayaayan aznlkunsurlarnbirksmidekendimilliyetiveayrlkdncelerinekatk salayabileceidncesi ile ttihatveTerakkiyedestekveridi.BunakarlkttihatveTerakkiCemiyetininmerutiyettenbeklentisi,hiolmazsaOsmanlDevletindeeldekalan topraklarn iyiyneterekbirlikvebtnlsalamak,egemenunsurolanTrklerikuvvetlendirerek,Trkegemenliininhakknvermekeklindeydi.26Ancakbunuyaparken akaTrkmilliyetiliini savunarak farkl etnikgruplar imparatorluktanuzaklatrmaktadabir faydagrmyordu.AksineOsmanlDevletininkurucuunsurununzatenTrklerolduudncesi ile Osmanlclk tezinisavunarak.27Osmanl topraklarndayaayanbtnetnikunsurlareithak,eitkltr,dinveinanzgrl,parlamentovedevlethizmetlerindeeittemsilhakkierevesindebiraradatutmayaalyordu.
22 Kuran, nklp Tarihimiz, 206. 23 Kuran,nklpTarihimiz,206.24 M.krHaniolu(1985).BirSiyasalrgtOlarakttihatveTerakkiCemiyetiveJnTrklk,
C.I,8891902, stanbul: letiimYay.,186;DouglasA.Howard(2001).TheHistoryofTurkey,London:GreenwoodPress,6870.
25 LeskovikliMehmetRauf(1991).ttihatveTerakkiNedi,stanbul:ArbaYay.,10.26 KzmNamDr(1965).ZiyaGkalp,stanbul:MEBYay.,52.27 krHaniolu (2001).ForADevelutionTheYoungTurks (1902 1908),OxfordPres, 173.
ttihatveTerakkininyukardabelirttiimiztemelzerineoturttuufikiryapsn ikiaamayaayrmakmmkndr.Bunlardanilki1889dan1908ekadarolandnemdir.
224 TRKYATARATIRMALARIDERGS
ttihatveTerakkininnemlidnrlerindenmerSeyfettin,Cemiyetinbupolitikasileilgilidncesiniaklarkenuifadelereyervermitir.BugnkTrklksavunucularnnamalarOsmanlbayraaltnda uursuzbirhayatgeirenTrkleremillibirvicdankazandrmak,byleceslamevrenselliinekuvvetlibirunsurdhilederekonunlaberaberOsmanlsaltanatnndayanaklarn yeniden kuvvetlendirmektir.Milli dilin vemilli tarihin unutulmamasbakabirdeyiledilvegeleneklerimizikaybetmemizbirkntsebebiolmutur. Bu unutkanln sebebi olarakmilletimizin ismi olan Trk ad ortadankalkm,yerinidiplomatikbirunvanolan OsmanlDevletiadnalmtr.OsmanlDevletindeMerkezikuvvetevvelaTrklktr. SonraonabalArapln,Rumluun,Ermeniliinbirliidir.OnlardanayrvebamszbirOsmanlDevletianlalamaz.AmagenelereveyebakldzamanOsmanlDevletibirTrkve slamSaltanatdr.Onun iinmanevibirlii tekiledemeyenTrklkveacizbirslamlkOsmanlmparatorluununmuhtaolduumerkezikuvvetioluturamaz.OsmanlyparalanmaktanancakTrklerinmillibirgayeyesahipolmalarkurtarr.28merSeyfettinin ifadelerindendeanlalacazerecemiyet,budnemdehemslamclkhemdeOsmanlclkakmnndamirassdr.
CemiyetinnceliklihedefininzorgnlergeirenOsmanlDevletini iindebulunduudurumdankurtarmakolduu,1908ylndabaslanTekilatiDhiliyeNizamnamesininbirincimaddesindendeanlalr.NizamnamedeCemiyetin amacnn vatani iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak,milleti deiindebulunduuzlmveesarettenkarp insanlayararbirbiimdeyaatmakolduubelirtilir.Sonrabuamacaulamannyoluolarak1876(1293)dailan edilmi olan Kanun esasnn yeniden uygulamaya konulmasnn teminedilecei,din,cins,mezhepverkfarkgzetmeksizinbtnOsmanllarnakmenfaatlerininsalanmasolduu ifadeedilir.29Benzer ifadeler ttihatTerakkiCemiyetininnizamnamesindedeyeralmaktadr.30
OsmanltoplumundaicraathepbakalarndanAllahtan,Sultandanyadahkmettenbeklemekgibibirgelenekvard31.BuyzdentoplumttihatveTe
28 mer Seyfettin (1971). Ameli Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Gktu Yay., 2728; Bu konu-
daki farkl grler iin bk. Massami Arai (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tan-sel Demirel, stanbul: letiim Yay., 92103.
29 Tunaya, Siyasi Partiler, C. 1, 50. 30 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Selanik: Rumeli Matbaas, 1327, madde 1-
2, 2-3. 31 Ahmet Rza Beyin Anlar, 41.
TRKYATARATIRMALARIDERGS225
rakkidendeMerutiyetin ilan ilebirlikteszverdiklerinibiranncegerekletirmesini istedi. Merutiyetin ilan ilebirliktebir tlsm etkisi ileher eyindzeleceinibekledi. Kimseyeyasadbir ilemyaplmayaca,eitim,dinive kltrel haklarn hemen salanaca, bask ve hakszlklardan dolayOsmanl Devletinden ayrlmak istediini ifade eden aznlklarn taleplerindenvazgeecekleriveyenideyurtseverolacaklarndnld.32Doalolarakbubeklentilerinhepsineksa srede cevapverilemedi.Buyzdenbir sre sonrattihatveTerakkiCemiyetininOsmanlbirliinisalamakiinsarfettiiabalarhem slamhemdegayrimslimaznlklar tarafndan ciddidirenilekarland.33Merutiyet,AznlkgruplartarafndanTrklbomakiinbirfrsatgibigrld.HseyinCahitYaln,MerutiyetsonrasTrklktablosunuuifadelerleanlatr. MerutiyetinbizTrklerdeveTrkgazeteciliinde ilkyaratt sonuTrkl bomak veOsmanll yaratmak olmutu. Osmanl sz hibir zaman,zorbalkdevrindebileMerutiyetten sonrakikadardeerbulmamt.AbdlhamitzamanndaaradasradaTrksznazaalmaimknvard.stelikAraplardanyararlanacamz birok bilimlerin bulunduunu ileri srenlere kar, her eyimizdeArapegemenliialtndakalmannverdiibirbakaldrduygusu ileTrkeyiveTrklsavunmaktangeridurmamtm.AmaMerutiyetgelirgelmezolaylarbiziTrkolduumuzuunutmugrnmeyebalad34.Bundaama phesizOsmanl topraklarndayaayanaznlklarincitmeyerekonlarimparatorlukiindetutmakt.OysaOsmanl topraklarnda aznlklar oktan kendileriniBatda ykselenmilliyetilikakmnakaptrmlard.DahanceOsmanlDevletindenayrlarakbamszlklarneldeetmiolanRomanya,Srbistan,BulgarveYunanmillidevletlerininuzantlarolarakyadaonlarkendilerinernekalandieraznlklardakendimillidevletlerinikurmakiinyounbirmcadeleniniinegirmilerdi.20.YzylnbalarndaartkonlarOsmanlbayraaltnda tutmakhikolaydeildi.Onlardan bir ksm ttihat veTerakkiCemiyetinin iinde yer alrkenbile kendi kimliklerini koruyarak ilk frsattamilli devletlerini kurmak ya dadaha nceOsmanlDevletinden ayrlm olan kendi soydalarnn devletinekatlmakniyetindeolduklarksasreiindeanlald.35
Aznlklar,bukonudakidncelerinikurduklarderneklerinprogramlarndadaaka ifadeetmektenkanmadlar.Merutiyetin ilanndansonrabir
32 Hseyin Cahit Yaln (1976). Siyas Anlar, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay., 23. 33 George Franois (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stanbul: Yap Kredi
Yay., 32. 34 Yaln, 39. 35 Arnold J. Toybnbee (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay., 73.
226 TRKYATARATIRMALARIDERGS
admdahailerigiderekSultannsetiitemsilcilerdenoluanAyanMeclisininkaldrlmasnvelkegenelinde demimerkeziyetibirynetimegeilmesiniistediler.Anayasadayer alan devlet dairelerindeTrkenin konuulaca,Parlamentoda yaplacak konumalarn Trke olmas ve gelecekte Trke konumannyansrammknolduukadarTrkeyazmalar36kararndanvazgeilerekTemyizMahkemeleriveNezaretlerdedhil,devletdairelerindeaznlkdillerinden verilecek dilekelerin kabul edilmesini istediler.Ayrca ttihat veTerakkininzellikleeitimkurumlarmdaTrkeeitimihayatageirmeyealtdnemdedevletinokullardadahancekendilerinetanmolduuhaklarn srdrlmesini istediler.37 Ancak kurduklar cemiyetlerin savunduklartezler,Osmanldevletibnyesindebazhaklareldeetmektenokayrlk talepleri ieriyordu.rneinBulgarkomitaclarnnkurduu MakedonyaEdirneBulgar htilalKomitesi aka amalarnnMakedonya ve EdirneninOsmanldevletindenkoparlaraktambamszhalegetirilmesiniistiyorlard.38AynekildeBulgarhtilalKomitesininuzantsolarakkurulanDersaadetBulgarMerutiyetKulbdaprogramnn11.Maddesindesrekliolaraktoplumlarnasavaveayrlahazrolmalarmesajnveriyordu.39
RumlarndurumudaBulgarlarnkindenpek farkldeildi.Temmuz1909tarihinde yaynlanan CemiyetiYunaniye nizamnamesinin ama ksmnda uifadelere yer verilmiti. Cemiyei Yunaniyeyimuhafaza etmek ve bytmekarttr.Silahvebenzerisavaaralarnvegerektiinde insanveeyaysaklamak,cemiyetioaltmakveicabndahepbirdensilahasarlmak,OsmanlDevletidhilindekiubeleriesaslandrmakiinyardmlaradevametmek.40Rumlarbu ifadeler erevesindebir taraftan ayrlk faaliyetlerini srdrrkendiertaraftandamparatorlukiindekiinan,gelenekvegreneklerinegreyenihaktaleplerindebulunuyorayrcadahanceeldeedilmiolanhaklarn(dahancevarolupkaldrlmolanlardadhil)kabulvedevamnistiyorlard.Dinive
36 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar, Milliyet yaynlar, stanbul 1982, s. 4. 18. Mad-
dede aynen u ifade yer almaktadr. Tebaa-i Osmaniyenin hidemat-i devlette istihdam olun-mak iin devletin lisan-i resmisi olan Trkeyi bilmeleri arttr. 1876 tarihli Kanun-i Esaside yer alan bu madde, Kanun-i Esaside 1909da yaplan deiiklikte de aynen muhafaza edilmitir; Ayrca bk. David Kushner (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Re-kin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay., 145146.
37 Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi, 142. 38 Tunaya, C. I, 527529. 39 Tunaya, C. I, 518. 40 Tunaya C. I, 507.
TRKYATARATIRMALARIDERGS227
eitimalanndakiayrcalklarnyanndabylebir istekPatrikhaneninelindenkmolanbtnmallarngeriverilmesianlamndaierebilirdi.41
II.Merutiyetin ilanndansonraMslmanaznlklardabiraz ngiltereveFransannkkrtmas ileplanlbir ekildergtlenerekoncivarndacemiyetkurdular. Bunlarnoununamac demimerkeziyetdncesierevesindekendi blgelerini ynetmek arzusudur. Ancak El l Merkeziye, CemiyetislhiyegibibazArapderneklerinin amacncezerklik, artlaruygunhalegeldiindedeOsmanlDevletindenayrlarakbamszbirdevletkurmaktr42.BudnceleriI.DnyaSavayllarndabazresmiyazmalaradayansmtr.rnein31Mays1332tarihve8/466numaraileHarbiyeNezaretineyazlanbiryazdacemiyetlerinamacyleaklanmaktadr.AraphtilalveBeyrut,Suriye,CebeliLbnanveevresininOsmanlhkmetiidaresindenkarlarakFransavengilterehimayesindebirhkmetveAraphilafetinintesisi43.
Aznlkmilletvekilleridebuideallerdorultusundadevletinbtnlnsalamaya alan ttihatveTerakki ile atmalaragirdiler.Cemiyeti,demimerkeziyet siyasetini benimsemek yerine Trklk yapmakla suladlar.Merutiyetinilanndansonrakidnemdezelliklegayrimslimunsurlar,ttihatve Terakkiye veOsmanlDevletine karMerutiyetin de verdii rahatlklaeletirileriniarttrdlar.rneinRumlarnnlmilletvekilleriBooEfendiBenartkOsmanlBankaskadarOsmanlymdiyerekOsmanlDevletietrafndayenidenbtnlemekonusundakidnceleriniortayakoydu.44Diergayrimslimmilletvekilleri,Bookadarcesurdavranamasalardahemenhepsininaynduygularpaylatvekendiamalarnaeriebilmek iinPatrikhaneninetrafndatoplanmaya altklar bilinmektedir.45 Boo Efendinin bu szleri sarf ettiidnemdebile ttihatveTerakki iindehalaonlarndaOsmanlbirlii iindetutulabileceineinananlarvard46.
41 Akn, 142143. 42 Tunaya, C. 2, 602- 603. 43 Tunaya, C. 2, 605. 44 Bleda, 63; Talat Paann Anlar, hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay., Kasm 1986, 23; Hse-
yin Cahit Yaln (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176, 22; Mazhar Akifolu (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, S. 252, (516 521), 517.
45 mer Seyfettin (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay., 43; mer Seyfettin, ml Siyaset, 59.
46 Boo Efendinin bu szleri syledii dnemde bile hala Osmanl btnlnn korunabileceini dnen baz aydnlar Trklere Sen yalnz Osmanlsn, sakn baka milletlere bakarak sen de milli bir ad isteme. Milli bir ad istediin zaman Osmanl mparatorluunun yklmasna sebep olursun demilerdi. Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusu ile Vallahi Trk deilim, Os-
228 TRKYATARATIRMALARIDERGS
HalilMenteeninHkmetindhilisiyasetindetakipettiigaye,dhilisiyasetinesasibtnOsmanllarnsiyasalbirliidir.BubirliksiyasetiningayesibtnOsmanllarn,Osmanl vatannn her tarafn kendi vatani umumisi ve devletini kendikuvvetitanmasdr.TrkolmayanOsmanllarTrkletirmeksuretiileyahutbakabirsuretlebirtekkavimhalinegetirmekiinteebbslerdebulunmakbumemleketiinbirktlktr47;yadaCemalPaannBiziTrksiyasetiyapmolmaklaithamedenleregayetkatbirlisanlabildiririmki,bizTrksiyasetideilOsmanlcamiassiyasetiyaptk.EerdemimerkeziyetsiyasetiyapsaidikttihatveTerakkiozamanTrksiyasetiyapmayamecburolacakvebtnmahallimuhtariyetleremazharolanmemleketlermeydanndamnhasran Trklerin yerleik olduu vilayetlerde Trkler iinmahallimuhtariyetkurmayakalkacaktk.BizleriseOsmanlcamiassiyasetitakipettiimizdendolaymerkezin, vilayetlerzerindekinfuzunu azaltmakla berabermahalli idareleregenimsaadelervermeyiveorduyu ikiyeblmemeyiesasmeslek ittihazettik48 eklindekiaklamalardagayrimslimvekilleriknaetmekiinyeterliolmad.Birlikvebtnlsalamayaalan ttihatveTerakkiyekarmuhalifpartivederneklerleibirliiyaptlar.49
Bu tr sylemler 1910 sonrasndaki dnemde ttihatlarn da byk birkimsiiiniyibiridealdenbakaanlamifadeetmemeyebalad.nkbuszlerinsylendiidnemdettihatveTerakkiCemiyetideakamilliyetipolitikalarretmeyebalam50parlamento iivedalmalar ilemillibirkadrokurmayaynelmiti. CemiyetindncetemellerinioluturanZiyaGkalpnBalkanSavalardevamederkenyazdiirindeki;
Birlkekitoprandabakailingzyok,Herferdindemefkrebir,lisan,adet,dilbirdir,Mebusantemiz,ordaBoolarnszyok,Hududundaevlatlarsevesevecanverir,EyTrkoluiteseninorasdrvatann.BirlkekiarsndadnenbtnsermayeSanatnayolgsterenilimlefentrkndr,Hirfetleribirbirinidaimederhimaye,Tersaneler,fabrikalar,vapur,trenTrkndr,
manllktan baka hibir zmreye mensup deilim demee mecbur edilmiti. Booya kar her gn bunu syleyen milletvekilleri bile vard, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Yayna hazr-layan Mehmet Kaplan, Milli Eitim basmevi, stanbul 1972, 49.
47 Tunaya, C. 3, s. 304; Dndar s. 31. 48 hzl. Behet Cemal (1977). Cemal Paa Hatralar, stanbul: ada Yay., 1977, 417418. 49 Tunaya, C. I, 504505. 50 Tunaya, C. 3, 306.
TRKYATARATIRMALARIDERGS229
EyTrkoluiteseninorasdrvatann,fadelerittihatveTerakkininayrlkhareketlerinyounlamasndanson
ra nasl birmilli temele ynelmek istediini veTrklk fikrinin politik vesylemdzeyimdensonraeylemdzeyindedenaslsavunulmayabaladngstermektedir.51
OsmanlDevletiiindeTrkMilliyetiliiiinortayakonulanpolitikadieraznlkgruplarnsavunduklarmilliyetiliktenokdafarklbireygetirmiyordu.mparatorlukiindebirbtnlsalamaimknkalmadnagredieretnikunsurlargibiTrklerindemillibirvicdanasahipolmavemillibirrgtlenmeyapmavaktigelmiti. Fakat ttihatveTerakkinin akaMilliyetilieyneleneilimikarsndaCemiyetiniindekivedndakiMslmanveGayrimslimunsurlarnbykbirkismirahatszlkduymayabaladlar.CemiyetindilegetirmeyealtTrklk fikrinifarklalardanyorumlamayaaltlar.Mool (Hlgunun) istilas ile ttihat ve Terakkinin dile getirmeye altTrklk arasnda iliki kurdular. Trkl slamlamuhalif bir dnceolduunu ileri srdler.52Cemiyeti, savunmaya yneldii fikirden vazgeiremeyeceklerinianlayncadaounluuTrkkkenliolmayanyelerizamanlacemiyettenayrldlar.Birdnemszsahibiolan fakathenzcemiyettenayrlmam olanlarda 1911den itibaren cemiyetin nemlimevkilerde kendilerineyerbulamadlar.53
ttihatveTerakkininTrkleBakndakinciAamattihat ve Terakkide Osmanlclk fikrinden uzaklap Trklk fikrine
ynelikinciMerutiyet(1908)sonrasndadahabelirinbirhalald.ButarihtensonraBalkanlarda,Arap topraklarndavehattaAnadoludaErmenilerin ardarkaskesilmeyenrgtlenmeve isyanlarzerineenazndan tamamenTrkveMslmanlarnhkimolduuAnadolutopraklarndamerkeziyetiOsmanl
51 AhmetYldz (2001).NeMutlu TrkmDiyene, stanbul: letiimYay., 6165; drl. Erik Jan
Zurher(2005).TrkiyedeEtnikatma,stanbul:letiimYay.,162.52 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk,
KltrBakanlyayn,Ankara1976,s.53.KonununbuekildealglanmasnnsebebenemlildeOsmanlTopraklardndakivezellikledeRusyadangelenTrklerarasndaTrkln Pantrklkolaraksavunulmasndankaynaklanyordu.Osmanl mparatorluundakiaydnlar arasnda ise Trklk,Osmanl Trklerininmilliyetilii erevesinde anlalmaktayd.CeylanTokluolu(2012).ZiyaGkalp,TuranclktanTrkle,AtatrkAratrmaMerkeziDergisi,S.84,Ankara,123.
53 Dndar,31.
230 TRKYATARATIRMALARIDERGS
Devletinibiraradatutabilmemcadelesininiinegirdiler.54Bupolitikadeiikliini Cemiyetin basn kanadndaki nemli temsilcisiHseyin Cahit (Yaln)tarafndanuekildeaklamt:ttihatveTerakkiOsmanlclktanvazgemitir.Trklkdndaizleyebileceibakabiryoldabulunmamaktadr.EerTrklermparatorluuidareetmeyedevamedeceklerseTrklktektercihseeneidir.EtnikayrlkakmlarsebebiilettihatveTerakkidemimerkeziyeteiddetlekardr.nkbuMidilli,SakzvedieradalarRumlarnkucanaatmakanlamnagelir55.
Cemiyette,TrklkpolitikasnnnplanaktdnemdettihatveTerakki,nfusunounluununHristiyanolanBalkanlarileMslmanlarnyaadArnavutlukveOrtadoutopraklarndaOsmanlbtnlnkorumakiingerektiindezorkullanmaktandakanmad.56AkaTrklve mparatorluukorumakiinbyleyapmakzorundaymdiyemeyenttihatveTerakki,hereitkarkoymayzorlasusturmakyolunuseti.57Cemiyetlerkanunuileetnikveyadinigruplaradayananveonlarnadntayansiyasiderneklerinkurulmasnyasaklad.BunlarBalkanlardakiRum,Bulgarvedieraznlkderneklerininkapatlmasizledi.ekavetveMefsedetin(bozgunculuk)MeninedairkanunlaBalkankomitaclarnsilahszlatrlmasnaalld.58
Ancakbupolitikada isyanlarnkmasnveayrlkhareketlerindevametmesiniengelleyemedi.59AksineBalkanlardaveTrablusgarpBingazideisyanlarnvesavankmasnakatksalad.OsmanlDevletikansavalarnsonundahemKuzeyAfrikadakihemdeEdirneyekadarBalkanlardakitopraklarnkaybetti.BukayplaravekayplarlaberaberbtnpsikolojileribozulmuolarakAnadoluya doru g eden insanlarn durumuna zm bulmak hikolayolmad.DahancekitoprakkayplarmparatorluunuzaknoktalarndaolduuiinBalkanlarnkaybedilmesikadarzcolmamt60.ToprakkayplarnnasrlarcamparatorluunkalbisaylanBalkanlardayaanmasveburalardayaayanTrkveMslmanhalknkatliamavaranbaskvezulmlerinuy
54 apolyo, 65. Bununla birlikte Rusyadan gelen Trk aydnlarn bir ksm ttihat ve Terakki
Cemiyetine katlmam ve Cemiyete katlmalar iin yaplan her trl tevik ve telkine de kar koymulard. Muharrem Fevzi Togay (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi, 65.
55 Akt. Yldz, s. 86. Gazetenin tam metni ek I. s. 305308 de verilmi. 56 Leon La Moveche (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul, 430-431;
Yusuf Hikmet Bayur (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Blm 4, Ankara: TTK Yay., 413424. 57 Yaln, 129. 58 Bernard Lewis (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK Yay., 217. 59 Feroz Ahmed (1984). ttihat ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.,.
6069. 60 Alper Ersayd (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm Yayn, 29.
TRKYATARATIRMALARIDERGS231
gulanarakgezorlanmas,OsmanlDevletindeblgeleregrenfustablosunolduugibidnceyapsnndadeimesinesebepoldu.61 ttihatveTerakkibirtaraftaninsaniolarak,glegelenlerleAnadoludayaayangayrimslimlerarasnda herhangi bir atmann yaanmamasna alt.62 Dier taraftan dagelimelerinokunuatlatabilmekiindnceolarakslaminannnbirletirici zelliinde uzaklamadanTrklk ekseninde btnlemeyi n plana kard.63BuyollabirtaraftanAnadoludayaayanTrklerinetrafndaoluturulacakTrkmilliyetiliiiledevletinkurtarlmasnaallacak,diertaraftandamparatorluun iindevedndakiTrklerarasndavatanseverlikduygularnnykselmesinekatksalanacakt.ByleceksasrencekaybedilentopraklarnkurtarlabilmesiiinAsyadayaayansoydalardanfaydalanmannzeminidehazrlanmolacakt.64
AyrcaAnadoluiindekibazgruplarnayrlkvemerkezdenuzaklamaeilimlerinekarCemiyetinKasm1910daSelanikteki ikicitoplantdaalnanTrklerarasndavatanseverliiyerletirmekvetmTrkolmayantopluluklarnmikromilliyetilieyneliinidurdurmakiinmparatorluktakitmokullardaTrkeeitimyaplmaskarar65dorultusundaTrkletirmepolitikasiinzeminoluturulacakt.Amanceliklihedef phesizBalkanlardakikayplardaunutturulmak veuygun zamanda oralar yenidenTrk vatan yapabilmekti. ttihat veTerakkiCemiyetininetkinyelerindenHalilBeyin19Mays1914teyeniOsmanlMeclisiMebusanBakannnseimisrasndayaptetkilikonumabununak ifadesidir.Mentee,okonumasndaBalkanlarnkaybndanduyulanzntyvegelecekle ilgilibeklentileriniucmlelerleifadeetmiti:Buyce
61 Fuat Dndar (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul:
letiim Yay., 30-31; Orhan Kololu (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitir-di, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 6069.
62 ok iddetli basklara maruz kalan glerin geldii ortamda bile stanbul ya da Anadoluda hibir gayrimslimin malna ya da canna zarar gelmedi. Bk. Kemal Tayfur (2012). Osmanl Balkanlardan ekiliyor, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 44.
63 Burada anlatlmak istenen Trklkte btnleme fikri sadece Anadoluda yaayan Trkleri kapsamyor, aksine Trklerin yaad btn corafyadaki Trkleri de iine alyordu. Ziya G-kalpn iirinde anlatt gibi Vatan Ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan! Vatan, byk ve m-ebbet bir lkedir, Turan. Vatan Trklerin yaad her yerdir. Tansu, s. 255 ve 296.
64 Bu konuda daha nce Kafkasya ve Trkistandan Trk gruplarnn Anadoluya g etmeleri iin tevik edilmilerdi. Bk. Jacob M. Landau (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul: Sarmal Yay., 73.
65 Landau, 73. Trke eitimde stanbul lehesinin tercih edilmesi konusunda milliyeti ve ttihat- aydnlar arasnda nemli lde gr birlii vardr. Yusuf Sarnay (1994). Trk Milliyetili-inin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (19121931), stanbul: tken Yay., 216222.
232 TRKYATARATIRMALARIDERGS
krsdenmilletesesleniyorum.HrriyetinveanayasannbeiiSelaniki,yeilManastr,Kosovay,kodray,ogzelRumelinintamamnunutmamanztavsiyeederim.retmenlerimizde,gazetecilerimizden,airlerimizdenvetmaydnlarmzdanimdikivegeleceknesillere,dersleriniz,yazlarnzvemoralgcnzle,snrlarntesindehrriyetekavumasgerekenkardelerinizvekurtarlacakbirvatanparasolduunuhatrlamanzistiyorum66.
Cemiyet,TrkletirmepolitikasniseGkalpnortayakoyduuyntemlesalamayaalt.Gkalpnyaklamuekildezetlemekmmkndr.
A. htilalcvenklpB. DemokratveMerutiyetiC. HilafetivePanislamistD. TrkvePantrkistE. HalkvemilliyetiF. MedeniyetteBatc,kltrdemilliyeti.67Bupolitikauygulanrkenuzunyllardevletintemeltalarndanbiriolmu
olanArnavutlararasndadamilliyetiduygularnnplanakmasvedevletten kopmas ttihat ve Terakkiyi birmiktar daha radikal Trk politikayadoru itti.TrkmilletininMslman veAsya kkenli birmillet olduu ahaakbirifadeileortayakonulmayabaland.OsmanlDevletininyenidenglbir devlet olabilmesi iin btnMslmanlarlaHilafetmakamndan istifadeederekdostolmakvegerektiindebirttihadslamyapmayaalt.BununlabirlikteOsmanlDevletiningerekhkimininTrkmilletiolduuhibirzamanunutulmad. dealolarakdnyazerindekiTrkleride rkdalkmefkresi ilebirletirebilmeninarzusunudadilegetirmektenkanmad.
Millibilinciuyandrmak iinncelikleBalkanlardaolmakzereeitlivilayetlerdeCemiyetin dnceleri dorultusunda eitim kurumlar kuruldu.68YeninesillerinTrklkmillibilinciileyetitirilmesinealld.ttihatveTerakkininndegelenteorisyenlerindenbiriolanZiyaGkalpnnclndekibueitimkurumlarnakatlabilmekiinaadakiartlararanyordu:
1. Trkolmak2. Trklkmefkresi(fikirgaye)ileyetimek3. Ferdivemillibirahlakasahipolmak
66 Landau, 73. 67 apolyo, 6869. 68 Douglas, 79.
TRKYATARATIRMALARIDERGS233
4. Hayatnmuayyenbirfikrehasretmek5. Fikirdebiriblmyapmak,6. Yetitirdiigenlereibulmak7. GenleriDevletadam,retmenvemisyonervegazeteciveyazarola
rakyetitirmek8. Ahlakenvefikrenyetitirilmiolangenler iinyenieitimmerkezler
kurmakveherakambumerkezleredevamnsalamak9. GenlerarasndatekilatolanlarttihatveTerakkiCemiyetininba
nagetirmek10. GenleriAvrupalpropagandaclarntesirlerindenkorumak11. TeknikbilgilereyatknolanlarAvrupayagndermek12. Bilim insanolacaklaraTrkiyedemilli tetebbular (derinliinearatr
mainceleme)yaptrarakakademikalandailerletmek.69BununyansraCemiyetin1908programnnngrdgibizelokullar
daOsmanlclaveTrkleaykrtmtemaveunsurlarayklatarakMaarifVekletininnezaretindeTrkeletiricitemalaraarlkverdirecekti.70Gayrimslim ilkokullarndadaTrke renimi zorunlu olacakt.Dini kurumlarharicindekidevleteait liselerveniversitesinderetimdiliTrkeolacakfakat orta retim kurumlarndamahallidillerde retilebilecekti.71Ancak bugiriimGayrimslimlerdeolduugibiMslmanaznlklardadatersetkiyapt.mparatorluunensadktebaalarndanvemilliyetiakmlarakapaltoplumlarndanbiriolarakbilinenMslmanArnavutlarnokullarndaTrkeninzorunlu dil yaplmas, onlarn 1911 ylnda mparatorluktan kopmalarna katksalad.72
Cemiyetin yayn organ Tanin gazetesinin bayazarHseyinCahit (Yaln)n Balkanlarn yitirilmi olmas ile ilgili olarak Petersburgda yaynlananRusayiasadlgazetede,kalemealdbiryazsnda,ArnavutlukveMakedonyannOsmanlvatanndanayrlmolmasnnTrk siyasilerinin iini iyiden iyiye kolaylatrdn belirti.Ayrca mparatorluktan ayrlmak emelindeolanBalkanunsurlarnnyeniliki taraftarsiyasilerinnndeenbykengeltekil ettiini, devletin bir an nce yapmas gereken slahatlar geciktirdiini
69 apolyo, 78. 70 Lewis, 218. 71 Yldz, 8081. Okullarda Trke renimin zorunlu hale getirilmesi gayrimslimlerin ve Arap-
larn itirazlarna sebep oldu. Aznlklarn hibiri Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek isteme-di. Yldz, 83.
72 Yaln, 145; Yldz, 84.
234 TRKYATARATIRMALARIDERGS
belirtti.73BuaamadansonraenazndanyinedevletinaslunsuruolarakkabuledilenvebelirginolarakayrlkeilimgstermeyenMslmanAraplarlabirlikteliinyenidendeerlendirilebileceiniveAnadoluveArap topraklarzerindeyenibirTrkvatannnoluturulmasgereiniilerisrd.74HseyinCahit(Yaln)bugrlerindeyalnzdeildi.
NitekimBalkan savalarnnhemenarifesindebazeski ittihatmebuslartarafndanTrklk ideolojisierevesindekurulmuolanMilliMerutiyetFrkasnnyaynorganfhamdayeralanbiryazdada,OsmanlDevletinindhilisiyasetininTrklkesasnadayanmasgerektiidilegetirilmi;zmirdenBeyazta,KaradenizdenArapblgelerinekadarbtnTrkilininbumillisiyasete tabiolmasdncesini ileri srlmveSuriye,ElCezireveCeziretlArapgenibirdemimerkeziyet ile idareolunmas, am,Badat,MekkeveSanavilayetleriArapmillihayatnnbirermerkeziolmaldncesi ileri srlmt.75BenzergrlerttihatveTerakkinineskiFizanMebusuCamiBeytarafndandabenimsenmitir.76Bu fikirbataOsmanlveAlmanordularndaMarealrtbesi ilegrevyapanColmarvonderGoltzPaaolmakzereAlmanlardayzylnbandanbufikridestekliyordu.77
Ancak bu politik yaklamaAraplardan ciddi tepki geldi. Trablusgarp BingaziSavannCemiyetinzerindebraktolumsuzsonulardandafaydalananAraplar3Ocak1913teBeyrutEyaletMeclisi,Arapannyeniden resmidilolarak tannmas,askerlikmkellefiyetlerininmahalliolarakyerinegetirilmesinivedemimerkeziyetiliinbenimsenmesiynndealdkararttihatveTerakki tarafndanhemen reddedildi.AncakAraplarnayrlmasn istemeyenttihatlar,CemalPaannkiiselgayretleriileonlarbirlikiindetutmayaalt.Cemal PaannAraplarn da kaybedilmemesi iin saf ettii gayretlerhatralarndauifadelerledilegetirilmektedir:EfendilerbizimfrkamznAraplarhakkndatatbiketmekistediiprogramokadargenitirkibunutasavvurbileedemezsiniz.BizArapveTrkikikavimiaynhalifeetrafndabiraradayaamalarnsalamayaalyoruzSizesylemekisterimkistanbuldaveTrklerlemesknslammemleketlerindebugngrdnzTrklkcereyanAraplkcereyannakatiyenmuhalifdeildir.Pekl,bilirsinizkiuanakadarOsmanlmemleketlerindeBulgarlk,Rumluk,Er
73 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, C. 3, ( 244261) stanbul: Matbaa-
y Hayriye ve reks, 1339, 248. 74 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. Ayrca bk. Akifolu, 517518. 75 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. 76 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 252. 77 Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606, 1.
TRKYATARATIRMALARIDERGS235
menilikcereyanlarvard.imdibunaAraplkcereyandailaveolundu.Trkkendisiniunutmuhattamilliyetinitelaffuzetmektenutanrolmutu.Millifikrindmesinihayetkati inkrazlaneticelenebilirdi.BundanrkenTrkgenliitakdireayanbir intibah ileayakland imdi sizi temin ederimkiTrklk cereyanAraplk cereyannnkatiyendmandeildir.Onunbiraderi,hattaayrlmazrefikidir.TrkgenciArapnterakkisini,btnmillihukukunasahipolmasnbtncanileister.BenTrkveArapgenliineunusoyluyorumkiikimilletbirbirindenayrldklarandaherikisidezevalemahkmdur78.
Bu yaklam tarzAraplar iin baz haklarn kazanlmasn salad.Arapblgelerindeki okullarda tarih ve corafya gibi derslerin dndaki derslerinArapayaplmasbenimsendi.BunumahkemelerdeArapannkullanlmasveaskerliin mahalli olarak yaplmasnn kabul izledi. Bu sayede en azndanAraplarimdilikiknaedilmigrnyordu.79AncakbugelimedennettihatlarnedeAraplarmemnunkalmamlard.80
Trkletirmekonusundadikkatekiciuygulamalardanbirida stanbuldayapld. stanbul,Trklkaleyhinepropagandalarnenyounyapldyerdi.TrklkaleyhinepropagandalarnyounlatyeriseLevantenlerinssolarakbilinenBeyolundakikulplerdi. ttihatveTerakkimensuplardabununfarkndayd.BirinciDnyaSavannkmasBeyolundakikulpleriTrkletirmekiinbirfrsatolarakgrld.BataTalatPaaolmakzerettihatveTerakkinin ilerigelenleri,stkademedekiTrkmemurlarnnveTrkgenlerininSerkiDoryanaveKkKulpegitmelerisaladlar.OradabirTrkekseriyetimeydanagetirmeleri iin tevikettiler.81TalatPaanndamdavimiolduuBeyolunun engzdemeknlarndanbiriolan KkKulpbir sresonraTrkazaekseriyetinesahipolduvehemeskiyiaratmayacakbirtarzdaiyiidareedildihemdeburalardayaplanTrklkaleyhinepropagandalarbitirilmioldu.
ttihatveTerakkieitiminyansrakltrelalandadamilliyetipolitikalargelitirdi.rneinmillimusiki,milli filmcilik,millicorafya,milliktphane
78 Cemal Paann Anlar, 276277. 79 Akn, 257258. 80 Nitekim Birinci Dnya sava srasnda Suriye ve Filistin cephelerinde komutanlk yapan Cemal
Paa, Trk dncelerinden dolay Araplar tarafndan tepki ile karlanmt. Bk. Falih Rfk Atay (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay., 41.
81 Yaln, 117.
236 TRKYATARATIRMALARIDERGS
gibinemlikurumlarnbanamillikelimesigetirildi.Hattabazsporkulplerinintzklerindebilemilliyetilieyerverildi82.
ttihatveTerakkiCemiyetiktisadialandadaTrkleridahaglbirekildenplanakarmayaalyordu.83Cemiyetin1908Kongresininkararlararasndakalknma ii terakki ad altnda ele alnmt.Terakkiyetimemleketinsalanmasiintevikvedllerleahsigiriimlericanlandrmaksanayi,ticaretve tarmgelitirmek, irketlemeyi salamak, ticaretve sanayimektepleriamak, iive iverenarasndahukuki ilikileridzenlemek, iftiyi topraklandrmak,aarorannazaltmakgibifarklyaklamlarayerverilmiti.84nceliklemparatorluk iindekiTrkveMslmanolanlar iinuygulanmak istenenbukararlarksa sure ierisindehayatageirilmesikolaydeildi.nkTrklerktisadibakmdanMslmanolmayanunsurlarnoldukagerisindekalmt.CemiyetbuakapatmakiinGayrimslimleribudurumagetirmiolandinitekilatlarnalmalarntakipetti.OrtodokskilisesiRumlar,GregoryenkilisesiErmeniler,HahamlkYahudiler iinbatadinive iktisadiolmakzereheralanda bir rgtlenme, bir gelimemerkezi grevini yrtyordu. ttihat veTerakki,aynyntemiTrkleriindehayatageirmekistedi. BuuygulamailehemTrkleriyzyllarngetirdiigelenekseliftilikleurap ticarettenuzakkalmayabalgerikalmlktankurtarmayhemdeMerutiyetingetirdiieitlik ilkesisayesindeGayrimslimlerealanynetimgrevlerindeveokullardadierunsurlarlayarabilirkonumagetirmekistendi.85
ttihatveTerakkibudnceleriniDevletiniiegetii1913Babailibasknndansonradahaetkilibirekildeuygulama imknbuldu.ButarihteBalkanSavasonularnngetirdiiolumsuzluklardansonraasldmanniktisadikimliinidahanetgrmeyebaladveTrkln iktisadialandagerikalmln gidermeyi mukaddes gaye olarak benimsedi. 1913 (1329) tarihindekabuledilenttihatveTerakkiCemiyetininSiyasiProgramnnikincimaddesindeiktisadigayeuekildeyerald.ttihatveTerakkiFrkas,milliiktisatsiyasetimeengelkoyan,istiklaliniengelleyenveyabanclarataallkedenimtiyazlar
82 C. I, 458459. 83 Howard, 76-79. 84 Abdllatif ener (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (1908
1918) Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 8, S. 1, Ankara, 211. 85 Akn (1980), 168. Dnce byle olmakla birlikte Merutiyetten sonraki drt yllk srede iin-
de eitli sebeplerden dolay bu dnce hayata geirilemedi. Bu da ttihat ve Terakki Cemiyeti-nin ktisadi ynden dncelerinin gelitirilmesine katk salayan Parvus Efendinin deyimi ile orduyu biimlendiren kylden yeterli destei alamamasna sebep oldu. Parvus Efendi (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stanbul: May Yay., 237.
TRKYATARATIRMALARIDERGS237
vemaliayrcalklargibibtnkapitlasyonlarnkaldrlmasmukaddesgayeaddeder.86
Aslndabuamadorultusundakialmalarakaifadeedilmemekleberaber BosnaHersekin Avusturyallar tarafndan ilhak edilmesinden hemensonraortayakmayabalamt.OdnemdeAvusturyayakarherhangibirkar nlem alamayan ttihatlar, Avusturya mallarna ve bu mallar satandkknlarakarbirboykot tertipleyerekAvusturyamallarnnnezdindeBatmallarnnaracsolangayrimslimtccarlarazararvererekdahakkaptaticaretyapanTrktccarlarayararsalamlard.
Cemiyetin temsilcisiolarakuzunyllarMaliyeNazrlyapanCavitBey,Osmanl toplumununancaksermayearacl iledzlekabileceinisavunuyordu.Sermayelkeyeuygarlgetirirdi.Topraksermayeileilenir,fabrikasermayeilekurulur,sermayesayesindeticarethaneleralrd.87OsmanlDevletinde isesermayeninokbykbirksmigayrimslimlerinelindeydi.Onlarnda ou kapitlasyonlar sayesinde vergilerden muaf tutulmalarn salayanyabancdevletlerinhimayesindeolduklariinOsmanlDevletinikendidevletleriolarakgrmyordu.88Aksinekapitlasyonlarkadarkutsal tuttuklargeleneksel ayrcalklar urunda ttihatlarn iktisadi dncelerine kar direnigsterdiler.BuyzdenttihatveTerakkiyenibirTrkBurjuvazisioluturmayaynelikalmalarahzverdi.nkTrkler,kendi ilerindenAvrupasermayesinden de istifade ederek bir sermayedar burjuva snf karamayacakolursa yalnz asker, memur ve kylden g alan OsmanlTrk topluluuadabirdevletednemezdi.89OsmanlDevletiniancakTrkburjuvazisinindouukurtarabilirdi.BudaancakOsmanltopraklarndayaayanMslmanTrkunsurunungiriimciolmas, ticaret,bankaclk, sanayivebenzeri ilerleuramasilemmknd.Peki,bunaslyaplacakt.Trklerinsiyasetalanndabirok kahraman vard.AmaMilli iktisatlar yoktu.Onun iin bir an ncemilli iktisatlar yetitirilmeliydi. te bu noktada Merutiyetten sonra siyasyaknlamasalanan,AlmanFrederickList,AmerikalJohnRaegibiiktisatlarngrlerinedayanarakiktisadiadannemligelimekaydedenvemilliyetikalknmaybaarileuygulayanAlmanyailedahafazlayaknlamafikrine
86 Tunaya, C. I, 106. 87 Zafer Toprak (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.,. 24. 88 Feroz Ahmad (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.,
36-39. 89 Toprak, 33. Bu noktadan hareketle ttihat ve Terakki bir bakma Trk burjuvazisinin mimar da
saylr.
238 TRKYATARATIRMALARIDERGS
kt90. Merutiyetten sonrakidnemdeAlmandevletmodeli ttihatlarndagptailebaktklarbirmodeldi.AlmanrneiizlenirseTrklerdemillibirdevletioluturabilirlerdi.Almanyailedahancebazsanayirnleri,teknikbilgi,Trksubaylarnneitimi,askerimhimmattamaaralarvebenzerialanlardaibirliiyaplyordu.91Ozamaniktisadialandadadahafazlaibirliinegidilebilirdi.
YeniMecmuadaTrklkkonusunuelealanZiyaGkalpdaAlmanttihatlndanilhamalnmasnnneriyorveTrklerinancakAlmanlarnizledikleriyoldangidereksiyasalbirlievarabileceklerinisoyluyordu.92
BirinciDnyasavannbalamasnaksabirsrekalaisemilliekonomiyeenbykengelitekiledenkapitlasyonlarn1Ekim1914tenitibarenkaldrlacaakland.9330Nisan1914tenitibarenSanayiDergisiyaynlanmayabalad.Dergi,lkedesanayifikrinin,sanayihevesinindomasnaabasarfetmeyiveTrktesanayibilgivegcnnattrlmasnaalacak,Trknsanayisahasnda ataca milli admlar tevik edecekti.94 Ardnda gmrk tarifeleri %4oranndaarttrld.95Budurumhkmetinmillisanayikorumakiindahaetkinbirgmrkpolitikasuygulamasnaimknsalad.961915teeldeedilenanakkaleZaferietkisiniekonomikalandadagsterdi.Siyasiiktidarksasredemilliduygularn ykseliime tepki vererek dier alanlarda olduu gibimilliletirmeyegiderekTicaretveZiraatNezaretininadnMilliktisatNezaretiolarakdeitirdi.FabrikalardaalacakelemanlarnmmknolduukadarTrkkkenliolmalarnadikkatedildi.23Mart1916dan itibarenirketyazmalarnnTrkeyaplmaskararabaland.KsasreiindeyabancirketlerTrkerenimi iin kurslar amaya baladlar.Oysa burada ama yabanclar Trke
90 Talat Paann Anlar, 34; Uriel Heyd (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney,
Ankara: Kltr Bak. Yay., 171. 91 Mustafa Gencer, Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 1908 1918 Dnemi Trk Alman liki-
leri ve Eitim, letiim yaynlar, stanbul 2003, s. 55 66. 92 Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, Temmuz 1918de nakleden Toprak, 28; Halil Mentee hatralarnda
kapitlasyonlarn 27 Austosta (8 Eyll 1914) kaldrldn yazmaktadr. Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul Kasm 1986, 222. Almanlarn izledikleri yoldan gidilmek istenmesinin sebeplerinden biri de Osmanl Devleti bnyesindeki Ermeni ve Rum burjuvazisinin Fransz ve ngiliz sermaye evreleri ile ilikisine kar, gelien Alman ser-maye evrelerinin Trk burjuvazisine ynelmi olmasnn etkisi vardr. ener, 217218.
93 Yaar Semiz (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitabevi, 13. 94 Toprak, 193. 95 Bu oran 14 Eyll 1916da kapitlasyon ayrcalklarna sahip olan devletlerin itirazlarna ramen
% 30a karlmt. Semiz, 14. 96 Uriel, 171.
TRKYATARATIRMALARIDERGS239
renmeyezorlamakdeil,aksineTrkezorunluklnarak iyerlerindeMslman Trkunsurlarnn almasnn salamakt97.Buuygulamayaparalelolarak 11Mart 1917de kurulanOsmanlDevletinin ilkmilli bankasndaOsmanlDevletinde ilkkezTrkepay senedidzenlendi.AyrcabankannhertrlilemveyazmalarndaTrkekullanlmasmecburiyetigetirildi.98
SonuPrensipolarakhibirkkenayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsa
vunanherkesincemiyetekatlabileceiifadeedilmiti.Bununlabirliktetekilatnn byk bir ksmMslman genlerden oluturma ilkesini benimsemi,MslmanyelerininounluudaTrkkkenlilerdenoluturulmasnazengstermitir.Bununlabirlikte,merutiyetinveanayasann tandhaklarerevesi iindeyaamakvelkebtnlnbozacakbirdavrantabulunmamakkaydiledieraznlkunsurlarndacemiyeteyeolabilirlerineimkntannmt.
ttihat ve TerakkiCemiyeti kuruluundan Balkan Savalarna kadar olandnemdeakakbirTrklkpolitikas izlemedi.BudnemdeTrklkadna att en nemli admKanuniEsaside de yer alan devletdairelerindeTrkeninkonuulmasnnyaygnlatrlmashususundakiabalaroldu.Devletioluturanbtnunsurlarla anayasavemerutiyet erevesindebir aradayaamapolitikassrdrmekistediiiindieralanlardaakabirTrklkpolitikasizlemedi.
AncakBalkanSavalarndansonraRum,SlavveArnavutaznlklarnDevlettenkopmalarndan sonra ttihatveTerakkiCemiyetininpolitikasdabellillerdedeiti.BudnemdettihatveTerakkiCemiyetibirtaraftanOsmanlcve slamcdncelerinimuhafazaederekenazndan milleti sadikaolarakbilinenErmenileriveMslmanAraplar bir arada tutabilmek iin aba sarfetti. Baz reform politikalarn hayata geirtemeye alt. Dier taraftan daDevletiindekiennemligrubuoluturanTrkleriveTrklkideolojisiniOsmanltopraklarndaTrklerinenyounolarakyaadklarAnadoludanplana karmak iin aba sarf etti. Millikimliinnplana karlmas iinMilliKtphane,MilliCorafyaCemiyeti,MilliMusiki gibi Milli kelimesine yerverilentekilatlarkuruldu.TrkDernei,TrkyurdugibiderneklerCemiyetin
97 Toprak, 80. 98 Toprak, s. 147.
240 TRKYATARATIRMALARIDERGS
tam desteini ald.Milli Burjuvazinin ortaya karlabilmesi iinMilli ktisatpolitikashayatageirildi.
BirinciDnya Sava yllarndaErmeni olaylar, 1916da erifHseyininngilizlerindestei ileayaklanmasvenihayet1917dearlkRusyasnnkmesi ile ttihat ve Terakki iinde Trklk dncesi hkim konuma geldi.ZamanzamandnceleriRusyadangelenTrkaydnlarndaetkisiilePantrkizgiyedorudakayd.
Ancak BirinciDnya Savann kaybedilmesi ve nde gelen liderlerininyurtdnakamalarilebirlikteCemiyetsiyasietkisinikaybetti.TrklkmirasvebuuurdayaptklariseAnadolutopraklarndaMilliMcadeleyllarndavesonrasndavarlnsrdrd.99
99 Emel Akal (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Terakki ve Bole-
vizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara, 5153.
TRKYATARATIRMALARIDERGS241
KAYNAKLAR
AHMED, Feroz (1984). ttihat ve Terakki (1908 1914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.
AHMAD, Feroz (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.
Ahmet Rza Beyin Anlar (Meclis-i Mebussan ve Ayan Reisi) (1988). hzl. Blent Demirba, stanbul: Arba Yay.
AKAL, Emel (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Te-rakki ve Bolevizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Yne-timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara.
AKFOLU, Mazhar (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, ( 516 521), S. 252. AKIN, Sina (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay. AKIN, Sina (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi. ARA, Massami (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, s-
tanbul: letiim Yay. ATAY, Falih Rfk (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay. BAYUR, Yusuf Hikmet (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Ankara: TTK Yay., Blm 4, BLEDA, Mithat kr (1977). mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, Cemal Paa Hatralar (1977). hzl. Behet Cemal, stanbul: ada Yay. DAVSON, Roderic H. (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin
Trk Tavr, slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay. DAVSON, Roderic H. (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul:
Alkm Yay.
DNDAR, Fuat (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul: letiim Yay.
DURU, Kzm Nam (1965). Ziya Gkalp, stanbul: MEB Yay. ERDEM, Tarhan (1982). Anayasalar ve Seim Kanunlar, stanbul: Milliyet Yay. ERSAYDI, Alper (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm
yayn.
FRANOS, George (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stan-bul: Yap Kredi Yay.
GENCER, Mustafa (2003). Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 19081918 Dnemi Trk Alman likileri ve Eitim, stanbul: letiim Yay.
242 TRKYATARATIRMALARIDERGS
GKALP, Ziya (1972). Trkln Esaslar, hzl. Mehmet Kaplan, stanbul: MEB Yay.
GKALP, Ziya (1976). Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk, Ankara: Kltr Bak. Yay.
HANOLU, kr (1985). Bir Siyasal rgt Olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler (1889 1902), stanbul: letiim Yay.
HANOLU, kr (2001). For A Develution The Young Turks (19021908), Oxford Pres.
HEYD, Uriel (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney, Ankara: Kltr Bak. Yay.
HOWARD, Douglas A. (2001). The History of Turkey, London: Greenwood Press.
HSEYN KZIM KADR (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, Yayna haz., smail Kara, stanbul: letiim Yay.
MBERT, Paul (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Ad-nan Cemgil, stanbul: Havass Yay.
KARPAT, Kemal (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Ge-limesi, Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam Yay.
KZIM KARABEKR (1982). ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul: Trdav Ofset. KODAMAN, Bayram (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, s-
tanbul: Orkun Yay.
KOLOLU, Orhan (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitirdi, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul.
KURAN, Ahmet Bedevi (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas.
KUSHNER, David (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Rekin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay.
KK, Cevdet (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay..
LANDAU, Jacob M. (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul: Sarmal Yay. LEWS, Bernard (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara:
TTK Yay.
MARDN, erif (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay.
TRKYATARATIRMALARIDERGS243
MENTEE, Hali (1986). Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, stanbul: Hr-riyet Vakf Yay.
MOVECHE, Leon La (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stan-bul.
Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, ( s. 244 - 261), C. 3, Matbaay Hayriye ve reks, stanbul, 1339.
OKYAR, Fethi (1980). Devirde Bir Adam, Tercman messesesi, stanbul. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Rumeli Matbaas, Selanik
1327.
MER SEYFETTN (1971). ml Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Fatih Yay. MER SEYFETTN (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay. PARVUS EFEND (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stan-
bul: May Yay.
LESKOVKL, Mehmet Rauf (1991). ttihat ve Terakki Ne di, stanbul: Arba Yay. SARINAY, Yusuf (1994). Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar
(1912 1931), stanbul: tken Yay. SEMZ, Yaar (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitapevi. APOLYO, Enver Behnan (1943). Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Ta-
rihi, stanbul: Gven Basmevi. ENER, Abdllatif (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar
(1908 1918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergi-si, C. 8, Say 1, Ankara.
Talat Paann Anlar (1986). hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay. TANSU, Samih Nafiz (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Var-
dar, stanbul: nklp Kitabevi. Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606.
TEMO, brahim (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay. TOGAY, Muharrem Fevzi (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi. TOPRAK, Zafer (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay. TOYBNBEE, Arnold J. (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay. TUNAYA, Tarik Zafer (1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. I. ve C. 3, stanbul: Hr-
riyet Vakf Yay.
TOKLUOLU, Ceylan (2012). Ziya Gkalp, Turanclktan Trkle, Atatrk Ara-trma Merkezi Dergisi, S. 84, Ankara.
244 TRKYATARATIRMALARIDERGS
YALIN, Hseyin Cahit (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176.
YALIN, Hseyin Cahit (1976). Siyasi Anlar. stanbul: Trkiye Bankas Yay. YILDIZ, Ahmet (2001). Ne Mutlu Trkm Diyene, stanbul: letiim Yay. (drl.) ZURHER, Erik Jan (2005)., Trkiyede Etnik atma, stanbul: letiim Yay.