Yaşar Semiz İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası.pdf

TRKYATARATIRMALARIDERGS217

ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Trklk Politikas The Committee of Union and Progress and Turkism Policy

Yaar SEMZ*

ZET

XIX.yzylsonlarnadoruOsmanlmodernlemesiiindedevletikurtarmadncesiyleortayakansiyasaldnceakmlarndanbirisideTrklk,siyasiderneklerdenbiriside

ttihatveTerakkiCemiyetidir.Trklk,II.MerutiyetdnemindezellikleBalkanSavalarsonucundattihatveTerakkiynetimininbudnceyiscakbakmasileykseliegeti.TrkiyeninyakntarihinedamgasnvurmuolanttihatveTerakkiCemiyetibirdncekuruluuolarakilkdefa1889daMektebiTbbiyeiahanerencileritarafndanttihati

Osman(OsmanlBirlii)adylagizlibirtekilatolarakkuruldu.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlartarafndanParistekurulanttihatveTerakkiCemiyetiilebirleerekttihatveTerakkiCemiyetiadnald.AncakbirsiyasigolarakttihatveTerakki1906daSelanikteIII.OrdudakibazsubaylarngiriimiilekurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiileortayakt.KsabirdnemTerakkivettihatadyla

anlantekilatdahasonrattihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.okuluslubirimparatorluunsondnemlerindeortayakanvedevletiiindebulunduuzordurumdankararakbirbtniindevarlnsrdrebilmesinisalamakamacileortayakanttihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolaydeildir.CemiyetiniindeTrkmilliyetiliierevesiiindednenlerinsaysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansraazdaolsaGayrimslimunsurlardayeralmaktadr.Bununlabirliktegelienolaylarcemiyetinfikirlerinindahaiyiekillenmesinekatksalamtr.BuitibarlaCemiyetinfikiryapsnkesinizgilerleolmamaklaberaberikiaamayaayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavanakadarolanOsmanlbirliininsavunulduudnemdierideBalkanSavalarvesonrasnda

CemiyetteTrklkfikrininnplanakmayabaladdnemdir.BuyazdattihatveTerakkiCemiyetininkuruluundanitibarenTrklkhareketinebak

incelenmektedir.

ANAHTAR KELMELER ttihatveTerakki,Trklk,Osmanl,Merutiyet,Birlik

* Do. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler MYO retim yesi, [email protected]

218 TRKYATARATIRMALARIDERGS

ABSTRACT

Towardstheendofthe19thcentury,oneofthemostimportantmovementsofthoughtwiththeaimofsavingthegovernmentalongwithOttomanModernizationwasTurkismandoneofthepoliticalunionsofthatperiodwasCommitteeofUnionandprogress(ttihatveTerakki).TurkismmovementstartedtorisewhenCommitteeofUnionandprogressstartedtoleantowardsthatnotionduringthesecondOttomanConstitutionalMonarchyeraandespeciallyafterthewarsofBalkan.TheCommitteeofUnion,whichhasadeepeffectonlatehistoryofTurkey,wasfirstestablishedin1889withthenameofttihatiOsman(OttomanUnionSociety)bythestudentsoffirstOttomanmedicalschoolcalledMektebiTbbiyeiahaneasasecretorganization.Thisassociation,aftercombiningwithanotherassociationcalledCommitteeofUnionandprogress,establishedinParis,FrancebyOttomanintelligentsiainthesameyear,tookthenameofCUP.CUPhadapoliticalpowerin1907afterunitingwiththeOttomanFreedomSociety(OsmanlHrriyetCemiyeti),foundedwiththeattemptsofOttomanthirdlegionsofficersin1906.ThiscommunitywascalledCommitteeofUnion(ttihatve

Terakki)forawhile,butlateritwasknownasCUP.CommitteeofUnionandprogressAssociationcameupwhenamultinationalgovernment

(OttomanEmpire)wasabouttobreakdown.Theiraimwastosavethegovernmentandhelpittocontinueitsexistence.DespiteallofthesefactsdeterminingtheideologyofCommitteeofUnionandprogressAssociationisnoteasy.TherewerealotofmembersthathasTurkishNationalismideas.MoreoverintheassociationthereweresomewesternintelligentsiasandafewnonMuslimmembersexisted.Onecanexaminetheassociationsideologyintwoparts.Thefirstpartconsistsofthetimebetween1889toBalkanWarinwhichtheassociationsupportedOttomanUnion.ThesecondpartsstartedaftertheBalkanWar.Inthisparttheassocia

tionsfocuswasonTurkismidea.InthistextCommitteeofUnionandprogressapproachtoTurkismideaisexamined.

KEY WORDS

CommitteeofUnionandprogress,Turkism,Ottoman,ConstitutionalMonarchy,Unity


GROsmanlDevletinde 19.yzyln ortalarnda Tanzimatla balayan reform

sreci iindencelikli sorunlarndanbirisidegeleneksel millet sisteminin zlmeyebalamasylabirlikteortayakantoplumsaleitliinsalanmasproblemiolmutur.1TanzimattakpedenyllardatoplumsaleitsizliktartmalarveayrmatehlikesinekardevletiynetenleryenibirmilletoluturmaabasolarakdanitelendirebileceimizOsmanllkyadaOsmanlclkolarakadlandrlan bir kavram gelitirildi.2 1856 Islahat Fermanna dayanan Osmanlclkkavrammodernulusuyaratandoaldinamiklerdenfarklolarakdahaokyapaykaraktereveprojeleredayanyordu.BuanlayagreOsmanlDevletisnrlariindeyaayantminsanlarilksiyasikimliineolursaolsunonlarreddedilmeden genel erevede Osmanl vatanda saylacakt.3 Batl Devletlerin(dahaokFransann)nerileridikkatealnarakgelitirilenbupolitika ileOsmanl topraklarnda yaayan farkl irk ve dinleremensup olan topluluklarnOsmanlpotasiindekaynatrlmasdnlmt.4YaplanalmalarOsmanlDevletindeki Rum, Ermeni veMusevi Cemaatlerinin 18621865 yllararasndaOsmanlDevletinin nizamatolarak tanmladkediyasalarnyapmalarnazeminhazrlad.Buyasaltemsililkesiresmenhermilletiinayrayryaplanyazl anayasalardaberaberindegetirdi.5Fransz htilalinin etkisi ileykselenUlusuluunOsmanldevletindekietkisininlemekmaksadilegelitirilenOsmanlclkistenilenneticelerivermektenuzakt.18621865yllararasndakarlanbukanunlarlatarihteilkkezOsmanllkesindeyaayaninsanlaradevleteliyleyenibirkimlikvermeklesonuland.lkbaktaoldukabasitgrnenvatandalkkavramveoradankaynaklanankimlik,kkldeimelereveyenigelimelerenedenoldu.Yaklak9milyonkiiyietkileyenbugelime6zellikleHristiyantebatarafndanyeniOsmanlkimliinigiriiminiken

1 Cevdet Kk (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay., 1007-1024; 2 Roderic H. Davison (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin Trk Tavr,

slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay., 68. 3 Kemal Karpat (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Gelimesi,

Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam Yay., 28-29. 4 Paul mbert (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Adnan Cemgil,

stanbul: Havass Yay., 142. 5 Roderic H. Davison (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul: Alkm Yay.,

155. 6 Davison, 155.


dileriiinbireitasimilasyontuzaolarakalglad.Dierbirgrupiseimparatorlukiindemuhtariyetyadaistiklaliinalmalarnazeminhazrlad.7

Osmanlbirliininsalanmasyolundanemlibirgiriimde1872ylndaMithatPaaveHalilerifPaatarafndanilerisrld.BuOsmanlmparatorluununyeniAlman mparatorluugibiFederallemesinerisi idi.8nerininnemli gerekelerinden birisiRomanya ve Srbistann bamszlk yolundakigidiinidurdurmakt.AncakbugiriimRusyannmdahaleleriileengellendi.Ardndan23Aralk1876dayrrlekonulanAnayasa ileyeniden tanmlanan vatandalk kavram ileOsmanl birliinin salanmasna alld.AncakMerutiyetinksasresonraII.Abdlhamittarafndansonlandrlmaszerineyeniaraylarbalad.

tebuortamdaTrkiyeninyakn tarihinedamgasnvurmuolan ttihatveTerakkiCemiyeti 1889daMektebiTbbiyei ahane rencileri tarafndanttihadiOsman (OsmanlBirlii) adylabirdncekuruluu eklindegizlibir tekilatolarakkuruldu.AmacyenidenMerutiyeti ilanetmekveOsmanlbirliinisrdrebilmekti.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlartarafndanParistekurulanttihat(OsmanlBirlii)veTerakki(Aydnlanma;adauygarlneitimve teknikaralar iledonanarak ilerlemek)Cemiyeti ilebirleerek ttihatveTerakkiCemiyeti adn ald.9Ancakbir siyasigolarakttihatveTerakki1906daSelanikte III.Ordudakibaz subaylarngiriimi ilekurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiileortayakt.10KsabirdnemTerakkivettihatadylaanlantekilatdahasonrattihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.11

okuluslubirimparatorluunsondnemlerinedamgasnvurmuolanttihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolaydeildir.Cemiyetin iindeTrkmilliyetiliierevesi iindednenlerinsa

7 Bayram Kodaman (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul: Orkun

Yay., 177. 8 Davison, 160. 9 Tarik Zafer Tunaya(1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. 3, stanbul: Hrriyet Vakf Yay., 7; En-

ver Behnan apolyo- Ziya Gkalp (1943). ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul: G-ven Basmevi, 48-49; brahim Temo (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay., 13-18.

10 Kazm Karabekir (1982). ttihat Terakki Cemiyeti (18961908), stanbul: Trdav Ofset, 158; Sina Akn (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay., 57 62.

11 Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, 30-31; Ahmet Rza Bey, Cemiyetin adnn ttihat ve Terakki olarak kabul edilmesinin kendisine ait fikir olduunu belirtir. Meclis-i Mebus an ve Ayan Reisi Ahmet Rza Beyin Anlar, hzl. Blent Demirba, s-tanbul: Arba Yay., 1988, 23.


ysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansraazda olsaGayrimslimunsurlarda yer almaktadr.Bununla birlikte gelienolaylar cemiyetin fikirlerinindaha iyi ekillenmesinekatk salamtr.Bu itibarlaCemiyetin fikiryapsnkesin izgilerleolmamaklaberaber ikiaamayaayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavanakadarolandnemdierideBalkanSavalarnnbittiidnemsonrasdr.

A.1989dan1913eKadarOlanDnemCemiyetilkkurulduudnemdenitibarenmparatorluuparalamakiste

yenlere kar tepkisini aka ortaya koymutur. Prensip olarak hibir kkenayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsavunanherkesincemiyetekatlabileceiifadeedilmiti.BununlabirliktetekilatnnbykbirksmMslmangenlerdenoluturma ilkesibenimsemi,Mslmanyelerinin ounluudaTrkkkenlilerdenoluturulmasnazengstermitir.12CemiyeteyalnzTrkveMslmanlarnalnaca fikriKzmKarabekirin cemiyetin sembololanhilal13iinbuhilaltuhaf,bakaiaretbulamamlarmeklindekitepkisineEnverPaannverdiiucevaptandaanlalmaktadr.kimiziinkankardeliitarihisaylr.Yalnzuhilaliaretinedokunmanhihoumagitmedi.BuiaretherhaldebenTrkm demekten daha kapsamldr.Bu cemiyete yalnzTrkleri deil, slam olanbtnOsmanllardaalyorlar.ArabArnavutudagirebilir.YeterkihrriyetveMerutiyettaraftarolsunlar.HilaliaretiileSalipekarsavaaacakdeilizya.14

AyniekildeCemiyetinkuruculararasndayeralan,AhmetRzaBey,CemiyetihalisbirTrkveMslmancemiyetiolaraktanmlar.15CemiyetinnemliisimlerindenFethiOkyar isecemiyetin ideolojisi ile ilgilibilgiverirkenAhmetRzadanbiradimdaha ilerigiderek ttihatveTerakkidemilliolanveolmayanunsurlarelbettevard.O artlar iinde fikriyatlarvemesseseleriolmayanvegizlialanbir cemiyetinbakakaynaklardan ilhamalmas ok tabii idi.Hattazaruri idi.Fakatmuhakkak olan uydu. ttihat veTerakki, o gnn artlar iinde aka ifade

12 Hseyin Kzm Kadri (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, hzl., smail Kara, stan-

bul letiim Yay., 159; Samih Nafiz Tansu (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Vardar, stanbul: nklp Kitabevi, 60; Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge kitapevi, 77.

13 ttihat ve Terakki Cemiyetinin iki remzi (sembol) vardr, Biri Hilal dieri de Muindir. Hille kelime-i mrur, Muine de kelime i mukaddese denilirdi. ki ttihat birbirleri ile karlatklar zaman sa elini gsne koyarak, parmaklar ile hill yapard. Dieri de ona muin kelimesinin ilk kelimesi olan M (mim) harfini syler, dieri de ikinci harf A (ayn) sonra Y (ye) ve N (nun) kelimelerini syleyerek anlarlard. apolyo, s. 62.

14 Karabekir, 135138. 15 Akn (1998). 78.


edilmesiimknszvehattabandakilerindefelsefevefikiryapsolarakifadeedemeyeceklerikadarekildeTrkmilliyetisiydi16der.BununlabirlikteCemiyetinyurtiiveyurtdndaki tekilatndabazgayrimslim isimleridegrmekmmkndr.BunlarnarasndaAhmetRzaBeyleMeveretgazetesinikaranSelanikliAlbertFau (Yahudi),AristidiPaa (Rum)veHalilGanem (LbnanlMarun)saylabilir.17GayrimslimunsurlarncemiyetekabuledilmesifikrimuhtemelenMsrubesinin1897ylndaCenevreubesimdrAhmetBeyeyazdbirmektuptansonragereklemitir.18

Cemiyetegayrimslimlerinhangi artlardaalnacaklar02/06/1906daBulgaristandaKzanlkubesineyazlanbiryazdauekildeaklanr:BirErmenigelirde yahubenOsmanlym,Osmanllseverimderse,yolbudurderonu ikazaalrz.BizGayrimslimbirOsmanlycemiyetealrsakancakbazartlardhilindealabiliriz.CemiyetimizhalisbirTrkcemiyetidir.slamlaveTrkledmanolanlarnhibirvakit fikrine tebaiyet edilmeyecektir.19Bu ifadedecemiyetinncelikleTrksonraslamcemiyetiolduunu,gayrimslimlerinancakbeliartlardacemiyetegirebilecekleriniakagstermektedir.

Hal byle olmasna ramenCemiyetin, devletin gelecei iin gelitirdiifikrin temasn,devletin anaunsuru olarakgrdTrklerzerinekurmuolmasnakarbirsrebunuakadillendirmektenuzakdurdu.Yaygnolarakvatan,hrriyet,anayasavedevletinbirlikvebtnlkavramlarnnplanakarpekillendirmeyealt.OsmanlTerakkivettihatCemiyetiUmuruDhiliyeveMuhasebeubesindenDr.NazmveDr.akr imzas ileSezaiBeye20yazlanmektupta,kafalarndaekillendirdiklerivatannneresiolduudaanlatlmaktaveZannederizkisevimliifadenizlehembubiareMslmanlarikazedilir,hemdedaha ziyade taraftarpeyda edilmi olur.Ayn zamanda zat biraderlerineHayatgazetesininbirnshasndagndereceiz.BugazeteninbayazarAliTuranBeyin21btnemelAdriyatikdenizindeninkadarolantopraklardabirTrkttihad

16 Fethi Okyar (1980). Devirde Bir Adam, stanbul: Tercman Messesesi Yay., 23. 17 erif Mardin (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay., 3839. 18 Mektup iin bk. Haniolu (1985), 484-485. 19 Ahmet Bedevi Kuran (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas,

202203. 20 Mektubun gnderildii Sami Paazade Sezai Bey Cemiyette 1902 ylnda yaanan ayrmadan

sonra Merkeziyetilerin kard uray mmet dergisinin bayazardr. Sezai Bey Cemiyetin Trk fikirlerini paylamakla birlikte komitaclk konusunda onlardan fakl dnyordu.

21 Hseyin zade Ali Bey Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk propagandasn yapan k-dr. Okulu bitirdikten sonra Dr. Bahaeddin akr Beyle birlikte Avrupaya kam, oradan da Kafkaslara geerek eitli yaynlar yapmtr. Kuran, nklp Tarihimiz, s. 206. Dipnot.


meydana getirmektir22.Fikridesteklendikten sonrabukutsal emelingereklemesi iinatlmasgereken ilkadmndildeolmasgerektiini ifadeedilmektedir.Ve Eer uraymmet bu zatn efkrmilliye sine itirak edecek olursahemvatanmzahizmetetmivehemdemirimumaileyhitecieylemiolur.Bubaptanazardikkatinizicelpetmekle iktifaediyoruz23denmektedir.Bu ifadelerdendeanlalacagibittihatveTerakkiCemiyetinindnceeilimiTrkleyneliktir.Ancak1908ekadarolandnemdelkebtnlnnkorunmasnhibirzamangzardetmezveTrk,MslmanveGayrimslimlerinmerutiyetinilanveanayasannyenidenyrrlekonulmasileproblemlerinzlerekbirlikteyaamannsrdrlebilmesiiinmcadeleeder.BuyzdenTrkmilliyetiliifikrini aka ortaya koymaktan kanarak genel anlamdaki tavrlar ile Trkmilliyetiliinescakbaktnifadeetmeyealr.

Cemiyetiinbusretencelikliama,merkeziotoriteyigltutarakmilliyetivemerutiyetifikirlerehayathakkitanmayanII.Abdlhamite24karyenidenMerutiyetinveanayasaldzeningerigetirilmesini salamakt.25BuyzdenOsmanl topraklarndayaayan aznlkunsurlarnbirksmidekendimilliyetiveayrlkdncelerinekatk salayabileceidncesi ile ttihatveTerakkiyedestekveridi.BunakarlkttihatveTerakkiCemiyetininmerutiyettenbeklentisi,hiolmazsaOsmanlDevletindeeldekalan topraklarn iyiyneterekbirlikvebtnlsalamak,egemenunsurolanTrklerikuvvetlendirerek,Trkegemenliininhakknvermekeklindeydi.26Ancakbunuyaparken akaTrkmilliyetiliini savunarak farkl etnikgruplar imparatorluktanuzaklatrmaktadabir faydagrmyordu.AksineOsmanlDevletininkurucuunsurununzatenTrklerolduudncesi ile Osmanlclk tezinisavunarak.27Osmanl topraklarndayaayanbtnetnikunsurlareithak,eitkltr,dinveinanzgrl,parlamentovedevlethizmetlerindeeittemsilhakkierevesindebiraradatutmayaalyordu.

22 Kuran, nklp Tarihimiz, 206. 23 Kuran,nklpTarihimiz,206.24 M.krHaniolu(1985).BirSiyasalrgtOlarakttihatveTerakkiCemiyetiveJnTrklk,

C.I,8891902, stanbul: letiimYay.,186;DouglasA.Howard(2001).TheHistoryofTurkey,London:GreenwoodPress,6870.

25 LeskovikliMehmetRauf(1991).ttihatveTerakkiNedi,stanbul:ArbaYay.,10.26 KzmNamDr(1965).ZiyaGkalp,stanbul:MEBYay.,52.27 krHaniolu (2001).ForADevelutionTheYoungTurks (1902 1908),OxfordPres, 173.

ttihatveTerakkininyukardabelirttiimiztemelzerineoturttuufikiryapsn ikiaamayaayrmakmmkndr.Bunlardanilki1889dan1908ekadarolandnemdir.


ttihatveTerakkininnemlidnrlerindenmerSeyfettin,Cemiyetinbupolitikasileilgilidncesiniaklarkenuifadelereyervermitir.BugnkTrklksavunucularnnamalarOsmanlbayraaltnda uursuzbirhayatgeirenTrkleremillibirvicdankazandrmak,byleceslamevrenselliinekuvvetlibirunsurdhilederekonunlaberaberOsmanlsaltanatnndayanaklarn yeniden kuvvetlendirmektir.Milli dilin vemilli tarihin unutulmamasbakabirdeyiledilvegeleneklerimizikaybetmemizbirkntsebebiolmutur. Bu unutkanln sebebi olarakmilletimizin ismi olan Trk ad ortadankalkm,yerinidiplomatikbirunvanolan OsmanlDevletiadnalmtr.OsmanlDevletindeMerkezikuvvetevvelaTrklktr. SonraonabalArapln,Rumluun,Ermeniliinbirliidir.OnlardanayrvebamszbirOsmanlDevletianlalamaz.AmagenelereveyebakldzamanOsmanlDevletibirTrkve slamSaltanatdr.Onun iinmanevibirlii tekiledemeyenTrklkveacizbirslamlkOsmanlmparatorluununmuhtaolduumerkezikuvvetioluturamaz.OsmanlyparalanmaktanancakTrklerinmillibirgayeyesahipolmalarkurtarr.28merSeyfettinin ifadelerindendeanlalacazerecemiyet,budnemdehemslamclkhemdeOsmanlclkakmnndamirassdr.

CemiyetinnceliklihedefininzorgnlergeirenOsmanlDevletini iindebulunduudurumdankurtarmakolduu,1908ylndabaslanTekilatiDhiliyeNizamnamesininbirincimaddesindendeanlalr.NizamnamedeCemiyetin amacnn vatani iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak,milleti deiindebulunduuzlmveesarettenkarp insanlayararbirbiimdeyaatmakolduubelirtilir.Sonrabuamacaulamannyoluolarak1876(1293)dailan edilmi olan Kanun esasnn yeniden uygulamaya konulmasnn teminedilecei,din,cins,mezhepverkfarkgzetmeksizinbtnOsmanllarnakmenfaatlerininsalanmasolduu ifadeedilir.29Benzer ifadeler ttihatTerakkiCemiyetininnizamnamesindedeyeralmaktadr.30

OsmanltoplumundaicraathepbakalarndanAllahtan,Sultandanyadahkmettenbeklemekgibibirgelenekvard31.BuyzdentoplumttihatveTe

28 mer Seyfettin (1971). Ameli Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Gktu Yay., 2728; Bu konu-

daki farkl grler iin bk. Massami Arai (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tan-sel Demirel, stanbul: letiim Yay., 92103.

29 Tunaya, Siyasi Partiler, C. 1, 50. 30 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Selanik: Rumeli Matbaas, 1327, madde 1-

2, 2-3. 31 Ahmet Rza Beyin Anlar, 41.


rakkidendeMerutiyetin ilan ilebirlikteszverdiklerinibiranncegerekletirmesini istedi. Merutiyetin ilan ilebirliktebir tlsm etkisi ileher eyindzeleceinibekledi. Kimseyeyasadbir ilemyaplmayaca,eitim,dinive kltrel haklarn hemen salanaca, bask ve hakszlklardan dolayOsmanl Devletinden ayrlmak istediini ifade eden aznlklarn taleplerindenvazgeecekleriveyenideyurtseverolacaklarndnld.32Doalolarakbubeklentilerinhepsineksa srede cevapverilemedi.Buyzdenbir sre sonrattihatveTerakkiCemiyetininOsmanlbirliinisalamakiinsarfettiiabalarhem slamhemdegayrimslimaznlklar tarafndan ciddidirenilekarland.33Merutiyet,AznlkgruplartarafndanTrklbomakiinbirfrsatgibigrld.HseyinCahitYaln,MerutiyetsonrasTrklktablosunuuifadelerleanlatr. MerutiyetinbizTrklerdeveTrkgazeteciliinde ilkyaratt sonuTrkl bomak veOsmanll yaratmak olmutu. Osmanl sz hibir zaman,zorbalkdevrindebileMerutiyetten sonrakikadardeerbulmamt.AbdlhamitzamanndaaradasradaTrksznazaalmaimknvard.stelikAraplardanyararlanacamz birok bilimlerin bulunduunu ileri srenlere kar, her eyimizdeArapegemenliialtndakalmannverdiibirbakaldrduygusu ileTrkeyiveTrklsavunmaktangeridurmamtm.AmaMerutiyetgelirgelmezolaylarbiziTrkolduumuzuunutmugrnmeyebalad34.Bundaama phesizOsmanl topraklarndayaayanaznlklarincitmeyerekonlarimparatorlukiindetutmakt.OysaOsmanl topraklarnda aznlklar oktan kendileriniBatda ykselenmilliyetilikakmnakaptrmlard.DahanceOsmanlDevletindenayrlarakbamszlklarneldeetmiolanRomanya,Srbistan,BulgarveYunanmillidevletlerininuzantlarolarakyadaonlarkendilerinernekalandieraznlklardakendimillidevletlerinikurmakiinyounbirmcadeleniniinegirmilerdi.20.YzylnbalarndaartkonlarOsmanlbayraaltnda tutmakhikolaydeildi.Onlardan bir ksm ttihat veTerakkiCemiyetinin iinde yer alrkenbile kendi kimliklerini koruyarak ilk frsattamilli devletlerini kurmak ya dadaha nceOsmanlDevletinden ayrlm olan kendi soydalarnn devletinekatlmakniyetindeolduklarksasreiindeanlald.35

Aznlklar,bukonudakidncelerinikurduklarderneklerinprogramlarndadaaka ifadeetmektenkanmadlar.Merutiyetin ilanndansonrabir

32 Hseyin Cahit Yaln (1976). Siyas Anlar, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay., 23. 33 George Franois (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stanbul: Yap Kredi

Yay., 32. 34 Yaln, 39. 35 Arnold J. Toybnbee (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay., 73.


admdahailerigiderekSultannsetiitemsilcilerdenoluanAyanMeclisininkaldrlmasnvelkegenelinde demimerkeziyetibirynetimegeilmesiniistediler.Anayasadayer alan devlet dairelerindeTrkenin konuulaca,Parlamentoda yaplacak konumalarn Trke olmas ve gelecekte Trke konumannyansrammknolduukadarTrkeyazmalar36kararndanvazgeilerekTemyizMahkemeleriveNezaretlerdedhil,devletdairelerindeaznlkdillerinden verilecek dilekelerin kabul edilmesini istediler.Ayrca ttihat veTerakkininzellikleeitimkurumlarmdaTrkeeitimihayatageirmeyealtdnemdedevletinokullardadahancekendilerinetanmolduuhaklarn srdrlmesini istediler.37 Ancak kurduklar cemiyetlerin savunduklartezler,Osmanldevletibnyesindebazhaklareldeetmektenokayrlk talepleri ieriyordu.rneinBulgarkomitaclarnnkurduu MakedonyaEdirneBulgar htilalKomitesi aka amalarnnMakedonya ve EdirneninOsmanldevletindenkoparlaraktambamszhalegetirilmesiniistiyorlard.38AynekildeBulgarhtilalKomitesininuzantsolarakkurulanDersaadetBulgarMerutiyetKulbdaprogramnn11.Maddesindesrekliolaraktoplumlarnasavaveayrlahazrolmalarmesajnveriyordu.39

RumlarndurumudaBulgarlarnkindenpek farkldeildi.Temmuz1909tarihinde yaynlanan CemiyetiYunaniye nizamnamesinin ama ksmnda uifadelere yer verilmiti. Cemiyei Yunaniyeyimuhafaza etmek ve bytmekarttr.Silahvebenzerisavaaralarnvegerektiinde insanveeyaysaklamak,cemiyetioaltmakveicabndahepbirdensilahasarlmak,OsmanlDevletidhilindekiubeleriesaslandrmakiinyardmlaradevametmek.40Rumlarbu ifadeler erevesindebir taraftan ayrlk faaliyetlerini srdrrkendiertaraftandamparatorlukiindekiinan,gelenekvegreneklerinegreyenihaktaleplerindebulunuyorayrcadahanceeldeedilmiolanhaklarn(dahancevarolupkaldrlmolanlardadhil)kabulvedevamnistiyorlard.Dinive

36 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar, Milliyet yaynlar, stanbul 1982, s. 4. 18. Mad-

dede aynen u ifade yer almaktadr. Tebaa-i Osmaniyenin hidemat-i devlette istihdam olun-mak iin devletin lisan-i resmisi olan Trkeyi bilmeleri arttr. 1876 tarihli Kanun-i Esaside yer alan bu madde, Kanun-i Esaside 1909da yaplan deiiklikte de aynen muhafaza edilmitir; Ayrca bk. David Kushner (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Re-kin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay., 145146.

37 Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi, 142. 38 Tunaya, C. I, 527529. 39 Tunaya, C. I, 518. 40 Tunaya C. I, 507.


eitimalanndakiayrcalklarnyanndabylebir istekPatrikhaneninelindenkmolanbtnmallarngeriverilmesianlamndaierebilirdi.41

II.Merutiyetin ilanndansonraMslmanaznlklardabiraz ngiltereveFransannkkrtmas ileplanlbir ekildergtlenerekoncivarndacemiyetkurdular. Bunlarnoununamac demimerkeziyetdncesierevesindekendi blgelerini ynetmek arzusudur. Ancak El l Merkeziye, CemiyetislhiyegibibazArapderneklerinin amacncezerklik, artlaruygunhalegeldiindedeOsmanlDevletindenayrlarakbamszbirdevletkurmaktr42.BudnceleriI.DnyaSavayllarndabazresmiyazmalaradayansmtr.rnein31Mays1332tarihve8/466numaraileHarbiyeNezaretineyazlanbiryazdacemiyetlerinamacyleaklanmaktadr.AraphtilalveBeyrut,Suriye,CebeliLbnanveevresininOsmanlhkmetiidaresindenkarlarakFransavengilterehimayesindebirhkmetveAraphilafetinintesisi43.

Aznlkmilletvekilleridebuideallerdorultusundadevletinbtnlnsalamaya alan ttihatveTerakki ile atmalaragirdiler.Cemiyeti,demimerkeziyet siyasetini benimsemek yerine Trklk yapmakla suladlar.Merutiyetinilanndansonrakidnemdezelliklegayrimslimunsurlar,ttihatve Terakkiye veOsmanlDevletine karMerutiyetin de verdii rahatlklaeletirileriniarttrdlar.rneinRumlarnnlmilletvekilleriBooEfendiBenartkOsmanlBankaskadarOsmanlymdiyerekOsmanlDevletietrafndayenidenbtnlemekonusundakidnceleriniortayakoydu.44Diergayrimslimmilletvekilleri,Bookadarcesurdavranamasalardahemenhepsininaynduygularpaylatvekendiamalarnaeriebilmek iinPatrikhaneninetrafndatoplanmaya altklar bilinmektedir.45 Boo Efendinin bu szleri sarf ettiidnemdebile ttihatveTerakki iindehalaonlarndaOsmanlbirlii iindetutulabileceineinananlarvard46.

41 Akn, 142143. 42 Tunaya, C. 2, 602- 603. 43 Tunaya, C. 2, 605. 44 Bleda, 63; Talat Paann Anlar, hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay., Kasm 1986, 23; Hse-

yin Cahit Yaln (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176, 22; Mazhar Akifolu (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, S. 252, (516 521), 517.

45 mer Seyfettin (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay., 43; mer Seyfettin, ml Siyaset, 59.

46 Boo Efendinin bu szleri syledii dnemde bile hala Osmanl btnlnn korunabileceini dnen baz aydnlar Trklere Sen yalnz Osmanlsn, sakn baka milletlere bakarak sen de milli bir ad isteme. Milli bir ad istediin zaman Osmanl mparatorluunun yklmasna sebep olursun demilerdi. Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusu ile Vallahi Trk deilim, Os-


HalilMenteeninHkmetindhilisiyasetindetakipettiigaye,dhilisiyasetinesasibtnOsmanllarnsiyasalbirliidir.BubirliksiyasetiningayesibtnOsmanllarn,Osmanl vatannn her tarafn kendi vatani umumisi ve devletini kendikuvvetitanmasdr.TrkolmayanOsmanllarTrkletirmeksuretiileyahutbakabirsuretlebirtekkavimhalinegetirmekiinteebbslerdebulunmakbumemleketiinbirktlktr47;yadaCemalPaannBiziTrksiyasetiyapmolmaklaithamedenleregayetkatbirlisanlabildiririmki,bizTrksiyasetideilOsmanlcamiassiyasetiyaptk.EerdemimerkeziyetsiyasetiyapsaidikttihatveTerakkiozamanTrksiyasetiyapmayamecburolacakvebtnmahallimuhtariyetleremazharolanmemleketlermeydanndamnhasran Trklerin yerleik olduu vilayetlerde Trkler iinmahallimuhtariyetkurmayakalkacaktk.BizleriseOsmanlcamiassiyasetitakipettiimizdendolaymerkezin, vilayetlerzerindekinfuzunu azaltmakla berabermahalli idareleregenimsaadelervermeyiveorduyu ikiyeblmemeyiesasmeslek ittihazettik48 eklindekiaklamalardagayrimslimvekilleriknaetmekiinyeterliolmad.Birlikvebtnlsalamayaalan ttihatveTerakkiyekarmuhalifpartivederneklerleibirliiyaptlar.49

Bu tr sylemler 1910 sonrasndaki dnemde ttihatlarn da byk birkimsiiiniyibiridealdenbakaanlamifadeetmemeyebalad.nkbuszlerinsylendiidnemdettihatveTerakkiCemiyetideakamilliyetipolitikalarretmeyebalam50parlamento iivedalmalar ilemillibirkadrokurmayaynelmiti. CemiyetindncetemellerinioluturanZiyaGkalpnBalkanSavalardevamederkenyazdiirindeki;

Birlkekitoprandabakailingzyok,Herferdindemefkrebir,lisan,adet,dilbirdir,Mebusantemiz,ordaBoolarnszyok,Hududundaevlatlarsevesevecanverir,EyTrkoluiteseninorasdrvatann.BirlkekiarsndadnenbtnsermayeSanatnayolgsterenilimlefentrkndr,Hirfetleribirbirinidaimederhimaye,Tersaneler,fabrikalar,vapur,trenTrkndr,

manllktan baka hibir zmreye mensup deilim demee mecbur edilmiti. Booya kar her gn bunu syleyen milletvekilleri bile vard, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Yayna hazr-layan Mehmet Kaplan, Milli Eitim basmevi, stanbul 1972, 49.

47 Tunaya, C. 3, s. 304; Dndar s. 31. 48 hzl. Behet Cemal (1977). Cemal Paa Hatralar, stanbul: ada Yay., 1977, 417418. 49 Tunaya, C. I, 504505. 50 Tunaya, C. 3, 306.


EyTrkoluiteseninorasdrvatann,fadelerittihatveTerakkininayrlkhareketlerinyounlamasndanson

ra nasl birmilli temele ynelmek istediini veTrklk fikrinin politik vesylemdzeyimdensonraeylemdzeyindedenaslsavunulmayabaladngstermektedir.51

OsmanlDevletiiindeTrkMilliyetiliiiinortayakonulanpolitikadieraznlkgruplarnsavunduklarmilliyetiliktenokdafarklbireygetirmiyordu.mparatorlukiindebirbtnlsalamaimknkalmadnagredieretnikunsurlargibiTrklerindemillibirvicdanasahipolmavemillibirrgtlenmeyapmavaktigelmiti. Fakat ttihatveTerakkinin akaMilliyetilieyneleneilimikarsndaCemiyetiniindekivedndakiMslmanveGayrimslimunsurlarnbykbirkismirahatszlkduymayabaladlar.CemiyetindilegetirmeyealtTrklk fikrinifarklalardanyorumlamayaaltlar.Mool (Hlgunun) istilas ile ttihat ve Terakkinin dile getirmeye altTrklk arasnda iliki kurdular. Trkl slamlamuhalif bir dnceolduunu ileri srdler.52Cemiyeti, savunmaya yneldii fikirden vazgeiremeyeceklerinianlayncadaounluuTrkkkenliolmayanyelerizamanlacemiyettenayrldlar.Birdnemszsahibiolan fakathenzcemiyettenayrlmam olanlarda 1911den itibaren cemiyetin nemlimevkilerde kendilerineyerbulamadlar.53

ttihatveTerakkininTrkleBakndakinciAamattihat ve Terakkide Osmanlclk fikrinden uzaklap Trklk fikrine

ynelikinciMerutiyet(1908)sonrasndadahabelirinbirhalald.ButarihtensonraBalkanlarda,Arap topraklarndavehattaAnadoludaErmenilerin ardarkaskesilmeyenrgtlenmeve isyanlarzerineenazndan tamamenTrkveMslmanlarnhkimolduuAnadolutopraklarndamerkeziyetiOsmanl

51 AhmetYldz (2001).NeMutlu TrkmDiyene, stanbul: letiimYay., 6165; drl. Erik Jan

Zurher(2005).TrkiyedeEtnikatma,stanbul:letiimYay.,162.52 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk,

KltrBakanlyayn,Ankara1976,s.53.KonununbuekildealglanmasnnsebebenemlildeOsmanlTopraklardndakivezellikledeRusyadangelenTrklerarasndaTrkln Pantrklkolaraksavunulmasndankaynaklanyordu.Osmanl mparatorluundakiaydnlar arasnda ise Trklk,Osmanl Trklerininmilliyetilii erevesinde anlalmaktayd.CeylanTokluolu(2012).ZiyaGkalp,TuranclktanTrkle,AtatrkAratrmaMerkeziDergisi,S.84,Ankara,123.

53 Dndar,31.


Devletinibiraradatutabilmemcadelesininiinegirdiler.54Bupolitikadeiikliini Cemiyetin basn kanadndaki nemli temsilcisiHseyin Cahit (Yaln)tarafndanuekildeaklamt:ttihatveTerakkiOsmanlclktanvazgemitir.Trklkdndaizleyebileceibakabiryoldabulunmamaktadr.EerTrklermparatorluuidareetmeyedevamedeceklerseTrklktektercihseeneidir.EtnikayrlkakmlarsebebiilettihatveTerakkidemimerkeziyeteiddetlekardr.nkbuMidilli,SakzvedieradalarRumlarnkucanaatmakanlamnagelir55.

Cemiyette,TrklkpolitikasnnnplanaktdnemdettihatveTerakki,nfusunounluununHristiyanolanBalkanlarileMslmanlarnyaadArnavutlukveOrtadoutopraklarndaOsmanlbtnlnkorumakiingerektiindezorkullanmaktandakanmad.56AkaTrklve mparatorluukorumakiinbyleyapmakzorundaymdiyemeyenttihatveTerakki,hereitkarkoymayzorlasusturmakyolunuseti.57Cemiyetlerkanunuileetnikveyadinigruplaradayananveonlarnadntayansiyasiderneklerinkurulmasnyasaklad.BunlarBalkanlardakiRum,Bulgarvedieraznlkderneklerininkapatlmasizledi.ekavetveMefsedetin(bozgunculuk)MeninedairkanunlaBalkankomitaclarnsilahszlatrlmasnaalld.58

Ancakbupolitikada isyanlarnkmasnveayrlkhareketlerindevametmesiniengelleyemedi.59AksineBalkanlardaveTrablusgarpBingazideisyanlarnvesavankmasnakatksalad.OsmanlDevletikansavalarnsonundahemKuzeyAfrikadakihemdeEdirneyekadarBalkanlardakitopraklarnkaybetti.BukayplaravekayplarlaberaberbtnpsikolojileribozulmuolarakAnadoluya doru g eden insanlarn durumuna zm bulmak hikolayolmad.DahancekitoprakkayplarmparatorluunuzaknoktalarndaolduuiinBalkanlarnkaybedilmesikadarzcolmamt60.ToprakkayplarnnasrlarcamparatorluunkalbisaylanBalkanlardayaanmasveburalardayaayanTrkveMslmanhalknkatliamavaranbaskvezulmlerinuy

54 apolyo, 65. Bununla birlikte Rusyadan gelen Trk aydnlarn bir ksm ttihat ve Terakki

Cemiyetine katlmam ve Cemiyete katlmalar iin yaplan her trl tevik ve telkine de kar koymulard. Muharrem Fevzi Togay (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi, 65.

55 Akt. Yldz, s. 86. Gazetenin tam metni ek I. s. 305308 de verilmi. 56 Leon La Moveche (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul, 430-431;

Yusuf Hikmet Bayur (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Blm 4, Ankara: TTK Yay., 413424. 57 Yaln, 129. 58 Bernard Lewis (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK Yay., 217. 59 Feroz Ahmed (1984). ttihat ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.,.

6069. 60 Alper Ersayd (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm Yayn, 29.


gulanarakgezorlanmas,OsmanlDevletindeblgeleregrenfustablosunolduugibidnceyapsnndadeimesinesebepoldu.61 ttihatveTerakkibirtaraftaninsaniolarak,glegelenlerleAnadoludayaayangayrimslimlerarasnda herhangi bir atmann yaanmamasna alt.62 Dier taraftan dagelimelerinokunuatlatabilmekiindnceolarakslaminannnbirletirici zelliinde uzaklamadanTrklk ekseninde btnlemeyi n plana kard.63BuyollabirtaraftanAnadoludayaayanTrklerinetrafndaoluturulacakTrkmilliyetiliiiledevletinkurtarlmasnaallacak,diertaraftandamparatorluun iindevedndakiTrklerarasndavatanseverlikduygularnnykselmesinekatksalanacakt.ByleceksasrencekaybedilentopraklarnkurtarlabilmesiiinAsyadayaayansoydalardanfaydalanmannzeminidehazrlanmolacakt.64

AyrcaAnadoluiindekibazgruplarnayrlkvemerkezdenuzaklamaeilimlerinekarCemiyetinKasm1910daSelanikteki ikicitoplantdaalnanTrklerarasndavatanseverliiyerletirmekvetmTrkolmayantopluluklarnmikromilliyetilieyneliinidurdurmakiinmparatorluktakitmokullardaTrkeeitimyaplmaskarar65dorultusundaTrkletirmepolitikasiinzeminoluturulacakt.Amanceliklihedef phesizBalkanlardakikayplardaunutturulmak veuygun zamanda oralar yenidenTrk vatan yapabilmekti. ttihat veTerakkiCemiyetininetkinyelerindenHalilBeyin19Mays1914teyeniOsmanlMeclisiMebusanBakannnseimisrasndayaptetkilikonumabununak ifadesidir.Mentee,okonumasndaBalkanlarnkaybndanduyulanzntyvegelecekle ilgilibeklentileriniucmlelerleifadeetmiti:Buyce

61 Fuat Dndar (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul:

letiim Yay., 30-31; Orhan Kololu (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitir-di, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 6069.

62 ok iddetli basklara maruz kalan glerin geldii ortamda bile stanbul ya da Anadoluda hibir gayrimslimin malna ya da canna zarar gelmedi. Bk. Kemal Tayfur (2012). Osmanl Balkanlardan ekiliyor, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 44.

63 Burada anlatlmak istenen Trklkte btnleme fikri sadece Anadoluda yaayan Trkleri kapsamyor, aksine Trklerin yaad btn corafyadaki Trkleri de iine alyordu. Ziya G-kalpn iirinde anlatt gibi Vatan Ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan! Vatan, byk ve m-ebbet bir lkedir, Turan. Vatan Trklerin yaad her yerdir. Tansu, s. 255 ve 296.

64 Bu konuda daha nce Kafkasya ve Trkistandan Trk gruplarnn Anadoluya g etmeleri iin tevik edilmilerdi. Bk. Jacob M. Landau (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul: Sarmal Yay., 73.

65 Landau, 73. Trke eitimde stanbul lehesinin tercih edilmesi konusunda milliyeti ve ttihat- aydnlar arasnda nemli lde gr birlii vardr. Yusuf Sarnay (1994). Trk Milliyetili-inin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (19121931), stanbul: tken Yay., 216222.


krsdenmilletesesleniyorum.HrriyetinveanayasannbeiiSelaniki,yeilManastr,Kosovay,kodray,ogzelRumelinintamamnunutmamanztavsiyeederim.retmenlerimizde,gazetecilerimizden,airlerimizdenvetmaydnlarmzdanimdikivegeleceknesillere,dersleriniz,yazlarnzvemoralgcnzle,snrlarntesindehrriyetekavumasgerekenkardelerinizvekurtarlacakbirvatanparasolduunuhatrlamanzistiyorum66.

Cemiyet,TrkletirmepolitikasniseGkalpnortayakoyduuyntemlesalamayaalt.Gkalpnyaklamuekildezetlemekmmkndr.

A. htilalcvenklpB. DemokratveMerutiyetiC. HilafetivePanislamistD. TrkvePantrkistE. HalkvemilliyetiF. MedeniyetteBatc,kltrdemilliyeti.67Bupolitikauygulanrkenuzunyllardevletintemeltalarndanbiriolmu

olanArnavutlararasndadamilliyetiduygularnnplanakmasvedevletten kopmas ttihat ve Terakkiyi birmiktar daha radikal Trk politikayadoru itti.TrkmilletininMslman veAsya kkenli birmillet olduu ahaakbirifadeileortayakonulmayabaland.OsmanlDevletininyenidenglbir devlet olabilmesi iin btnMslmanlarlaHilafetmakamndan istifadeederekdostolmakvegerektiindebirttihadslamyapmayaalt.BununlabirlikteOsmanlDevletiningerekhkimininTrkmilletiolduuhibirzamanunutulmad. dealolarakdnyazerindekiTrkleride rkdalkmefkresi ilebirletirebilmeninarzusunudadilegetirmektenkanmad.

Millibilinciuyandrmak iinncelikleBalkanlardaolmakzereeitlivilayetlerdeCemiyetin dnceleri dorultusunda eitim kurumlar kuruldu.68YeninesillerinTrklkmillibilinciileyetitirilmesinealld.ttihatveTerakkininndegelenteorisyenlerindenbiriolanZiyaGkalpnnclndekibueitimkurumlarnakatlabilmekiinaadakiartlararanyordu:

1. Trkolmak2. Trklkmefkresi(fikirgaye)ileyetimek3. Ferdivemillibirahlakasahipolmak

66 Landau, 73. 67 apolyo, 6869. 68 Douglas, 79.


4. Hayatnmuayyenbirfikrehasretmek5. Fikirdebiriblmyapmak,6. Yetitirdiigenlereibulmak7. GenleriDevletadam,retmenvemisyonervegazeteciveyazarola

rakyetitirmek8. Ahlakenvefikrenyetitirilmiolangenler iinyenieitimmerkezler

kurmakveherakambumerkezleredevamnsalamak9. GenlerarasndatekilatolanlarttihatveTerakkiCemiyetininba

nagetirmek10. GenleriAvrupalpropagandaclarntesirlerindenkorumak11. TeknikbilgilereyatknolanlarAvrupayagndermek12. Bilim insanolacaklaraTrkiyedemilli tetebbular (derinliinearatr

mainceleme)yaptrarakakademikalandailerletmek.69BununyansraCemiyetin1908programnnngrdgibizelokullar

daOsmanlclaveTrkleaykrtmtemaveunsurlarayklatarakMaarifVekletininnezaretindeTrkeletiricitemalaraarlkverdirecekti.70Gayrimslim ilkokullarndadaTrke renimi zorunlu olacakt.Dini kurumlarharicindekidevleteait liselerveniversitesinderetimdiliTrkeolacakfakat orta retim kurumlarndamahallidillerde retilebilecekti.71Ancak bugiriimGayrimslimlerdeolduugibiMslmanaznlklardadatersetkiyapt.mparatorluunensadktebaalarndanvemilliyetiakmlarakapaltoplumlarndanbiriolarakbilinenMslmanArnavutlarnokullarndaTrkeninzorunlu dil yaplmas, onlarn 1911 ylnda mparatorluktan kopmalarna katksalad.72

Cemiyetin yayn organ Tanin gazetesinin bayazarHseyinCahit (Yaln)n Balkanlarn yitirilmi olmas ile ilgili olarak Petersburgda yaynlananRusayiasadlgazetede,kalemealdbiryazsnda,ArnavutlukveMakedonyannOsmanlvatanndanayrlmolmasnnTrk siyasilerinin iini iyiden iyiye kolaylatrdn belirti.Ayrca mparatorluktan ayrlmak emelindeolanBalkanunsurlarnnyeniliki taraftarsiyasilerinnndeenbykengeltekil ettiini, devletin bir an nce yapmas gereken slahatlar geciktirdiini

69 apolyo, 78. 70 Lewis, 218. 71 Yldz, 8081. Okullarda Trke renimin zorunlu hale getirilmesi gayrimslimlerin ve Arap-

larn itirazlarna sebep oldu. Aznlklarn hibiri Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek isteme-di. Yldz, 83.

72 Yaln, 145; Yldz, 84.


belirtti.73BuaamadansonraenazndanyinedevletinaslunsuruolarakkabuledilenvebelirginolarakayrlkeilimgstermeyenMslmanAraplarlabirlikteliinyenidendeerlendirilebileceiniveAnadoluveArap topraklarzerindeyenibirTrkvatannnoluturulmasgereiniilerisrd.74HseyinCahit(Yaln)bugrlerindeyalnzdeildi.

NitekimBalkan savalarnnhemenarifesindebazeski ittihatmebuslartarafndanTrklk ideolojisierevesindekurulmuolanMilliMerutiyetFrkasnnyaynorganfhamdayeralanbiryazdada,OsmanlDevletinindhilisiyasetininTrklkesasnadayanmasgerektiidilegetirilmi;zmirdenBeyazta,KaradenizdenArapblgelerinekadarbtnTrkilininbumillisiyasete tabiolmasdncesini ileri srlmveSuriye,ElCezireveCeziretlArapgenibirdemimerkeziyet ile idareolunmas, am,Badat,MekkeveSanavilayetleriArapmillihayatnnbirermerkeziolmaldncesi ileri srlmt.75BenzergrlerttihatveTerakkinineskiFizanMebusuCamiBeytarafndandabenimsenmitir.76Bu fikirbataOsmanlveAlmanordularndaMarealrtbesi ilegrevyapanColmarvonderGoltzPaaolmakzereAlmanlardayzylnbandanbufikridestekliyordu.77

Ancak bu politik yaklamaAraplardan ciddi tepki geldi. Trablusgarp BingaziSavannCemiyetinzerindebraktolumsuzsonulardandafaydalananAraplar3Ocak1913teBeyrutEyaletMeclisi,Arapannyeniden resmidilolarak tannmas,askerlikmkellefiyetlerininmahalliolarakyerinegetirilmesinivedemimerkeziyetiliinbenimsenmesiynndealdkararttihatveTerakki tarafndanhemen reddedildi.AncakAraplarnayrlmasn istemeyenttihatlar,CemalPaannkiiselgayretleriileonlarbirlikiindetutmayaalt.Cemal PaannAraplarn da kaybedilmemesi iin saf ettii gayretlerhatralarndauifadelerledilegetirilmektedir:EfendilerbizimfrkamznAraplarhakkndatatbiketmekistediiprogramokadargenitirkibunutasavvurbileedemezsiniz.BizArapveTrkikikavimiaynhalifeetrafndabiraradayaamalarnsalamayaalyoruzSizesylemekisterimkistanbuldaveTrklerlemesknslammemleketlerindebugngrdnzTrklkcereyanAraplkcereyannakatiyenmuhalifdeildir.Pekl,bilirsinizkiuanakadarOsmanlmemleketlerindeBulgarlk,Rumluk,Er

73 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, C. 3, ( 244261) stanbul: Matbaa-

y Hayriye ve reks, 1339, 248. 74 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. Ayrca bk. Akifolu, 517518. 75 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. 76 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 252. 77 Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606, 1.


menilikcereyanlarvard.imdibunaAraplkcereyandailaveolundu.Trkkendisiniunutmuhattamilliyetinitelaffuzetmektenutanrolmutu.Millifikrindmesinihayetkati inkrazlaneticelenebilirdi.BundanrkenTrkgenliitakdireayanbir intibah ileayakland imdi sizi temin ederimkiTrklk cereyanAraplk cereyannnkatiyendmandeildir.Onunbiraderi,hattaayrlmazrefikidir.TrkgenciArapnterakkisini,btnmillihukukunasahipolmasnbtncanileister.BenTrkveArapgenliineunusoyluyorumkiikimilletbirbirindenayrldklarandaherikisidezevalemahkmdur78.

Bu yaklam tarzAraplar iin baz haklarn kazanlmasn salad.Arapblgelerindeki okullarda tarih ve corafya gibi derslerin dndaki derslerinArapayaplmasbenimsendi.BunumahkemelerdeArapannkullanlmasveaskerliin mahalli olarak yaplmasnn kabul izledi. Bu sayede en azndanAraplarimdilikiknaedilmigrnyordu.79AncakbugelimedennettihatlarnedeAraplarmemnunkalmamlard.80

Trkletirmekonusundadikkatekiciuygulamalardanbirida stanbuldayapld. stanbul,Trklkaleyhinepropagandalarnenyounyapldyerdi.TrklkaleyhinepropagandalarnyounlatyeriseLevantenlerinssolarakbilinenBeyolundakikulplerdi. ttihatveTerakkimensuplardabununfarkndayd.BirinciDnyaSavannkmasBeyolundakikulpleriTrkletirmekiinbirfrsatolarakgrld.BataTalatPaaolmakzerettihatveTerakkinin ilerigelenleri,stkademedekiTrkmemurlarnnveTrkgenlerininSerkiDoryanaveKkKulpegitmelerisaladlar.OradabirTrkekseriyetimeydanagetirmeleri iin tevikettiler.81TalatPaanndamdavimiolduuBeyolunun engzdemeknlarndanbiriolan KkKulpbir sresonraTrkazaekseriyetinesahipolduvehemeskiyiaratmayacakbirtarzdaiyiidareedildihemdeburalardayaplanTrklkaleyhinepropagandalarbitirilmioldu.

ttihatveTerakkieitiminyansrakltrelalandadamilliyetipolitikalargelitirdi.rneinmillimusiki,milli filmcilik,millicorafya,milliktphane

78 Cemal Paann Anlar, 276277. 79 Akn, 257258. 80 Nitekim Birinci Dnya sava srasnda Suriye ve Filistin cephelerinde komutanlk yapan Cemal

Paa, Trk dncelerinden dolay Araplar tarafndan tepki ile karlanmt. Bk. Falih Rfk Atay (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay., 41.

81 Yaln, 117.


gibinemlikurumlarnbanamillikelimesigetirildi.Hattabazsporkulplerinintzklerindebilemilliyetilieyerverildi82.

ttihatveTerakkiCemiyetiktisadialandadaTrkleridahaglbirekildenplanakarmayaalyordu.83Cemiyetin1908Kongresininkararlararasndakalknma ii terakki ad altnda ele alnmt.Terakkiyetimemleketinsalanmasiintevikvedllerleahsigiriimlericanlandrmaksanayi,ticaretve tarmgelitirmek, irketlemeyi salamak, ticaretve sanayimektepleriamak, iive iverenarasndahukuki ilikileridzenlemek, iftiyi topraklandrmak,aarorannazaltmakgibifarklyaklamlarayerverilmiti.84nceliklemparatorluk iindekiTrkveMslmanolanlar iinuygulanmak istenenbukararlarksa sure ierisindehayatageirilmesikolaydeildi.nkTrklerktisadibakmdanMslmanolmayanunsurlarnoldukagerisindekalmt.CemiyetbuakapatmakiinGayrimslimleribudurumagetirmiolandinitekilatlarnalmalarntakipetti.OrtodokskilisesiRumlar,GregoryenkilisesiErmeniler,HahamlkYahudiler iinbatadinive iktisadiolmakzereheralanda bir rgtlenme, bir gelimemerkezi grevini yrtyordu. ttihat veTerakki,aynyntemiTrkleriindehayatageirmekistedi. BuuygulamailehemTrkleriyzyllarngetirdiigelenekseliftilikleurap ticarettenuzakkalmayabalgerikalmlktankurtarmayhemdeMerutiyetingetirdiieitlik ilkesisayesindeGayrimslimlerealanynetimgrevlerindeveokullardadierunsurlarlayarabilirkonumagetirmekistendi.85

ttihatveTerakkibudnceleriniDevletiniiegetii1913Babailibasknndansonradahaetkilibirekildeuygulama imknbuldu.ButarihteBalkanSavasonularnngetirdiiolumsuzluklardansonraasldmanniktisadikimliinidahanetgrmeyebaladveTrkln iktisadialandagerikalmln gidermeyi mukaddes gaye olarak benimsedi. 1913 (1329) tarihindekabuledilenttihatveTerakkiCemiyetininSiyasiProgramnnikincimaddesindeiktisadigayeuekildeyerald.ttihatveTerakkiFrkas,milliiktisatsiyasetimeengelkoyan,istiklaliniengelleyenveyabanclarataallkedenimtiyazlar

82 C. I, 458459. 83 Howard, 76-79. 84 Abdllatif ener (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (1908

1918) Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 8, S. 1, Ankara, 211. 85 Akn (1980), 168. Dnce byle olmakla birlikte Merutiyetten sonraki drt yllk srede iin-

de eitli sebeplerden dolay bu dnce hayata geirilemedi. Bu da ttihat ve Terakki Cemiyeti-nin ktisadi ynden dncelerinin gelitirilmesine katk salayan Parvus Efendinin deyimi ile orduyu biimlendiren kylden yeterli destei alamamasna sebep oldu. Parvus Efendi (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stanbul: May Yay., 237.


vemaliayrcalklargibibtnkapitlasyonlarnkaldrlmasmukaddesgayeaddeder.86

Aslndabuamadorultusundakialmalarakaifadeedilmemekleberaber BosnaHersekin Avusturyallar tarafndan ilhak edilmesinden hemensonraortayakmayabalamt.OdnemdeAvusturyayakarherhangibirkar nlem alamayan ttihatlar, Avusturya mallarna ve bu mallar satandkknlarakarbirboykot tertipleyerekAvusturyamallarnnnezdindeBatmallarnnaracsolangayrimslimtccarlarazararvererekdahakkaptaticaretyapanTrktccarlarayararsalamlard.

Cemiyetin temsilcisiolarakuzunyllarMaliyeNazrlyapanCavitBey,Osmanl toplumununancaksermayearacl iledzlekabileceinisavunuyordu.Sermayelkeyeuygarlgetirirdi.Topraksermayeileilenir,fabrikasermayeilekurulur,sermayesayesindeticarethaneleralrd.87OsmanlDevletinde isesermayeninokbykbirksmigayrimslimlerinelindeydi.Onlarnda ou kapitlasyonlar sayesinde vergilerden muaf tutulmalarn salayanyabancdevletlerinhimayesindeolduklariinOsmanlDevletinikendidevletleriolarakgrmyordu.88Aksinekapitlasyonlarkadarkutsal tuttuklargeleneksel ayrcalklar urunda ttihatlarn iktisadi dncelerine kar direnigsterdiler.BuyzdenttihatveTerakkiyenibirTrkBurjuvazisioluturmayaynelikalmalarahzverdi.nkTrkler,kendi ilerindenAvrupasermayesinden de istifade ederek bir sermayedar burjuva snf karamayacakolursa yalnz asker, memur ve kylden g alan OsmanlTrk topluluuadabirdevletednemezdi.89OsmanlDevletiniancakTrkburjuvazisinindouukurtarabilirdi.BudaancakOsmanltopraklarndayaayanMslmanTrkunsurunungiriimciolmas, ticaret,bankaclk, sanayivebenzeri ilerleuramasilemmknd.Peki,bunaslyaplacakt.Trklerinsiyasetalanndabirok kahraman vard.AmaMilli iktisatlar yoktu.Onun iin bir an ncemilli iktisatlar yetitirilmeliydi. te bu noktada Merutiyetten sonra siyasyaknlamasalanan,AlmanFrederickList,AmerikalJohnRaegibiiktisatlarngrlerinedayanarakiktisadiadannemligelimekaydedenvemilliyetikalknmaybaarileuygulayanAlmanyailedahafazlayaknlamafikrine

86 Tunaya, C. I, 106. 87 Zafer Toprak (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.,. 24. 88 Feroz Ahmad (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.,

36-39. 89 Toprak, 33. Bu noktadan hareketle ttihat ve Terakki bir bakma Trk burjuvazisinin mimar da

saylr.


kt90. Merutiyetten sonrakidnemdeAlmandevletmodeli ttihatlarndagptailebaktklarbirmodeldi.AlmanrneiizlenirseTrklerdemillibirdevletioluturabilirlerdi.Almanyailedahancebazsanayirnleri,teknikbilgi,Trksubaylarnneitimi,askerimhimmattamaaralarvebenzerialanlardaibirliiyaplyordu.91Ozamaniktisadialandadadahafazlaibirliinegidilebilirdi.

YeniMecmuadaTrklkkonusunuelealanZiyaGkalpdaAlmanttihatlndanilhamalnmasnnneriyorveTrklerinancakAlmanlarnizledikleriyoldangidereksiyasalbirlievarabileceklerinisoyluyordu.92

BirinciDnyasavannbalamasnaksabirsrekalaisemilliekonomiyeenbykengelitekiledenkapitlasyonlarn1Ekim1914tenitibarenkaldrlacaakland.9330Nisan1914tenitibarenSanayiDergisiyaynlanmayabalad.Dergi,lkedesanayifikrinin,sanayihevesinindomasnaabasarfetmeyiveTrktesanayibilgivegcnnattrlmasnaalacak,Trknsanayisahasnda ataca milli admlar tevik edecekti.94 Ardnda gmrk tarifeleri %4oranndaarttrld.95Budurumhkmetinmillisanayikorumakiindahaetkinbirgmrkpolitikasuygulamasnaimknsalad.961915teeldeedilenanakkaleZaferietkisiniekonomikalandadagsterdi.Siyasiiktidarksasredemilliduygularn ykseliime tepki vererek dier alanlarda olduu gibimilliletirmeyegiderekTicaretveZiraatNezaretininadnMilliktisatNezaretiolarakdeitirdi.FabrikalardaalacakelemanlarnmmknolduukadarTrkkkenliolmalarnadikkatedildi.23Mart1916dan itibarenirketyazmalarnnTrkeyaplmaskararabaland.KsasreiindeyabancirketlerTrkerenimi iin kurslar amaya baladlar.Oysa burada ama yabanclar Trke

90 Talat Paann Anlar, 34; Uriel Heyd (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney,

Ankara: Kltr Bak. Yay., 171. 91 Mustafa Gencer, Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 1908 1918 Dnemi Trk Alman liki-

leri ve Eitim, letiim yaynlar, stanbul 2003, s. 55 66. 92 Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, Temmuz 1918de nakleden Toprak, 28; Halil Mentee hatralarnda

kapitlasyonlarn 27 Austosta (8 Eyll 1914) kaldrldn yazmaktadr. Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul Kasm 1986, 222. Almanlarn izledikleri yoldan gidilmek istenmesinin sebeplerinden biri de Osmanl Devleti bnyesindeki Ermeni ve Rum burjuvazisinin Fransz ve ngiliz sermaye evreleri ile ilikisine kar, gelien Alman ser-maye evrelerinin Trk burjuvazisine ynelmi olmasnn etkisi vardr. ener, 217218.

93 Yaar Semiz (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitabevi, 13. 94 Toprak, 193. 95 Bu oran 14 Eyll 1916da kapitlasyon ayrcalklarna sahip olan devletlerin itirazlarna ramen

% 30a karlmt. Semiz, 14. 96 Uriel, 171.


renmeyezorlamakdeil,aksineTrkezorunluklnarak iyerlerindeMslman Trkunsurlarnn almasnn salamakt97.Buuygulamayaparalelolarak 11Mart 1917de kurulanOsmanlDevletinin ilkmilli bankasndaOsmanlDevletinde ilkkezTrkepay senedidzenlendi.AyrcabankannhertrlilemveyazmalarndaTrkekullanlmasmecburiyetigetirildi.98

SonuPrensipolarakhibirkkenayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsa

vunanherkesincemiyetekatlabileceiifadeedilmiti.Bununlabirliktetekilatnn byk bir ksmMslman genlerden oluturma ilkesini benimsemi,MslmanyelerininounluudaTrkkkenlilerdenoluturulmasnazengstermitir.Bununlabirlikte,merutiyetinveanayasann tandhaklarerevesi iindeyaamakvelkebtnlnbozacakbirdavrantabulunmamakkaydiledieraznlkunsurlarndacemiyeteyeolabilirlerineimkntannmt.

ttihat ve TerakkiCemiyeti kuruluundan Balkan Savalarna kadar olandnemdeakakbirTrklkpolitikas izlemedi.BudnemdeTrklkadna att en nemli admKanuniEsaside de yer alan devletdairelerindeTrkeninkonuulmasnnyaygnlatrlmashususundakiabalaroldu.Devletioluturanbtnunsurlarla anayasavemerutiyet erevesindebir aradayaamapolitikassrdrmekistediiiindieralanlardaakabirTrklkpolitikasizlemedi.

AncakBalkanSavalarndansonraRum,SlavveArnavutaznlklarnDevlettenkopmalarndan sonra ttihatveTerakkiCemiyetininpolitikasdabellillerdedeiti.BudnemdettihatveTerakkiCemiyetibirtaraftanOsmanlcve slamcdncelerinimuhafazaederekenazndan milleti sadikaolarakbilinenErmenileriveMslmanAraplar bir arada tutabilmek iin aba sarfetti. Baz reform politikalarn hayata geirtemeye alt. Dier taraftan daDevletiindekiennemligrubuoluturanTrkleriveTrklkideolojisiniOsmanltopraklarndaTrklerinenyounolarakyaadklarAnadoludanplana karmak iin aba sarf etti. Millikimliinnplana karlmas iinMilliKtphane,MilliCorafyaCemiyeti,MilliMusiki gibi Milli kelimesine yerverilentekilatlarkuruldu.TrkDernei,TrkyurdugibiderneklerCemiyetin

97 Toprak, 80. 98 Toprak, s. 147.


tam desteini ald.Milli Burjuvazinin ortaya karlabilmesi iinMilli ktisatpolitikashayatageirildi.

BirinciDnya Sava yllarndaErmeni olaylar, 1916da erifHseyininngilizlerindestei ileayaklanmasvenihayet1917dearlkRusyasnnkmesi ile ttihat ve Terakki iinde Trklk dncesi hkim konuma geldi.ZamanzamandnceleriRusyadangelenTrkaydnlarndaetkisiilePantrkizgiyedorudakayd.

Ancak BirinciDnya Savann kaybedilmesi ve nde gelen liderlerininyurtdnakamalarilebirlikteCemiyetsiyasietkisinikaybetti.TrklkmirasvebuuurdayaptklariseAnadolutopraklarndaMilliMcadeleyllarndavesonrasndavarlnsrdrd.99

99 Emel Akal (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Terakki ve Bole-

vizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara, 5153.


KAYNAKLAR

AHMED, Feroz (1984). ttihat ve Terakki (1908 1914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.

AHMAD, Feroz (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.

Ahmet Rza Beyin Anlar (Meclis-i Mebussan ve Ayan Reisi) (1988). hzl. Blent Demirba, stanbul: Arba Yay.

AKAL, Emel (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Te-rakki ve Bolevizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Yne-timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara.

AKFOLU, Mazhar (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, ( 516 521), S. 252. AKIN, Sina (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay. AKIN, Sina (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi. ARA, Massami (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, s-

tanbul: letiim Yay. ATAY, Falih Rfk (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay. BAYUR, Yusuf Hikmet (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Ankara: TTK Yay., Blm 4, BLEDA, Mithat kr (1977). mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, Cemal Paa Hatralar (1977). hzl. Behet Cemal, stanbul: ada Yay. DAVSON, Roderic H. (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin

Trk Tavr, slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay. DAVSON, Roderic H. (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul:

Alkm Yay.

DNDAR, Fuat (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul: letiim Yay.

DURU, Kzm Nam (1965). Ziya Gkalp, stanbul: MEB Yay. ERDEM, Tarhan (1982). Anayasalar ve Seim Kanunlar, stanbul: Milliyet Yay. ERSAYDI, Alper (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm

yayn.

FRANOS, George (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stan-bul: Yap Kredi Yay.

GENCER, Mustafa (2003). Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 19081918 Dnemi Trk Alman likileri ve Eitim, stanbul: letiim Yay.


GKALP, Ziya (1972). Trkln Esaslar, hzl. Mehmet Kaplan, stanbul: MEB Yay.

GKALP, Ziya (1976). Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk, Ankara: Kltr Bak. Yay.

HANOLU, kr (1985). Bir Siyasal rgt Olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler (1889 1902), stanbul: letiim Yay.

HANOLU, kr (2001). For A Develution The Young Turks (19021908), Oxford Pres.

HEYD, Uriel (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney, Ankara: Kltr Bak. Yay.

HOWARD, Douglas A. (2001). The History of Turkey, London: Greenwood Press.

HSEYN KZIM KADR (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, Yayna haz., smail Kara, stanbul: letiim Yay.

MBERT, Paul (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Ad-nan Cemgil, stanbul: Havass Yay.

KARPAT, Kemal (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Ge-limesi, Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam Yay.

KZIM KARABEKR (1982). ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul: Trdav Ofset. KODAMAN, Bayram (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, s-

tanbul: Orkun Yay.

KOLOLU, Orhan (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitirdi, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul.

KURAN, Ahmet Bedevi (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas.

KUSHNER, David (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Rekin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay.

KK, Cevdet (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay..

LANDAU, Jacob M. (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul: Sarmal Yay. LEWS, Bernard (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara:

TTK Yay.

MARDN, erif (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay.


MENTEE, Hali (1986). Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, stanbul: Hr-riyet Vakf Yay.

MOVECHE, Leon La (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stan-bul.

Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, ( s. 244 - 261), C. 3, Matbaay Hayriye ve reks, stanbul, 1339.

OKYAR, Fethi (1980). Devirde Bir Adam, Tercman messesesi, stanbul. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Rumeli Matbaas, Selanik

1327.

MER SEYFETTN (1971). ml Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Fatih Yay. MER SEYFETTN (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay. PARVUS EFEND (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stan-

bul: May Yay.

LESKOVKL, Mehmet Rauf (1991). ttihat ve Terakki Ne di, stanbul: Arba Yay. SARINAY, Yusuf (1994). Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar

(1912 1931), stanbul: tken Yay. SEMZ, Yaar (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitapevi. APOLYO, Enver Behnan (1943). Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Ta-

rihi, stanbul: Gven Basmevi. ENER, Abdllatif (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar

(1908 1918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergi-si, C. 8, Say 1, Ankara.

Talat Paann Anlar (1986). hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay. TANSU, Samih Nafiz (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Var-

dar, stanbul: nklp Kitabevi. Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606.

TEMO, brahim (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay. TOGAY, Muharrem Fevzi (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi. TOPRAK, Zafer (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay. TOYBNBEE, Arnold J. (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay. TUNAYA, Tarik Zafer (1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. I. ve C. 3, stanbul: Hr-

riyet Vakf Yay.

TOKLUOLU, Ceylan (2012). Ziya Gkalp, Turanclktan Trkle, Atatrk Ara-trma Merkezi Dergisi, S. 84, Ankara.


YALIN, Hseyin Cahit (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176.

YALIN, Hseyin Cahit (1976). Siyasi Anlar. stanbul: Trkiye Bankas Yay. YILDIZ, Ahmet (2001). Ne Mutlu Trkm Diyene, stanbul: letiim Yay. (drl.) ZURHER, Erik Jan (2005)., Trkiyede Etnik atma, stanbul: letiim Yay.

Documents

Yaşar Semiz İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası.pdf