Корюківка, 1943: злочин проти людяності

×åðí³ã³â

2010

Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì'ÿò³

×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ

Êîðþê³âñüêèé ³ñòîðè÷íèé ìóçåé

Êîðþê³âêà, 1943:

çëî÷èí ïðîòè

ëþäÿíîñò³ÇÁ²ÐÍÈÊ ÄÎÊÓÌÅÍÒ²Â ² ÌÀÒÅÐ²ÀË²Â

УДК 94(477.51�2)"1943"ББК 63.3(4УКР�4ЧЕР�2)624

К 70

© Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò

íàö³îíàëüíî¿ ïàì'ÿò³, 2010

© ×åðí³ã³âñüêà îáëàñíà

äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ, 2010

© Êîðþê³âñüêèé ³ñòîðè÷íèé ìóçåé, 2010

Êîðþê³âêà, 1943: çëî÷èí ïðîòè ëþäÿíîñò³. Çá. äîêóìåíò³â ³

ìàòåð³àë³â / Óêðà¿íñüêèé ³íñòèòóò íàö³îíàëüíî¿ ïàì'ÿò³, ×åðí³ã³âñüêà

îáëàñíà äåðæàâíà àäì³í³ñòðàö³ÿ, Êîðþê³âñüêèé ³ñòîðè÷íèé ìóçåé;

Óïîðÿä.: Ñ.Â.Áóòêî, Ò.Â.Ìàêàðåíêî. – ×åðí³ã³â: Âèäàâåöü Ëîçîâèé Â.Ì.,

2010. – 88 ñ.

ISBN 978-966-2482-27-0

Çá³ðíèê äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â ïðèñâÿ÷åíî îäí³é ³ç íàéá³ëüøèõ

êàðàëüíèõ àêö³é ã³òëåð³âñüêèõ îêóïàíò³â â ³ñòîð³¿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè

íà òåðèòîð³¿ ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ Óêðà¿íè – çíèùåííÿ ó áåðåçí³ 1943 ð.

ìèðíîãî íàñåëåííÿ ì³ñòå÷êà Êîðþê³âêè. Ó ïðåäñòàâëåíèõ äîêóìåíòàõ

³ ñâ³ä÷åííÿõ î÷åâèäö³â ñó÷àñíèé ÷èòà÷ ìàº ìîæëèâ³ñòü îçíàéîìèòèñÿ

ç îäíèì ³ç íàéá³ëüø æîðñòîêèõ çëî÷èí³â íàöèñò³â ó â³éí³ â ªâðîï³ –

çëî÷èíó ïðîòè ëþäÿíîñò³. Âèäàííÿ ïðèçíà÷åíî äëÿ ³ñòîðèê³â,

êðàºçíàâö³â, â÷èòåë³â ³ âèêëàäà÷³â, ñòóäåíò³â, äåðæàâíèõ ñëóæáîâö³â,

äåïóòàò³â, ïîñàäîâèõ îñ³á ì³ñöåâîãî ñàìîâðÿäóâàííÿ òà âñ³õ, õòî

ö³êàâèòüñÿ ³ñòîð³ºþ Óêðà¿íè.

Óïîðÿäíèêè äÿêóþòü çà äîïîìîãó Äåðæàâíèé àðõ³â

×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, ×åðí³ã³âñüêèé îáëàñíèé ³ñòîðè÷íèé ìóçåé

³ì. Â.Â.Òàðíîâñüêîãî, Ïîøóêîâå àãåíòñòâî ïî ñòâîðåííþ íàóêîâî-

äîêóìåíòàëüíèõ ñåð³àë³â "Êíèãà ïàì'ÿò³" òà "Ðåàá³ë³òîâàí³

³ñòîð³ºþ", ×åðí³ã³âñüêó îáëàñíó óí³âåðñàëüíó íàóêîâó á³áë³îòåêó

³ì. Â.Ã. Êîðîëåíêà, Êîðþê³âñüêó ðàéîííó äåðæàâíó àäì³í³ñòðàö³þ.

Ê 70

ÓÄÊ 94(477.51-2)"1943"

ÁÁÊ 63.3(4ÓÊÐ-4×ÅÐ-2)624

ISBN 978-966-2482-27-0

Â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð: ä.³.í. Ä.Ì.Íèêîíåíêî

Óïîðÿäíèêè: Ñ.Â.Áóòêî, Ò.Â.Ìàêàðåíêî

3

ÇÌ²ÑÒ

Â³ä óïîðÿäíèê³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5I. Äîêóìåíòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121. Îãîëîøåííÿ ×åðí³ã³âñüêî¿ ì³ñüêî¿ óïðàâè ïðî ðîçñòð³ë çàóõèëåííÿ â³ä áîðîòüáè ç ïàðòèçàíàìè. 15 ëèñòîïàäà 1942 ð. . . . 122. Ðàä³îãðàìà Ì. Ì. Ïîïóäðåíêà ïðî ðîçãðîì ôàøèñòñüêîãîãàðí³çîíó â ðàéöåíòð³ Êîðþê³âêà. 2 áåðåçíÿ 1943 ð. . . . . . . . . . . 133. Êîðåñïîíäåíö³ÿ ïðî êðèâàâó ðîçïðàâó ç ìèðíèì íàñåëåííÿìì. Êîðþê³âêà. 18 áåðåçíÿ 1943 ð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144. Ñâ³ä÷åííÿ ñâÿùåíèêà Â.Â.Äàãàºâà ïðî ïîä³¿ 1-2 áåðåçíÿ1943 ð. ó Êîðþê³âö³. 16 ãðóäíÿ 1943 ð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155. Àêò ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ êîì³ñ³¿ ç âñòàíîâëåííÿ ³ðîçñë³äóâàííÿ çëî÷èí³â í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³â óÊîðþê³âö³. 17 ãðóäíÿ 1943 ð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166. Àêò Êîðþê³âñüêî¿ ðàéîííî¿ êîì³ñ³¿ ç âñòàíîâëåííÿ òàðîçñë³äóâàííÿ çëîä³ÿíü í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³â ùîäîìàñîâîãî çíèùåííÿ ìèðíîãî íàñåëåííÿ ì³ñòà Êîðþê³âêè.2 âåðåñíÿ 1944 ð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217. Ç ëèñòà Âàëåíòèíà Ñêðèïêè ð³äíèì â³ä 3 ñ³÷íÿ 1944 ð. . . . . . 23II. Ñâ³ä÷åííÿ î÷åâèäö³â . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Ãîðáà÷åâñüêà Îëüãà Ïàâë³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Êîðí³ºâñüêà Ä³íà Ñòåïàí³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Íàçàðîâà) . . . . . 28Êðàâ÷åíêî Âàëåíòèíà Ðîìàí³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Êóçóá Ãàëèíà Òèìîô³¿âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Ëèòâèí Âîëîäèìèð Ìàðêîâè÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Ìàçóðê³íà Êàòåðèíà Íàçàð³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Ìàñëàê Æàííà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ëèòâèí) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Ì³ðîøíè÷åíêî Ìèõàéëî ²âàíîâè÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Ìîéñåºíêî Îëüãà Äàíèë³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Ìîò÷àíà Í³íà Îìåëÿí³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Íåêîâàëü Ãàííà Ìèêèò³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ì³ðîøíè÷åíêî) . . . 45Ïàöþê Í³íà Êèðèë³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Õëèñòóí) . . . . . . . . . . . 47

4

Ïîïîâà Ãàëèíà Ìèõàéë³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ìîðîç) . . . . . . . . 48Ðèìàð ªâãåí Þõèìîâè÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Ñèëü÷åíêî Â³ðà Äàíèë³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Ñêðèïêà Àíàòîë³é Ïåòðîâè÷ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Ñêðèïêà Ë³ä³ÿ Ïåòð³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Ñòóêàëî Ðà¿ñà Âàñèë³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Ñóðîâåöü Îëüãà Ðîìàí³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Òèòåíêî ²ííà Ñàâåë³¿âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Òèõîíîâñüêà Ãàííà Àíäð³¿âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Òðîéíà Ë³ä³ÿ Êèðèë³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Õîìêî Ãàííà Ëåîí³ä³âíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Øìàòîê Çîÿ Ñòåïàí³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Íàçàðîâà) . . . . . . . . 73III. Ôîòîäîêóìåíòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77IV. ²ç á³áë³îãðàô³¿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

5

Â²Ä ÓÏÎÐßÄÍÈÊ²Â

Ó íàø ÷àñ ùå á³ëüø àêòóàëüíèìè ñòàþòü çíàííÿ ³ ïàì’ÿòü ïðîÄðóãó ñâ³òîâó â³éíó. Ñàìå îö³íêè ðåïðåñ³é âîþþ÷èõ ñòîð³í ùîäîáåççàõèñíèõ ìåøêàíö³â íàñåëåíèõ ïóíêò³â îêóïîâàíèõ òåðèòîð³é óâ³äïîâ³äü íà áîðîòüáó ïàðòèçàíñüêèõ ðóõ³â º âàæëèâîþ çàñàäîþñòâîðåííÿ íåòåðïèìîñò³ òà áåçóìîâíîãî çàñóäæåííÿ ìîæëèâîñò³ ¿õçä³éñíåííÿ ïîòåíö³éíèìè îðãàí³çàòîðàìè ³ âèêîíàâöÿìè.

×åðí³ã³âùèíà â 1941-1943 ðð. áóëà êðàºì àêòèâíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ðà-äÿíñüêèõ ïàðòèçàí. Ã³òëåð³âñüêîìó îêóïàö³éíîìó ðåæèìó òàê ³ íåâäàëîñÿ çíèùèòè îðãàí³çîâàíèé îï³ð ñèëîâèìè ìåòîäàìè. Íàâ³òüñêëàäàºòüñÿ âðàæåííÿ, ùî íàöèñòñüê³ ñèëîâ³ ñòðóêòóðè é íå ðîçðà-õîâóâàëè ìåòîäàìè â³éñüêîâèõ, ñïåö³àëüíèõ îïåðàö³é äîáèòèñÿ ðîç-ãðîìó ïàðòèçàíñüêèõ ôîðìóâàíü. Ïðîòå, âîíè ç ñàìîãî ïî÷àòêóïîêëàëè âñþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ä³¿ àíòèã³òëåð³âñüêîãî ðóõó ñàìå íàìèðíå íàñåëåííÿ.

Îñü òèïîâèé ïðèêëàä ëîã³êè îêóïàö³éíî¿ âëàäè. Ãîëîâà ì. ×åðí³-ãîâà â îãîëîøåíí³ â³ä 15 ëèñòîïàäà 1942 ð. çàÿâèâ: «Çà ðîçïîðÿä-æåííÿì â³éñüêîâîãî êîìåíäàíòà äîâîäèòüñÿ äî â³äîìà âñüîãî íà-ñåëåííÿ, ùî â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñïîê³é òà çà ïîðÿäîê â ì³ñòàõ òàñåëàõ ïîêëàäàºòüñÿ íà âñå íàñåëåííÿ â³äïîâ³äíîãî íàñåëåíîãî ïóí-êòó. Íàñåëåííÿ ðàçîì ç³ ñòàðîñòîþ â³äïîâ³äàº çà ö³ë³ñòü òà ñî-õðàíí³ñòü ñêëåï³â [ìîæëèâî, ñêëàä³â – óïîðÿä.], ñïîðóä òà ö³ë³ñòü ³áåçïå÷í³ñòü øëÿõ³â íà â³ääàëåíí³ äî ³íøîãî íàñåëåíîãî ïóíêòó.

Êîæíèé ãðîìàäÿíèí çîáîâ’ÿçàíèé áðàòè àêòèâíó ó÷àñòü ó áî-ðîòüá³ ç á³ëüøîâèçìîì òà ïàðòèçàíàìè. Òîé, õòî óõèëÿºòüñÿ â³äöüîãî, áóäå ðîçãëÿäàòèñÿ ÿê ïðèõèëüíèê á³ëüøîâèçìó òà áóäå íàé-ñóâîð³øå ïîêàðàíèé. Íàñåëåííÿ çîáîâ’ÿçàíå ó âñ³õ âèïàäêàõ ñàìî-ñò³éíî òà àêòèâíî, çà äîïîìîãîþ âñ³õ ìîæëèâèõ çàñîá³â, â³äáèâàòèíàïàäè ïàðòèçàí òà ïðî ê³ëüê³ñòü ïàðòèçàí³â ñïîâ³ùàòè íàéáëèæ÷³éí³ìåöüê³é ÷àñòèí³ òà ñòàðîñò³.

Ò³, õòî îäåðæèòü â³äîìîñò³ ïðî ïàðòèçàí³â àáî ïðî ïåðåõîâàíóçáðîþ, ïàðòèçàíñüêå ìàéíî òîùî, çîáîâ’ÿçàí³ ñïîâ³ñòèòè ïðî öå

6

íàéáëèæ÷³é í³ìåöüê³é ÷àñòèí³, ñòàðîñò³ àáî íà÷àëüíèêó ïîë³ö³¿. Íå-âèêîíàííÿ öüîãî êàðàºòüñÿ ñìåðòþ» 1.

Îêóïàíòè ä³éñíî íåóõèëüíî äîòðèìóâàëèñÿ ïðèíöèïó ïîêàðàííÿíà ñìåðòü ìèðíîãî íàñåëåííÿ çà âñ³ ä³¿ ïàðòèçàí. Íå äèâíî, ùî çà÷àñ í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿, òîáòî ç âåðåñíÿ 1941 ð. äî âåðåñíÿ 1943 ð.çíèùåíî 127 òèñ. ìèðíèõ æèòåë³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Ìàñøòàáâáèâñòâ ã³òëåð³âö³â ùå á³ëüøå âðàæàº, ÿêùî çãàäàòè, ùî Â³éñüêîÏîëüñüêå, íàïðèêëàä, çà âåñü ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè â ªâðîï³ âòðà-òèëî 123 òèñ. îñ³á.

Â ³ñòîð³¿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè êàðàëüíà àêö³ÿ ïðîòè ìèðíîãî íà-ñåëåííÿ ö³ëîãî ì³ñòå÷êà Êîðþê³âêè çà íàïàä íà éîãî ãàðí³çîí ïàðòè-çàí ç’ºäíàííÿ ï³ä êîìàíäóâàííÿì Î. Ôåäîðîâà º îäíèì ç íàéá³ëü-øèõ ñåðåä íàöèñòñüêèõ çëî÷èí³â.

Êîðþê³âêà – ñåëèùå ç 1923 ð., ì³ñòî ç 1958 ð., öåíòð Êîðþê³âñü-êîãî ðàéîíó ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³ ç 1966 ð. Ðîçòàøîâàíå çà 100 êìâ³ä îáëàñíîãî öåíòðó – ì. ×åðí³ãîâà – ó ï³âí³÷í³é ÷àñòèí³ îáëàñò³.Ì³ñòî ðîçòàøîâàíå íà áåðåç³ ð³÷êè Áðå÷ (ïðèòîêà ð³÷êè Ñíîâ). Ì³ñòîçíàõîäèòüñÿ íà ïåðåòèí³ àâòîøëÿõ³â îáëàñíîãî ³ ì³ñöåâîãî çíà÷åí-íÿ, ïî ÿêèõ çä³éñíþºòüñÿ òðàíñïîðòíèé çâ’ÿçîê ç îáëàñíèì öåíòðîìòà ñóñ³äí³ìè ðàéöåíòðàìè: Ùîðñîì, Ìåíîþ, Ñåìåí³âêîþ ³ íàñåëå-íèìè ïóíêòàìè ðàéîíó.

Ï³ä ÷àñ í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿ Êîðþê³âêà áóëà öåíòðîì ðàäÿíñüêîãîïàðòèçàíñüêîãî ðóõó íà ×åðí³ã³âùèí³. Çâ³äñè ïî÷àëè ñâ³é øëÿõ ×åð-í³ã³âñüêèé ïàðòèçàíñüêèé çàã³í, ïàðòèçàíñüêå ç’ºäíàííÿ Î. Ôåäîðî-âà, òóò ïîñò³éíî ä³ÿëî ïàðò³éíå òà êîìñîìîëüñüêå ï³äï³ëëÿ.

Çà ä³¿ ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàí íà Êîðþê³âùèí³ îêóïàíòè ñïàëèëè,çîêðåìà: 23 áåðåçíÿ 1942 ð. – ñ. ªë³íå (çíèùåíî 296 æèòåë³â),ñ. Ìîñòêè; 13 ñåðïíÿ 1942 ð. – ñ. Êëþñè (çíèùåíî 128 æèòåë³â).

Ó ëþòîìó 1943 ð. ðàäÿíñüêå ïàðòèçàíñüêå ç’ºäíàííÿ ï³ä êîìàí-äóâàííÿì Îëåêñ³ÿ Ôåäîðîâà ïîâåðíóëîñÿ ç Áðÿíùèíè ³ ðîçòàøóâà-ëîñÿ ó êîðþê³âñüêèõ ë³ñàõ íà Êàì’ÿíñüêîìó õóòîð³. Âîíî ðîçïî÷àëîçá³ð ïðîäîâîëüñòâà ïî ñåëàõ ³ àêö³¿ ïðîòè îêóïàíò³â. Çãîäîì ã³òëåð³âö³çà öå ñïàëèëè ñåëà Ãóòó Ñòóäåíåöüêó, Òèõîíîâè÷³, ÷àñòèíó Ïåðåëþ-

7

áîâ³. Îäíèì ³ç çàõîä³â îêóïàö³éíî¿ âëàäè ïðîòè ïàðòèçàí áóëî âçÿò-òÿ ï³ä àðåøò ÷ëåí³â ñ³ìåé ïàðòèçàí³â ó Êîðþê³âö³, ÿêèõ ïëàíóâàëèñòðàòèòè. Çà ïðîõàííÿì êîìàíäèðà âçâîäó ç’ºäíàííÿ Ôåîäîñ³ÿ Ñòó-ïàêà, äâîõ 12-13 ð³÷íèõ ñèí³â ÿêîãî òåæ ïîñàäèëè äî êîðþê³âñüêî¿â’ÿçíèö³, à äðóæèíó ðîçñòð³ëÿëè, Ìèêîëà Ïîïóäðåíêî, ÿêèé íà ÷àñâ³äñóòíîñò³ Ôåäîðîâà âèêîíóâàâ îáîâ’ÿçêè êîìàíäèðà, äàâ êîìàí-äó ïðîâåñòè íàïàä íà ì³ñòå÷êî.

Óíî÷³ 27 ëþòîãî 1943 ðîêó ïàðòèçàíè ç’ºäíàííÿ Ôåäîðîâà ðîç-ãðîìèëè í³ìåöüêèé ãàðí³çîí, çàëèøêè ÿêîãî óö³ë³ëè ò³ëüêè ó öåãëÿíî-ìó áóäèíêó ë³êàðí³. Âèçâîëèëè â’ÿçí³â ç òþðìè – ñ³ì’¿ ïàðòèçàí³â,àêòèâ³ñò³â ç óñüîãî ðàéîíó (çà îô³ö³éíèìè äàíèìè – 97, çà ñïîãàäà-ìè – â³ä 37 äî 50).

Óðàíö³ 1 áåðåçíÿ 1943 ð. ç Ùîðñà ó Êîðþê³âêó ïðèáóâ åñåñ³âñü-êèé êàðàëüíèé çàã³í. Íàñåëåíèé ïóíêò áóëî îòî÷åíî. Âñ³õ ìåøêàíö³âçãàíÿëè â ãðóïè ïî 50-100 ÷îë. ó âåëèê³ áóäèíêè öåðêâè, òåàòðó, ðåñ-òîðàíó, çåìåëüíîãî â³ää³ëó ³ ðîçñòð³ëþâàëè. Îäíî÷àñíî ïðî÷³ñóâà-ëè âñ³ õàòè é îêîëèö³ ³ âáèâàëè æèòåë³â.

Ñåðåä ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â äëÿ óÿâëåííÿ öüîãî çëî÷èíó íàâåäå-ìî óðèâîê ñïîãàäó óö³ë³ëîãî ìåøêàíöÿ, ñâÿùåíèêà Âñåâîëîäà Äà-ãàºâà: «Ïðèáëèçíî ãîäèí³ î äåâ’ÿò³é ðàíêó ïåðøîãî áåðåçíÿ ìàøè-íè ç í³ìöÿìè ïî÷àëè ï³ä’¿çäèòè äî êîíòîðè ðàô³íàäíîãî çàâîäó, äå ÿíåïîäàë³ê êâàðòèðóâàâ. Íàïåðåäîäí³ ìè ç äðóæèíîþ âèð³øèëè ïå-ðåáðàòèñÿ íà êâàðòèðó â Îëåêñ³¿âêó [ðàéîí ì³ñòå÷êà]. ² ÿ ï³øîâ,ùîá çíàéòè ï³äâîäó äëÿ ïåðåâåçåííÿ ðå÷åé. Êîëè ïîâåðíóâñÿ, ìåíåíå ïðîïóñòèëè, ïî÷àëè ïî ìåí³ ñòð³ëÿòè. ß çàéøîâ ó ä³ì ìåòð³â çàäåñÿòü â³ä ðåñòîðàíó.

Êîëè ïåðåêîíàâñÿ, ùî ïðîêëÿò³ ôàøèñòñüê³ êàòè âè¿õàëè, çàéøîâäî ðåñòîðàíó ³ ïîáà÷èâ òàì ãîðè âáèòèõ ëþäåé ³ êàëþæ³ êðîâ³. ÂÎëåêñ³¿âö³, êóäè ÿ ï³øîâ â³äðàçó ï³ñëÿ öüîãî, áóëî òå æ ñàìå: ó áó-äèíêàõ ³ ïðîñòî íà ïîäâ³ð’¿ ëåæàëî ïî 20-30 òðóï³â.

×àñòèíó áóäèíê³â ³ç òðóïàìè ã³òëåð³âö³ ñïàëèëè ïåðøîãî äíÿ. Íàäðóãèé äåíü òðèâàëî òå æ ñàìå. Áóëè âèïàäêè, êîëè ëþäåé æèâèìèêèäàëè ó âîãîíü» 2.

8

Ï³ñëÿ çíèùåííÿ âñ³õ çíàéäåíèõ êîðþê³âö³â êàðàòåë³ ñåëèùå ñïà-ëèëè. Î÷åâèäö³ êàçàëè, ùî äèì ³ çàãðàâó â³ä ïîæåæ áóëî âèäíî óÙîðñ³, Ñîñíèö³, ó Õîëìàõ. Àêö³þ ïðîâåäåíî 1 ³ 2 áåðåçíÿ, à 9 áåðåç-íÿ êàðàòåë³ ïîâåðòàëèñÿ, ùîá äîáèòè óö³ë³ëèõ.

Çâåðíåìî óâàãó íà âàæëèâó çãàäêó ó ñïîãàä³ Ãàííè Õîìêî: «Óñ. Íàóì³âêà ïî÷àëèñÿ íîâ³ ñòðàæäàííÿ: ñòàðîñòà Ñàâåëà, âèêîíóþ-÷è íàêàç ôàøèñò³â, ïî÷àâ àðåøòîâóâàòè âñ³õ êîðþê³â÷àí ³ ðîçñòð³-ëþâàòè ¿õ. Àðåøòè ïî÷àëèñÿ â ÷åðâí³ ì³ñÿö³» 3. Îòæå, îêóïàíòè ïðî-äîâæóâàëè ³ ï³ñëÿ ïîãðîìó Êîðþê³âêè ïåðåñë³äóâàòè ³ çíèùóâàòèéîãî óö³ë³ëèõ ìåøêàíö³â.

Íàñë³äêè ã³òëåð³âñüêîãî çëî÷èíó: âáèòî áëèçüêî 7 òèñ. ìåøêàíö³â(çà àêòîì â³ä 1944 ð. – 6700 ÷îë.) ³ ñïàëåíî 1290 áóäèíê³â 4.

Ïîìñòà í³ìåöüêèõ îêóïàíò³â àáñîëþòíî íåñï³âì³ðíà ç ¿õ âëàñíè-ìè âòðàòàìè â³ä íàïàäó ïàðòèçàí. Ó ðàä³îãðàì³ Ì. Ïîïóäðåíêà â³ä2 áåðåçíÿ 1943 ð. ïðî ðîçãðîì ã³òëåð³âñüêîãî ãàðí³çîíó ó Êîðþê³âö³íàâîäÿòüñÿ òàê³ äàí³ ïðî ëþäñüê³ ³ ìàòåð³àëüí³ âòðàòè îêóïàíò³â:«27 ëþòîãî ãðóïà ïàðòèçàí³â ï³ä êîìàíäóâàííÿì íà÷àëüíèêà øòàáóÐâàíîâà ðîçãðîìèëà í³ìåöüêèé ãàðí³çîí íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿ Êî-ðþê³âö³. Çíèùåíî 8 îäíîòîííèõ ïðè÷åï³â, 160 ïîêðèøîê äëÿ àâòî-ìàøèí, 2 ãàðàæ³, ìåõàí³÷íó ìàéñòåðíþ, ñëþñàðíþ, 2 ëåá³äêè íààâòîìàøèíàõ, ñêëàä ïàëüíîãî ç áåíçèíîì, ñêëàä ç ñ³íîì, ïàêãàóç çêàðòîïëåþ, òåëåôîííó ñòàíö³þ, ñêëàä ç äðîâàìè ³ îáîðîííîþ ë³ñî-ïðîäóêö³ºþ 1000 êóáîìåòð³â.

Âèñàäæåíî â ïîâ³òðÿ åøåëîí, ïðè öüîìó çíèùåíî 18 âàãîí³â, âè-âåäåíî ç ëàäó çàë³çíè÷í³ ñòð³ëêè ³ ç³ðâàíî êîë³þ ïðîòÿãîì 5 ê³ëî-ìåòð³â. Âèñàäæåíî â ïîâ³òðÿ äåðåâ’ÿíèé ì³ñò äîâæèíîþ 8 ìåòð³â,çíèùåíî áóäèíîê Äåðæáàíêó ç ãðîøîâîþ êîìîðîþ ³ çâ’ÿçîê. Âçÿòîòðîôå¿: 2 ñòàíêîâ³ êóëåìåòè, 119 ãâèíò³âîê, 2500 ïàòðîí³â, çåðíî, ïðî-äóêòè ³ ìàñëî.

Âçÿëè â ïîëîí 4 ìàäüÿð³â ³ 1 í³ìöÿ – êîëèøíüîãî çàë³çíè÷íîãîìàéñòðà ç Äðåçäåíà. Çàõîïëåíî äîêóìåíòè óïðàâè êîìåíäàòóðè.Âèçâîëåíî 97 â’ÿçí³â, ïðèðå÷åíèõ í³ìöÿìè íà ñìåðòü. Öüîãî æ äíÿäðóãà ãðóïà Ëèñåíêà çíèùèëà êóñòîâèé ãàðí³çîí æàíäàðìåð³¿. Óáè-

9

òî 18 æàíäàðì³â, âçÿòî 2 ðó÷í³ êóëåìåòè, 12 ãâèíò³âîê. Ðîçäàíîñ³ì’ÿì 220 òîíí çåðíà, âçÿòî 100 ñâèíåé ç â³äïðàâî÷íîãî ïóíêòó.Ðîç³ãíàíî ïîë³öåéñüê³ ñòàíè» 5.

Äîäàìî, ùî ùå äî ö³º¿ êàðàëüíî¿ àêö³¿ íàöèñòè ó ãðóäí³ 1941 ð.ðîçñòð³ëÿëè 7 ïàðòèçàíñüêèõ ðîçâ³äíèê³â. Ó ñ³÷í³ 1942 ð. ðîçñòð³ëÿ-íî óñå ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ Êîðþê³âêè ÷èñëîì äî 300 îñ³á. 26 ëþ-òîãî 1942 ð. âáèòî 131 ÷îë. ³ç ïàðòèçàíñüêèõ ñ³ìåé ³ ñ³ìåé ðàéîííèõïàðò³éíèõ ïðàö³âíèê³â. Ç ëþòîãî äî ëèñòîïàäà 1942 ð. çä³éñíþâàëè-ñÿ ïîîäèíîê³ âáèâñòâà ìèðíèõ æèòåë³â. Ó ëèñòîïàä³ 1942 ð. çíèùåí³âñ³ öèãàíè Êîðþê³âêè — 12 îñ³á 6.

Îòæå, çà íåïîâíèìè, íà íàø ïîãëÿä, ï³äðàõóíêàìè çà ïåð³îä îêó-ïàö³¿ âáèòî á³ëüøå 7,5 òèñ. ìåøêàíö³â ò³ëüêè îäíîãî óêðà¿íñüêîãîïîë³ñüêîãî ì³ñòå÷êà.

Íà íàøó äóìêó, Êîðþê³âñüêà òðàãåä³ÿ 1-2 áåðåçíÿ 1943 ð. çà ñâî¿-ìè ìàñøòàáàìè º, ìàáóòü, íàéá³ëüøîþ êðèâàâîþ êàðàëüíîþ àê-ö³ºþ íàöèñò³â ïðîòè ìèðíîãî íàñåëåííÿ ó Äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³. Òèìá³ëüøå, ùî çëî÷èí â³äáóâñÿ íå ï³ä ÷àñ áîéîâèõ ä³é ïðîòèáîð÷èõñòîð³í. Äî òàêîãî âèñíîâêó ï³äâîäèòü ïîð³âíÿííÿ ç âñåñâ³òíüî â³äî-ìèìè òðàãåä³ÿìè ñâ³òîâî¿ â³éíè â ªâðîï³:

Óêðà¿íñüêà Êîðþê³âêà – 1-2 áåðåçíÿ 1943 ð. âáèòî ³ ñïàëåíîáëèçüêî 7 òèñ. îñ³á.

Á³ëîðóñüêà Õàòèíü – 22 áåðåçíÿ 1943 ð. ó ñåë³ çíèùåíî 149îñ³á (ï³ä ÷àñ áîþ ïàðòèçàí ç êàðàòåëÿìè).

×åñüêà Ë³äèöå – 11 ÷åðâíÿ 1943 ð. âáèòî ó ñåëèù³ ³ çàìîðäî-âàí³ ó êîíöòàáîð³ 320 ÷îë.

Ôðàíöóçüêà Îðóäàð – 10 ÷åðâíÿ 1944 ð. çíèùåíî ó ñåëèù³ 642 ÷îë.Áåçïåðå÷íî îö³íêà òðàãåä³¿ â Êîðþê³âö³ ó 1943 ð. ïîâí³ñòþ â³äïî-

â³äàº âèñíîâêàì ì³æíàðîäíîãî ñóäîâîãî ïðîöåñó íàä êîëèøí³ìèêåð³âíèêàìè ã³òëåð³âñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè ó Íþðíáåðãç³, ÿêèé ïðîõîäèâç 20 ëèñòîïàäà 1945 äî 1 æîâòíÿ 1946 ð. Òàê³ ä³¿ í³ìåöüêèõ îêó-ïàíò³â îäíîçíà÷íî º â³éñüêîâèì çëî÷èíîì (âáèâñòâà ³ æîðñòîêåïîâîäæåííÿ ç öèâ³ëüíèì íàñåëåííÿì íà îêóïîâàíèõ òåðèòîð³ÿõ) òàçëî÷èíîì ïðîòè ëþäÿíîñò³ (ïîë³òèêà ïåðåñë³äóâàííÿ, ðåïðåñ³é

10

òà çíèùåííÿ âîðîã³â íàöèçìó, óâ’ÿçíåííÿ ëþäåé áåç ñóäîâîãî ïðî-öåñó, ïåðåñë³äóâàííÿ ¿õ, ïðèíèæóâàííÿ, ïåðåòâîðåííÿ íà ðàá³â, òîð-òóðè ³ âáèâñòâà).

Ó ïîâîºííèé ÷àñ îðãàíàìè âëàäè òà ãðîìàäñüê³ñòþ çä³éñíåíàïåâíà ä³ÿëüí³ñòü ùîäî âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ æåðòâ ã³òëåð³âñüêèõ îêó-ïàíò³â. Ó öåíòð³ ì³ñòà Êîðþê³âêè º ïàì’ÿòíèê – Ìåìîð³àë, ó ì³ñöå-âîìó ³ñòîðè÷íîìó ìóçå¿ – åêñïîçèö³ÿ.

Ó ïåðø³é ïîëîâèí³ 80-õ ðîê³â XX ñò. áóâ óæå ïîãîäæåíèé ïðîåêòÌåìîð³àëüíîãî êîìïëåêñó 256-òè ñïàëåíèì ñåëàì ³ ì³ñòàì Óêðà¿íèâ Êîðþê³âö³. Ï³ñëÿ ×îðíîáèëüñüêî¿ êàòàñòðîôè öåé ïðîåêò áóëî çãîð-íóòî ³ çàáóòî.

Ó 1988 ð. âèäàíî íàäçâè÷àéíî ìàëèì íàêëàäîì êíèãó-ìåìîð³àë«Â³íîê áåçñìåðòÿ ñîòíÿì áåçñìåðòíèõ óêðà¿íñüêèõ ñ³ë, ùî çãîð³ëèó âîãí³ ôàøèñòñüêèõ êàðàëüíèõ àêö³é, òèñÿ÷àì íåçäîëàííèõ ëþäåé,ùî æèëè â íèõ ³ çàçíàëè ìó÷åíèöüêî¿ ñìåðò³ â³ä ã³òëåð³âñüêèõ êàò³â»,ó ÿê³é îïèñàíà òðàãåä³ÿ ó Êîðþê³âö³.

1 âåðåñíÿ 2009 ð. äî 70-î¿ ð³÷íèö³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè òåëåêàíàë«²íòåð» ïîêàçàâ äîêóìåíòàëüíèé ô³ëüì âëàñíîãî âèðîáíèöòâà «1377ñïàëåíèõ çàæèâî». Àâòîð ³ ðåæèñåð ²âàí Êðàâ÷èøèí (ñòóä³ÿ «07Ïðîäàêøí») ðîçïîâ³â ó ñòð³÷ö³ ïðî Êîðþê³âñüêó òðàãåä³þ 1943 ð.

Öÿ òðàãåä³ÿ îïèñàíà â ³ñòîðè÷í³é ïóáë³êàö³¿ Çàñëóæåíîãî æóðíà-ë³ñòà Óêðà¿íè Ñåðã³ÿ Ïàâëåíêà «×îðíèé ïîíåä³ëîê Êîðþê³âêè» 7.

Ïðîòå, öÿ êîëîñàëüíà òðàãåä³ÿ â Óêðà¿í³ òà ñâ³ò³ º ïðàêòè÷íî íå-â³äîìîþ.

Ó çá³ðíèêó äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â ïðåäñòàâëåí³ äîêóìåíòè, âå-ëèêèé ðîçä³ë ñâ³ä÷åíü î÷åâèäö³â òðàãåä³¿, âçÿòèõ, ïåðåäóñ³ì, ³ç ôîíä³âÊîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ, ôîòîäîêóìåíòè òà á³áë³îãðàô³þïóáë³êàö³é ïðî ïîä³þ.

Óïîðÿäíèêè òà âñ³, õòî äîëó÷èâñÿ äî ñòîðåííÿ öüîãî çá³ðíèêà,ñïîä³âàþòüñÿ íà ïðîäîâæåííÿ ïîøóêó íîâèõ äîêóìåíò³â, äîñë³ä-æåíü Êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿ òà ã³äíå âøàíóâàííÿ ïàì’ÿò³ æåðòâ öüî-ãî çëî÷èíó ïðîòè ëþäÿíîñò³.

11

1 Â òèëó âîðîãà : Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ó÷àñòü ïàðòèçàí³â ×åðí³ã³â-

ùèíè â áîðîòüá³ ïðîòè ôàøèñò. çàãàðáíèê³â. / ×åðí³ã. îáë. ðàäà âåòåðàí³â

Óêðà¿íè. Ñåêö³ÿ ïàðòèçàí³â Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè; [Óïîðÿä.: Ñ.Ì.Ìåëü-

íèê, Ì.Ê.Áîéêî; Ðåä. Ì.Î.Ðóäüêî] – ×åðí³ã³â: [Äåñíÿí. ïðàâäà], 1994. – Ñ. 49.2 Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, Ô. Ð-3013, îï.3, ñïð.7, àðê.17 çâ.3 Ñïîãàäè Õîìêî Ãàííè Ëåîí³ä³âíè – îêðåìèé äîêóìåíò ³ç ôîíä³â Êîðþ-

ê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ.4 Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, Ô. ¹Ð-3013, îï. ¹3, ñïð. ¹7.5 Â òèëó âîðîãà. – Ñ. 64-65.6 Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, Ô. ¹Ð-3013, îï. ¹3, ñïð. ¹77 Ïàâëåíêî Ñ. ×îðíèé ïîíåä³ëîê Êîðþê³âêè // ×åðí³ã³âùèíà incognita;

Âèä. 2-ãå, âèïðàâëåíå ³ äîïîâíåíå. – ×åðí³ã³â: ÐÂÊ «Äåñíÿíñüêà ïðàâäà»,

2008. – Ñ. 108-117.

12

I. ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ

¹ 1Îãîëîøåííÿ ×åðí³ã³âñüêî¿ ì³ñüêî¿ óïðàâè ïðî ðîçñòð³ë çà

óõèëåííÿ â³ä áîðîòüáè ç ïàðòèçàíàìè15 ëèñòîïàäà 1942 ð.

Çà ðîçïîðÿäæåííÿì â³éñüêîâîãî êîìåíäàíòà äîâîäèòüñÿ äî â³äî-ìà âñüîãî íàñåëåííÿ, ùî â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñïîê³é òà çà ïîðÿäîê âì³ñòàõ òà ñåëàõ ïîêëàäàºòüñÿ íà âñå íàñåëåííÿ â³äïîâ³äíîãî íàñå-ëåíîãî ïóíêòó. Íàñåëåííÿ ðàçîì ç³ ñòàðîñòîþ â³äïîâ³äàº çà ö³ë³ñòüòà ñîõðàíí³ñòü ñêëåï³â [ìîæëèâî, ñêëàä³â – óïîðÿä.], ñïîðóä òàö³ë³ñòü ³ áåçïå÷í³ñòü øëÿõ³â íà â³ääàëåíí³ äî ³íøîãî íàñåëåíîãî ïóíêòó.

Êîæíèé ãðîìàäÿíèí çîáîâ’ÿçàíèé áðàòè àêòèâíó ó÷àñòü ó áî-ðîòüá³ ç á³ëüøîâèçìîì òà ïàðòèçàíàìè. Òîé, õòî óõèëÿºòüñÿ â³äöüîãî, áóäå ðîçãëÿäàòèñÿ ÿê ïðèõèëüíèê á³ëüøîâèçìó òà áóäå íàé-ñóâîð³øå ïîêàðàíèé. Íàñåëåííÿ çîáîâ’ÿçàíå ó âñ³õ âèïàäêàõ ñàìî-ñò³éíî òà àêòèâíî, çà äîïîìîãîþ âñ³õ ìîæëèâèõ çàñîá³â, â³äáèâàòèíàïàäè ïàðòèçàí òà ïðî ê³ëüê³ñòü ïàðòèçàí³â ñïîâ³ùàòè íàéáëèæ÷³éí³ìåöüê³é ÷àñòèí³ òà ñòàðîñò³.

Ò³, õòî îäåðæèòü â³äîìîñò³ ïðî ïàðòèçàí³â àáî ïðî ïåðåõîâàíóçáðîþ, ïàðòèçàíñüêå ìàéíî òîùî, çîáîâ’ÿçàí³ ñïîâ³ñòèòè ïðî öåíàéáëèæ÷³é í³ìåöüê³é ÷àñòèí³, ñòàðîñò³ àáî íà÷àëüíèêó ïîë³ö³¿. Íå-âèêîíàííÿ öüîãî êàðàºòüñÿ ñìåðòþ.

ßêùî â ðàç³ íåäîñòàòíüî¿ ïèëüíîñò³ íàñåëåííÿ ñòàíåòüñÿ íàïàäïàðòèçàí³â, òî â òèõ íàñåëåíèõ ïóíêòàõ ïåâíà ê³ëüê³ñòü íàñåëåííÿáóäå ðîçñòð³ëÿíà. ßêùî â³éñüêîâîïîëîíåí³, â³äïóùåí³ í³ìåöüêèì êî-ìàíäóâàííÿì, áóäóòü áðàòè ó÷àñòü â ä³ÿõ ïàðòèçàí³â àáî áóäóòüçàï³äîçðåí³ â öüîìó, òî äî öèõ ðàéîí³â áóäå âæèòî íàéñóâîð³øèõ êî-ëåêòèâíèõ çàõîä³â, à âñ³ â³äïóùåí³ ïîëîíåí³ áóäóòü ïîâåðíåí³ äî òà-áîð³â.

Ãîëîâà ì. ×åðí³ãîâà (ï³äïèñ)Â òèëó âîðîãà: Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ó÷àñòü ïàðòè-

çàí³â ×åðí³ã³âùèíè â áîðîòüá³ ïðîòè ôàøèñò. çàãàðáíèê³â. /

13

×åðí³ã. îáë. ðàäà âåòåðàí³â Óêðà¿íè. Ñåêö³ÿ ïàðòèçàí³â Âåëè-

êî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè; [Óïîðÿä.: Ñ.Ì.Ìåëüíèê, Ì.Ê.Áîéêî; Ðåä.

Ì.Î.Ðóäüêî] — ×åðí³ã³â: [Äåñíÿí. ïðàâäà], 1994. – Ñ. 49.

¹ 2Ðàä³îãðàìà Ì. Ì. Ïîïóäðåíêà ïðî ðîçãðîì ôàøèñòñüêîãî

ãàðí³çîíó â ðàéöåíòð³ Êîðþê³âêà2 áåðåçíÿ 1943 ð.

27 ëþòîãî ãðóïà ïàðòèçàí³â ï³ä êîìàíäóâàííÿì íà÷àëüíèêà øòà-áó Ðâàíîâà ðîçãðîìèëà í³ìåöüêèé ãàðí³çîí íà çàë³çíè÷í³é ñòàíö³¿Êîðþê³âö³. Çíèùåíî 8 îäíîòîííèõ ïðè÷åï³â, 160 ïîêðèøîê äëÿ àâòî-ìàøèí, 2 ãàðàæ³, ìåõàí³÷íó ìàéñòåðíþ, ñëþñàðíþ, 2 ëåá³äêè íààâòîìàøèíàõ, ñêëàä ïàëüíîãî ç áåíçèíîì, ñêëàä ç ñ³íîì, ïàêãàóç çêàðòîïëåþ, òåëåôîííó ñòàíö³þ, ñêëàä ç äðîâàìè ³ îáîðîííîþ ë³ñî-ïðîäóêö³ºþ 1000 êóáîìåòð³â.

Âèñàäæåíî â ïîâ³òðÿ åøåëîí, ïðè öüîìó çíèùåíî 18 âàãîí³â, âè-âåäåíî ç ëàäó çàë³çíè÷í³ ñòð³ëêè ³ ç³ðâàíî êîë³þ ïðîòÿãîì 5 ê³ëî-ìåòð³â. Âèñàäæåíî â ïîâ³òðÿ äåðåâ’ÿíèé ì³ñò äîâæèíîþ 8 ìåòð³â,çíèùåíî áóäèíîê Äåðæáàíêó ç ãðîøîâîþ êîìîðîþ ³ çâ’ÿçîê. Âçÿòîòðîôå¿: 2 ñòàíêîâ³ êóëåìåòè, 119 ãâèíò³âîê, 2500 ïàòðîí³â, çåðíî, ïðî-äóêòè ³ ìàñëî.

Âçÿëè â ïîëîí 4 ìàäüÿð³â ³ 1 í³ìöÿ — êîëèøíüîãî çàë³çíè÷íîãîìàéñòðà ç Äðåçäåíà. Çàõîïëåíî äîêóìåíòè óïðàâè êîìåíäàòóðè.Âèçâîëåíî 97 â’ÿçí³â, ïðèðå÷åíèõ í³ìöÿìè íà ñìåðòü. Öüîãî æ äíÿäðóãà ãðóïà Ëèñåíêà çíèùèëà êóñòîâèé ãàðí³çîí æàíäàðìåð³¿. Óáè-òî 18 æàíäàðì³â, âçÿòî 2 ðó÷í³ êóëåìåòè, 12 ãâèíò³âîê. Ðîçäàíîñ³ì’ÿì 220 òîíí çåðíà, âçÿòî 100 ñâèíåé ç â³äïðàâî÷íîãî ïóíêòó.Ðîç³ãíàíî ïîë³öåéñüê³ ñòàíè.

Â òèëó âîðîãà: Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ó÷àñòü ïàðòè-




Ì.Î.Ðóäüêî] — ×åðí³ã³â: [Äåñíÿí. ïðàâäà], 1994. – Ñ. 64-65.

14

¹ 3Êîðåñïîíäåíö³ÿ ïðî êðèâàâó ðîçïðàâó ç ìèðíèì

íàñåëåííÿì ì. Êîðþê³âêà18 áåðåçíÿ 1943 ð.

Çâ³ð³!Íåäàëåêî òîé äåíü, êîëè ×åðâîíà Àðì³ÿ ðîçãðîìèòü ôàøèñòñü-

êó çãðàþ, çíîâó ïðèíåñå ìèð íà íàøó çåìëþ, ³ êðà¿íà òà íàðîä ïî÷-íóòü çàë³êîâóâàòè ñâî¿ ðàíè, íàíåñåí³ ëþòèì âîðîãîì. Â ùàñëèâîìóæèòò³ ãîðå çàáóâàºòüñÿ. Àëå öüîãî ìè í³êîëè íå çàáóäåìî. Ìè ïðè-éäåìî íà ì³ñöå ñïàëåíî¿ Êîðþê³âêè, íà òå ì³ñöå, äå çàðàç òîð÷àòüãîë³, çàêîïò³ë³ äèìàð³, îäèíîê³ ïðèñìàëåí³ âåðáè, ìè ïðèéäåìî ³ ñêà-æåìî: ãëÿä³òü, ëþäè, ãëÿä³òü ³ çàïàì’ÿòàéòå ³ ä³òÿì ñâî¿ì ðîçêàæ³òü,âíóêàì òà ïðàâíóêàì ïåðåäàéòå – òóò áóâ í³ìåöü, òðè÷³ ïðîêëÿòèéíàðîäîì íàøèì, ìàòåðÿìè íàøèìè, ä³òüìè ð³äíèìè.

Â³í ïðèéøîâ ñþäè ³ æèâèìè êèäàâ ëþäåé â îãîíü, â³í ìàëèõ ä³òåéïàëèâ òà íèìè âîãíèùå ðîçïàëþâàâ, â³í ïðèêîëþâàâ æ³íîê ³ â ãî-ðÿ÷³é êðîâ³ æ³íî÷³é òîïèâ ¿õí³õ íåìîâëÿò. Â ëüîõó ìèðíîãî æèòåëÿÒèòåíêà Îëåêñ³ÿ áóëè çíàéäåí³ 20 òðóï³â. Á³ëÿ õàòè øîôåðà Ëèòâè-íà Îëåêñàíäðà ðàçîì ç éîãî ñ³ì’ºþ ëåæàëè âáèòèìè òà ïîð³çàíèìèíåçë³÷åííà ê³ëüê³ñòü ä³òåé, æ³íîê, ñòàðèê³â. ̄ äàëüíÿ òà öåðêâà áóëèïåðåïîâíåí³ ìåðòâåöÿìè. Òèñÿ÷³ æåðòâ! Ñîòí³ òèñÿ÷ ïðîêëÿòü ñêà-æåíèì í³ìöÿì! ² ç îãèäîþ çãàäóâàòèìåìî áîÿãóç³â, ï³äëèõ âèðîäê³â,ÿê³, ðÿòóþ÷è ñâîþ øêóðó, â³ääàëè í³ìöÿì íà ðîçòåðçàííÿ ñâîþ ñ³ì’þ,ïðîäàëèñÿ âîðîãîâ³, æåðòâóþ÷è ñâî¿ìè áëèçüêèìè òà ð³äíèìè. Áåçïðèòóëêó áëóêàòèìå ïî ñâ³òó ïîë³öåéñüêèé Ñòåëüìàõ. Çàãèíå â³í äåñüâ áîëîò³, ÿê ñîáàêà, çåìëÿ ï³äëå éîãî ò³ëî íå ïðèéìàòèìå, áî ãèäêèéâ³í, ÿê êîðîñòà. Íå ï³äíÿëàñü éîãî ï³äëà ðóêà ïðîòè í³ìöÿ, êîëè ã³òëå-ð³âåöü çàí³ñ í³æ íàä ãîëîâîþ äèòèíè éîãî.

Â³äâåðíåòüñÿ ñâ³ò â³ä íà÷àëüíèêà æàíäàðìåð³¿ Îìåëüÿí÷óêàÄ. Ò., áî ãëóõèì ñòàâ äî ñòîãîíó ìàòåð³ ñâîº¿, âìèðàþ÷î¿ â³ä í³ìåöü-êî¿ êóë³. Ó âîðîãà çàëèøèâñÿ äâîðíÿæêîþ ñëóæèòè.

Ìè ïðèéäåìî äî êîðþê³âñüêèõ ïîæàðèù ³ íà ì³ñö³ ðó¿í – æèâèõñâ³äê³â ïðîæèòèõ ñòðàøíèõ äí³â, ñëàâèòèìåìî òèõ, õòî ãåðî¿÷íî çà-

15

ãèíóâ â áîðîòüá³ ïðîòè í³ìö³â. Ìè ñëàâèòèìåìî ãåðî¿â – ñïðàâæí³õñèí³â óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.

Ë. TðèôîíÁ³ëüøîâèê.1943 p., 18 áåðåçíÿ.Â òèëó âîðîãà: Äîêóìåíòè ³ ìàòåð³àëè ïðî ó÷àñòü ïàðòè-




Ì.Î.Ðóäüêî] – ×åðí³ã³â: [Äåñíÿí. ïðàâäà], 1994. – Ñ. 66-67.

¹ 4Ñâ³ä÷åííÿ ñâÿùåíèêà Â.Â.Äàãàºâà ïðî ïîä³¿ 1-2 áåðåçíÿ

1943 ð. ó Êîðþê³âö³16 ãðóäíÿ 1943 ð.

Ðîêîâûå äíè äëÿ æèòåëåé ã.Êîðþêîâêè è Àëåêñååâêè×åðíèãîâñêîé îáëàñòè îò ïîäëûõ ôàøèñòñêèõ çëîäååâ

1-2 ìàðòà 1943 ãîäàÏðèáëèçèòåëüíî â 9 ÷àñîâ óòðà 1-ãî ìàðòà ñ/ã. íà÷àëè ïîäúåç-

æàòü ê êîíòîðå ðàôçàâîäà àâòîìàøèíû ñ íåìöàìè, ãäå ÿ íåïîäàë¸-êó êâàðòèðîâàë, è ÿ íå çíàë, ÷òî ýòî ïðîêëÿòûé ãåñòàïî. ß ñ æåíîéðåøèë ïåðåáðàòüñÿ íà êâàðòèðó â Àëåêñååâêó è âûøåë íàéòè ïîä-âîäó äëÿ ïåðåâîçà áàãàæà, è êîãäà âîçâðàùàëñÿ íà ñâîþ êâàðòèðó êæåíå, òî ìåíÿ íå ïðîïóñòèëè, à ñòàëè ïî ìíå ñòðåëÿòü. Òîãäà ÿ çà-ø¸ë â äîì ïðîòèâ ïî÷òû (íå áîëåå 10 ìåòðîâ îò ðåñòîðàíà).

Ïðîøëî íå áîëåå ÷àñà. ß âèæó, ÷òî âåäóò æåíùèí ñ äåòüìè íàðóêàõ, ìóæ÷èí è äåòåé, â ÷èñëå êîòîðûõ áûëà è ìîÿ äîðîãàÿ æåíà.È êîãäà èõ çàâåëè â ðåñòîðàí, òî ñåé÷àñ-æå ïîñëûøàëèñü âûñòðå-ëû è êðèêè ëþäåé. Òîãäà ÿ ïîíÿë, ÷òî èõ ðàññòðåëèâàþò. Âèäÿ íå-ìèíóåìóþ ãèáåëü, âûñêî÷èë ñ äîìà è ïðîáðàëñÿ â äâîð àïòåêè;ñêðûëñÿ â óáîðíîé, ãäå ïðîñèäåë äî 12 ÷àñîâ íî÷è è ïî÷òè ÷åðåçêàæäûå ïîë÷àñà ñëûõàë âûñòðåëû è êðèêè ëþäåé â ðåñòîðàíå.

Êîãäà ÿ óáåäèëñÿ, ÷òî óæå ïðîêëÿòûå íåìåöêèå èçâåðãè âûåõà-

16

ëè, òî ÿ çàø¸ë â ðåñòîðàí íàéòè õîòÿ óáèòóþ ñâîþ æåíó. ×òî æå ÿâèæó: ãðóäû óáèòûõ ëþäåé è ëóæè êðîâè.

Ïîñëå ýòîãî ÿ ïîø¸ë íà Àëåêñååâêó, êóäà ÿ äóìàë ïåðåéòè íàêâàðòèðó. Òàì ÿ çàõîäèë â äîìà çíàêîìûõ, ãäå ëåæàëî ïî 20-30 òðó-ïîâ. Ýòî ìíå íàóêîé ïîëó÷èëîñü, ïîòîìó ÷òî ìíîãèå äóìàëè, ÷òî íåáóäóò ïàëèòü Àëåêñååâêó, ñðûâàëèñü ñ Êîðþêîâêè.

×àñòü äîìîâ ñ òðóïàìè îíè ñïàëèëè â ïåðâûé äåíü, à íà âòîðîéäåíü îíè ïðîäîëæàëè óáèâàòü è äîïàëèëè äîìà ñ òðóïàìè, óáèòû-ìè â ïåðâûé äåíü.

Áûëè è òàêèå ñëó÷àè, ÷òî áðîñàëè æèâûìè â îãîíü. Âñåãî ïî-ãèáëî îò íåìåöêèõ ïàëà÷åé: æåíùèí, ìóæ÷èí è äåòåé äî øåñòè òûñÿ÷÷åëîâåê, â ÷èñëå êîòîðûõ ïîãèáëî äâà ñâÿùåííèêà.

Òàê ìîãóò ïîñòóïèòü ñ ìèðíûì íàñåëåíèåì òîëüêî îáåçóìåâ-øèå èçâåðãè, âðîäå íåìåöêèõ ïñîâ, ÷óâñòâóþùèõ íåìèíóåìóþ ãè-áåëü.

18/ÕII-43 ã. Ñâÿùåííèê /ïîäïèñü/Äàãàåâ Âñåâîëîä Âàñèëüåâè÷

Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, Ô. Ð-3013, îï.3,

ñïð.7, àðê.17 çâ.

¹ 5Àêò ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ êîì³ñ³¿ ç âñòàíîâëåííÿ ³ ðîçñë³-

äóâàííÿ çëî÷èí³â í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³â óÊîðþê³âö³

17 ãðóäíÿ 1943 ð.Â²ÄÏÎÂ²ÄÀËÜÍÈÉ ÑÅÊÐÅÒÀÐ

×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñíî¿ êîì³ñ³¿ïî âñòàíîâëåííþ ³ ðîçñë³äóâàííþ çëî÷èí³â í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ

çàãàðáíèê³âÀ Ê Ò

Ñóäåáíî-ìåäèöèíñêîé ýêñïåðòíîé êîìèññèåé â ñîñòàâå îòâåò-ñòâåííîãî ñåêðåòàðÿ ×åðíèãîâñêîé îáëàñòíîé êîìèññèè ïî óñòà-íîâëåíèþ è ðàññëåäîâàíèþ çâåðñòâ íåìåöêî-ôàøèñòñêèõ îêêóïàí-

17

òîâ ò. Áàëàáàÿ Àëåêñàíäðà Ïåòðîâè÷à, îáëàñòíîãî ñóäåáíî-ìåäè-öèíñêîãî ýêñïåðòà âðà÷à Áàñêèíîé Ðèòû Ìàðêîâíû, ïðåäñòàâèòåëÿ×åðíèãîâñêîãî ãîðêîìà ÊÑÌ ò. Åðìîëåíêî Åãîðà Åìåëüÿíîâè÷à,âðà÷à Àëåêñàíäðîâñêîé áîëüíèöû Ãóáåíêî Íàòàëèè Íèêîëàåâíû,ñåêðåòàðÿ Êîðþêîâñêîãî ðàéèñïîëêîìà Ìàñîëûêè Äìèòðèÿ Ôåäî-ðîâè÷à, îïåðàòèâíîãî óïîëíîìî÷åííîãî ÐÎ ÍÊÂÄ Óõàíêèíà Íèêî-ëàÿ Èâàíîâè÷à, ïðåäñòàâèòåëÿ Êîðþêîâñêîãî ðàéêîìà ïàðòèè Ìî-ðîç Òàòüÿíû Ôåäîòîâíû â ïðèñóòñòâèè ìåñòíûõ æèòåëåé Êîðþ-êîâêè, êîìàíäèðà ïàðòèçàíñêîãî îòðÿäà ò. Áàñìàíîâà Áîðèñà Àëåê-ñàíäðîâè÷à, íà÷àëüíèêà 1 îòäåëà ÓÍÊÂÄ Ëèòâèíîâà Ïåòðà Òèõî-íîâè÷à ñîñòàâèëè íàñòîÿùèé àêò 17 äåêàáðÿ 1943 ãîäà â íèæåñëå-äóþùåì:

Â ðàéîííîì öåíòðå Êîðþêîâêà â ïåðèîä îêêóïàöèè íåìåöêî-ôà-øèñòñêèìè çàõâàò÷èêàìè 7 ñåíòÿáðÿ 1941 ãîäà ïî 20 ñåíòÿáðÿ 1943ãîäà ïðîèçâîäèëîñü ñèñòåìàòè÷åñêîå óíè÷òîæåíèå ïóòåì ìàññî-âûõ ðàññòðåëîâ è ñæèãàíèÿ ñîâåòñêèõ ãðàæäàí, à èìåííî â äåêàáðå1941 ãîäà ðàññòðåëÿíî 7 ÷åëîâåê ïàðòèçàíñêèõ ðàçâåä÷èêîâ. Â ÿí-âàðå íåìåöêî-ôàøèñòñêèìè èçâåðãàìè óíè÷òîæåíî âñå åâðåéñêîåíàñåëåíèå Êîðþêîâêè â êîëè÷åñòâå äî 300 ÷åëîâåê. 26 ôåâðàëÿ 1942ãîäà ñ ïðèåçäîì ïàíà Äîáðîâîëüñêîãî (Êîðþêîâñêèé ýìèãðàíò) ðàñ-ñòðåëÿëè 131 ÷åëîâåê ïàðòèçàíñêèõ ñåìåé è ðàéîííûõ ïàðòèéíûõðàáîòíèêîâ. Ñ ôåâðàëÿ ïî íîÿáðü ìåñÿö 1942 ãîäà èìåëè ìåñòàåäèíè÷íûå óáèéñòâà. Â íîÿáðå ìåñÿöå 1942 ãîäà óíè÷òîæåíû âñåöûãàíå Êîðþêîâêè â êîëè÷åñòâå 12 ÷åëîâåê. Â Êîðþêîâêå êàê âïåðåäîâîì ðàéîíå, 1 è 2 ìàðòà 1943 ãîäà îðãàíèçîâàëè óíè÷òîæå-íèå âñåãî ìèðíîãî íàñåëåíèÿ ïóòåì ðàññòðåëà è ïîñëåäóþùåãîñæèãàíèÿ. Çà äâà äíÿ 1 è 2 ìàðòà 1943 çâåðñêè óíè÷òîæåíî 6700÷åëîâåê (èç 13 òûñÿ÷ ÷åëîâåê, íàñ÷èòûâàâøèõñÿ äî âîéíû). Ñî-ææåíî 1290 äâîðîâ (èç 1300 èìåâøèõñÿ äî âîéíû). Âñåãî óíè÷òî-æåíî íàñåëåíèÿ çà âðåìÿ îêêóïàöèè: ìóæ÷èí, æåíùèí è äåòåé âêîëè÷åñòâå îêîëî 7500 ÷åëîâåê. Ðàññòðåëû ïðîèçâîäèëèñü â Êîðþ-êîâñêîì «Ãàþ» è íà òåððèòîðèè êîëõîçà «13-ð³÷÷ÿ Æîâòíÿ» è â ñâè-íàðíèêå.

18

Ìàññîâûå óíè÷òîæåíèÿ ëþäåé ïóòåì ðàññòðåëà è ïîñëåäóþùå-ãî ñæèãàíèÿ ïðîèçâîäèëîñü ãëàâíûì îáðàçîì â ðåñòîðàíå, â çåìîò-äåëå, â òåàòðå è íà òåððèòîðèè öåðêâè.

Ñóäåáíî-ìåäèöèíñêàÿ ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ îáñëåäîâàëà íåêî-òîðûå ìåñòà ìàññîâîãî çàõîðîíåíèÿ è óñòàíîâèëà: â Êîðþêîâñêîì«Ãàþ» íàõîäèòñÿ äî 10 ÿì-ìîãèë, â êîòîðûõ çàõîðîíåíî äî 500 òðó-ïîâ. Âåëè÷èíà ÿì-ìîãèë ðàçëè÷íàÿ â çàâèñèìîñòè îò êîëè÷åñòâàòðóïîâ â íèõ íàõîäÿùèõñÿ (îò 2 äî 49 ÷åëîâåê â êàæäîé).

Âñêðûòà 1 ÿìà-ìîãèëà äàâíîñòüþ îò 26 ôåâðàëÿ 1943 ãîäà âå-ëè÷èíîé 5õ2 ìåòðà è ãëóáèíîé äî óðîâíÿ òðóïîâ 1,5 ì. Â äàííîéìîãèëå çàõîðîíåíî 49 ÷åëîâåê: ìóæ÷èí, äåòåé è ïðåîáëàäàþùååêîëè÷åñòâî æåíùèí â âîçðàñòå îò 2 äî 50 ëåò. Òðóïû ëåæàëè â áåñ-ïîðÿäî÷íîì ñîñòîÿíèè, ëèöîì âíèç, ïî÷òè âñå â íèæíåì áåëüå. Òðóïûïîäìûòû âîäîé, â ñâÿçè ñ ÷åì ïîäâåðãàëèñü çíà÷èòåëüíîìó ãíèëî-ñòíîìó ðàñêëàäó, ïî÷åìó è õàðàêòåð íàñèëèÿ óñòàíîâèòü òðóäíî.Âñå æå â íåêîòîðûõ èç íèõ îáíàðóæåíî ïóëåâîå ðàíåíèå ãîëîâû ñîâõîäíûì îòâåðñòèåì â îáëàñòè çàòûëêà è âûõîäíûì îòâåðñòèåì âðàçëè÷íûõ îòäåëàõ êîñòè ëèöà. Ïî ïîêàçàíèÿì ñâèäåòåëåé ÊëèìåíêîÀëåêñåÿ Ñèäîðîâè÷à, Òèùåíêî Ëåîíèäà Òèìîôååâè÷à, Êóðãàí ßêîâàÌèõàéëîâè÷à è äð. óñòàíîâëåíî, ÷òî ðàññòðåë ìàññîâûé ïðîèçâî-äèëñÿ íà ïîëÿíå «Ãàÿ» èç ñòàíêîâîãî ïóëåìåòà, ïåðåñåêàÿ ïóëåìåò-íîé î÷åðåäüþ òóëîâèùà ëþäåé. Ïîñëå ÷åãî áûëè ñîçâàíû ìåñòíûåæèòåëè, êîòîðûå ïîä íàáëþäåíèåì ïîëèöåéñêèõ âûðûëè ÿìó è çà-õîðîíèëè òðóïû.

Íà òåððèòîðèè êîëõîçà «13-ð³÷÷ÿ Æîâòíÿ» âñêðûòà ÿìà-ìîãèëàâ ñâèíàðíèêå äàâíîñòüþ îò 26 ôåâðàëÿ 1943 ãîäà âåëè÷èíîé 5õ3ìåòðà. Òðóïû ñëåãêà áûëè ïðèñûïàíû çåìëåé, ðàñïîëîæåíû ëèöîìâíèç â êîëè÷åñòâå 34 ÷åëîâåêà, ãîëîâàìè âñå íà ñåâåðî-çàïàä, íî-ãàìè íà þãî-âîñòîê; ïî÷òè âñå îäåòû è òîëüêî íåêîòîðûå èç íèõ âíèæíåì áåëüå. Áîëüøèíñòâî ìóæ÷èí, îñòàëüíûå æåíùèíû è äåòè.Â êàðìàíàõ òðóïîâ áûëè íàéäåíû ñîâåòñêèå äîêóìåíòû è äðóãèåâåùåñòâåííûå äîêàçàòåëüñòâà: âîåííûå áèëåòû, ïàñïîðòà, ñïðàâ-êè, ðàñ÷åñêè, çåðêàëüöà è ò.ä.

19

Â áîëüøèíñòâå òðóïîâ ëèöåâàÿ ÷àñòü ìÿãêèõ òêàíåé âîêðóã ðòà,íîñà è ãëàç ïîäâåðãàëàñü çíà÷èòåëüíîìó ðàñïàäó. Íà øåå è ãðóäèíåêîòîðûõ òðóïîâ èìåëèñü ïÿòíà ðàçëè÷íîé âåëè÷èíû ñèíåãî öâå-òà. Ïðè ìåäýêñïåðòèçå áûëî óñòàíîâëåíî, ÷òî èìåëî ìåñòî ôèçè-÷åñêîå íàñèëèå ÷åðåç ïîâðåæäåíèå êîñòåé ÷åðåïà ñ ïåðåëîìîì ïî-çâîíî÷íîãî ñòîëáà â øåéíîé îáëàñòè; à òàêæå ìîæíî ïðåäïîëàãàòüî ïðèìåíåíèè ÿäîâèòûõ âåùåñòâ ñ öåëüþ óäóøåíèÿ.

Ïîêàçàíèÿ ñâèäåòåëåé Íàêàçíîé Ìàðèè Èâàíîâíû, Ìîðîç Òà-òüÿíû Ôåäîðîâíû, Êëèìîâîé Òàòüÿíû: ëþäè áûëè äîñòàâëåíû íàòðåõ çàêðûòûõ àâòîìàøèíàõ â ñâèíàðíèê êîëõîçà «13-ð³÷÷ÿ Æîâò-íÿ». Â ñàðàå çàðàíåå áûëà çàãîòîâëåíà ÿìà. Êðèêîâ è âûñòðåëîâ íàðàññòîÿíèè íå áûëî ñëûøíî, à äîíîñèëèñü òîëüêî êàêèå-òî ãëóõèåçâóêè.

Îñòàëüíûå áîëåå ìåëêèå ÿìû-ìîãèëû ðàçáðîñàíû â «Ãàþ» èïî îãîðîäàì Êîðþêîâêè.

Ìàññîâûå ðàññòðåëû ñ ïîñëåäóþùèì ñæèãàíèåì ïðîèçâîäèëèñüãëàâíûì îáðàçîì: 1) Â ðåñòîðàíå, ãäå ïî ïîêàçàíèÿì ñâèäåòåëåéÃîðáà÷åâñêîé Îëüãè Ïàâëîâíû, Ñàìáóðçñêîé Ëèäèè, ÀôàíàñüåâîéÊñåíèè, áûâøèõ ïîä ðàññòðåëîì, òîëüêî ðàíåíûõ è ñëó÷àéíî îñ-òàâøèõñÿ â æèâûõ óñòàíîâëåíî, ÷òî 1 ìàðòà 1943 ãîäà â çäàíèèÊîðþêîâñêîãî ðåñòîðàíà çàãíàíî áûëî äî 500 ÷åëîâåê ìèðíîãî íà-ñåëåíèÿ, â ïîðÿäêå î÷åðåäíîñòè, ïàðòèÿìè îò 50 äî 100 ÷åëîâåê.Îíè ðàññòðåëèâàëèñü êàæäûé â îòäåëüíîñòè èç àâòîìàòà íà âèäóâñåõ ïðèñóòñòâóþùèõ ëþäåé. Ïîñëå âñåé ýòîé ðàñïðàâû 2 ìàðòà1943 ãîäà ðåñòîðàí âìåñòå ñ íàõîäÿùèìèñÿ òðóïàìè áûë ñîææåí.[2)] Òàêîå æå ìàññîâîå óíè÷òîæåíèå ëþäåé ïóòåì ðàññòðåëà ñ ïî-ñëåäóþùèì ñæèãàíèåì áûëî ïðîâåäåíî òàê æå â ïîìåùåíèè çå-ìîòäåëà, â òåàòðå è íà òåððèòîðèè öåðêâè. [3)] Êðîìå òîãî, ïî ïî-êàçàíèÿì âñåõ ñîõðàíèâøèõñÿ æèòåëåé Êîðþêîâêè 1 ìàðòà ðàçúåç-æàëî äî 10 ëåãêîâûõ àâòîìàøèí ñ íåìåöêîé æàíäàðìåðèåé. Äåé-ñòâèÿ íåìåöêèõ ïàëà÷åé íà÷àëèñü ñ îêðàèí. Îíè îêðóæàëè äîìà èðàññòðåëèâàëè âñåõ ëþäåé, íàõîäèâøèõñÿ â äàííûõ äîìàõ. Òàê ïðî-äîëæàëîñü äî òåõ ïîð, ïîêà âñå íàñåëåíèå Êîðþêîâêè íå áûëî ðàñ-

20

ñòðåëÿíî. 2 ìàðòà 1943 ãîäà âñå äîìà Êîðþêîâêè âìåñòå ñ íàõîäÿ-ùèìèñÿ â íèõ òðóïàìè áûëè ñîææåíû. Òàêèì ïóò¸ì êàæäûé èçñîææ¸ííûõ äîìîâ ÿâèëñÿ ìîãèëîé äëÿ ëþäåé, â í¸ì íàõîäÿùèõñÿ.Ïî ïîäñ÷¸òàì óñòàíîâëåíî, ÷òî 1 è 2 ìàðòà çâåðñêè óíè÷òîæåíî6700 ÷åëîâåê, ñïàëåíî 1290 äîìîâ.

Ïðè îáùåì îñìîòðå Êîðþêîâêà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé àáñîëþòíîðàçðóøåííîå ñåëåíèå (ãäå îñòàëîñü òîëüêî 10 æèëûõ ïîñòðîåê) ñïîëíûì óíè÷òîæåíèåì æèëûõ äîìîâ, ó÷ðåæäåíèé, êèíîòåàòðà, äî-ìîâ ëå÷åáíî-ìåäèöèíñêîé ñåòè: ïîëèêëèíèêè, äåòñêîé êîíñóëüòà-öèè, èíôåêöèîííîé áîëüíèöû; ÿñëû, ïîìåùåíèå äâóõ øêîë; ðàçðó-øåí ñàõàðíûé çàâîä ñî âñåì ïîäñîáíûì õîçÿéñòâîì. È íà ýòîìïåïåëèùå ìû íàõîäèì êîñòè òðóïîâ çäåñü ñîææ¸ííûõ.

Çàêëþ÷åíèåÍà îñíîâàíèè ñóäåáíî-ìåäèöèíñêîãî è ïàòîëîãî-àíàòîìè÷åñêî-

ãî èññëåäîâàíèÿ çàõîðîí¸ííûõ âî âñêðûòûõ ÿì-ìîãèëàõ ñóäåáíî-ìåäèöèíñêàÿ ýêñïåðòíàÿ êîìèññèÿ âûíîñèò ñâî¸ çàêëþ÷åíèå:

1. Â äâóõ ñêðûòûõ ÿì-ìîãèëàõ çàõîðîíåíî 83 òðóïà ðàçëè÷íîãîâîçðàñòà – ìóæ÷èí, æåíùèí, à òàêæå äåòåé.

2. Âñå òðóïû ïîëíîñòüþ èëè ÷àñòè÷íî ðàçäåòû.3. Ïðè èññëåäîâàíèè òðóïîâ óñòàíîâëåíî, ÷òî ñìåðòü áûëà íà-

ñèëüñòâåííîé ïóò¸ì ðàññòðåëà èç àâòîìàòà, ðàññòðåëà èç ñòàíêî-âîãî ïóëåì¸òà, ôèçè÷åñêîãî íàñèëèÿ òóïûì îðóæèåì ñ ðàçäðîáëå-íèåì êîñòåé ÷åðåïà è ïîçâîíî÷íîãî ñòîëáà â øåéíîé îáëàñòè. Àòàêæå èìåëî ìåñòî íàñèëüñòâåííîé ñìåðòè ïóò¸ì ïðèìåíåíèÿ ÿäî-âèòûõ âåùåñòâ ñ öåëüþ óäóøåíèÿ, è íàêîíåö ñæèãàíèåì æèâûõëþäåé – ìóæ÷èí, æåíùèí è äåòåé.

ÏîäïèñèÎòâåòñòâåííûé ñåêðåòàðü×åðíèãîâñêîé îáëàñòíîé êîìèññèè /ïîäïèñü/ïî óñòàíîâëåíèþ è ðàññëåäîâàíèþçâåðñòâ íåìåöêî-ôàøèñòñêèõçàõâàò÷èêîâ ò. /Áàëàáàé/

21

Îáëàñòíîé ñóäåáíî- /ïîäïèñü/ìåäèöèíñêèé ýêñïåðòâðà÷ /Áàñêèí/Ïðåäñòàâèòåëü×åðíèãîâñêîãî ãîðêîìà /ïîäïèñü/ /Åðìîëåíêî/Âðà÷ Àëåêñàíäðîâñêîé áîëüíèöû /ïîäïèñü/ /Ãóáåíêî/Ñåêðåòàðü Êîðþêîâñêîãîðàéèñïîëêîìà /ïîäïèñü/ /Ìàñîëûêà/Îïåðóïîëíîìî÷åíûé ÐÎ ÍÊÂÄ /ïîäïèñü/ /Óõàíñêèí/Ïðåäñòàâèòåëü Êîðþêîâñêîãîðàéêîìà ïàðòèè /ïîäïèñü/ /Ìîðîç/Êîìàíäèð ïàðòèçàíñêîãî îòðÿäàæèòåëü Êîðþêîâêè /ïîäïèñü/ /Áàñìàíîâ/Íà÷àëüíèê 1 îòäåëà ÓÍÊÂÄæèòåëü Êîðþêîâêè /ïîäïèñü/ /Ëèòâèíîâ/Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³, Ô. Ð-3013, îï. 3,

ñïð. 7.

¹6Àêò Êîðþê³âñüêî¿ ðàéîííî¿ êîì³ñ³¿ ç âñòàíîâëåííÿ òà

ðîçñë³äóâàííÿ çëîä³ÿíü í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðáíèê³âùîäî ìàñîâîãî çíèùåííÿ ìèðíîãî íàñåëåííÿ ì³ñòà

Êîðþê³âêè2 âåðåñíÿ 1944 ð.

Àêò Êîðþêîâñêîé ðàéîííîé êîìèññèèïî óñòàíîâëåíèþ è ðàññëåäîâàíèþ çëîäåÿíèé íåìåöêî-ôàøèñòñ-

êèõ çàõâàò÷èêîâ î ìàññîâîì óíè÷òîæåíèè ìèðíîãî íàñåëåíèÿãîðîäà Êîðþêîâêà

2 ñåíòÿáðÿ 1944 ã.Ìû, íèæåïîäïèñàâøèåñÿ, Êîðþêîâñêàÿ ðàéîííàÿ êîìèññèÿ ïî

óñòàíîâëåíèþ è ðàññëåäîâàíèþ çëîäåÿíèé íåìåöêî-ôàøèñòñêèõçàõâàò÷èêîâ è èõ ñîîáùíèêîâ ïî Êîðþêîâñêîìó ðàéîíó ×åðíèãîâñ-êîé îáëàñòè â ñîñòàâå: ïðåäñåäàòåëÿ – ñåêðåòàðÿ Êîðþêîâñêîãî

22

ÐÊ ÊÏ(á)Ó Ñàâåíêî Ñåìåíà Èëüè÷à, ÷ëåíà êîìèññèè – ïðåäñåäà-òåëÿ èñïîëêîìà ðàéñîâåòà äåïóòàòîâ òðóäÿùèõñÿ Ãóáåíêî Ãðèãî-ðèÿ Ôåäîðîâè÷à è ñåêðåòàðÿ êîìèññèè – ñåêðåòàðÿ èñïîëêîìà Êî-ðþêîâñêîãî ðàéñîâåòà äåïóòàòîâ òðóäÿùèõñÿ Íîâèêà Àíäðåÿ Ñòå-ïàíîâè÷à – ñîñòàâèëè íàñòîÿùèé àêò î íèæåñëåäóþùåì:

2 ìàðòà 1943 ãîäà êàðàòåëüíûé îòðÿä ãåñòàïî ïîä âèäîì áîðü-áû ñ ïàðòèçàíàìè ïðîèçâåë äèêóþ ðàñïðàâó íàä ìèðíûì íàñåëåíè-åì â ãîðîäå Êîðþêîâêå Êîðþêîâñêîãî ðàéîíà ×åðíèãîâñêîé îáëàñ-òè. Ïðèáûâøèå ãåñòàïîâöû ñîãíàëè ìèðíîå íàñåëåíèå â îáùåñòâåí-íûå ïîìåùåíèÿ (ðåñòîðàí, çåìåëüíûé îòäåë, òåàòð, ðàáî÷èé êëóá èïð.) ÿêîáû äëÿ ïðîâåðêè äîêóìåíòîâ. Êîãäà äîâåð÷èâûå ãðàæäàíåñîøëèñü â óêàçàííûå ìåñòà (îáùåñòâåííûå çäàíèÿ), ãåñòàïîâöûíà÷àëè ïîãîëîâíîå èñòðåáëåíèå ñîáðàâøèõñÿ ïóòåì ðàññòðåëà.Ïîñëå ýòîãî íà÷àëè íàñèëüíî ñãîíÿòü íàñåëåíèå â óêàçàííûå ïîìå-ùåíèÿ è òàì ðàññòðåëèâàòü. Òàê ñãîíÿëè ëþäåé äëÿ ðàññòðåëà íå-ñêîëüêî ðàç. Ïîìèìî ýòîãî, îòðÿäû æàíäàðìåðèè íà îêðàèíàõ Êî-ðþêîâêè îáõîäèëè äîìà è íà ìåñòå ðàññòðåëèâàëè âñåõ ïðèñóòñòâó-þùèõ (ìóæ÷èí, æåíùèí, äåòåé).

3 ìàðòà îáùåñòâåííûå çäàíèÿ è äîìà ãðàæäàí áûëè ïîäîææå-íû, è ãîðîä Êîðþêîâêà, âìåñòå ñ òðóïàìè ðàññòðåëÿííûõ æèòåëåé,áûë ñîææåí, çà èñêëþ÷åíèåì åäèíè÷íûõ äîìîâ. Âñåãî çà ýòè äâàäíÿ áûëî çâåðñêè çàìó÷åíî 7 òûñÿ÷ ÷åëîâåê.

Ïåðñîíàëüíûì ó÷åòîì, ïðîâåäåííûì â ãîðîäå Êîðþêîâêå, óäà-ëîñü óñòàíîâèòü 1388 ÷åëîâåê, îñòàëüíûå – 5612 ÷åëîâå÷åñêèõæåðòâ îñòàëèñü íåîïîçíàííûìè.

Ê àêòó ïðèëàãàþòñÿ ïÿòü ïðîòîêîëîâ äîïðîñîâ; ñâèäåòåëåé.Ïðåäñåäàòåëü êîìèññèè Ñàâåíêî

×ëåí êîìèññèè ÃóáåíêîÑåêðåòàðü êîìèññèè Íîâèê

Äåðæàâíèé àðõ³â ×åðí³ã³âñüêî¿ îáëàñò³. Ô. 3013, îï. 1, ñïð.

26. àðê. 22.

23

¹ 7Ç ëèñòà Âàëåíòèíà Ñêðèïêè ð³äíèì

3 ñ³÷íÿ 1944 ð.[c.]Áàðàíîâêà ßíâàðÿ 3 äíÿ 1944 ã.

Çäðàâñòâóéòå äîðîãèå ò¸òÿ Ïàøà, Âåðà è Âàëåðèé!!!Ïèøó âàì âòîðîå ïèñüìî. Íå îáèæàéòåñü, ÷òî ÿ â ïåðâîì ïèñü-

ìå òàê ìàëî íàïèñàë – íå áûëî âðåìÿ. Ñïåøó óâåäîìèòü, ÷òî ÿ èäÿäüêî æèâû-çäîðîâû, òîãî è âàì æåëàþ. Äÿäüêî ïî-ñòàðîìó ðà-áîòàåò â ÌÒÑ. Ñåé÷àñ ÌÒÑ íàõîäèòñÿ â çàâîäñêîé îæèäàëêå. Ðà-áîòû òàì îñîáîé íåò. Ïîòîìó ÷òî íåò îêîí. Ïîçàâ÷åðà ìû åçäèëè âÊîñòþ÷êè ïî ñåíî. Ó íàñ òàì òðè âîçà ñåíà è âîç ñîëîìû. Êðîìåòîãî, ìû êóïèëè â Êîðþêîâêå âîç ñåíà. Òàê ÷òî ñåíà ó íàñ äî âåñíûäîëæíî õâàòèòü. Êîðîâà ó íàñ íå ñâîÿ ñîáñòâåííàÿ, à Ïîòàïåíêà Ì.Íàøó êîðîâó çàáðàëè íåìöû. Êîíå÷íî, ìîæíî áûëî åå çàáðàòü íà-çàä, íî äÿäüêî íå çàõîòåë «ïîêàçûâàòüñÿ íà ãëàçà íà÷àëüñòâó». Ñåé-÷àñ íàøà êîðîâà ìîëîêà íå äàåò. Îæèäàåì òåëåíêà ìåñÿöåâ ÷åðåç2. Ñâèíÿ íàøà äîëæíà áûòü ÷åðåç 2,5 ìåñÿöà ñ ïîðîñÿòàìè. Æèâåììû ïîêà íå òàê óæ è ïëîõî. Êàðòîøêè ó íàñ õâàòàåò. Åñòü îêîëîïóäà ñàëà. Ñåé÷àñ ó íàñ åñòü 3 ï. ìóêè, 6 ï. æèòà, 8 ï. ÿ÷ìåíÿ.Ïðîñî ìû ñåÿëè íà áóãðó. Íî ñîáðàëè ïëîõî. Ìíîãî ïðîïàëî: ïîêàïåðåâåçëè â Êîñòþ÷êè, à îíî áûëî ñûðîå, òî ìû åãî

[òåêñò íàïèñàíî íåðîçá³ðëèâî – óïîðÿä.]íèõ íàïàëè ïàðòèçàíû, ÷àñîâ 2 øåë áîé, óáèòî ÷åëîâåê 20 íåì-

öåâ. À ìû â ýòî âðåìÿ, êàê ìûøè ñèäåëè â ëåñó, à íàøå ïðîñî åëè èâîðîáüè, è êóðè, òàê, ÷òî íàì îñòàëîñü âñåãî 4 ïóäà. Íåäàâíî ÿ ñäåäîì åçäèë â Íàóìîâêó äðàòü ïðîñî. Òàê ÷òî òåïåðü ó íàñ íà êàøóãîëîäà íåò. Èìååì è 3 ï. ïøåíèöû. Â Êîðþêîâêå óæå åñòü áàçàð, íîâñå äîðîãî. Ñàëî – 200 ðóá. ôóíò, îëåé – 160-170 ðóá. ïîëëèòð., ÿéöà– 45 ðóá., ïåòóõ – 150 ðóá., äåãîòü – 200 ðóá., êåðîñèí – 50 ðóá.,ñïè÷êè – 15 ðóá., õëåá – 400 ðóá. ïóä. À äÿäüêî ïîëó÷àåò 6 ðóá. âäåíü, òàê ÷òî íàì áàçàð íåïðèñòóïíûé. Ïèøèòå, ÷òî ó âàñ íà áàçà-ðå, êàê âû æèâåòå. Íî ÿ äóìàþ íå ëó÷øå îò íàñ. Êàê òîëüêî áóäåòâîçìîæíîñòü, òî ïðèåçæàéòå ê íàì, è âàì è íàì áóäåò ëó÷øå æèòü.

24

Íå æóðèòåñü, ÷òî âàøà ìàøèíà ñãîðåëà, áóäåòå øèòü íàøåé ìàøè-íîé, íèòêè ó íàñ åñòü, êàòóøåê – 20. Îá òåïëîé îäåæäå íå áåñïî-êîéòåñü, îá îáóâè òîæå, ïðèåäåòå, ðàçáåðåòåñü ñàìè, à ìû ñ äÿäü-êîì ïî ýòîìó äåëó êàê áàðàíû ïî ãðàäóñàõ, ìû è ñåãîäíÿ õîðîøî íåçíàåì, ÷òî ó íàñ åñòü, à ÷òî ñãîðåëî... Ïîãîäà ó íàñ ñåé÷àñ êàêíèêîãäà, óæå ïðîøåë íîâûé ãîä, à ó íàñ íàñòîÿùèõ ìîðîçîâ è íåáûëî. Ñíåãó ñîâñåì ìàëî. Ñåãîäíÿ èäåò äîæäü. Ïèøèòå êàê ó âàñïîãîäà.

Âåðà!!! Ê òåáå îò ìåíÿ åñòü áîëüøàÿ ïðîñüáà: åñëè áóäåòå âû-åçæàòü ê íàì, òî êóïè íåñêîëüêî èíòåðåñíûõ æóðíàëîâ: «Îãîí¸ê»èëè «Ïèîíåðèÿ», èëè «Êðàñíàÿ Çâåçäà», èëè «Çíàííÿ òà Ïðàöÿ», èëèëþáîé èíòåðåñíûé æóðíàë, êîòîðûé åñòü â âàøåì ãîðîäå. ß çíàþ,÷òî âû èíòåðåñóåòåñü óçíàòü ïîäðîáíîñòè îá ñìåðòè ìîåé ìàòåðèè ò¸òêè è âîîáùå îá Êîðþêîâêå. ß âàì êàê ìîãó íà ñêîðóþ îïèøóâñå ïîäðîáíî.

* * *Êàæåòñÿ â ñåíòÿáðå 1941 ã. âñòóïèëè ãèòëåðîâñêèå âîéñêà â Êî-

ðþêîâêó. Íåçàäîëãî ïåðåä ýòèì íåìåöêèå ñàìîëåòû áîìáèëè çà-âîä, íî íè îäíà áîìáà íå ïîïàëà â öåëü. Âñå ýòî âðåìÿ (áîëüøåìåñÿöà) ó íàñ æèë Çåëåíûé Êîëÿ. Äà è äÿäüêî âñêîðîñòè ïåðåä âñòóï-ëåíèåì íåìöåâ ïðèøåë èç Áåëãîðîäà. Ìû ñ Êîëåé çà áóãðîì ïî-ñòðîèëè ìàëåíüêîå óáåæèùå. Òàì íàì ïðèøëîñü ñèäåòü ÷àñà 4 (àíàñ áûëî – 5 äóø è Ìàðèíà ñ õëîïöàìè). Â óáåæèùå íàì áûëîæàðêîâàòî. Ìåòðîâ â 30 îò íàñ ðâàëèñü ñíàðÿäû. Íî âñå ïðîøëîáëàãîïîëó÷íî. Â ýòî âðåìÿ ìû çàêîëîëè êàáàíà. Êîëîë ïîêîéíûéÊàðåéøà Èâàí. Íî êàê íàçëî ìû ïîæàðèëè îêîðîêè, à íåìöû èõçàáðàëè, òàê, ÷òî íàì è íå óäàëîñü èõ ïîïðîáîâàòü. Ìû ñèäåëè âóáåæèùå, à íåìöû â íàøåé õàòå âñå ïåðåâåðíóëè äîãîðû êîðíåì èëó÷øèå âåùè çàáðàëè... Íàøè âîéñêà ïðè îòñòóïëåíèè â çàâîäå âçîð-âàëè ãëàâíûå ÷àñòè è âåðõíèå ýòàæè ñïàëåíû. Ñïàëèëè è âñå áàçû(ïðîòèâ íàøåé õàòû). Â Êîðþêîâêå íåìöû áûëè íå äîëãî, íåäåëüòðè, à ïîòîì óøèëèñü è ìû èõ íå âèäåëè äî çèìû. Îò íàñ Êîëÿïåðåøåë æèòü äî Îëüãè. Ãëóáîêîé îñåíüþ ïðèøåë èç ïëåíà Ìèøà,

25

îí òîæå æèë ó Îëüãè. Ìû õîòÿ è áûëè îêêóïèðîâàíû íåìöàìè, íîæèëè ïî ñòàðîìó: íà áàçàðå ðàáîòàëî ðàäèî, è ìû çíàëè, ÷òî äåëà-åòñÿ â ðîäíîé ñòðàíå. Ðàçâèâàëèñü ïàðòèçàíñêèå îòðÿäû, ðóêîâî-äèòåëåì áûë Êîðîòêîâ Ô.È. Ñ ïåðâûõ äíåé ñ íàøåé óëèöû óøëè âïàðòèçàíû: Áîöìàí Á. è Ëþñÿ, Ãèñêèí Á., Ãëóøêîâ Êîëÿ, ÏàâëåíêîÏ., Ëåâ÷åíêî è äð.

Íî ïåðåä Íîâûì 1942 ã. â Êîðþêîâêó âñòóïèëè ìàäüÿðû. Îðãà-íèçîâàëàñü ïîëèöèÿ. Íà÷àëüíèêîì áûë Àìåëåí÷óê. Â Êîðþêîâêåíàøëîñü ìíîãî ïðåäàòåëåé è îíè âñå óøëè â ïîëèöèþ. Ïåðâûìèæåðòâàìè ïîëèöèè áûëè åâðåè è öûãàíå. Ðàññòðåëèâàëè áîëüøå âãàþ. Ïåðâûìè áûëè: Ãëóøêîâ Áîðèñ, Èãîëêèí Ìèøà, Ãëóøêîâ Êîëÿ,ñåêðåòàðü êîìñîìîëà Ñêðèïêà. È ìíîãî äðóãèõ ñîâåòñêèõ ãðàæäàíñ äðóãèõ ñåë. Ïàíüêîâà ãàäû ïîâåñèëè íà àðêå îêîëî ðåñòîðàíà.Ëåñîïèëêà è Êóñïðîì îñòàëèñü öåëû è íåìöû èõ ïóñòèëè â õîä.Ìîÿ ìàìà ðàáîòàëà íà Ëåñîïèëêå. Ñïåðâà çèìîé îíà ðàáîòàëà íàïîäà÷å (òÿãàëà êîëîäû), à ïîòîì îêîëî ñòàíêà. Äÿäüêî ðàáîòàë âÊóñïðîìå. Çà ðàáîòó ïîëó÷àëè 200 ãð. ìóêè íà äóøó â äåíü. Ãðî-øåé äàâàëè î÷åíü ìàëî. ß è ò¸òêà áûëè äîìà. Íî íà îñåíü 1942 ã.îòêðûëàñü â Êîðþêîâêå Ðåìåñëåííàÿ øêîëà (â Äåðåâüÿíêèíîì äîìå,ïðîòèâ öåðêâè). È ÿ ïîøåë â ýòó øêîëó, ïîòîìó ÷òî íå áûëî äðóãîãîâûõîäà. Òàêèõ êàê ÿ (áåçðàáîòíûõ) ãíàëè íà î÷èñòêó äîðîãè Ñíîâñê-Êîðþêîâêà. Äèðåêòîðîì øêîëû áûë Ïîòàïåíêî Ñòåïàí Ä. Â øêîëåó÷èòåëÿ çà âñÿêóþ ïðîâèííîñòü áèëè. Ó÷èëè íàñ ñëåñàðíîìó äåëó,íî íè÷îðòà íå íàó÷èëè. À åñëè áû íàó÷èëè, òî ìû áûëè áû â Ãåðìà-íèè.

Íî íàñ âûðó÷èëè ïàðòèçàíû. 27 ôåâðàëÿ 1943 ãîäà â ñóááîòó íàÊîðþêîâêó íàïàëè ïàðòèçàíû. Çà äåíü ïåðåä ýòèì â ïÿòíèöó ïðè-åõàëè ãåñòàïîâöû. Çàáðàëè âñåõ ïàðòèéíûõ è íàèáîëåå àêòèâíûõ, èñòàðûõ ïàðòèéöåâ. Çàáðàëè íà òàêóþ ìàøèíó, ÷òî çà êëàäáèùåì èõâûãðóçèëè óæå íåæèâûõ. Òî÷íî íèêòî íå çíàåò, ÷òî ñ íèìè ñäåëà-ëîñü. Ãîâîðÿò, ÷òî èõ ïîáèëè òîêîì. Èõ áûëî ÷åëîâåê 30. Ñðåäèíèõ, êîòîðûõ ÿ çíàþ: Ãóíàðà Íèêèòà, Ñàâ÷åíêî (ó÷èòåëüêà Ñòàëèí-ñêîé øêîëû), Áåçóãëà Í. (ìàòü Áîöìàíà Á.), Çåëåíà Îêñàíà. Ïåðåä

26

ýòèì ðàññòðåëÿëè â ãàþ êîëî êðèíèöû ïîä äóáîì 90 ÷åëîâåê ïàðòè-çàíñêèõ ñåìåé. Îñòàëüíûõ ïàðòèéíûõ âûðó÷èëè ïàðòèçàíû.

27 ôåâðàëÿ ÷àñà â 5 óòðà íà÷àëàñü ñî âñåõ ñòîðîí Êîðþêîâêèñòðåëüáà. Ìû ñðàçó æå äîãàäàëèñü â ÷îì äåëî. ×àñîâ â 8 çàãîðå-ëèñü Ëåñîïèëêà, Êóñïðîì, îáùåæèòèå, ðàáî÷àÿ áèáëèîòåêà (ïðèíåìöàõ òàì áûëà êîìåíäàòóðà), äîì Êîçåíþêà (æàíäàðìåðèÿ), ìè-ëèöèÿ (ïðè íåìöàõ ïîëèöèÿ).

Óáèëè òîãäà 9 ãåñòàïîâöåâ è íåñêîëüêî âçÿëè â ïëåí. Íà ñòàíöèèïóñòèëè ïîä îòêîñ ïîåçä. Â íåäåëþ, 28 ôåâðàëÿ íå áûëî íè ïàðòè-çàí, íè íåìöåâ. Íå áûëî íèêàêîé âëàñòè.

Â ïîíåäåëüíèê óòðîì ê íàì ïðèøåë Ìèøà Çåëåíûé (Êîëÿ ðàáî-òàë â Õîëìàõ è òàì æåíèëñÿ). Ìû íå äóìàëè, ÷òî íåìöû áóäóòáèòü ëþäåé. ×àñîâ â äåâÿòü íà÷àëè åçäèòü íåìåöêèå ÷åðíûå ìà-øèíû. Íà÷àëè ïî îêðàèíàõ ãîðåòü õàòû. Êðóãîì ñëûøíà ñòðåëüáà(áèëè ëþäåé, à ìû è íå çíàëè). Ìû íà÷àëè âûíîñèòü âåùè â ïîãðåá.Â íàø ïîãðåá íàáèëîñü ïîëíî ëþäåé Áóõàíêà, Ñîèõà è äðóãèå, òàê÷òî íåãäå áûëî ïîâåðíóòüñÿ.

Íà÷àëà ãîðåòü óæå Õîìåíêà Ì. õàòà, à ìû åùå âûíîñèëè âåùè.Íàøó óëèöó ïàëèëè ÷åòûðå ãåñòàïîâöû. Íî ïàëèëè è áèëè òàê õèò-ðî, ÷òî ìû íè÷åãî è íå çíàëè. Íà óëèöå íå áèëè, çàâåäóò ó õàòó, ïîäâèäîì ïðîâåðêè äîêóìåíòîâ, ïîáüþò è õàòó çàïàëÿò. Íî êîãäà îíèíà÷àëè ïàëèòü õàòó Áåçóãëûõ òî ÿ, äÿäüêî, Áóõàí Àíäðåé è Áóõàíïîáåæàëè ÷åðåç øëàê ê ëàáàçàì. Ò¸òêà, ìàìà è Ìàðèíà ñ õëîïöà-ìè îñòàëèñü â ïîãðåáå. (Ìû äóìàëè, ÷òî æåíùèí íå áüþò). Îêîëîëàáàçà ìû çàõîâàëèñü çà êàìåííóþ ñòåíó, â êîòîðóþ âìóðîâàíû÷àíû äëÿ ãîðþ÷åãî. Íî íàñ çàìåòèëè. Äÿäüêî è äðóãèå ïîáåæàëè(÷åëîâåê 10), à ÿ âñêî÷èë â áàê è òàì ñèäåë äî íî÷è. Äÿäüêî ïðîëå-æàë äî íî÷è íà ëóãó â âîäå. Êîãäà ïîòåìíåëî, ÿ ïðèøåë â ïîãðåá.Õàòà íàøà äîãîðàëà. Â ïîãðåáå áûëà îäíà Áóõàíêà äà ðàíåíî Âî-ëîõîíîâè÷êà. ß è íå äóìàë, ÷òî ò¸òêà è ìàìà óáèòû. Âñêîðîñòèïðèøåë äÿäüêî. È ìû íà÷àëè èõ èñêàòü, ìàìó íàøëè îêîëî ìîñòà.Îíà ëåæàëà áîêîì. Ó íåå áûëà ïðîñòðåëåíà ãðóäü. Ïîïëàêàëè ìûñ äÿäüêîì, äà ïîøëè íà Ãóðèíîâêó. Øëè ñ Áóõàíîì, íî÷üþ, ÷åðåç

27

ëåä. Ïåðåíî÷åâàëè è ïîøëè íà Ëóêàâåö. Òàì è îñòàíîâèëèñü, íà÷åòâåðòûé äåíü. Ïåðåâåçëè âåùè â Ëóêàâåö è ìàìó, è ò¸òêó. Òàì èïîõîðîíèëè. Áóõàíêà ïîõîðîíèëà Ìàðèíó è õëîïöåâ, íî áåç ãðîáîâ, àòàê, à âåùè èõ âñå çàáðàëà. Â Ëóêàâöå ìû æèëè ìåñÿö, à ïîòîìïåðååõàëè â Êîñòþ÷êè...

Âîò ÿ îïèñàë âàì êðàòêî íàøó æèçíü ïðè íåìåöêîé îêêóïàöèè.Íî âñåãî íå îïèøåøü. Êîãäà ïðèåäåòå, óçíàåòå âñå ïîäðîáíî. Ïîêàâñå.

Öåëóþ êðåïêî.Âàø Âàëÿ.

Äîêóìåíò ³ç ôîíä³â Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ (ó

ëèñò³ ³íø³ â³äîìîñò³ ïðî ðåñïîíäåíòà â³äñóòí³).

28

II. ÑÂ²Ä×ÅÍÍß Î×ÅÂÈÄÖ²Â

Ãîðáà÷åâñüêà Îëüãà Ïàâë³âíà«Ïåðøîãî áåðåçíÿ 1943 ðîêó â Êîðþê³âñüêîìó ðåñòîðàí³ áóëî

ðîçñòð³ëÿíî í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèìè âëàñòÿìè áëèçüêî 600 ÷îëîâ³ê.Òîä³ æ ÿ ïî÷óëà, ùî í³ìö³ ó êâàðòèðàõ ðîçñòð³ëþþòü ðàäÿíñüêèõãðîìàäÿí, ³ ï³øëà ñõîâàòèñü íà ×îðíèé õóò³ð ó áóðòè êàðòîïë³, äåõîâàëèñü ÷îëîâ³ê 150. Ãîäèí³ î äðóã³é äíÿ ïðèéøîâ äî íàñ îäèíí³ìåöü, âèøèêóâàâ íàñ ó êîëîíó ³ ïîâ³â äî ðåñòîðàíó. Ïî îäíîìóï³äõîäèëè äî ñòîëó, á³ëÿ ÿêîãî áåç äîïèòó í³ìö³ ðîçñòð³ëþâàëèìèðíèõ ëþäåé».

Âåðåùàêà Â. Ó âîãí³ ãàðòîâàíà ìóæí³ñòü. Ïðî íåëþäñüê³

çíóùàííÿ ôàøèñò³â ñâ³ä÷àòü î÷åâèäö³ // Êîìñîìîëüñüêà ïðàâ-

äà. – 1983 – 1 áåðåçíÿ.

Êîðí³ºâñüêà Ä³íà Ñòåïàí³âíà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Íàçàðîâà)10.03.1928 ð.í., óðîäæåíêà ì. ßìï³ëü Â³ííèöüêî¿ îáë.,

ç 1929 ðîêó – æèòåëüêà Êîðþê³âêè«Ëþäñüê³é ïàì’ÿò³ âëàñòèâî çàáóâàòè. Àëå òå, ùî òâîðèëè ôà-

øèñòè 1-3 áåðåçíÿ 1943 ðîêó â íàø³é ð³äí³é Êîðþê³âö³, íå çàáóäå-ìî äî ê³íöÿ ñâî¿õ äí³â.

Äî â³éíè ìè ïðîæèâàëè ç ìàò³ð’þ Ëàðèñîþ Ìàòâ³¿âíîþ Íàçà-ðîâîþ â ê³ìíàò³ ïðè Êîðþê³âñüê³é àïòåö³, äå ìàòè ïðàöþâàëà ñàí³-òàðêîþ. Òàì ³ çàëèøèëàñÿ æèòè ï³ä ÷àñ í³ìåöüêî¿ îêóïàö³¿. ÁàòüêîÍàçàðîâ Ñòåïàí Ôåäîðîâè÷ áóâ ðåïðåñîâàíèé â 1937 ðîö³, çíàõî-äèâñÿ â ñòàë³íñüêèõ òàáîðàõ íà Óðàë³.

Ïàì’ÿòàþ, ÿê 27 ëþòîãî 1943 ðîêó, äåñü áëèçüêî ÷åòâåðòî¿ ãîäèíèðàíêó ìè ïîáà÷èëè ïàðòèçàí³â, ùî ëàíöþãîì ïðîáèðàëèñü ó äâîð³ ï³äñò³íàìè àïòåêè. Òèõåñåíüêî ïîñòóêàëè. Ìàòè â³ä÷èíèëà. Îãëÿíóëèïðèì³ùåííÿ àïòåêè. Âñòàíîâèëè êóëåìåòè íà â³êíàõ, ùî âèõîäèëè âá³ê êîìåíäàòóðè òà ïîë³ö³¿. Ïîë³ö³ÿ çíàõîäèëàñü ïîðó÷ àïòåêè, êàò³â-íÿ-àðåøòàíòñüêà â ãëèáèí³ äâîðó, äå çàðàç ïðèì³ùåííÿ àðõ³âó.

29

Ïî÷àëàñü øàëåíà ñòð³ëÿíèíà. Íàì ïîðàäèëè ëÿãòè íà ï³äëîãó.Ñê³ëüêè öå ïðîäîâæóâàëîñÿ – íå ïàì’ÿòàþ, àëå äîñèòü äîâãî. Çà-ëèøèëè íàñ ïàðòèçàíè áåç áóäü-ÿêèõ ïîðàä. Îñê³ëüêè â³êíà áóëèâèáèò³ ç ðàìàìè, çàëèøàòèñÿ â òàêèõ óìîâàõ áóëî íåìîæëèâî ³ìàòè âèð³øèëà éòè ç íàìè äî çíàéîìî¿ Ñîô³¿ Ñòåïàí³âíè Õëèñòóí,ÿêà ïðîæèâàëà â ê³íö³ âóëèö³ ²íäóñòð³àëüíî¿, ìàéæå ï³ä ë³ñîì. Çöåíòðó ì³ñòà æèòåë³ ïîñï³øèëè íà îêîëèö³ Êîðþê³âêè.

Ó ãîñïîäèí³ íà ðóêàõ áóëà îäíîð³÷íà äèòèíà, àëå çóñòð³ëà íàñïðèâ³òíî. Êð³ì íàñ â êâàðòèð³ öüîãî 4-õ êâàðòèðíîãî áóäèíêó çíàõî-äèëèñü ùå ÿê³ñü çíàéîì³ ãîñïîäèí³. Ïåðåíî÷óâàëè. Íà÷å âñå çàòèõ-ëî â Êîðþê³âö³. Ïåðøîãî áåðåçíÿ âðàíö³ ìàòè âèð³øèëà ñõîäèòè äîàïòåêè, ùîá âçÿòè ÷îãîñü ïîïî¿ñòè. Íàñ çàëèøèëà òóò ç Ñîô³ºþÑòåïàí³âíîþ. Àëå ìè ç ñåñòðîþ òåæ ï³øëè. Éäåìî çà ìàìîþ íàäàëå÷åíüê³é â³äñòàí³. Âîíà îáåðíåòüñÿ ³ êðè÷èòü: «Âåðí³òüñÿ çàðàçæå!» Ïîñòî¿ìî, âîíà â³ä³éäå äàë³ ³ ìè âñë³ä. Òàê ³ ïðèéøëè äî àïòå-êè. Ìàòè ïî÷àëà â ïå÷³ âàðèòè êâàñîëþ, à ìè âèéøëè íà ́ àíîê àïòå-êè, ùî âèõîäèâ íà âóëèöþ Øåâ÷åíêà â öåíòð³ ì³ñòà.

Áà÷èìî, ÿê ïî âóëèö³ ¿äå âàíòàæíà ìàøèíà, âêðèòà áðåçåíòîì.Øîôåð êðèêíóâ íàì ç êàá³íè: «Ò³êàéòå, çàðàç áóäóòü ïàëèòè». Ìèäî ìàòåð³, à âîíà êàæå, ùî òàêîãî íå ìîæå áóòè. Âèíåñëè ìè âïîãð³á äåùî ç íåõèòðîãî íàøîãî ñêàðáó ³ á³ãîì äî ñóñ³äêè Ôåî-äîñ³¿ Òèõîí³âíè Ðîìàíåíêî (ò³òî÷êè Ôåí³), ùî æèëà íàâïðîòè àïòå-êè, ïîðó÷ ç öåãëÿíèì ìàãàçèíîì, äå òåïåð áóäèíîê êóëüòóðè. Ñèí¿¿, ï³äë³òîê Øóðà, âò³ê äî ðîäè÷³â ó ñ. Ñàõóò³âêó, áî ÷îëîâ³êè ³ þíà-êè áîÿëèñÿ ðîçïðàâè, ïîìñòè ôàøèñò³â.

Ùå çãàäóþ, ùî ïî äîðîç³ ç îêîëèö³ äî öåíòðó ì³ñòà ìè íå çó-ñòð³ëè æîäíî¿ ëþäèíè, áî âñ³ áîÿëèñÿ ïîìñòè ôàøèñò³â ³ ïåðåõî-âóâàëèñÿ íà îêîëèöÿõ ç ìåòîþ ïîêèíóòè ì³ñòî â ðàç³ íåáåçïåêè.Âæå çãîäîì ç³ ñâ³ä÷åíü âðÿòîâàíî¿ Òåøåíêî ç äîìó, äå æèëà Ñî-ô³ÿ Õëèñòóí â òîé ÷àñ, ÿê ìè ä³éøëè äî àïòåêè, âæå âñ³ áóëèðîçñòð³ëÿí³ ³ áóäèíîê çàïàëåíî. Çàãèíóëà ³ Ñîô³ÿ Õëèñòóí ç äîíü-êîþ ³ ïëåì³ííèöåþ.

30

Ðîçïîâ³äàºìî äàë³. Áà÷èìî âåëèêèé äèì ç áîêó îêðà¿íè Êîðþ-ê³âêè – Êëèíó. Ùå ñòî¿ìî íà ïîäâ³ð’¿ ó Ðîìàíåíê³â, àëå ÷óºìî òóï³òáàãàòüîõ ëþäåé, ãîì³í, êðèêè åñåñ³âö³â. Ò³òêà Ôåíÿ çàãëÿíóëà âù³ëèíó â ïàðêàí³, âçíàëà â íàòîâï³ ñâî¿õ ñóñ³ä³â, ïîáà÷èëà, ùî ¿õïîâåëè äî ðåñòîðàíó. À ïîò³ì ïîñòð³ëè, êðèêè, çîéêè. Çðîçóì³ëè,ùî âáèâàþòü âñ³õ. Êèíóëèñÿ äî ¿õíüîãî ïîãðåáà, íåâåëè÷êîãî, âêðè-òîãî çåìëåþ òà ÿêèìîñü áàäèëëÿì.

Ò³òêà Ôåíÿ â³äêðèëà äâåð³ â ñâî¿é ³ ñâåêðóøèí³é ïîëîâèí³, õë³â³ ³ïîãðåá³, äå ìè ñèä³ëè çà âóçëàìè. Äåñü ï³ä âå÷³ð ïî÷óëè êðèê óäâîð³. Ôåíÿ âï³çíàëà ãîëîñ áàòüêà ³ íàâàæèëàñÿ âèéòè, íåçâàæàþ-÷è íà íàø³ ïðîòåñòè. Â³í çàêðèâàâëåíèé, òÿæêî ïîðàíåíèé ä³ñòàâ-ñÿ ç îêîëèö³, äå â³í ïðîæèâàâ äî Ôåí³. Ñòîãíàâ ³ êðè÷àâ: «Ìåíåâáèëè, ìåíå âáèëè...» Ôåíÿ ñõîâàëà éîãî ó ñ³í³ â õë³â³. Íåâäîâç³ â³íïîìåð, áî ïåðåñòàâ êðè÷àòè.

Ñèäèìî â ïîãðåá³ í³ æèâ³, í³ ìåðòâ³, ÿê êàæóòü, çàìë³ë³ â³ä ñòðà-õó. Äî÷åêàëèñÿ íî÷³, âèéòè áî¿ìîñÿ, íå çíàºìî, ùî ðîáèòüñÿ â ì³ñò³.Í³ÿêèõ ðàêåò ìè íå áà÷èëè. 2 áåðåçíÿ òàêîæ ñèäèìî â ïîãðåá³.×åðåç íåïðèêðèò³ äâåð³ áà÷èìî, ùî ãîðèòü âóëèöÿ Çàð³÷íà (òåïåðÊ. Ìàðêñà). Äåñü ï³ä âå÷³ð ãîð³ëè õàòè âæå ïî öåé á³ê ð³÷êè, ïðè-áëèçíî òàì, äå òåïåð ðàéâ³ää³ë ì³ë³ö³¿.

Çðîçóì³ëè, ùî â öüîìó ïîãðåá³ ìè çàäèõíåìîñÿ â³ä äèìó, áî â³íáóâ ðîçòàøîâàíèé áëèçüêî äî õë³âà. Ôåíÿ âèòÿãëà ç âóçë³â ïðîñòè-ðàäëà á³ë³. Ìè íàêèíóëè íà ñåáå, ùîá ïîâçòè äî áóðòó êàðòîïë³,ÿêèé çíàõîäèâñÿ íà ãîðîä³, äàëå÷åíüêî â³ä õàòè. Áà÷èëè â äâîð³äâîõ óáèòèõ ïîë³öåéñüêèõ ç á³ëèìè ïîâ’ÿçêàìè íà ðóêàõ. Äîïîâçëèäî áóðòà. Ìàòè ë³çëà ïåðøà, ùîá áóòè âáèòîþ ïåðøîþ ³ íå áà÷èòèñìåðò³ íàñ, ä³òåé, àëå ñí³ã íà áóðò³ ðîçòàâ ³ ñõîâàòèñÿ òàì áóëîí³äå. Æ³íêè âèð³øèëè ïîâçòè ó âîãîíü. Âîãîíü éøîâ âåëè÷åçíîþëàâîþ â³ä áóäèíê³â, ñòåëèâñÿ ïî çåìë³, ÿê ó ñòðàøíîìó ïåêë³, ÿê óñòðàøíîìó ñóä³.

Ïîâçåìî òóäè, äå ãîðÿòü õàòè, ïàäàþòü áàëêè, ïîêð³âëÿ. Äî-ïîâçëè, à ñâåêðóõà Ôåí³ çàãîð³ëàñü á³ëÿ áóðòà, ïî÷àëà êà÷àòèñÿ,

31

çáèâàòè ïîëóì’ÿ. Âäàëîñÿ. Ïðèºäíàëàñÿ äî íàñ. Ïîñ³ëè âñ³ á³ëÿâåëèêî¿ êóïè ãíîþ, ùî íå ãîðèòü. Î÷³ âèëàçÿòü â³ä äèìó, òåðï³òè íåìîæåìî. Ïîáà÷èëè íåçãîð³ëèé ïîãð³á íåïîäàëåêó, ñõîâàëèñÿ.

Âíî÷³ ò³òî÷êà Ôåíÿ ïðîïîíóº éòè äî êîëãîñïíèõ ñèëîñíèõ ÿì,ùîá ñõîâàòèñÿ. Ïåðåéøëè ð³÷å÷êó, ÿêà â³ä âîãíþ ðîçòàíóëà. Ä³éøëèäî ÿì, à âîíè ïîâí³ âîäè. Ëÿãëè íà çåìëþ, çàìåðçàºìî. Ïîâåðíó-ëèñü çíîâó íà çãàðèùå, çíàéøëè ÷óæèé ïîãð³á, ñõîâàëèñÿ. Äåñü ï³äðàíîê ïîáà÷èëè, ùî àïòåêà ³ áóäèíîê Ôåí³ çãîð³ëè, à ïîãð³á ¿¿ çàëè-øèâñÿ. Ïåðåïîâçëè äî íüîãî. Íàñòóïèâ ðàíîê 3-ãî áåðåçíÿ. Ôåíÿïîáà÷èëà ç äâåðåé ñâîþ ñóñ³äêó Ãîðïèíó, ÿêà éøëà ãîðîäàìè, êèâ-íóëà ¿é ðóêîþ. À òà êðè÷èòü: «Âèëàçüòå, âæå íå âáèâàþòü!» Òàêìè âðÿòóâàëèñÿ â öåíòð³ Êîðþê³âêè çà 100 ìåòð³â â³ä ðåñòîðàíó,äå ã³òëåð³âö³ ðîçñòð³ëþâàëè ìèðíèõ æèòåë³â ç ä³òüìè, ÿêèõ çãàíÿ-ëè ç ð³çíèõ âóëèöü Êîðþê³âêè.

Âæå ïîò³ì ïðî öå ðîçïîâ³ëè ñâ³äêè, ÿê³ âíî÷³ ç 1-ãî íà 2-å áåðåç-íÿ, ïîðàíåí³ çìîãëè âèë³çòè ç-ï³ä òðóï³â ìåðòâèõ â ðåñòîðàí³. ÖåÐèìàð ªâãåí Þõèìîâè÷, Ãîðáà÷îâñüêà Îëüãà Ïàâë³âíà, Îëüãà Òðå-òÿê, Ìèøà Äåðåâ’ÿíêî. Ï’ÿòîãî ïð³çâèùà íå ïàì’ÿòàþ, çäàºòüñÿÓñîâà.

Òàêîþ áóëà ïîìñòà ôàøèñò³â çà íàë³ò ïàðòèçàí, çíèùåííÿí³ìåöüêîãî ãàðí³çîíó. Ìè çíàéøëè ïðèòóëîê â ñåë³ Ñàõóò³âö³ ó Ïå-ëàãå¿ Ïåòð³âíè Ñòåöåíêî òà ¿¿ äî÷êè Êàòåðèíè, à çãîäîì ïåðå¿õàëèäî Êèñåë³âêè, äå ïðîæèâàëè äî 1947 ðîêó, à ïîò³ì äî Êîðþê³âêè.

Ëèøå â îäí³é êíèç³ ïðî ïàðòèçàí³â Òèõîíîâñüêîãî Â.À. (Âèäàâ-íèöòâî: ÒÄ «Áëàíê-Åêñïðåñ» ì. Ñ³ìôåðîïîëü, 2004 ð³ê) «×òîáûïîìíèëè» º äîñèòü çðîçóì³ë³ âèñëîâëþâàííÿ â ïåðåäìîâ³ àâòîðà:«Íåçàäîëãî äî ñìåðòè Ôåäîð Èâàíîâè÷ Êîðîòêîâ ïîâåäàë ìíåñàìîå ñîêðîâåííîå î òåõ òðàãè÷åñêèõ äíÿõ. ß óâèäåë ñîâñåì äðó-ãîãî ÷åëîâåêà, ãëóáîêî ïåðåæèâàâøåãî çà ñëó÷èâøååñÿ â Êîðþ-êîâêå. Ýòî áûëà åãî áîëü, åãî ïîñòîÿííàÿ ìîðàëüíàÿ òðàâìà, íåîñëàáåâàâøàÿ ñ ãîäàìè è ïîáóäèâøàÿ íå ïèñàòü âîñïîìèíàíèé.Ôåäîð Èâàíîâè÷ íàñòîÿòåëüíî ðåêîìåíäîâàë ìíå ïðàâäèâî è ÷åñ-

32

òíî ñàìîìó èçëîæèòü íà áóìàãå òî, ÷åìó ÿ áûë ñâèäåòåëåì â òå ãîäû».Ð.S.: Ô.². Êîðîòêîâ ï³ä ÷àñ Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè – êîìàí-

äèð Êîðþê³âñüêîãî ïàðòèçàíñüêîãî çàãîíó, ç ëèïíÿ 1943 ð. – êî-ìàíäèð ïàðòèçàíñüêîãî ç’ºäíàííÿ ³ì.Ïîïóäðåíêà.

Ç ðîçïîâ³äåé ñâ³äê³â òðàãåä³¿ â³äîìî, ùî ìàñîâèé ðîçñòð³ë æè-òåë³â Êîðþê³âêè â³äáóâàâñÿ â ðåñòîðàí³, â æèòëîâèõ áóäèíêàõ. Âíàðîäíîìó (ðîá³òíè÷îìó) òåàòð³ ðîçñòð³ë³â íå áóëî, í³ìö³ òàì òðè-ìàëè êîíåé. Â öåðêâ³ æèòåë³â íå âáèâàëè, à âðàíö³ 2-ãî áåðåçíÿâèâåëè ðàçîì ç áàòþøêîþ Áîíäàðåâñüêèì ³ ðîçñòð³ëÿëè â ñóñ³äí³õç öåðêâîþ áóäèíêàõ. Ïðî öå ñâ³ä÷èâ Ìèõàéëî Ìåíñüêèé, ÿêèé çìàò³ð’þ, áðàòîì Ìèêîëîþ ³ ñåñòðîþ Òåòÿíîþ ñåðåä íî÷³ 2-ãî áå-ðåçíÿ âèáðàëèñÿ ç öåðêâè ³ âòåêëè â ñóñ³äíº ñåëî, âðÿòóâàâøèñüâ³ä ðîçñòð³ëó.

Ïî÷èíàþ÷è ç 2002 ð., â Êîðþê³âêó íà çàïðîøåííÿ ìåðà ì³ñòàÎ.Â.Ïàï³íà íåîäíîðàçîâî ïðè¿çäèâ ç í³ìåöüêîãî àíòèôàøèñòñüêî-ãî ôîíäó ³ì. Ìàðò³íà Í³ºìþëëºðà ì. Â³ñáàäåí ïàñòîð Ñòåôàí Ìþë-ëåð ç æóðíàë³ñòàìè ç ð³çíèõ âèäàíü Í³ìå÷÷èíè, ùîá çàö³êàâèòèí³ìåöüêó ãðîìàäñüê³ñòü ³ñòîð³ºþ òðàã³÷íèõ ïîä³é 1-3 áåðåçíÿ 1943 ð.Âæå â 2005 ð. íà òðàóðíîìó ì³òèíãó â Êîðþê³âö³ ïîáóâàâ Íàäçâè-÷àéíèé ³ Ïîâíîâàæíèé ïîñîë Í³ìå÷÷èíè â Óêðà¿í³ Ä³òìàð Øòþäå-ìàíí ç äðóæèíîþ Êàð³í ãðàôèíåþ Ôîí äåð Øóëºíáóðã-Øòþäå-ìàíí òà ðàäíèêîì ç ïèòàíü êóëüòóðè Àðíî Ê³ðãîôîì».

Âëàñíîðó÷ çàïèñàíèé ñïîãàä Ä.Ñ. Êîðí³ºâñüêîþ, çíàõîäèòü-

ñÿ ó ôîíäàõ Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ.

Êðàâ÷åíêî Âàëåíòèíà Ðîìàí³âíà,1926 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«Âîéíà çàñòàëà ìåíÿ ó÷àùåéñÿ øêîëû. Â 1941 ãîäó ÿ îêîí÷èëà8 êëàññîâ Êîðþêîâñêîé ñðåäíåé øêîëû. Ñåìüÿ ó íàñ áûëà áîëü-øàÿ – 8 ÷åëîâåê. Îòåö Òèòåíêî Ðîìàí Àíòîíîâè÷, 1905 ãîäà ðîæ-äåíèÿ. Ìàòü – Àíàñòàñèÿ Äåíèñîâíà, 1906 ãîäà ðîæäåíèÿ. ÁðàòÍèêîëàé, 1926 ãîäà ðîæäåíèÿ, ñåñòðû Âåðà è Ðàÿ, áðàò Åâãåíèé è

33

ñàìàÿ ìàëåíüêàÿ ñåñòðè÷êà Çèíà, êîòîðîé â òî âðåìÿ áûëî âñåãî7 ìåñÿöåâ.

Îòåö â àðìèþ íå ïðèçûâàëñÿ ïî èíâàëèäíîñòè. Æèëè ìû ïîóëèöå 8 Ìàðòà âîçëå óçêîêîëåéêè.

Îñîáåííî òÿæåëî ïðèøëîñü ïåðåæèâàòü ïåðèîä îêêóïàöèè æè-òåëÿì ãîðîäà Êîðþêîâêè. Æèëè âïðîãîëîäü. Îòåö, ìàòü, áðàòüÿ èñåñòðû êàê ìîãëè, ñòàðàëèñü, ñîáèðàëè âñå, ÷òîáû ïðîêîðìèòüñåìüþ. Õëåá ïåêëè èç æåëóäåé è òîãî áûëî íåââîëþ.

Îñòàëèñü â ïàìÿòè è äíè òðàãåäèè Êîðþêîâêè. Ñ áîëüøîé ñå-ìüè ÷óäîì îñòàëèñü æèâûìè òîëüêî ÿ è îòåö.

Êàðàòåëè íà íàøåé óëèöå ïîÿâèëèñü 1 ìàðòà 1943 ãîäà ïðè-ìåðíî â 10 ÷àñîâ óòðà. Íà îêðàèíàõ óëèöû áûëè óñòàíîâëåíû ïîñ-òû ñ ïóëåìåòàìè. Âûõîä â ëåñ òîæå áûë çàêðûò. Ìû âñåé ñåìüåéñîáðàëèñü â èçáå è ñòðàøíî âîëíîâàëèñü. Âñåõ ìó÷èë îäèí âîï-ðîñ: ÷òî æå áóäåò?

Ïðîøåë ñëóõ, ÷òî áóäóò ïðîâåðÿòü äîêóìåíòû, è ìû èõ ïîäãî-òîâèëè. Îòöó êàê ìóæ÷èíå ïîñîâåòîâàëè ñïðÿòàòüñÿ â ñàðàå íàñåíîâàëå, ÷òî îí è ñäåëàë.

Ïðèìåðíî ìèíóò ÷åðåç 20 â äîì çàøåë êàðàòåëü è ñ àâòîìàòàîòêðûë îãîíü. ß áûëà ðàíåíà â ðóêó, ïîòåðÿëà ñîçíàíèå è óïàëà íàïîë. Êîãäà ïðèøëà â ñîçíàíèå, áîÿëàñü îòêðûòü ãëàçà, äóìàëà,÷òî êàðàòåëü ñòîèò â èçáå. Æãëî ðàíåíóþ ðóêó, áåñïðåðûâíî ñî-÷èëàñü êðîâü. Íî ïîòîì, ïðåîäîëåâ ñòðàõ, îòêðûëà ãëàçà è óâèäå-ëà ñòðàøíóþ êàðòèíó. Âñå ìîè: ìàòü, áðàòüÿ è ñåñòðû áûëè óáè-òû, ëåæàëè â ëóæàõ êðîâè. Îöåïåíåâ, ÿ íå ìîãëà ïðèäóìàòü, ÷òîæå ìíå äåëàòü. Êàðàòåëè ïðîäîëæàëè áåãàòü ïî óëèöå, è ìíå íóæ-íî áûëî ïðÿòàòüñÿ. ß îòêðûëà ëþê ïîãðåáà â èçáå è çàëåçëà òóäà.

Ìó÷èëà íåèçâåñòíîñòü. Ïîäóìàëà, ÷òî áóäóò æå÷ü ïîñòðîéêè.ß âûëåçëà èç ïîãðåáà, âûøëà èç èçáû è ñïðÿòàëàñü â ñîëîìå íàîãîðîäå. Òóò æå ñïðÿòàëèñü îòåö è ñîñåä.

Êîãäà êàðàòåëè ñòàëè æå÷ü äîìà è äðóãèå ïîñòðîéêè, îòåö âû-ëåç èç êîïíû, ñíÿë êîæóõ è ïîáåæàë â ñòîðîíó ëåñà. Ïî íåìó îò-

34

êðûëè îãîíü. ß ñ÷èòàëà, ÷òî îòåö ïîãèá. Ïîýòîìó ïîáîÿëàñü áå-æàòü, îñòàâàëàñü â ñîëîìå è óøëà òîëüêî ñ íàñòóïëåíèåì òåìíî-òû. Åùå ñî ìíîé áåæàëè ñòàðèê, îáãîðåâøèé è æåíùèíà ðàíåíàÿ,êîòîðûå ÷óäîì îñòàëèñü æèâû. Âå÷åðîì äîáðàëàñü äî Íîâîñå-ëîâêè (ñ.Ìèëåéêè). Òàì ìíå îêàçàëè ïîìîùü è íàêîðìèëè, êàêìîãëè. Â Íîâîñåëîâêå ëþäè òîæå âñå ïðèãîòîâèëèñü ê óõîäó âëåñ.

Çäåñü ÿ óçíàëà, ÷òî îòåö îñòàëñÿ æèâ. ß ñ íèì âñòðåòèëàñü íàâòîðîé äåíü â ñåëå Êðàñíàÿ Áóäà, êóäà ÿ ïðèøëà ê ðîäñòâåííè-êàì. Òðóäíî áûëî ìíå ñ ðóêîé, ëå÷èëè íàðîäíûìè ñðåäñòâàìè.

Òðóäíî âñ¸ ýòî âñïîìèíàòü. Ýòî òîëüêî ÷àñòèöà òîãî, ÷òî áûëîïåðåæèòî â ìîëîäûå ãîäû. È õî÷ó îò âñåãî ñåðäöà âûñëîâèòüòàêîå ïîæåëàíèå, îñîáåííî âñåì ìîëîäûì: äîðîæèòå ñâîåé Ðîäè-íîé, áóäüòå åé âåðíû è ÷òîáû íà âàøåì ïóòè òàêîãî ãîðÿ íå ñëó-÷àëîñü».

Çàïèñàíî êîëèøí³ì äèðåêòîðîì Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íî-

ãî ìóçåþ, ó÷àñíèöåþ ïàðòèçàíñüêîãî ðóõó, ñåêðåòàðåì êîì-

ñîìîëüñüêî¿ îðãàí³çàö³¿ ç’ºäíàííÿ Î.Ô.Ôåäîðîâà Ã.Þ.Êîñòþê.

Êóçóá Ãàëèíà Òèìîô³¿âíà,1927 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó áóâ ìàñîâèé ðîçñòð³ë êîðþê³â÷àí. ß áà-÷èëà âñå ñâî¿ìè î÷èìà. Ìè íå äóìàëè, ùî áóäóòü ðîçñòð³ëþâàòèìèðíèõ æèòåë³â Êîðþê³âêè. Õòîñü ³ç í³ìåöüêèõ ñëóæàê ïóñòèâ ÷óò-êó, ùî ïåðåâ³ðÿþòü äîêóìåíòè. Ïîäóìàëà ìîÿ ìàìà: ï³äåìî äîñóñ³äà, áî òàì áóâ ìóæ÷èíà, òî áóäå ñì³ëèâ³øå, íå òàê ñòðàøíî. ²íàñ ç³áðàëîñÿ òàì òðè ñ³ì’¿. ×åòâåðî äîðîñëèõ ³ 10 ä³òåé, ð³çí³ çàâ³êîì – â³ä îäíîãî ðîêó äî 14 ðîê³â.

Íàñ óñüîãî áóëî 14 ÷îëîâ³ê, ç ÿêèõ çàëèøèëîñü ëèøå äâîº. ßáóëà ïîðàíåíà, à ìåíøó çà ìåíå íà 2 ðîêè ä³â÷èíêó êóëÿ íå çà÷åïè-ëà. ² îò êîëè óâ³éøîâ äî õàòè í³ìåöü, ìè âñ³ ñèä³ëè, â³í ùîñü ïî-ñâîºìó çà´åë´îòàâ ³ ïîêàçàâ íà ï³äëîãó, àëå ìè öüîãî íå ðîçóì³ëè.

35

À ãîñïîäàð õàòè êàæå íàì: «Òðåáà äîêóìåíòè ïîêàçóâàòè ³ ïîñëàâðóêó â ñâîþ êèøåíþ, ÿê òóò ðîçäàâñÿ ïîñòð³ë ³ ìè – õòî äå ñèä³â –òàê ³ çàëèøèëèñü, ÿ ñòîÿëà á³ëÿ ãðóáêè, ïðèòóëèëàñü íà÷å ìóõà, ³ âãîëîâ³ ïðîìàéíóëà äóìêà: ñõîâàþñü ï³ä ë³æêî, ùîá íå áà÷èòè, ÿêáóäå ñòð³ëÿòè, ³ ìè âäâîõ ïîë³çëè ï³ä ë³æêî. À òàì áóëà êàðòîïëÿ, ³â³ä íàøèõ ðóõ³â âîíà âèêî÷óâàëàñü íà ñåðåäèíó õàòè ³ í³ìåöü ïî-÷àâ ñòð³ëÿòè ï³ä ë³æêî, ³íø³ âñ³ áóëè âæå ðîçñòð³ëÿí³. Í³ìåöü õîäèâïî õàò³ ³ ùîñü øóêàâ; ÿ çàâîðóøèëàñÿ, ³ â³í çíîâó ïî÷àâ ñòð³ëÿíèíóç ïðîòèëåæíîãî áîêó, äå áóëî âèäíî, ÿê ÿ ëåæó, ³ íàö³ëèâñÿ ìåí³ âãîëîâó. ß ëåæàëà, ï³äíÿâøè ãîëîâó. ßêîñü âèéøëî òàê, ùî ÿ ðóêîþçàêðèëà ëîáà. Òóò ïîñòð³ë ïðîëóíàâ, ìîÿ ãîëîâà âïàëà ³ á³ëüøå íåï³äí³ìàëàñü. ß âòðàòèëà ñâ³äîì³ñòü. Ïîñòð³ëîì ìåí³ îáïàëèëîîáëè÷÷ÿ. Êîëè ÿ îïàì’ÿòàëàñÿ, íàâêîëî áóëî òèõî. Ìè âèë³çëèç-ï³ä êðîâàò³. Áóëî ñòðàøíî äèâèòèñü, êðóãîì êðîâ, ëþäè ëåæàëèâ êàëþæàõ êðîâ³. Æ³íêà òðèìàëà äèòèíó, ÿê³é áóâ óñüîãî ð³ê, òîïîñòð³ëîì ïîïàâ ¿é í³ìåöü ó ãðóäè, à ãîë³âêó äèòèíè çîâñ³ì êóëåþðîç³ðâàëî. Ïîðó÷ ç íèìè ëåæàëà ìîÿ ñåñòðà, ãîëîâà áóëà ðîç³ðâà-íà òåæ, êðîâ òåêëà øèðîêèì ñòðóìêîì, ïîïàäàëà â ÷îá³ò, à â³í âæåáóâ ïåðåïîâíåíèé, ³ êðîâ á³ãëà ÷åðåç âåðõ ÷îáîòà. ß íå ìîãëà ïå-ðåñòóïàòè ÷åðåç òðóïè. Ìåíå Âàëÿ ïåðåòÿãëà ³ âèâåëà â äâ³ð. Ìèáîÿëèñü, ùîá íå çãîð³òü æèâèìè, áî ùå áóëè æèâ³. Ìîº ò³ëî ïðîíè-çàëî 3 êóë³. ß í³êîëè íå çàáóäó ò³ íàêèï³ë³ êðîâ’þ çëîñò³ î÷³, ÿêèìèäèâèâñÿ íà âñ³õ íàñ âáèâöÿ. Ñèëè ìåíå ïîêèäàëè, ÿ ñëàáëà, âàæêîáóëî ìåí³ äîáèðàòèñÿ äî ïîãðåáà, ÿêèé áóâ íà ãîðîä³. Â³ñ³ì ì³ñÿö³âíå çàæèâàëè ìî¿ ðàíè. ² âñå æ ÿ âèæèëà, àæ ñàì³é íå â³ðèëîñü.Â³äòîä³ ìèíóëî 67 ðîê³â, àëå ÿ áóäó ïàì’ÿòàòè âñå òå ñòðàõ³òòÿ äîê³íöÿ ñâîãî æèòòÿ».

Çàïèñàíî íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷-

íîãî ìóçåþ Ò.Â. Ìàêàðåíêî.

36

Ëèòâèí Âîëîäèìèð Ìàðêîâè÷,1930 ð.í., óðîäæåíåöü Êîðþê³âêè

«ß î÷åâèäåö Êîðþêîâñêîé òðàãåäèè 1-3 ìàðòà 1943 ãîäà. Õî÷ó,÷òîáû ãðÿäóùåå ïîêîëåíèå áûëî áäèòåëüíåå è çíàëî, ÷òî òàêîåôàøèçì.

Â òî òðàãè÷åñêîå âðåìÿ ìíå áûëî 13 ëåò. Íî ÿ äî ñèõ ïîð ïîì-íþ è íå ìîãó çàáûòü òåõ çâåðñòâ è çëîäåÿíèé, êîòîðûå ìíå è ìî-åìó ïîêîëåíèþ ïðèíåñ ôàøèçì. Î÷åâèäöû õîðîøî ïîìíÿò, ÷òîïîñëå îêêóïàöèè íàøåé çåìëè â ðàéîííûõ öåíòðàõ áûëè óñòàíîâ-ëåíû ôàøèñòñêèå ãàðíèçîíû, ïðè ïîìîùè êîòîðûõ îíè ãðàáèëè èèçäåâàëèñü íàä íàøèì íàñåëåíèåì. Â Êîðþêîâêå ñâîé ãàðíèçîíôàøèñòû óñòàíîâèëè ãîðàçäî ïîçæå, ÷åì â ñîñåäíèõ ðàéîíàõ, ïî-òîìó ÷òî íåïîêîðíûå êîðþêîâ÷àíå íå õîòåëè ìèðèòüñÿ ñ ïîðÿäêà-ìè ôàøèñòîâ. Íà êàæäîì øàãó ÷èíèëè ñîïðîòèâëåíèå, íå ïîâèíî-âàëèñü. Íàñåëåíèå íàøåãî ãîðîäà ñîòðóäíè÷àëî ñ ïàðòèçàíàìè,îêàçûâàëî èì âñåñòîðîííþþ ïîìîùü è ïîääåðæêó, ÷åì îçëîáëÿ-ëè ôàøèñòîâ. 7 íîÿáðÿ 1941 ãîäà ïàðòèçàíû ñ êîðþêîâ÷àíàìè âÊîðþêîâêå ïðîâåëè ìèòèíã, óçíàâ î êîòîðîì ôàøèñòû ñîâñåì îç-âåðåëè. Ôàøèñòû äîëãî ïûòàëèñü óñòàíîâèòü ñâîè ïîðÿäêè â Êî-ðþêîâêå, íî ýòî èì óäàâàëîñü ñ òðóäîì. Îíè ðàññòðåëèâàëè áåçñóäà è ñëåäñòâèÿ âñåõ èíàêîìûñëÿùèõ æèòåëåé, çàáèëè èìè òþðü-ìó, íî íå óñïåëè èõ ðàññòðåëÿòü. 27 ôåâðàëÿ 1943 ãîäà ïàðòèçàíûóíè÷òîæèëè ôàøèñòñêèé ãàðíèçîí, êîòîðûé íàõîäèëñÿ â Êîðþêîâ-êå. Â ðåçóëüòàòå ýòîé îïåðàöèè áûëè îñâîáîæäåíû ëþäè, êîòîðûõôàøèñòû ïðèãîâîðèëè ê ñìåðòè. Ýòî ÿâèëîñü ïîâîäîì äëÿ ôàøèñ-òîâ, ÷òîáû îòîìñòèòü íåïîêîðíûì êîðþêîâ÷àíàì çà èõ íåïîâèíî-âåíèå ôàøèñòàì. Ñîãëàñíî ïðèêàçó ôàøèñòñêîãî ãåíåðàëà Õîé-çåíáåðãà 1 ìàðòà 1943 ãîäà äëÿ ðàñïðàâû ñ íåïîêîðíûìè êîðþ-êîâ÷àíàìè èç ãîðîäà Ùîðñà ïðèøåë êàðàòåëüíûé îòðÿä ôàøèñ-òîâ äëÿ óíè÷òîæåíèÿ ãîðîäà Êîðþêîâêè è åå ëþäåé. Âåñü ãîðîäáûë îöåïëåí ôàøèñòàìè, ÷òîáû íå âûçâàòü ïàíèêè ñðåäè íàñåëå-íèÿ. Óíè÷òîæåíèå ãîðîäà è ëþäåé ôàøèñòû íà÷àëè ñ îêðàèí. Ïîä

37

ïðåäëîãîì ïðîâåðêè äîêóìåíòîâ ôàøèñòû ïîä êîíâîåì ãðóïïûëþäåé çàãîíÿëè â ðåñòîðàí è òàì ðàññòðåëèâàëè. Ñòàðèêîâ, æåí-ùèí è äåòåé çàãîíÿëè â äîìà è òàì ðàññòðåëèâàëè, ïîòîì ïîäæè-ãàëè ýòè äîìà, à êòî ñîïðîòèâëÿëñÿ, áðîñàëè â îãîíü.

Ìû æèëè ïî óëèöå Ê.Ìàðêñà â öåíòðå ãîðîäà, ïîýòîìó î÷åðåäüíàøåãî óíè÷òîæåíèÿ ïðèøëàñü íà âòîðóþ ïîëîâèíó äíÿ 1 ìàðòà1943 ãîäà. Ïðîöåññ óíè÷òîæåíèÿ ëþäåé íàøåé óëèöû ôàøèñòûïðîâîäèëè ñëåäóþùèì îáðàçîì. Ñ êîíöà íàøåé óëèöû ñ îñòàíîâ-êàìè âîçëå êàæäîãî äîìà äâèãàëàñü ôàøèñòñêàÿ àâòîìàøèíà, çàðóëåì êîòîðîé ñèäåë ôàøèñò. Âîçëå ìàøèíû ñòîÿë ñ àâòîìàòîìîäèí ôàøèñò, à äðóãîé ñ àâòîìàòîì íà âçâîäå õîäèë èç äîìà âäîì è óíè÷òîæàë ëþäåé. Âðåìÿ òîãäà áûëî ñòðàøíîå, ïîýòîìóëþäè ñîáèðàëèñü ãðóïïàìè â äîìàõ ïî íåñêîëüêî ñåìåé, ãäå îá-ñóæäàëè âîïðîñû, êàê æèòü äàëüøå è áîðîòüñÿ ñ ôàøèñòàìè.

Â ýòîò äåíü â íàøåì äîìå òîæå ñîáðàëîñü 3 ñåìüè ñîñåäåé èîáñóæäàëè òàêèå âîïðîñû. Êîãäà ê íàøåìó äîìó ïîäúåõàëà ôà-øèñòñêàÿ àâòîìàøèíà, â íàøåì äîìå áûëî 7 ÷åëîâåê. ß, ìîÿ ìàòü,ìåíüøèé áðàò, êîòîðîìó áûëî 5 ëåò, ä. Ôåäÿ, ñîñåäêà ÄðåëèíãËþäìèëà ñî ñâîèì ñûíîì Àëåêñàíäðîì, êîòîðîìó áûëî 15 ëåò, èìîé äðóã Ìîéñååíêî Ñåðåæà.

Ìîÿ ìàòü ñòîÿëà âî äâîðå, êîãäà ôàøèñò âûøåë èç ñîñåäñêîéõàòû. Îí åå òîæå óâèäåë è âûñòðåëèë ïî íåé, íî ïðîìàõíóëñÿ.Ìàòü ìãíîâåííî çàáåæàëà â íàø äîì, ðàññêàçàëà íàì î ñëó÷èâ-øåìñÿ âî äâîðå, è ìû íàêîíåö ïîíÿëè, ÷òî äåëàåò ôàøèñò, êîòî-ðûé õîäèò èç äîìà â äîì, íî óæå áûëî ïîçäíî. Ìû óâèäåëè èçîêíà íàøåé êîìíàòû, ÷òî ôàøèñò çàõîäèò â íàø äâîð, àâòîìàò îíäåðæàë íà âçâîäå, êàëèòêó áðîñèë îòêðûòîé, äâåðü â êîðèäîð è âêîìíàòó íå çàêðûâàë. Êîãäà îí ïåðåñòóïèë ïîðîã íàøåé êîìíàòû,âñå ïîíÿëè, ÷òî ïðèøåë âñåì êîíåö. Óâèäåâ ôàøèñòà â êîìíàòå ñàâòîìàòîì íà âçâîäå, âñå âñïîëîøèëèñü, ïîäíÿâ ðóêè ââåðõ. Íà-÷àëè êðè÷àòü: «Ïàí, ìû íè÷åãî íå çíàåì, ìû íå âèíîâàòû». Òîãäàóáèéöà ãðîìêèì ãîëîñîì çàîðàë è â óïîð ñ àâòîìàòà íà÷àë ðàñ-

38

ñòðåëèâàòü. Ëþäè íà÷àëè ïàäàòü íà ïîë, â êîìíàòå íà÷àëàñü ñóå-òà, ïîäíÿëñÿ áåñïîðÿäî÷íûé êðèê è ñòîíû. Âñÿ êîìíàòà íàïîëíè-ëàñü äûìîì, íà ñòåíû è ïîë ïîëèëàñü êðîâü ëþäñêàÿ. ß ñòîÿëâîçëå ãðóáû, ñèëüíî ðàñòåðÿëñÿ, à ïîòîì ìãíîâåííî ïðèøåë â ñåáÿè ñïðÿòàëñÿ çà ïåðåãîðîäêó ìåæäó ãðóáîé è ïå÷üþ. Ýòî ìíå ïî-çâîëèëî îñòàòüñÿ æèâûì, òàê êàê ôàøèñò â òàêîé ñóìàòîõå è äûìóìåíÿ íå óâèäåë. Êîãäà ôàøèñò ñîâåðøèë ñâîå ïðåñòóïëåíèå, îíîñòàâèë íàø äîì. ß âûëåç èç-çà ïåðåãîðîäêè è óâèäåë, ÷òî âñåìåðòâûå, ïîëíàÿ êîìíàòà äûìà, ïîë çàëèò êðîâüþ. ß ïîäîøåë êîêíó è ñòàë ñìîòðåòü íà óëèöó, íàáëþäàÿ çà ôàøèñòîì. Ôàøèñò,êîòîðûé íàñ ðàññòðåëèâàë, çàõîäèë â êàæäûé äîì è ðàññòðåëèâàëëþäåé. Êîãäà ôàøèñòñêàÿ àâòîìàøèíû ïåðååõàëà ìîñò, ÿ ïîòå-ðÿë åå èç âèäà è ðåøèë ñïðÿòàòüñÿ â ïîãðåá, äóìàÿ, ÷òî áóäóòïîäæèãàòü íàøè äîìà. Â ïåðâûé äåíü òðàãåäèè áûëè ðàññòðåëÿ-íû æèòåëè íàøåé óëèöû, à äîìà æãëè íà ñëåäóþùèé äåíü. Ïåð-âóþ íî÷ü ïîñëå ðàññòðåëà ÿ ïðîêîðîòàë â ïîãðåáå, à 2 ìàðòà ðàíîóòðîì âûëåç èç ïîãðåáà, âûøåë íà óëèöó è ðåøèë áåæàòü âñ. Ìèëåéêè. Äîáåæàë äî Êëûíà, êîòîðûé ïîëíîñòüþ áûë ñîææåí.Â ýòîò äåíü ÿ ïðèøåë â ñ. Ëóïàñîâî. Òàì æèëà ìîÿ òåòÿ, êîòîðàÿìåíÿ è ïðèþòèëà.

7 ìàðòà ÿ âîçâðàòèëñÿ â Êîðþêîâêó, ãäå óâèäåë îäíè äûìàðè èíåñêîëüêî íåäîææåííûõ äîìîâ íà íàøåé óëèöå, êîòîðûå íà 9 äåíüáûëè ñîææåíû.

Â ñâî¸ì äâîðå, íà ìåñòå ðàññòðåëà, âûêîïàë ìîãèëó è ïîõîðî-íèë ðàññòðåëÿííûõ è ñîææ¸ííûõ â íàøåì äîìå ëþäåé. Íà ýòîììåñòå ïîñòàâèë ïàìÿòíèê».



Ìàçóðê³íà Êàòåðèíà Íàçàð³âíà«Óâ³ðâàëèñü ò³ – ÷îðí³ ç á³ëèìè ÷åðåïàìè íà ðóêàâ³ – äî íàøî¿

õàòè. ß âñòèãëà íà ãîðèù³ ñõîðîíèòèñü. Ç ïîðîãà ïî÷àëè âîíè ç

39

àâòîìàò³â ïàëèòè. ß â³ä æàõó âòðàòèëà ñâ³äîì³ñòü. À ÿê îïðèòîì-í³ëà, ÷óþ: äèì î÷³ ¿ñòü. Ãëÿíóëà – âñå äîâêîëà ïàëàº. Ñòðîïèëàîñü-îñü íà ãîëîâó âïàäóòü. Ñïóñòèëàñü óíèç, äî õàòè, ³ äóìàëà, ùîâòðàòèëà ãëóçä – ëåæàòü íà äîë³âö³ ëþäè, âñ³ ïîáèò³. Ó äî÷êè ðîç-áèòèé ÷åðåï, ñèíîê ï³ä ñòîëîì ïîñòð³ëÿíèé ëåæèòü. ² áàòüêî, ³ ìàòè,³ ñóñ³äè. À êðîâ ïî õàò³ äî ïîðîãà ñòðóìêàìè á³æèòü. Âïàëà ÿ íàòðóïè, ÿê ìåðòâà. ×óþ, çàéøîâ õòîñü, çàñâ³òèâ ë³õòàðèêîì... Ùîïîò³ì áóëî, íå ïàì’ÿòàþ. Îïðèòîìí³ëà ò³ëüêè ó ñóñ³äíüîìó ñåë³.

Òàêà æîðñòîêà ïðàâäà êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿. Òà ó âîãí³, ñìåð-òåëüíèõ ìóêàõ ãàðòóâàëàñü ìóæí³ñòü ðàäÿíñüêèõ ëþäåé. ² âîíèïåðåìîãëè».

Â³òàë³é Âåðåùàêà (ñ. Ñàõóò³âêà). Ó âîãí³ ãàðòîâàíà

ìóæí³ñòü. Ïðî íåëþäñüê³ çíóùàííÿ ôàøèñò³â ñâ³ä÷àòü î÷å-

âèäö³ // Êîìñîìîëüñüêà ïðàâäà. – 1983 – 1 áåðåçíÿ. – ¹28.

Ìàñëàê Æàííà (ä³âî÷å ïð³çâèùå Ëèòâèí)«Õ³áà ÿ ìîæó çàáóòè 1 áåðåçíÿ 1943-ãî ðîêó?Æèëè ìè â ðàéîí³ òåïåð³øíüî¿ âóëèö³ ×àïàºâà, áëèçüêî á³ëÿ ë³ñó.

Áàòüêî âîþâàâ íà ôðîíò³. À ìàìà ç íàìè, ìàëèìè. ß á³ëüøåíüêà,ñåñòðè÷ö³ Í³ë³ áóëî âñüîãî 2,5 ðîêó.

1 áåðåçíÿ âðàíö³ äåñü î äåâ’ÿò³é ãîäèí³ ìàòè ïîáà÷èëà, ÿê çáîêó Ùîðñà (Ñíîâñüêà) ¿õàëè ìàøèíè. Çóïèíèëèñÿ á³ëÿ ë³ñó. Çìàøèí ïîâèñêàêóâàëè ÿê³ñü ëþäè ³ ñòàëè öåïîì. Âñòàíîâèëè êóëå-ìåò.

– Ùîñü áóäå! – çàíåïîêî¿ëàñÿ íåíüêà. Íàêàçàëà íàì ñèä³òè âäî-ìà, à ñàìà ï³øëà äî ñóñ³ä³â ³ äàë³ âóëèöåþ. Ïî õàòàõ ïî÷àëè õîäè-òè êîçàêè:

– Íå õâèëþéòåñü! – çàñïîêîþâàëè íàøèõ ëþäåé. – Í³÷îãî íåáóäå. Ñèä³òü ó õàòàõ, êðàùå í³êóäè íå éä³òü.

Ïðèá³ãëà ìàòè, ïîáà÷èëà, ùî âæå õàòè ïàëàþòü:– Äàâàéòå ò³êàòè, ä³òè! Â³ä÷èíèëà äâåð³ ñàðàþ, âèïóñòèëà êî-

ðîâó, âçÿëà Í³ëó çà ðóêó, à ÿ ñë³äîì.

40

Ñïî÷àòêó õîâàëèñÿ ó ñóñ³ä³â ï³ä ñòîãîì. Àæ áà÷èìî, âæå ãîðî-äàìè äî íàñ ïîë³öà¿ ³ êîçàêè éäóòü. Êóäè ä³òèñÿ? Âèð³øèëè ³ç ñó-ñ³äàìè Òðîéæîíàìè á³ãòè ó á³ê ñòàíö³¿, äå ðîñëè êóù³. Ñòð³ëÿþòüïî íàñ, ïàäàºìî. Á³ëÿ êóïè ãíîþ õîâàëèñü. Ìàðíî. Âñå âèäíî. Çíî-âó á³æèìî.

Óñå á³ëüøå é á³ëüøå õàòè ãîðÿòü. Ñòàðîãî Ôàðàïîíà æèâöåì óâîãîíü êèíóëè. «Áóäå é íàì òàêå, ÿê äîæåíóòü!» – äóìàëîñü.

² ð³â÷àê äîëàëè, ³ ñí³ãè, àæ ïîêè íå ä³ñòàëèñÿ êóù³â. Ïîïàäàëèìîêð³ â ñí³ã, ëåæèìî. Âæå é íå õîëîäíî ³ í³÷îãî íå áîëèòü...

Óñå âèäíî, ùî íåëþäè ðîáëÿòü. Ëþäåé ó õàòè çàãàíÿþòü, äîá-ðî âèíîñÿòü. Ðå÷³ êðàù³ ñîá³ çàáèðàþòü. ×èìîñü ñòð³ëÿþòü ïîõàòàõ, à ò³, ÿê ôàêåëè ãîðÿòü...

Ëåæàëè ìè äî âå÷îðà â ÷àãàðíèêó, ìîêðèé îäÿã íà íàñ çàìåðç.Ñòåìí³ëî. Ç’ÿâèëèñÿ ðàêåòè – ñèãíàë ïîë³öàÿì ³ í³ìöÿì çàëèøèòèÊîðþê³âêó. Ïîãðèì³ëè âîíè íà Ùîðñ. Òîä³, ÿê ñòèõëî, ï³äâåëèñÿìè ç³ ñí³ãó, ïî÷àëè äîáèðàòèñÿ äî Ìàéîðñüêîãî. Ãîëîäí³, àëå æèâ³!Ä³ñòàëèñü êðàéíüî¿ õàòè, ïîñòóêàëè ó äâåð³. Ñïàñèá³ äîáðèì ëþ-äÿì – ïóñòèëè â òåïëî, íàãîäóâàëè. Òàì ³ çàíî÷óâàëè.

Ïîâåðòàòèñÿ áóëî í³êóäè. Íàøó äîì³âêó ñïàëèëè. Àëå ÷åðåçê³ëüêà äí³â ñóñ³äè, ÿê³ òåæ âðÿòóâàëèñÿ ç íàìè, ïðèâåëè íàøó êî-ð³âêó. Îáí³ìàëè ìè ¿¿, ãëàäèëè, ðàä³ áóëè. Óñ³ ðàçîì ï³øëè ïîò³ì óÑàâèíêè, äî áàòüêîâî¿ ð³äí³, äå é æäàëè âèçâîëåííÿ».

Ìàñëàê (Ëèòâèí) Æ. Êîëè âñå ãîð³ëî íàâêðóãè // «Ìàÿê» –

1999 ð. – 27 ëþòîãî.

Ì³ðîøíè÷åíêî Ìèõàéëî ²âàíîâè÷«Îäèíàäöÿòü äóø ëåæàòü ó ö³é ìîãèë³. Òóò ó äâîð³ ¿õ âñ³õ ³ âáè-

ëè. Äðóæèíó ³ ï’ÿòüîõ ä³òîê – Âàíþ, Àíäð³ÿ, Îëüãó, ²ííó, Òàìàðó. ²ñóñ³ä³â ìî¿õ òåæ. À ìåíå âñüîãî êóëÿìè ïîáèëè. ßê æèâèì ëèøèâ-ñÿ, ñàì äèâóþñÿ. Îòÿìèâñÿ ÿ ³ äóìàþ: ÷è íå ó ñí³ ìåí³ ïðèñíè-ëîñü. Äèâëþñü – äðóæèíà ìåðòâà á³ëÿ ́ àíêó ëåæèòü. À ïàì’ÿòàþ:âáèâàëè ¿¿ â ñàðà¿. Âèäíî, äóìàþ, íå äî ñìåðò³ âîíè ¿¿ òàì óáèëè,

41

êîëè äî ́ àíêó äîïîâçëà. Âàíþòêà ñåðåä äâîðó ëåæèòü. Âèäíî, á³ã,ñåðäåøíèé, ç ñàðàþ, à ãàä ³ ïðèáèâ. Äî÷êè âñ³, ÿê ãðàäîì ïîáèò³êâ³òî÷êè, ó ñàðà¿ ëåæàòü. Ó ìåíå ç ðàí òàê ³ ñòðóìóº. Â³äëåæàâñÿòðîõè ³ ï³øîâ äî ð³äíèõ ó ñóñ³äíº ñåëî. Òàì îáìèëè ìåíå, ïåðåâ’ÿ-çàëè. ×åðåç ñ³ì äí³â ïîâåðíóâñÿ äî Êîðþê³âêè, äîäîìó. À äîìóíåìàº. Îäíà ï³÷ ïàëüöåì ó íåáî ñòèð÷èòü. ² çàì³ñòü ñàðàþ ãîëåïîïåëèùå. À íà ò³ì ïîïåëèù³ ëþäè îáâóãëåí³, ÿê ãîëîâåøêè, ëå-æàòü. ² í³êîãî â ëèöå ïðèçíàòè íå ìîæíà! Òàê ò³ëüêè ïî îäÿãó, ïîâçóòòþ ³ ï³çíàâ ñâî¿õ. Âèêîïàâ ÿìó. Ñõîðîíèâ ¿õ. Ç ò³º¿ ïîðè æèâó ÿîäèí, ÿê ñè÷, – áåç ñèí³â, áåç äî÷îê. Âñ³ âîíè òóò, â îäí³é ìîãèë³,ëåæàòü».

Â³íîê áåçñìåðòÿ: Êíèãà-ìåìîð³àë // Ðåäêîë.: Î.Ô.Ôåäîðîâ

(ãîëîâà), Â.À.Ìàíÿê (êåð³âíèê êîëåêòèâó àâò.-óïîðÿäíèê³â). –

Ê.: Âèäàâíèöòâî ïîë³òè÷íî¿ ë³òåðàòóðè Óêðà¿íè. – 1987. –

Ñ. 50.

Ìîéñåºíêî Îëüãà Äàíèë³âíà«Áåç ñë³â, áåç ñêîðáîòè íå ìîæíà âñå òå çãàäóâàòè. ßêðàç

1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó ÿ âèéøëà íà ãîðîä, çâ³äòè ïðîãëÿäàëàñÿ ñóñ³äíÿâóëèöÿ. Áà÷ó: ðóõàþòüñÿ àâòîìàøèíè, çóïèíÿþòüñÿ òî á³ëÿ òîãîäâîðó, òî á³ëÿ òîãî. Ç ìàøèí ç³ñêàêóþòü ôàøèñòè, ïîñï³õîì – äîõàò. Ïîáóäóòü òàì ÿêóñü õâèëèíó, âåðòàþòüñÿ äî ìàøèí. Ñòàëîìîòîðîøíî: ï³ñëÿ ôàøèñò³â í³õòî ç õàò íå âèõîäèòü. Ìàéíóëàñòðàøíà äóìêà: ìîæå, âæå íåìà êîìó é âèéòè? Âá³ãàþ äî ñâîº¿õàòè, íàøâèäêó êàæó, ùî ïîáà÷èëà. Ñâåêîð õóòåíüêî êèíóâñÿ çàï-ðÿãàòè êîíåé, íà âèïàäîê, ÿêùî äîâåäåòüñÿ âò³êàòè. Àëå âò³êàòèíå áóëî êóäè – êàðàòåë³ îòî÷èëè ì³ñòå÷êî. Çâ³äóñ³ëü ÷óëèñÿ ïî-ñòð³ëè. Ìè âñå çðîçóì³ëè. Äîòÿìèâ, ùî ñêî¿ëîñü, íàâ³òü ì³é ï’ÿòè-ð³÷íèé ñèíîê Âîëîäÿ. ß ãåòü ðîçãóáèëàñü, íàéøëî ÿêåñü çàö³ïåí³í-íÿ. Ñïàì’ÿòàëàñÿ, êîëè Âîëîäÿ òàê æàë³áíî ³ òàê âïåðòî ïî÷àâáëàãàòè: «Ìàìöþ, äàâàé ñõîâàºìîñÿ, ÿ æèòè õî÷ó». Êóäè æ ïîä-³òèñÿ? Ñõîïèëà äèòèíó, ïðèòèñíóëà äî ñåáå, à íà äóìö³ îäíå: ÿêùî

42

âá’þòü, òî íåõàé ðàçîì ³ç Âîëîäåþ. Ìåòíóëàñÿ äî ëüîõó. Â õàò³çàëèøèâñÿ ñâåêîð ³ç ñâî¿ì ñèíîì-ï³äë³òêîì. Ñèäèìî â ëüîñ³, à äóøàðîçðèâàºòüñÿ, òàê ãîñòðî â³ä÷óâàº, ùî ëèõî ñï³òêàëî íàñ íåïîï-ðàâíå. Â³äõèëèëà äâåðöÿòà ëüîõó, âèãëÿíóëà: ÷óþ, ÿê ãîëîñÿòü ëþäèâ öåíòð³ ñåëèùà, ¿õ ñàìå çãàíÿëè äî îäíî¿ õàòè, ùîá æèâöåì ñïà-ëèòè. Ìè ïîçàâìèðàëè. À ñèíîê âîëàº: «Ìàìöþ ð³äíåíüêà, æèòèõî÷ó». «Òèõøå, ïîìîâ÷...» Ðàïòîì ÷óºìî: ÷óæîìîâíå øâàð´îò³í-íÿ, ëÿçê³ò çáðî¿ – äî äâîðó ââ³éøëè êàðàòåë³. Âñå âñåðåäèí³ ïîõî-ëîëî: òåïåð íàì ê³íåöü! Ñê³ëüêè ÷àñó ìèíóëî – ³ íå çíàºìî. Çá³ãëàö³ëà â³÷í³ñòü. Àæ ïîò³ì ÷óºìî: çàãîëîñèëà ìàòè – ñòóïèëà äî õàòè,ïîáà÷èëà íà äîë³âö³ ìåðòâ³ ò³ëà ñâîãî ÷îëîâ³êà é ìîëîäøîãî ñèíà.Êîëè ñòåìí³ëî, êàðàòåë³ ïðîñèãíàëèëè ðàêåòàìè – äàëè çíàê ñâî¿ìãîëîâîð³çàì çíÿòè îòî÷åííÿ. Çàâåðøèâñÿ êðèâàâèé ðîáî÷èé äåíü,êàòè ïîäàëèñÿ íà â³äïî÷èíîê. À êóäè æ íàì ç Âîëîäåþ ï³òêíóòè-ñÿ? ßê ñïåêàòèñÿ òî¿ ìåðòâî¿ çîíè? Òðåáà ðÿòóâàòè ñèíà. Çàêóòà-ëà éîãî ó âåëèêó õóñòèíó – òà é ãåòü ç ð³äíîãî äâîðó. Ï³øëè ïîíî÷³íà ñåëî Âèñîêå. À òàì ïîñòóêàëèñÿ äî ïåðøî¿ õàòè, ÷óæ³ é äîáð³ëþäè äàëè ïðèòóëîê, îá³ãð³ëè, íàãîäóâàëè. Íàòåðï³ëèñÿ ìè – ãîëî-äó, õîëîäó, ñòðàõ³â. Ùîäíÿ, ùîíî÷³: îñü-îñü ç’ÿâëÿòüñÿ êàòè, ïî-á’þòü, ñïàëÿòü æèâöåì. Òîä³ ïîðÿòóíêó øóêàëè â ë³ñ³, â áîëîòàõ –ïîäàë³ îä êàðàòåë³â. Âàæêî âñå öå çãàäóâàòè, íåñòåðïíî áîëÿ÷å, àòðåáà...»




Ñ. 49.

Ìîò÷àíà Í³íà Îìåëÿí³âíà,07.01.1922 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«Â êîíöå ôåâðàëÿ 1943 ãîäà íà÷àëèñü ìàññîâûå àðåñòû êîì-ìóíèñòîâ, ÷ëåíîâ èõ ñåìåé, êîìñîìîëüöåâ è èõ ðàññòðåëû. Òàêïðîèçîøëî è 25 ôåâðàëÿ. Öåëûé äåíü âîäèëè ëþäåé â òþðüìó, à

43

26 ôåâðàëÿ èõ ðàññòðåëÿëè â êîëõîçíîì ñàðàå. È îáðàòíî íà÷à-ëèñü àðåñòû, è àðåñòîâàííûõ íàìå÷àëîñü ðàññòðåëÿòü íà ðàññâå-òå 27 ôåâðàëÿ, íî â òó íî÷ü ïàðòèçàíû îêðóæèëè Êîðþêîâêó, óíè÷-òîæèëè îõðàíó è îñâîáîäèëè àðåñòîâàííûõ. Îñòàâøèåñÿ â æèâûõôàøèñòû îòñòóïèëè è óåõàë â ã. Ùîðñ. 28 ôåâðàëÿ ôàøèñòû ïðè-áûëè â Êîðþêîâêó, ïîäîáðàëè óáèòûõ ôàøèñòîâ è óåõàëè îáðàòíîâ Ùîðñ.

À 1 ìàðòà 1943 ãîäà Êîðþêîâêà áûëà îêðóæåíà êàðàòåëÿìè ïîðàñïîðÿæåíèþ íåìåöêîãî ïàëà÷à, ãåíåðàëà Õîéçåíãåðà, íà÷àëàñüðàñïðàâà íàä æèòåëÿìè Êîðþêîâêè.

Ôàøèñòû è èõ ïðèñëóæíèêè, ïðåäàòåëè Ðîäèíû – ïîëèöàè íà-÷àëè óáèâàòü, áðîñàòü â îãîíü äåòåé, æåíùèí, ñòàðèêîâ è âñåõ,êîãî âñòðå÷àëè â äîìàõ, íà óëèöàõ, â ïîãðåáàõ. Îíè íà÷àëè ñ îêðà-èíû è ïðîäâèãàëèñü ê öåíòðó. Øëè îíè ïî óëèöå: îäèí ïî îäíó ñòî-ðîíó, âòîðîé – ïî äðóãóþ; çàõîäèëè â êàæäûé äîì, åñëè êòî-òîáûë âî äâîðå èëè íà óëèöå, èõ çàâîäèëè â äîì è ðàññòðåëèâàëè. Èòàê êàê ëþäè ñ öåíòðà áîëüøèíñòâî ïåðåáðàëèñü íà îêðàèíó, äó-ìàÿ, ÷òî òàì áåçîïàñíåå èëè ëåã÷å óäàñòñÿ âûéòè èç îêðóæåíèÿ,òî â äîìàõ îêàçûâàëîñü è ïî 20-30 ÷åëîâåê.

Çà óáèéöàìè øëè ïîäæèãàòåëè. Îíè îáëèâàëè äîìà êåðîñèíîìè ïîäæèãàëè. À åñëè êòî-òî âûïîëçàë èç äîìà ðàíåíûé èëè âîëåéñëó÷àÿ îñòàëñÿ â æèâûõ – áðîñàëè â îãîíü èëè çàãîíÿëè â ãîðÿ-ùèå äîìà.

Â ïåðâûé äåíü êàðàòåëè ñîæãëè âñ¸, êðîìå óëèöû Øåâ÷åíêî,îò ïîâîðîòà íà óëèöó Ê.Ìàðêñà äî ìîñòà âîçëå ÄÎÑÀÀÔà. Îñ-òàëüíóþ ÷àñòü öåíòðàëüíîé óëèöû óíè÷òîæèëè íà 2-3 äåíü. È åùåíà 9-é äåíü ïðèåçæàëè è ïîäæèãàëè îñòàâøèåñÿ íåäîñîææåííûåäîìà. È òàê êàðàòåëè óíè÷òîæèëè îêîëî 7 òûñÿ÷ ÷åëîâåê.

ß æèëà âîçëå áîëüíèöû. 1-ãî ìàðòà ïîñëûøàëñÿ óòðîì øóìèçðåäêà ïðîåçæàâøèõ ìàøèí ñ êàðàòåëÿìè è ðåäêèå âûñòðåëû.Ñî äâîðà óâèäàëà, ÷òî ïî óëèöå Âîêçàëüíîé ê öåíòðó ãîðîäà ïîäêîíâîåì âåëè æåíùèí, ñòàðèêîâ, äåòåé. Ýòî èõ âåëè â ðåñòîðàí,

44

ãäå ïîòîì ðàññòðåëèâàëè. ×åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ ÿ âûøëà íà óëè-öó ïîñìîòðåòü, ÷òî æå ïðîèñõîäèò? Â ýòî âðåìÿ â öåíòðå ãîðîäàåõàëà ìàøèíà «êîçåë» ñ ðàñêðûòûì âåðõîì. Çà ðóë¸ì ñèäåë âî-äèòåëü, à íà ïîäíîæêàõ ñòîÿëè äâà ôàøèñòà – ñ îäíîé ñòîðîíûìàøèíû è ñ äðóãîé. È òîò, ÷òî áûë ñ ïðàâîé ñòîðîíû, äåðæàë âðóêå ïèñòîëåò, ïîðàâíÿâøèñü ñî ìíîé, îí êðèêíóë: «ÂÅÊ» è âû-ñòðåëèë. Ïóëÿ ïðîøëà ìèìî. ß áûñòðåíüêî áðîñèëàñü çà êàëèòêóè ïîáåæàëà â äîì, ðàññêàçàëà ñâîèì, ÷òî ñòðåëÿþò è îêðàèíûÊîðþêîâêè ãîðÿò, óëèöà Øåâ÷åíêî äî ðåñòîðàíà ãîðèò. Ýòî áûëîñòðàøíîå çðåëèùå. Ãîðåëè äîìà ïî îáå ñòîðîíû óëèöû, è ïëàìÿçàñëîíÿëî âñþ óëèöó.

×òî äåëàòü? Çíà÷èò, óáèâàþò âñåõ, ñêîðî è ê íàì äîéäóò. Êóäàäåâàòüñÿ? Ìû ðåøèëè ïåðåéòè óëèöó ëóãîì (õóòîðöîì) è ïðîáðàòü-ñÿ ê ðîäñòâåííèêàì íà êîíåö óëèöû Ê.Ìàðêñà (íî ìû íå çíàëè,÷òî îíè óæå ðàññòðåëÿíû). Ïåðåøëè óëèöó è ÷åðåç äâîð íàïðîòèââûøëè íà îãîðîä. Ïî íàñ äàëè î÷åðåäü ñ àâòîìàòà è ïóëåìåòà –ãäå-òî áûëà çàñàäà. Ìû áûñòðî âîçâðàòèëèñü. Çíà÷èò, âûéòèíåëüçÿ, ÷òî äåëàòü? Ðåøèëè íàâåñèòü íà äâåðü çàìîê ñíàðóæè,ñàìèì îñòàâàòüñÿ â äîìå. Ìû òàê ðåøèëè, ÷òî åñëè êàðàòåëèïîäîéäóò ê äîìó è óâèäÿò íà äâåðè çàìîê, çíà÷èò, â äîì íå ïîé-äóò, áóäåò ïîäæèãàòü ñíàðóæè, à ìû òåì âðåìåíåì âûáåðåìñÿ ñîáðàòíîé ñòîðîíû ÷åðåç îêíî. Íî òàê ïåðâûé äåíü îíè íå óñïåëèïîäîéòè ê äîìó. Ñòåìíåëî – ìû óâèäåëè 3 ðàêåòû è óñëûøàëèøóì ìàøèí, äâèæóùèõñÿ â íàïðàâëåíèè Ùîðñà.

×åðåç íåêîòîðîå âðåìÿ âñ¸ ñòèõëî, òîëüêî âñ¸ ãîðåëî, áûë ñëû-øåí âîé íåóáèòûõ ñîáàê, ð¸â îñòàâøèõñÿ â æèâûõ, îáãîðåëûõ,ðàíåíûõ êîðîâ, ñâèíåé. Ìû âûáðàëèñü â îêíî è ðåøèëè áåæàòü ñÊîðþêîâêè. Ñíà÷àëà – ïðîáðàëèñü íà òåððèòîðèþ áîëüíèöû, ïî-òîì – ðàôèíàäíîãî çàâîäà. Íà òåððèòîðèè ðàôçàâîäà óâèäåëè 2òðóïà. Âûøëè íà óëèöó Ìè÷óðèíà, ê íàì ïðèñîåäèíèëîñü åùå íå-ñêîëüêî ÷åëîâåê è ìû äâèíóëèñü â íàïðàâëåíèè ñåëà Ãóðèíîâêà.Çà íàìè óâÿçàëàñü îáîææåííàÿ êîðîâà.

45

È òàê ìû äîáðàëèñü äî ñåëà Ãóðèíîâêà. Ñòó÷àëè â íåñêîëüêî äî-ìîâ, ÷òîáû íàñ ïóñòèëè èçìîêøèõ, ïðîìåðçøèõ îáîãðåòüñÿ, íî íèêòîòàê è íå îòêðûë. Ìû äâèíóëèñü äàëüøå â õóòîð Ëóêàâåö. Òàì íàñïðèþòèëè, è ìû çàíî÷åâàëè. Êàê îêàçàëîñü, ñ Ãóðèíîâêè òîæå íàñå-ëåíèå âûáðàëîñü, èáî äóìàëè, ÷òî èõ òîæå áóäóò óáèâàòü.

9 ìàðòà ïðèøëè â Êîðþêîâêó ïîñìîòðåòü: ìîæåò ÷òî-òî îñòà-ëîñü íåñãîðåâøèì. Ìû ëèøèëèñü âñåãî: êðîâà, ïèùè, îäåæäû. Ïîóëèöå Ê.Ìàðêñà íà ïåïåëèùå ñîáðàëè îáãîðåâøèå êîñòè ðîäñòâåí-íèêîâ, à èõ áûëî 4 ÷åëîâåêà, çàðûëè è ïîøëè â íàïðàâëåíèè óëèöûÑàäîâîé. Íå óñïåëè îòîéòè ìåòðîâ äâåñòè, êàê çàãîðåëñÿ îäèíîñòàâøèéñÿ äîì âîçëå íàøèõ ðîäñòâåííèêîâ. Â ýòîò äåíü êàðàòå-ëè åù¸ ïîäæèãàëè, ÷òî îñòàëîñü íåñîææ¸ííûì.

Îáðàùàþñü ê íûíåøíåìó è áóäóùåìó ïîêîëåíèÿì: áåðåãèòåìèð, áîðèòåñü çà ìèð, ëþáèòå Ðîäèíó è áóäüòå åé âåðíû. Ñëèø-êîì äîðîãî äîñòàëñÿ íàì ìèð, â êîòîðîì ìû æèâ¸ì».

Çàïèñàíî êîëèøí³ì äèðåêòîðîì Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íî-

ãî ìóçåþ, ó÷àñíèöåþ ïàðòèçàíñüêîãî ðóõó, ñåêðåòàðåì êîì-

ñîìîëüñüêî¿ îðãàí³çàö³¿ ç’ºäíàííÿ Î.Ô.Ôåäîðîâà Ã.Þ.Êîñòþê.

Íåêîâàëü Ãàííà Ìèêèò³âíà(ä³âî÷å ïð³çâèùå Ì³ðîøíè÷åíêî),

1938 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè«ß õî÷ó ðîçïîâ³ñòè ïðî ò³ äí³ ñòðàøíî¿ òðàãåä³¿, ùî ñòàëàñÿ â

áåðåçí³ 1943 ðîêó, ³ ÿê íàì ç ìàìîþ âèïàëî âèæèòè ï³ä ÷àñ ¿¿.Ìè òîä³ æèëè íà âóëèö³ Ê³ðîâà (òàì ïðîæèâàëè ³ ìî¿ áëèçüê³

ðîäè÷³, âñ³ Ì³ðîøíè÷åíêè).Êîëè ôàøèñòè âñ³õ çãàíÿëè äî ðåñòîðàíó 1 áåðåçíÿ, òî çàïåâíÿ-

ëè, ùî íà ïåðåâ³ðêó äîêóìåíò³â. Íàøà ñ³ì’ÿ òàêîæ áóëà â òîìó íà-òîâï³: ÿ, ìî¿ áðàòè Òîëÿ ³ Êîëÿ, ìàìà. Âñ³õ íàñ ïîãíàëè ïî òåïåð³ø-íüîìó ïðîâóëêó Ê³ðîâà. Êîëè ìè ï³ä³éøëè äî êîëèøíüî¿ êîâáàñíî¿,ìàìà ñêàçàëà: «Äàâàéòå ò³êàòè!» Áóëà ìîæëèâ³ñòü â³ä³éòè âá³ê, àëåÒîëÿ ³ ìåíøèé áðàò Êîëÿ íå ïîñëóõàëè ¿¿. Òîëÿ ïîòÿã ç ñîáîþ Êîëþ

46

³ êðè÷àâ, ùî íàñ òàì óá’þòü; à ìàìà ç³ ìíîþ íåïîì³òíî â³ä³éøëè âá³ê ³ ñõîâàëèñÿ ó êîâáàñí³é. Êîëè ìè çàéøëè äî íå¿, òàì âæå áóëèëþäè, ÿê³ òåæ õîâàëèñÿ. Êîëè í³áè âñå ñòèõëî, ìè ï³øëè íà íàøåïîäâ³ð’ÿ, òàì çíàéøëè ñâî¿õ ðîäè÷³â: ìîãî äÿäüêà Ì³ðîøíè÷åíêàÌèòðîôàíà Ãíàòîâè÷à, éîãî äðóæèíó, äâîõ íåâ³ñòîê ç ä³òüìè, äîíü-êó ç ä³òüìè. Ùîá ÿêîñü ñõîâàòèñÿ, äÿäüêî íàñ óñ³õ çàêðèâ ó ïîãðåá³.Äàâ ò³òö³ Àíòîí³í³ ñîêèðó ³ ñêàçàâ: «ßêùî ÿ çàãèíó – ðóáàéòå äâåð³³ âèõîäüòå!» – à ñàì ñõîâàâñÿ â òóàëåò³. Âçÿâ êèñëîòó â ðóêè ç³ñëîâàìè, ùî ÿêùî éîìó ïðèéäåòüñÿ çàãèíóòè, òî õî÷ îäíîìó í³ìöåâ³âèïå÷å î÷³. Êîëè êàðàòåë³ ïî÷àëè ïàëèòè Êîðþê³âêó ³ ÷åðãà ä³éøëàäî õàòè äÿäüêà, òî íå çìîãëè çàéòè â äâ³ð, äâåð³ áóëè çàìêíåí³. Òîä³âîíè ï³äïàëèëè îãîðîæó, ³ êîëè òà ïðîãîð³ëà, çàéøëè â äâ³ð. Ï³ä³éøëèäî ïîãðåáà ³ äàâàé ñìèêàòè çà çàìîê; ùîñü ïîãóðêîòàëè ³ ï³øëè. Âïîãðåá³ áóëè ³ ãðóäí³ ä³òè, à ïðîìîâ÷àëè, íå çàïëàêàëè.

Êîëè ïîòåìí³ëî ³ í³ìö³ ïî¿õàëè ç Êîðþê³âêè, äÿäüêî âèéøîâ çòóàëåòó, çàäèõàþ÷èñü â³ä äèìó, ï³ä³éøîâ äî ïîãðåáà ³ â³äêðèâ çà-ìîê. Ò³òêà ñïèòàëà: «Íó, ùî òàì?» Â³í â³äïîâ³â: «Âèéäè ïîäèâè-ñÿ... Öå «ñòðàøíèé ñóä». Êîëè ìè âèéøëè ç ïîãðåáà, òî ïîáà÷èëè,ùî âñå ïàëàëî: õàòè äÿäüêîâî¿ âæå íå áóëî, íàøî¿ òàêîæ. Äóâ ñèëü-íèé â³òåð, ³ âèäíî áóëî, ÿê ç öóêðîâîãî çàâîäó çë³òàâ äàõ.

Ìè âèð³øèëè éòè äî áëèæíüîãî ñåëà, à öå áóëî Ìàéîðñüêå. Êîëèìè ä³éøëè äî ë³ñó, òî âñ³ áóëè ìîêð³, òîìó çàïàëèëè âîãîíü; îáñîõ-ëè òðîõè ³ ï³øëè äàë³. Ä³ñòàëèñÿ ñåëà, à òàì óæå áóëè ïîâí³ õàòèëþäåé ç Êîðþê³âêè. Ìîÿ ìàòè âèð³øèëà ï³òè ç³ ìíîþ äî áàáóñ³,ÿêà æèëà â Êèðèë³âö³. Ìè ï³øëè ïî çàë³çíè÷í³é äîðîç³. Íåâäîâç³ïî÷óëè íàáëèæåííÿ ïîòÿãà. Ìè ç³éøëè ç äîðîãè ³ çàëÿãëè â ñí³ã, àëåí³ìö³ âñå ð³âíî íàñ ïîì³òèëè ³ ñòð³ëÿëè ïî íàñ.

Ñâ³äîê ö³º¿ òðàãåä³¿ Ðèìàð ªâãåí Þõèìîâè÷, ïî ÿêîìó ñòð³ëÿëèí³ìö³ â ïðèì³ùåíí³ ðåñòîðàíó, àëå ò³ëüêè ïîðàíèëè (çàëèøèâñÿ áåçîêà), âèë³ç ç-ï³ä òðóï³â, ðîçïîâ³äàâ, ùî êîëè ôàøèñòè ïî÷àëè ðîçñòð³-ëþâàòè â ðåñòîðàí³ ìèðíèõ æèòåë³â Êîðþê³âêè, äå áóëè æ³íêè, ä³òè,ñòàðèêè, í³ìö³ ï³ä³éøëè äî ìî¿õ áðàò³â. Ñòàðøèé Òîëÿ ñòàâ ïðîñèòè-

47

ñÿ: «Äÿäå÷êó, íå ñòð³ëÿéòå íàñ!..». Òà æîðñòîêà ðóêà âáèâö³ í³êîãî íåïîæàë³ëà... Òàê çàãèíóëè ìî¿ áðàòè â ðåñòîðàí³, íà ì³ñö³ ÿêîãî çàðàçâèñî÷èòü ïàì’ÿòíèê íà ÷åñòü çàãèáëèõ ìèðíèõ æèòåë³â Êîðþê³âêè.

Õî÷ó çàê³í÷èòè ñâî¿ ñïîãàäè òàêèìè ñëîâàìè: íàì æèâèì ïî-òð³áíî ïàì’ÿòàòè âñ³õ, õòî çàãèíóâ ó ò³é ñòðàøí³é â³éí³. Áåðåæ³òüìèð – öå íàéá³ëüøå áàãàòñòâî!»



Ïàöþê Í³íà Êèðèë³âíà(ä³âî÷å ïð³çâèùå Õëèñòóí),

1936 ð.í.«ß ç ñåñòðîþ Îëåþ – äâ³éíÿòà, 1936 ð.í. Áàòüêî Êèðèëî Ïðî-

êîïîâè÷ Õëèñòóí ïðàöþâàâ â Êîðþê³âñüêîìó ë³ñãîñï³. Â ÷åðâí³ 1941ðîêó áóâ ïðèçâàíèé â àðì³þ.

Ìàòè Ñîô³ÿ Ñòåïàí³âíà çàëèøàëàñü âàã³òíà ç íàìè äâ³éíÿòàìèíà îêóïîâàí³é òåðèòîð³¿. Ï³ñëÿ ïîøêîäæåííÿ áóäèíêó â³éñüêêîìàòóï³ä ÷àñ áîìáàðäóâàííÿ, äå ìè æèëè â éîãî äðóã³é ïîëîâèí³, ìàòåð³âäàëîñÿ ïîñåëèòèñÿ â ÷îòèðèêâàðòèðíîìó áóäèíêó äëÿ ïðàö³âíèê³âë³ñãîñïó, ùî çíàõîäèâñÿ êðàéí³ì á³ëÿ ë³ñó íà âóëèö³ ²íäóñòð³àëüí³é.

Â 1942 ðîö³ äî ìàòåð³ ç Êèºâà ïðèéøëè ¿¿ ñåñòðà Ìàð³ÿ ³ ïëåì³-ííèöÿ Ìîòðÿ Ùåðáàê.

Ó ìàòåð³ íàðîäèëàñÿ ä³â÷èíêà Ëþäìèëà. 19-ð³÷íà Ìîòðÿ çàëè-øèëàñÿ äîïîìàãàòè íÿíü÷èòè ä³òåé.

Çãîäîì ò³òêà Ìàð³ÿ çàáðàëà ìåíå ç Îëåþ äî ñåáå â ñ. Ðàäîìêó,äå âîíà ñòàëà ïðîæèâàòè ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ ç Êèºâà.

Äåñü â ê³íö³ ëþòîãî íàñ õîò³ëè â³äïðàâèòè äî ìàòåð³ â Êîðþê³â-êó, àëå ìè óìîâèëè ò³òêó Ìàð³þ ùå òðîõè ïîæèòè â íå¿ â ñåë³.

Öÿ îáñòàâèíà ³ âðÿòóâàëà íàñ â³ä ðîçñòð³ëó â Êîðþê³âö³ 1 áå-ðåçíÿ 1943 ðîêó. Öå áóëî íà÷å Áîæå ïðîâèä³ííÿ.

ßê ðîçïîâ³äàëà íàì çãîäîì ñóñ³äêà Òåáåíêî, ÿêà îäíà âðÿòóâà-ëàñÿ ç áóäèíêó, äå ìè ïðîæèâàëè â îäí³é ³ç ê³ìíàò, 1 áåðåçíÿ âðàíö³

48

í³ìö³ îòî÷èëè îêîëèöþ ï³ä ì³ñòîì. Âîíà áà÷èëà, ÿê íàøà ìàòèíàìàãàëàñÿ âòåêòè â ë³ñ, àëå ¿é çàëàìàëè ðóêè ³ âøòîâõíóëè íàçàääî áóäèíêó. Æèòåë³â óñ³õ ÷îòèðüîõ êâàðòèð ç³áðàëè â îäíó, íàêàçà-ëè ëÿãòè íà äîë³âêó ³ ðîçñòð³ëÿëè.

Àëå âáèëè íå âñ³õ. Òåáåíêî áóëà ëåãêî ïîðàíåíà â ùîêó, ïðèêèíó-ëàñÿ ìåðòâîþ, à çãîäîì ïî ïëàñòóíñüêè äîáðàëàñÿ äî ïîãðåáà, äå éñõîâàëàñü. À ò³òî÷êà Ìàðôà çàäèõíóëàñü â³ä äèìó âæå íà ïîäâ³ð’¿,êóäè ¿é âäàëîñÿ âèïîâçòè ç ïàëàþ÷îãî áóäèíêó. Òåáåíêî âíî÷³ âòåê-ëà â ñåëî, à ò³ëî Ìàðôè âìåðçëî â ë³ä íà ïîäâ³ð’¿. Ëèøå 4 áåðåçíÿâíî÷³ ìàòè Ìàðôè çàáðàëà ò³ëî äî÷êè, ùîá ïîõîâàòè âäîìà â ñåë³.

Áàòüêî ïîâåðíóâñÿ æèâèì ç â³éíè, îæåíèâñÿ íà ò³òö³ Ìàð³¿, ìà-òåðèí³é ñåñòð³, âèðîñòèëè íàñ, äàëè îñâ³òó. Àëå äóæå øêîäà, ùî í³â ñïèñêàõ ðîçñòð³ëÿíèõ ³ ñïàëåíèõ êîðþê³â÷àí 1-3 áåðåçíÿ 1943ðîêó íåìàº ìî¿õ ð³äíèõ, ÿê ³ â «Êíèç³ ñêîðáîòè Óêðà¿íè ïî×åðí³ã³âñüê³é îáëàñò³», òîì äðóãèé.

Ïðîøó äîïîâíèòè:1. Õëèñòóí Ñîô³ÿ Ñòåïàí³âíà, 1907 ð.í.2. Õëèñòóí Ëþäìèëà Êèðèë³âíà, 1942 ð.í.3. Ùåðáàê Ìàðôà Ôåäîð³âíà 1919 ð.í.»Çàïèñàíî Ä.Ñ.Êîðí³ºâñüêîþ ³ çáåð³ãàºòüñÿ ó ôîíäàõ Êîðþ-

ê³âñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî ìóçåþ.

Ïîïîâà Ãàëèíà Ìèõàéë³âíà(ä³âî÷å ïð³çâèùå Ìîðîç).

1937 ð.í.«ß, Ïîïîâà Ãàëèíà Ìèõàéë³âíà, íàðîäèëàñÿ â Êîðþê³âö³ â 1937

ðîö³. Ó 1941 ð. ï³øîâ íà ôðîíò ì³é òàòî. Ó ãðóäí³ 1941 ðîêó ïîâ³äî-ìèëè, ùî áàòüêî çàãèíóâ ³ â öüîìó æ ì³ñÿö³ ìàìà íàðîäèëà ÷åò-âåðòó äèòèíó. Æèëè â òîé ÷àñ, ÿê ³ âñ³: ñêðîìíî, òèõî.

Â 1943 ðîö³ ìåí³ âæå áóëî 6 ðîê³â ³ ÿ âñå ïàì’ÿòàþ ïðî æàõ-ëèâ³ áåðåçíåâ³ äí³. Ç íàìè òàêîæ æèëà áàáóñÿ – ìàò³ð áàòüêà, àáàòüêè ìàòåð³ ïðîæèâàëè â öåíòð³ ñåëèùà íàâïðîòè áóäèíêó òå-

49

ïåð³øíüî¿ ÂÀÒ «Êîðþê³âñüêà ôàáðèêà òåõí³÷íèõ ïàïåð³â».Òîãî äíÿ, êîëè í³ìö³ ïðè¿õàëè ðîáèòè ñâîþ ÷îðíó ñïðàâó, ìàìà ïî-

á³ãëà äî ñâî¿õ áàòüê³â ³ çâàëà, ùîá âîíè ï³øëè ç íåþ, ò³êàëè ç öåíòðó.Ò³ â³äìîâèëèñü. Êàçàëè, ùî âîíè âæå ñòàð³ ³ ¿õ í³õòî íå òðîíå.

Ìàìà ïîâåðíóëàñÿ ³ ìè ðóøèëè äî ë³ñó, àëå íàñ ïîë³öåéñüêèéïîñò çàâåðíóâ íàçàä. Ç³ ñòîðîíè Îëåêñ³¿âêè âæå âèäíî áóëî äèì.

Ìîÿ áàáóñÿ, Òåòÿíà Âàñèë³âíà çàõîâàëà íàñ çà ñàðàºì ó âèðèòóêàíàâó, íàêðèëà ïðîñòèðàäëîì ³ êîâäðîþ. Íåçàáàðîì ç’ÿâèëèñÿ ôà-øèñòè. Ìè áà÷èëè, ÿê âîíè çàéøëè äî õàòè. Òàì ùîñü ïåðåâåðòà-ëè, øóêàëè, ìàáóòü äîðîãîö³ííîñò³, ïîâèíîñèëè ç õàòè ðå÷³ äëÿ ñåáå.Ïîò³ì ïîì³òèëè íàñ ³ ï³ä³éøëè. Ìàòåð³ ³ áàáóñ³ íàêàçàëè çàéòè äîáóäèíêó, ÿêèé âæå ïàëàâ, ò³ â³äìîâèëèñü. Ìàòè ñêàçàëà: «Ñòð³ëÿé-òå òóò, à â áóäèíîê ÿ íå ï³äó». Àæ ðàïòîì ì³é áðàòèê Àëüîøà, ùîíà äâà ðîêè ñòàðøèé â³ä ìåíå, ï³äõîïèâñÿ ³ ñòàâ áëàãàòè: «Äÿäå÷-êó, íå âáèâàéòå íàñ! ß æèòè õî÷ó!!!» ×è òî ìîæå êàòàì íàáðèäëîñòð³ëÿòè, ÷è òî ìîæå áóëî Áîæå ïðîâèä³ííÿ, àëå âîíè ñêàçàëè:«Éä³òü, ò³êàéòå, áî ò³ íå ïîæàë³þòü». ² ïîêàçàâ ó òîé á³ê, äå â³äìëèíà íàáëèæàëèñü äâà åñåñ³âö³ â ÷îðí³é ôîðì³.

Äèì çàñòåëÿâ î÷³, âñå ãîð³ëî íàâêðóãè. Çà íàìè éøîâ ñêîò, áîòóò æèâèìè ëèøèëèñÿ ò³ëüêè ìè. Ïàì’ÿòàþ, ÿê âèùàëî ïîðîñÿ, âÿêîãî áóâ ïðîñòð³ëåíèé á³ê. Ìè ïîá³ãëè ïîï³ä ïàëàþ÷èìè ñàðàÿìèíà îêîëèöþ ñåëèùà. Òàì ñõîâàëèñÿ â ãëèáîêó ÿìó, íàêðèòó õìè-çîì. Åñåñ³âö³ ï³ä³éøëè ³ íå ïîì³òèëè íàñ. Ìè ñèä³ëè òèõî, íàâ³òüìàëåíüê³ ä³òè, í³áè ùîñü â³ä÷óâàþ÷è, ìîâ÷àëè. Ñèä³ëè ìè òàì äîï³çíüî¿ íî÷³, áîÿëèñÿ ïîâîðóõíóòèñü. Êîëè âèë³çëè ç ÿìè – íà âñåæèòòÿ çàïàì’ÿòàëàñÿ êàðòèíà: ó íåá³ ìåðåõò³ëè ÿñêðàâ³ çîð³, à íàçåìë³ ïàëàõêîò³ëî âóã³ëëÿ. Ìè éøëè, à íàâêîëî ëåæàëè îáãîð³ë³ëþäñüê³ òðóïè, éøëè ïî ìåðòâîìó ì³ñòó.

Ëþäè ðîçïîâ³äàëè âæå ïîò³ì, ï³ñëÿ òðàãåä³¿ ïðî òå, ùî ëþäåé,êîòð³ áóëè â öåðêâ³, âèâåëè ç³ ñâÿòèí³ ³ ïîãíàëè äî ðåñòîðàíó, äå ³ðîçñòð³ëÿëè. Ñâ³äêè çãàäóâàëè, ùî äåõòî ç êàðàòåë³â çâåðòàâñÿ äîíèõ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ...

50

Äîáðàëèñü äî ñóñ³äíüîãî ñåëà. Âæå ÷åðåç äåê³ëüêà äí³â ìàòèï³øëà íà ïîæàðèùå, ùîá óçíàòè ïðî äîëþ áàòüê³â. ² çíàéøëà ò³ëüêèîáâóãëåí³ ê³ñòî÷êè. Ç³áðàëà ¿õ â ÿùè÷îê ³ ïîõîâàëà ï³çí³øå íà êëà-äîâèù³.

Ñòðàøíî çãàäóâàòè. ß äî öüîãî ÷àñó áîþñÿ âîãíþ».Çàïèñàíî íàóêîâèì ñï³âðîá³òíèêîì Êîðþê³âñüêîãî ³ñòîðè÷-


Ðèìàð ªâãåí Þõèìîâè÷«Ìîÿ ìàëåíüêà äîíüêà ëåæàëà ó ìåíå íà ãðóäÿõ, êîëè ñòð³ëÿëè

â íå¿ ïðîêëÿò³ êàòè òàì, ó ðåñòîðàí³. Äå òåïåð áðàòñüêà ìîãèëà,òàì ñòîÿâ ðåñòîðàí. Çàãàíÿëè íàñ òóäè, ÿê õóäîáó íà áîéíþ, éáèëè ç àâòîìàò³â. Í³íó ÿ íà ðóêàõ í³ñ. À ôàøèñò ïîö³ëèâ ìåí³ âîêî. ß âïàâ, à â³í ïî ìåí³ ÿê çàñòðî÷èòü. Òóò ó ìåí³ âñå ïîòåìí³ëî,³ í³÷îãî ÿ á³ëüøå íå ïàì’ÿòàþ. Òðîº ìî¿õ ä³òîê áóëè âáèò³. Íàâ³òüçàêîïàòè ¿õ íå äîâåëîñü: ³ ìåðòâèõ ä³òîê íå ïîáà÷èâ, ñïàëèëè ¿õïðîêëÿò³ êàòè. ² íå ëèøèëîñü â³ä ìî¿õ ä³òîê í³÷îãî. Íàâ³òü ìîãèë-êè...»




Ñ. 50.

Ñèëü÷åíêî Â³ðà Äàíèë³âíà«Êîðþê³âêà áóëà îòî÷åíà äîâêîëà ôàøèñòàìè. Âîíè çàõîäèëè

äî êâàðòèð, âáèâàëè ëþäåé, ïàëèëè õàòè. Öå òðèâàëî äâà äí³ – 1³ 2 áåðåçíÿ. Äî ê³íöÿ äíÿ 2 áåðåçíÿ Êîðþê³âêà áóëà âñÿ ñïàëåíà.Íà êîæíîìó ïîïåëèù³ ëåæàëè çãîð³ë³ òðóïè ðàäÿíñüêèõ ëþäåé.Êîëè í³ìö³ áóëè ùå â³ä íàøîãî äâîðó õàò çà ï’ÿòü, ÿ ñõîâàëàñü óñò³ã ñ³íà ³ ñïîñòåð³ãàëà. Êàòè ëîâèëè ëþäåé ³ æèâèìè êèäàëè óïîëóì’ÿ ïàëàþ÷èõ õàò. Çàïàëèëè ³ íàøó õàòó. Ç ñàðàÿ ïðèâåëèìîþ ìàò³ð, ñåñòðó, íåâ³ñòêó ³ æèâèìè êèíóëè ¿õ ó âîãîíü. Ñåñòðà

51

äâ³÷³ âèá³ãàëà ç ïîëóì’ÿ, àëå ¿¿ çíîâó òóäè êèäàëè ôàøèñòè».Â³íîê áåçñìåðòÿ: Êíèãà-ìåìîð³àë // Ðåäêîë.: Î.Ô.Ôåäîðîâ



Ñ. 50.

Ñêðèïêà Àíàòîë³é Ïåòðîâè÷,äðóêàð Êîðþê³âñüêî¿ ôàáðèêè òåõí³÷íèõ ïàïåð³â

«Ìåí³ áóëî 16 ðîê³â, êîëè â Êîðþê³âêó óâ³ðâàëèñü ã³òëåð³âö³. Âîíèï³ä’¿õàëè äî íàøîãî äîìó íà ìàøèí³ ³ â³äðàçó ïî÷àëè ñòð³ëÿòè. Ìèâñòèãëè âèñêî÷èòè ç äîìó ³ êèíóëèñü á³ãòè. Ã³òëåð³âö³ îáñòð³ëÿëèíàñ ç êóëåìåòà. Ò³, ùî ëèøèëèñÿ æèâèìè, ñêîòèëèñÿ ó êàíàâó ³ïîïîâçëè äî íàéáëèæ÷î¿ ñàäèáè. Òàì ìè çàë³çëè ó ï³äâàë, äå âæåñèä³ëè æ³íêè, ñòàðèêè ³ ä³òè. ×óºìî, äî äâîðó çà¿õàëà ìàøèíà.Ôàøèñòè îòî÷èëè ï³äâàë ³ íàêàçàëè âèõîäèòè. Ìè âèéøëè. Íàñâèøèêóâàëè â øåðåíãó ³ ïî÷àëè ñòð³ëÿòè ç àâòîìàòà. Ìè ç ìàò³-ð’þ êèíóëèñü á³ãòè. Êóëÿ íàçäîãíàëà ìåíå, ³ ÿ, ïîðàíåíèé ó íîãó,âïàâ. Ìàòè, ïîðàíåíà â ãðóäè, âïàëà íà ìåíå. Ã³òëåð³âåöü äîáèâìîþ ìàìó ç ï³ñòîëåòà. ß âòðàòèâ ñâ³äîì³ñòü. À êîëè ïðèéøîâ äîïàì’ÿò³, çíîâó ïîïîâç ó ï³äâàë. Òàì ñèä³â Ìèêèòà Ñòåëüìàõ ³ ÿêàñüæ³íêà ç õëîï÷èêîì íà ðóêàõ. Âîíà çëÿêàëàñü ìåíå ³ âèá³ãëà ó äâ³ð.Æ³íêà ç äèòèíîþ âèë³çëà íà äàõ ñàðàþ, à Ñòåëüìàõ, ïîáà÷èâøèñâîþ äðóæèíó ³ äâîõ ìàëèõ ä³òåé ìåðòâèìè, çàêðè÷àâ íå ñâî¿ìãîëîñîì. Ã³òëåð³âåöü ïîâåðíóâñÿ. Ñòåëüìàõ êèíóâñÿ íà íüîãî ³ñõîïèâ óáèâöþ çà ãîðëî. Íà êðèê ïðèá³ãëè ³íø³ ôàøèñòè, çàñòðåëè-ëè Ìèêèòó, ï³äïàëèëè õàòó, ñàðàé ³ äàëè ÷åðãó ç àâòîìàòà ïî ï³äâà-ëó. Àëå â ìåíå íå ïîïàëè. ß áà÷èâ, ÿê ó âîãí³ áèëàñü æ³íêà ç äèòè-íîþ. Âîíà çàêóòàëà õëîï÷èêà ³ êèíóëà â ñí³ã. Ã³òëåð³âåöü ï³äõîïèâéîãî íà áàãíåò ³ çíîâó êèíóâ ó âîãîíü. Ìàòè çàêðè÷àëà, ÿê áîæå-â³ëüíà, ³ êèíóëàñÿ çà äèòèíîþ â ïîëóì’ÿ. À êîëè ôàøèñòè ï³øëè çÊîðþê³âêè, äàëåê³ ðîäè÷³ âèòÿãëè ìåíå ç ï³äâàëó ³ â³äâåçëè äîñåáå».

52




Ñ. 49-50.

Ñêðèïêà Ë³ä³ÿ Ïåòð³âíà,05.08.1927 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«Â³éíà ïðèéøëà íåñïîä³âàíî. 22 ÷åðâíÿ 1941 ðîêó, â íåä³ëþ ä³òèáóëè âäîìà. Âðàíö³ áàòüêî ï³øîâ íà áàçàð, à ìàòè ³ ä³â÷àòà âäîñ-â³òà âçÿëèñÿ çà äîìàøíº ãîñïîäàðñòâî. Òà âðàç çàí³ì³ëè, ïî÷óâøèó ãó÷íîìîâö³ ãîëîñ äèêòîðà: «Â³éíà!» Öå ñòðàøíå ñëîâî ïðîíèçà-ëî âñ³õ íåâèçíà÷åí³ñòþ é îñòðàõîì. Ìàòè âïàëà íà ñò³ëåöü: «Ë³äî÷-êî, á³æè äî áàòüêà...», ò³ëüêè é ìîâèëà. Ä³â÷àòêà âèïóðõíóëè ç õàòè³ ÷åðåç ê³ëüêà õâèëèí áóëè íà áàçàð³. À òèì ÷àñîì ëþäè çíàëè âæåïðî öþ æàõëèâó íîâèíó ³ ïîñï³õîì ðîçêóïîâóâàëè ïðîäóêòè õàð÷ó-âàííÿ, ñ³ðíèêè, ìèëî, ñ³ëü òà ³íøå.

×åðåç òèæäåíü áàòüêà çàáðàëè íà ôðîíò. Òÿæêèì áóëî ïðîùàí-íÿ, õî÷ ³ íåäîâãèì. Ìàò³ð òà äâîº äîíüîê çàëèøèëèñÿ âäîìà ³ íà ¿õïëå÷³ ëÿãëà âñÿ ÷îëîâ³÷à ðîáîòà. Øêîëà ³ì. Øåâ÷åíêà (äå òåïåðïðèì³ùåííÿ ñòàðî¿ ïîøòè) çàêðèëàñÿ. Ó âåðåñí³ 1941 ðîêó äî Êî-ðþê³âêè âñòóïèëà í³ìåöüêà ÷àñòèíà. Çà äåíü ïåðåä öèì ïðîéøëè÷åðâîíîàðì³éö³ ó ï³äð³çàíèõ çàìèçêàíèõ øèíåëÿõ, ãîëîäí³, äåÿê³ çíèõ íå ìàëè âçóòòÿ. Âîíè çàá³ãàëè íà ãîðîäè ³ ïðîñòî íà ãðÿäêàõ¿ëè êàïóñòó, ìîðêâó. Áóëè äóæå ãîëîäí³ ³ ñòîìëåí³. À í³ìö³, âèïå-ùåí³ é ðîçîäÿãíåí³, ïðîñòî êðàñóâàëèñÿ íà òðèêîë³ñíèõ ìîòîöèê-ëàõ ³ âåçëè ç ñîáîþ íîâó âëàäó, íîâ³ óìîâè, «íîâå æèòòÿ»... Àëåñïî÷àòêó í³ìåöüê³ ë³òàêè âïðîäîâæ ãîäèíè áîìáàðäóâàëè öóêðî-âèé çàâîä, àâ³àáîìáè íå âòðàïèëè ó éîãî ïðèì³ùåííÿ, à âïàëè ïî-ðÿä. Ñàì æå çàâîä ³ âñå îáëàäíàííÿ áóëè âèâåçåí³ çàçäàëåã³äü.

Ñóñ³ä, ä³äóñü Ìèõàéëî, çàá³ã íà ïîäâ³ð’ÿ äî Ì³ðîøíè÷åíê³â: «Âè-ëàçüòå ç ÿìè, í³ìö³, îí, óæå íà êîæí³é âóëèö³». ² ñïðàâä³. Ñïî÷àòêóïàðàäíî íà ìîòîöèêëàõ ïðîì÷àâ ïåðåäîâèé í³ìåöüêèé çàã³í, à ïîò³ì

53

ê³ííèé îáîç ç ïðîäîâîëüñòâîì. Çóïèíèëèñÿ íà Êîìèøàíö³ (íèí³ âó-ëèö³ Ãîðüêîãî, Ïîëüîâà), ðîçêâàðòèðóâàëèñÿ ïî õàòàõ. Ïî ñóñ³ä-ñòâó ç Ì³ðîøíè÷åíêàìè ôàøèñòè îáëàøòóâàëè êóõíþ. Àëå ïðî-áóëè âîíè ìàëî, âñüîãî îäíó í³÷. ² ï³øëè äàë³. Ï³ñëÿ öüîãî â Êî-ðþê³âö³ ïî÷àëà ä³ÿòè óïðàâà, òàì, äå ñüîãîäí³ ñòàòèñòè÷íå óïðàâ-ë³ííÿ. Íàáðàëè íà ñëóæáó ïîë³öà¿â. Íå ñîëîäêî æèëîñÿ ìåøêàí-öÿì ì³ñòà çà íîâî¿ âëàäè. Í³ìö³ çìóøóâàëè áðàòè çåìëþ ³ îáðîá-ëÿòè, â³ääàâàòè á³ëüøó ÷àñòèíó âðîæàþ äëÿ í³ìåöüêèõ ïîòðåá. À÷îëîâ³ê³â áóëî îáìàëü. Âñ³õ çàáðàëà íà ôðîíòè â³éíà. Ó ñåðåäèí³1942 ðîêó, âíî÷³ äîäîìó ïðèáóâ áàòüêî. Ùî òðàïèëîñü? ßê âèÿâè-ëîñü, â³í ïîòðàïèâ ó ïîëîí, àëå âò³ê ³ îñü – âäîìà. Ìàòè çðàä³ëà,ùî æèâèé òà íåóøêîäæåíèé, ùî áóäå ó õàò³ ÷îëîâ³÷à ðóêà.

Ó ê³íö³ 1942 ðîêó áàòüêî ïðèí³ñ äîäîìó ñòðàøíó íîâèíó. Ôàøèñ-òè â³äïðàâëÿþòü ìîëîäü íà ðîáîòó äî Í³ìå÷÷èíè ³ ó ñïèñêàõ º ¿õñòàðøà äîíüêà Ë³ä³ÿ. Ùî ðîáèòè? ßê çâå÷îð³ëî, ïîâ³ç Ë³äó äî áà-áóñ³ Ìîêðèíè Ëèòâèí íà âóë. Ôðàíêà. Ä³â÷èíà ïðîæèëà òàì ê³ëüêàòèæí³â, äîêè âñå óñòàòêóâàëîñÿ ³ íàá³ð ñê³í÷èâñÿ. Òà íà í³ìåöüê³ðîáîòè âñå æ äîâåëîñÿ õîäèòè. Ï³ä ñ. Âèñîêèì ôàøèñòè â³äêðèëèòîðôîðîçðîáêè. Òóäè ïî âóçüêîêîë³éö³ êóðñóâàâ ùîäíÿ ïî¿çä ç ðî-á³òíèêàìè-êîðþê³â÷àíàìè. Ë³äà çàéìàëàñÿ ôîðìóâàííÿì ³ ñêëà-äàííÿì äëÿ ñóø³ííÿ òîðôîáðèêåò³â, à êîëè âå÷îð³ëî, ïîâåðòàëàñÿíà Êàìèøàíêó. Íàãëÿäà÷ ñóâîðî ñïîñòåð³ãàâ çà êîæíèì ïðàöþþ-÷èì òà çà âèêîíàííÿì íîðìè. Õòî íå ñïðàâëÿâñÿ – îòðèìóâàâ íà-ãàéêîþ ïî ïëå÷àõ. Ê³íåöü ëþòîãî 1943 ðîêó ç ìîðîç³â ð³çêî çì³íèâ-ñÿ ïîòåïë³ííÿì. Ðîçòàëî – âîäà òà ñí³ãîâî-ï³ñ÷àíèé êèñ³ëü. Ôàøè-ñòè çíàëè, ùî ïàðòèçàíè äåñü ïîðó÷ ³ âèð³øèëè ñòðàòèòè ñ³ì’¿ òèõêîðþê³â÷àí, ÷è¿ ð³äí³ ïåðåáóâàëè â çàãîíàõ ìåñíèê³â. Ñïî÷àòêóôàøèñòè òà ïîë³öà¿ ç³ãíàëè äî â’ÿçíèö³ ð³äíèõ êîìóí³ñò³â. Çãîäîì¿õ âñ³õ ðîçñòð³ëÿëè íà ñâèíîôåðì³, òàì ³ ïðèêîïàëè (äå çàðàç ñâè-íîôåðìà ÂÑÊ ³ì. Ãîðüêîãî). À ïîò³ì äî â’ÿçíèö³ ç³ãíàëè âäðóãåàêòèâ³ñò³â òà òèõ, ùî ìàëè çâ’ÿçêè ç ïàðòèçàíàìè. Íàì³ð áóâ –çíèùèòè. Àëå íå âäàëîñÿ. Âðàíö³ 27 ëþòîãî ïàðòèçàíè ç áîºì âñòó-

54

ïèëè â Êîðþê³âêó ³ âèçâîëèëè ïîëîíåíèõ. Ó áîþ çàãèíóëà çíà÷íà÷àñòèíà ìàäÿð òà ê³ëüêà í³ìö³â. Áóëè âáèò³ é ñåðåä ìåñíèê³â. Âæåî 12 ãîäèí³ äíÿ ïàðòèçàíè, ðàçîì ç âèçâîëåíèìè ëþäüìè íà ñàíÿõ,ïîäàëèñÿ ó á³ê Íàóì³âêè äî ªë³íî. Íà âè¿çä³ ç Êîðþê³âêè çóïèíÿëèêîíåé ³ êðè÷àëè: «Õòî õî÷å âñòóïèòè äî ïàðòèçàíñüêîãî çàãîíó, ³ä³òüç íàìè! Í³ìö³ ïðèéäóòü ³ áóäóòü ìñòèòèñÿ ðîçñòð³ëàìè!» ×èìàëîòîä³ ì³ñöåâèõ ÷îëîâ³ê³â ï³øëî ç ìåñíèêàìè. Íàñòóïíîãî äíÿ ôà-øèñòè ç’ÿâèëèñÿ ó ì³ñòå÷êó, ï³ä³áðàëè òðóïè óáèòèõ ìàäÿð òà í³ìö³â³ ïî÷³ïëÿëè ñêð³çü ïðîêëàìàö³¿ «Çà óáèòîãî í³ìöÿ – 1000 ðîñ³ÿíïîâèííî çàãèíóòè!» Ôàøèñòè îòî÷èëè ì³ñòî: ïî÷àëè êðèâàâó ðîç-ïðàâó íàä ìèðíèìè æèòåëÿìè. Ñòàëîñÿ öå 1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó.Ðàíî-âðàíö³ çàïàëàëà âóë. Øåâöîâà (òåïåð ³ì. ². Ôðàíêà). Ïàëàâ,äèìóþ÷è, Êëèí, Çàð³÷÷ÿ (íèí³ âóë. Êàðëà Ìàðêñà). Ëþäåé ïîâáè-âàëè ïî õàòàõ. Çàïàëàëà âóë. Êîëãîñïíà. Îêðà¿íè ì³ñòà ïàëàõêîò³-ëè ³ äèõàëè íåíàñèòíèì âîãíåì. Ôàøèñòè ñïàëþâàëè âóëèö³, ÿê³çíàõîäèëèñÿ íàéáëèæ÷å äî ë³ñó, ùîá æèòåëÿì ì³ñòà íå áóëî ìîæ-ëèâîñò³ äëÿ â³äñòóïó. Ï³ä âå÷³ð ç âóë. Ê. Ìàðêñà íà Êàìèøàíêóïðèá³ã äÿäüêî Êàðïî ³ êàæå: «Øâèäêî âò³êàéòå, ìîÿ ñ³ì’ÿ âñÿ ïî-áèòà é ïîñòð³ëÿíà ³ âàì òàêå áóäå!..» Ì³ðîøíè÷åíêè ç âîñüìè-ì³ñÿ÷íèì ñèíîì òà äâîìà äîíüêàìè êèíóëèñÿ ó á³ê Íàóì³âêè, ïðè-õîïèâøè íàéíåîáõ³äí³øå. À òèì ÷àñîì íà Êàìèøàíêó ïîâåðòàëèâàæê³ ôàøèñòñüê³ àâòîìîá³ë³. Âò³êà÷³ ðîçãóáëåíî çóïèíèëèñÿ. Àëåò³ëüêè íà ìèòü, àäæå ïîáà÷èëè, ùî âåëè÷åçíèé àâòîìîá³ëü âðàçóñêî÷èâ ó êàëþæó, ïåðåäí³ êîëåñà âòðàïèëè àæ äî ïîëîâèíè ó âîäó.Çàáóêñóâàâ. Ôàøèñòè íå ñòàëè êîïèðñàòèñÿ, äàëè çàäí³é õ³ä ³ ïî-¿õàëè â îá’¿çä. À âò³êà÷³ âæå á³ãëè ïîëåì äî ãóùàâèíè ë³ñó ïåðåäÍàóì³âêîþ. Ïåðåá³ãàþ÷è ð³÷êó Áðå÷èöþ ïî ëüîäó, íàéñòàðøà çäîíüîê, Ë³äà, ïðîâàëèëàñÿ. Í³õòî öüîãî íå ïîì³òèâ, íå íàäàâ äîïî-ìîãè. Ä³â÷èíà áîðñàëàñÿ â îïîëîíö³, àæ äîêè íå âõîïèëàñÿ ðóêîþçà êóù ëîçè. Âèáðàëàñÿ ³ ï³øëà ïîï³ä ë³ñîì, îìèíàþ÷è â³äêðèòóì³ñöåâ³ñòü. Êîëè ç’ÿâèëèñÿ ïåðø³ õàòè ñåëà, ïîáà÷èëà, ùî íàçóñòð³÷¿é á³æèòü ÷îëîâ³ê. Ðîçäèâèëàñÿ – áàòüêî: «Äîíþ! Äîíþ! Äå òè

55

áóëà?!» Áàòüêî ñõîïèâ ä³â÷èíó íà ðóêè, à âîíà âñÿ ìîêðà ³ õîëîäíà.Á³ãîì äî ñåëà. Â³ä³ãð³ëè ÿêîñü, ïðèéøëà äî òÿìè. Ó Íàóì³âö³ ïðî-áóëè äî ê³íöÿ òðàâíÿ ó ñ³ì’¿ ä³äà Îëåêñ³ÿ. Çãîäîì êîðþê³â÷àíè, ÿê³ïðèáóâàëè ó Íàóì³âêó, ðîçïîâ³äàëè, ùî 2 áåðåçíÿ ó Êîðþê³âêó çíî-âó çà¿õàëè âàíòàæ³âêè ç íàéìàíöÿìè (áî ãîâîðèëè óêðà¿íñüêîþ òàðîñ³éñüêîþ ìîâàìè) ³ äîïàëèëè ðåøòêè áóäèíê³â. Ï³ñëÿ íèõ çàëè-øèëèñÿ ò³ëüêè ïå÷èùà òà îáãîð³ë³ äèìàð³. À íà äåâ’ÿòèé äåíü Ë³äàÌ³ðîøíè÷åíêî ³ ñàìà ïîáóâàëà â Êîðþê³âö³. ßêðàç ò³òêà Â³ðà çíàé-øëà âîëà, ùîá ç’¿çäèòè ó ì³ñòå÷êî é íàáðàòè êàðòîïë³. Ïî¿õàëà çíåþ ³ Ë³äà, áî ìàòè ïîïðîñèëà ¿¿ óçíàòè, ÷è í³õòî íå âêðàâ áóðòêàðòîïë³ ó áàáóñ³ Ìîêðèíè. Êîëè Ë³äà ä³ñòàëàñÿ Êëèíó, òî âæàõíó-ëàñÿ – ñêð³çü ðîçñòð³ëÿí³ ëþäè. ² íà âóëèöÿõ, ³ íà òèíàõ, òà îãîðî-æàõ, ³ â õàòàõ... Áàáóñÿ òà ìàìèí³ ñåñòðè ç õëîï÷èêîì Àëüîøêîþ,íåâ³ñòêà Ïðîíÿ ³ ¿¿ äîíüêà ²ííà çãîð³ëè â õàòèí³. Çàãèíóëè òàêîæáàòüêîâà ñåñòðà Ïàðàñêîâ³ÿ òà äîíüêà áàòüêîâîãî áðàòà, Îëüãà.Íà Îëåêñ³¿âö³ ôàøèñòè ñïàëèëè ìàìèíó ñåñòðó Ìåëàí³þ ç ñèíîìÎëåêñàíäðîì. À ìàëåíüêà Àíÿ ó òîé ìîìåíò âèá³ãëà ó òóàëåò ³,ïîáà÷èâøè, ùî ãîðèòü õàòà, ñõîâàëàñÿ ó ÿì³ ç-ï³ä êàðòîïë³. ÃàííàÀíäð³¿âíà Òèõîíîâñüêà ³ ïî ñüîãîäí³ ïàì’ÿòàº âåñü îòîé ïåêåëü-íèé æàõ. Íå çíàëà Ë³äà, ùî ³ 9 ëþòîãî ôàøèñòè íàâ³äàþòüñÿ óÊîðþê³âêó. Ïîáà÷èëà, ùî ð³äí³ âæå íåìàº, ùî êàðòîïëþ í³õòî íåâêðàâ ³ á³ãîì – ÷åðåç ïîëå äî Íàóì³âêè. Òèì ÷àñîì íàóì³âñüêîþäîðîãîþ âæå ïðîñóâàëèñÿ ï³äâîäè êîðþê³â÷àí ç ïîæèòêàìè. Ëþäèçàáèðàëè é âèâîçèëè âñå, ùî çàëèøèëîñÿ ï³ñëÿ ïîãðîìó. Ë³äà á³ãëàé õîò³ëà ïîòðàïèòè íà êîòðóñü ç ï³äâîä. Àæ òóò – êóëåìåòíà ÷åð-ãà. Ä³â÷à âïàëî ó áóð’ÿíè ³ ïðèòèõëî. À ôàøèñòè àâòîìîá³ëåì çà¿-õàëè íàïåðåä ï³äâîäàì ³ çóïèíèëè ¿õ. Ìàéæå âñ³õ ëþäåé âèâåçëèäî êîëèøíüî¿ öåãåëüí³, çàøòîâõàëè ó ï³÷ äëÿ âèæàðþâàííÿ öåãëè,îáëèëè ¿õ ãàñîì ³ çàïàëèëè. Òîãî æ äíÿ íåëþäè íà Êàìèøàíö³ ïî-âèòÿãóâàëè ç ï³äï³÷ ñïàëåíèõ õàò ñòàðåíüêèõ áàáóñü, ÿê³ ïîâåðíó-ëèñÿ äîäîìó, çàâåëè ¿õ äî ñàðàþ, îáëèëè ãàñîì ³ ï³äïàëèëè.Çâ³ðñòâóâàëè ÿê õîò³ëè. Ó ñóò³íêàõ, îáàãðåíèõ êîðþê³âñüêîþ çàã-

56

ðàâîþ, Ë³äà ïîâåðíóëàñÿ ó Íàóì³âêó ³ âñå ðîçïîâ³ëà áàòüêàì. Æàõçäàâèâ ñåðöå...

Ó âåðåñí³ 1943 ðîêó ïðèéøëî âèçâîëåííÿ. Áàòüêî, Ïåòðî Àíäð³-éîâè÷, çíîâ ï³øîâ íà ôðîíò. ×åðåç ð³ê ïîâåðíóâñÿ ñêàë³÷åíèé, ³íâà-ë³äîì. Òà äîíüêè ïîï³äðîñòàëè ³ äî ðîáîòè ¿ì áóëî íå çâèêàòè, äî-ïîìàãàëè ó âñüîìó. Îêð³ì òîãî, ùå é øêîëó çàê³í÷óâàëè. Âàæêîáóëî ó ïîâîºíí³ ðîêè ³ íå ò³ëüêè ¿õ ñ³ì’¿, âñ³ì æèòåëÿì, æèòëî ÿêèõñïàëèëè îçâ³ð³ë³ íåõðèñòè. À 1951 ðîö³ ïðèéøîâ ç àðì³¿ ñóñ³ä Ìè-õàéëî. ² íà â³éí³ áóâ, ³ â Êèòà¿ ñëóæèâ. À îòî ïîâåðíóâñÿ. Êðàñåíü.Ïîêîõàëè îäíå îäíîãî. Ë³äà çíàéøëà ñâîº ùàñòÿ. Òðüîõ ä³òîê âè-ðîñòèëè, îñâ³òó äàëè ³ âñå, ùî òðåáà. Äâ³ äîíüêè ó Í³æèí³ ñüîãîäí³ïðîæèâàþòü ³ ïðàöþþòü. À ñèí Ñåðã³é ïðàöþâàâ íà ôàáðèö³ òåõ-ïàïåð³â. Çàðàç – íà ãðóï³ ïî ³íâàë³äíîñò³. Íà â³êó, ÿê íà äîâã³é íèâ³.Âñüîãî ñïðîáóâàëà ó æèòò³ Ë³ä³ÿ Ïåòð³âíà. Ð³çí³ æèòòºâ³ íåãàðàç-äè, ïåðåïîíè áóëè. Àëå íàéá³ëüøå õî÷å âîíà, ùîá í³êîëè íå ïîâòî-ðèëàñÿ îòà áåðåçíåâà, ñïîâíåíà êðîâ³, æàõó ³ áîëþ, òðàãåä³ÿ. Òàêåìîãëè â÷èíèòè ò³ëüêè íåëþäè».

Õàë³ìàí ². Áåðåçíåâ³ çàãðàâè // Ìàÿê. – 2006. – 4 áåðåçíÿ.

«Ïàì’ÿòàþ, ùî 22 ÷åðâíÿ 1941 ðîêó â 12.00 îá’ÿâèëè ïî ðàä³î,ùî ïî÷àëàñÿ â³éíà. Öå áóëà íåä³ëÿ. Öå áóëî ñòðàøíå äèâî. 29 ÷åð-âíÿ çàáðàëè ìîãî áàòüêà íà â³éíó. Ñê³ëüêè áóëî ãîëîñó, ïëà÷ó, êîëîöåðêâè ïðîùàííÿ... ß çàëèøèëàñÿ ç ìàìîþ ³ ñåñòðîþ. Ïî÷àëàñüîêóïàö³ÿ. Õòî ïî¿õàâ ðîçáèðàòè öóêðîâèé çàâîä ³ âèâîçèòè îáëàä-íàííÿ íà ñõ³ä, õòî êîëãîñïè.

6 âåðåñíÿ 1941 ðîêó ïðèéøëè í³ìö³, îðãàí³çóâàëè êîìåíäàòóðó.Ïîë³öåéñüê³ â³ää³ëêè ñòàëè íàáèðàòè äîáðîâîëüö³â äëÿ ñëóæáè âí³ìö³â.

Îðãàí³çîâóâàëèñü ³ ïàðòèçàíñüê³ çàãîíè. Ñòàëè ïàðòèçàíè ÷è-íèòè âðåä í³ìöÿì. Ï³äðèâàëè íà øëÿõàõ àâòîìîá³ë³, çðèâàëè ð³çí³çàõîäè, ïðîòèä³ÿëè âñòàíîâëåííþ íîâîãî ïîðÿäêó.

57

Áóëà çèìà. Ôàøèñòè ëþäåé âèãàíÿëè íà øëÿõ ÷èñòèòè ñí³ã, áîáîÿëèñÿ ¿çäèòè, ùîá íå ï³ä³ðâàòèñü íà ì³íàõ. Öå áóëî äóæå ñòðàø-íî. Éøëà ç äîìó ³ ïðîùàëàñü ç ìàìîþ ³ ñåñòðîþ, áî äóìàëà: «Çà-ä³íó ì³íó, ï³ä³ðâóñü ³ çàãèíó».

Â 1942 ðîö³ í³ìö³ ïî÷àëè çàáèðàòè ëþäåé ³ âèâîçèòè ¿õ íà ðîáî-òó â Í³ìå÷÷èíó. Öå áóëî ñòðàøíå ãîðå ïðîùàòèñÿ ç ð³äíèìè. Ìî-ëîäèõ ëþäåé çàãàíÿëè ó òîâàðí³ âàãîíè, çà÷èíÿëè äâåð³; à ñê³ëüêèáóëî êðèêó, ïëà÷ó, âèñêó – öå íå ìîæëèâî ïåðåäàòè ñëîâàìè! Ìåíåáàòüêî çàõîâàâ, à òî òàêîæ áè çàáðàëè.

Ïàðòèçàíè âåñü ÷àñ äîøêóëÿëè í³ìöÿì. À í³ìö³ â ñâîþ ÷åðãó,ÿê ñêàæåí³, çàáèðàëè õòî áóâ ó êîìñîìîë³, ñ³ì’¿ ïàðòèçàí ³ ðîç-ñòð³ëþâàëè.

ß ïàì’ÿòàþ, ÿê éøëà äî ñâîº¿ áàáóñ³ (âîíà æèëà íà âóëèö³ Ôðàí-êà) ÷åðåç öåíòð ³ áà÷èëà, ÿê ïîë³öà¿ âåëè æ³íêó â ñîðî÷ö³ áîñó ïîñí³ãó â ãàé íà ðîçñòð³ë. Ùå áàãàòî ð³çíîãî áà÷èëà, áà÷èëà ÿê ïî-â³ñèëè îäíîãî ïàðòèçàíà â öåíòð³ íà âîðîòÿõ. Öå òðàïèëîñü çè-ìîþ, ÿêðàç áóëî ñâÿòî Õðåùåííÿ. Âæå äóæå äîøêóëèëè ïàðòèçàíèí³ìöÿì!

Â ëþòîìó 1943 ðîêó í³ìö³ íàçãàíÿëè ñ³ì’¿ ïàðòèçàí, ³ âñ³õ, êîãîââàæàëè ïîâ’ÿçàíèìè ç ïàðòèçàíàìè, â³äïðàâèëè ó â’ÿçíèöþ. Îäíóïàðò³þ ðîçñòð³ëÿëè, íàçáèðàëè äðóãó. Íà ¿õ âèðó÷êó î 5 ãîäèí³ ðàí-êó ïðèéøëè ïàðòèçàíè. 26 ëþòîãî ïî÷àâñÿ á³é ì³æ ïàðòèçàíàìè ³ôàøèñòàìè. Áàãàòî ëþäåé áóëî âáèòî, â òîìó ÷èñë³ ³ í³ìö³â. Ñïà-ëèëè êîìåíäàòóðó òà ãóðòîæèòîê, äå æèëè ìàäÿðè. Ïàðòèçàíèçâ³ëüíèëè ëþäåé ³ç òþðìè ³ çàëèøèëè Êîðþê³âêó. Áàãàòî õòî ï³øîâç íèìè.

À 1-ãî áåðåçíÿ ç ì. Ùîðñ íà¿õàëî áàãàòî ìàøèí ç êàðàòåëÿìè.Îòî÷èëè Êîðþê³âêó ç óñ³õ áîê³â ³ ïî÷àëè ÷èíèòè êðèâàâó ðîçïðàâó.Çàõîäèëè äî õàò, âñ³ì íàêàçóâàëè ëÿãàòè íà ï³äëîãó ³ ñòð³ëÿëè, àïîò³ì ï³äïàëþâàëè õàòè. Ó ïåðøèé äåíü áóëî çàïëàíîâàíî ðîçïðà-âó íà îêîëèöÿõ ì³ñòà, ùîá íå áóëî ìîæëèâîñò³ ëþäÿì ïðîðâàòèñÿäî ë³ñó, òàê áóëî ³ çðîáëåíî. Áàãàòî ëþäåé íàçãàíÿëè äî öåðêâè ³

58

êàçàëè, ùî áóäóòü ïåðåâ³ðÿòè äîêóìåíòè. Òà â í³é íå ñòð³ëÿëè; âñ³õâèãíàëè ç öåðêâè ³ ïîâåëè äî ðåñòîðàíó, äå ³ ðîçñòð³ëÿëè. Ñàìå âðåñòîðàí³ â öåíòð³ Êîðþê³âêè éøëà æîðñòîêà ðîçïðàâà. Êðîâ ëè-ëàñÿ ð³êîþ ÷åðåç ïîð³ã ðåñòîðàíó. Äåÿêèì ïîðàíåíèì ï³ñëÿ ñòðàø-íî¿ ðîçïðàâè âäàëîñÿ âèæèòè ³ âèë³çòè ç-ï³ä ìåðòâèõ ò³ë. Ôàøèñòèïîáîÿëèñÿ íî÷óâàòè öüîãî äíÿ â Êîðþê³âö³ ³ ïî¿õàëè íàçàä äî Ùîð-ñà. À ëþäè, äî ÿêèõ ùå íå ä³éøëà ÷åðãà ðîçïðàâè, ïîâò³êàëè âñóñ³äí³ ñåëà ³ â ë³ñ. Êàðàòåë³ ïîâåðíóëèñÿ â Êîðþê³âêó 2 áåðåçíÿ ³çíîâó ïàëèëè ¿¿. Äîìàøí³õ òâàðèíè çàáèðàëè ³ ãðóçèëè â òîâàðí³âàãîíè äëÿ â³äïðàâêè.

Ï³ñëÿ ëèõà, äåñü íà 7-9-èé äåíü ëþäè ïî÷àëè ïîâåðòàòèñü äîñâî¿õ äîì³âîê. Âäåíü çíàõîäèëèñü íà ñïàëåíèõ ïîäâ³ð’ÿõ, à íî÷ó-âàëè ï³ä ï³÷÷þ. Â îñíîâíîìó, òî áóëè ñòàðåíüê³, ÿêèì í³êóäè áóëîò³êàòè. 9 áåðåçíÿ êàðàòåë³ çíîâó íàâ³äàëèñü äî Êîðþê³âêè: ïîâèòÿ-ãóâàëè ñòàðåíüêèõ ç ï³äï³÷, çàâåëè äî ñàðàþ, îáëèëè ãàñîì ³ ï³äïà-ëèëè. Â öåé æå äåíü ñõîïèëè ëþäåé, ÿê³ ïîâåðíóëèñÿ, ùîá çàáðàòèñâîº, ùî çàëèøèëîñÿ ï³ñëÿ ïîãðîìó. Íåëþäè çàøòîâõàëè ¿õ ó ï³÷äëÿ âèæàðþâàííÿ öåãëè íà öåãåëüíîìó çàâîä³ ³ ï³äïàëèëè. Äëÿ íå-ëþä³â ñâÿòîãî íå áóëî. Íå äàé Áîæå, ùîá òàêå ëèõî ïîâòîðèëîñÿ!»



Ñòóêàëî Ðà¿ñà Âàñèë³âíà,1928 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«ß, Ñòóêàëî Ðàèñà Âàñèëüåâíà, 1928 ãîäà ðîæäåíèÿ, æèâó âã. Êîðþêîâêå ïî óë. Ëåðìîíòîâà, 1 (ðàéîí Àëåêñååâêè).

Âåëèêàÿ Îòå÷åñòâåííàÿ âîéíà è ïåðèîä ôàøèñòñêîé îêêóïà-öèè áûëè äëÿ Êîðþêîâêè ñóðîâûì èñïûòàíèåì. Êîðþêîâùèíàáûëà öåíòðîì ïàðòèçàíñêîé áîðüáû íà ×åðíèãîâùèíå.

Âñïîìèíàòü î ñòðàøíûõ äíÿõ â ïåðâûå äíè âåñíû 1943 ãîäàî÷åíü áîëüíî è ãîðüêî. Òîãäà ìíå áûëî 14 ëåò. Ñåìüÿ ìîèõ äåäà èáàáóøêè Íàâðîäñêèõ Èâàíà Àïïîëîíîâè÷à è Âàðâàðû Åðìîëàåâ-

59

íû áûëà áîëüøàÿ: 7 äî÷åê è 2 ñûíà ñ ñåìüÿìè, è âñå îíè ïðîæè-âàëè â Êîðþêîâêå.

Â ôåâðàëå 1943 ãîäà îáúÿâèëè, ÷òî ìóæ÷èí áóäóò çàáèðàòü íàôðîíò, à ó íàñ îòöà Ìàñëàê Âàñèëèÿ Èâàíîâè÷à íå âçÿëè ïî áîëåç-íè. Ïåðåä 1-ì ìàðòîì îí óøåë â ñîñåäíåå ñåëî, òàê êàê ïàðòèçà-íû ïðåäóïðåäèëè, ÷òîáû ìóæ÷èíû óõîäèëè, èõ ìîãóò ðàññòðåëÿòü(ïîñëå áîåâîé îïåðàöèè ïàðòèçàí), êàê áûëî â ñîñåäíåì ñåëå. Àìû ñ ìàòåðüþ Åëåíîé Èâàíîâíîé è ñåñòðîé Âåðîé ïîøëè ê áà-áóøêå. Îíà æèëà âáëèçè æåëåçíîé äîðîãè è îêíî âûõîäèëî íàæåëåçíóþ äîðîãó. Îêîëî 10 ÷àñîâ ïîäúåõàë ïîåçä, îñòàíîâèëñÿ, èèç íåãî ñòàëè âûõîäèòü ñîëäàòû â ôàøèñòñêîé ôîðìå ÷åðíîãîöâåòà. Ïðèáëèçèëèñü ê ñåëó è ñòàëè åãî îöåïëÿòü, íî âñêîðå îöåï-ëåíèå ñíÿëè, ò.ê. óâèäåëè íàäïèñü íà íåìåöêîì ÿçûêå "Òþòþííè-öà" (äîðîãà íà ýòî ñåëî ïðîõîäèëà êàê ðàç ÷åðåç íàøó óëèöó), õîòÿýòî áûëà òåððèòîðèÿ Àëåêñååâêè (ïðåäìåñòüå Êîðþêîâêè).

Êàðàòåëè äâèíóëèñü äàëüøå íà ïàðàëëåëüíóþ óëèöó, óëèöó Ìèð-íóþ. Âñåõ æèòåëåé óëèö Ëåðìîíòîâà, Ìèðíîé, Âèøíåâîé, Íàáå-ðåæíîé ñîãíàëè â äîìà ïîä âèäîì ïðîâåðêè äîêóìåíòîâ, à ïîòîìâñåõ ðàññòðåëèâàëè. Ìû íè÷åãî òîãî åùå íå çíàÿ, ïîøëè äîìîé.Íàì óæå ëþäè, êîòîðûå îñòàëèñü æèâû, ñêàçàëè, ÷òî íà Àëåêñå-åâêå âñåõ ïîáèëè. Òîãäà â ÷åì áûëè ìû, â òîì è ïîøëè íà Òþòþí-íèöó; òàì çàíî÷åâàëè – ëþäè ïðèíÿëè íàñ õîðîøî.

Íà çàâòðà ìîÿ ìàòü óøëà â Êîðþêîâêó ïîñìîòðåòü, ÷òî òâî-ðèòñÿ â ñåëå, íå âåðíóëñÿ ëè îòåö è îñòàëàñü ëè æèâîþ íàøà êî-ðîâêà. Â ýòî âðåìÿ îòåö ïðèøåë äîìîé – è óæàñíóëñÿ. Ñ ìàòåðüþðàçìèíóëñÿ, è ïîòîìó ïîøåë íàñ èñêàòü. Çàøåë â äîì, ãäå áûëèóáèòû íàøè ðîäè÷è. Åãî îáíÿë òàêîé óæàñ! Äîì íàïîëíåííûé òðó-ïàìè, îêîëî 30 ÷åëîâåê â îäíîé êîìíàòå. Íî íàñ òàì, ñëàâà Áîãó,íå íàøåë. Íà íàøåé óëèöå (óë. Ëåðìîíòîâà) â êàæäîé õàòå áûëèóáèòû ëþäè.

Íà çàâòðà, ò.å. 2 ìàðòà, ìû õîòåëè èäòè õîðîíèòü íàøèõ ðîä-ñòâåííèêîâ, íî ôàøèñòû ïðèåõàëè è ñïàëèëè âñ¸ äîòëà. Òîëüêî

60

ëåòîì ñîáðàëè îñòàíêè êîñòåé íàøèõ ðîäñòâåííèêîâ è ïîõîðîíèëèèõ íà îãîðîäå.

Ìû ñ îòöîì ïðèõîäèëè ÷åðåç òðè äíÿ ïîñëå òðàãåäèè íà ïîæà-ðèùå, ÷òîáû çàáðàòü êîðîâó ðîäñòâåííèêîâ, íàøà, îêàçàëîñü, ñãî-ðåëà âìåñòå ñ òåë¸íêîì, íå çàõîòåëà îñòàâëÿòü íîâîðîæäåííîãî.Òàêîãî óæàñà ÿ íèêîãäà íå âèäåëà: âåñü ñêîò âûïóùåí, õîäèò ïîêîëåíî â ñíåãó (â òîì ãîäó áûëî ìíîãî ñíåãà), ðåâåò è â ãëàçàõòîñêà.

Öåëîå ëåòî ìû æèëè ó ìàìèíîé ñåñòðû. 1 ìàðòà, âî âðåìÿòðàãåäèè ïîãèáëè 3 ìàìèíû ñåñòðû ñ äåòüìè. Äâîèõ áðàòüåâÍàâðîäñêèõ Ïåòðà è Ãðèãîðèÿ ñïàñëè èç òþðüìû ñìåðòíèêîâïàðòèçàíû âî âðåìÿ áîåâîé îïåðàöèè 27 ôåâðàëÿ (ïîñëå êîòîðîé èáûëà ñïàëåíà Êîðþêîâêà). Áðàòüÿ óøëè íà ôðîíò è íå âåðíóëèñü.Äåäóøêà ìîé ãîâîðèë: «Â ìîþ ñåìüþ ïðèøëà âîéíà. Íå âåðíó-ëèñü íè çÿòüÿ, íè ñûíîâüÿ; ïîãèáëè äî÷êè, âíóêè». À áûëî ó äåäà7 äî÷åðåé è 2 ñûíà. Îòöà òîæå çàáðàëè íà ôðîíò è îí ïîãèá 29ìàðòà 1944 ãîäà. Òÿæåëîå áûëî âðåìÿ!»



Ñóðîâåöü Îëüãà Ðîìàí³âíà,05.02.1923 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«Êîæíîãî ðîêó, êîëè íà Ïîë³ññÿ ïðèõîäèòü âåñíà, ó ìî¿é ïàì’ÿ-ò³ ïîñòàþòü êîðþê³â÷àíè, ÿêèõ ÿ êîëèñü çíàëà, ç ÿêèìè ðîçìîâëÿ-ëà, ç ÿêèìè äðóæèëà ³ â÷èëàñÿ. ̄ õí³ îáðàçè ç ÷àñîì íå ñòàð³þòü, áîñòðàøíà ³ íàãëà ñìåðòü çóïèíèëà ¿õíº æèòòÿ íà ï³âäîðîç³. Áàãà-òüîõ ÿ çíàëà, ïðî áàãàòüîõ ìåí³ ðîçïîâ³ëè ³íø³ ëþäè, àëå â öåéäåíü, êîëè ñòàëàñÿ òðàãåä³ÿ, ìîâ÷àòè íå ìîæó, àäæå ÿ ñâ³äîê òèõñòðàøíèõ òðàã³÷íèõ äí³â. ² õî÷ ëþäñüê³é ïàì’ÿò³ âëàñòèâî çàáóâà-òè, àëå òå, ùî òâîðèëè ôàøèñòè 1-3 áåðåçíÿ 1943 ðîêó â ìî¿é ð³äí³éÊîðþê³âö³, ÿ íå çàáóäó äî ê³íöÿ ñâî¿õ äí³â.

ß ïàì’ÿòàþ, ÿê íà ñâ³òàíêó 1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó æèòåë³ ì³ñòà

61

ïî÷óëè ãóðê³ò ÷èñëåííèõ àâòîìàøèí, íà ÿêèõ ïåðåâîçèëè êàðàòåë³â.Âîíè îõîïèëè ù³ëüíèì ê³ëüöåì ì³ñòî, çàáîðîíèâøè âè¿çä ç ì³ñòàòà â’¿çä, ³ ïî÷àëè êðèâàâó ðîçïðàâó íàä ìèðíèìè æèòåëÿìè. Ó íèõíå áóëî æàëþ í³ äî ìàëèõ ä³òåé, í³ äî ñòàðèõ ëþäåé. Âîíè ñòàâèëèçà ìåòó ñòâîðèòè âåëèêó í³ìåöüêó ³ìïåð³þ, à äëÿ öüîãî ïîòð³áíîçíèùèòè ñëîâ’ÿíñüê³ íàðîäè ³, â ïåðøó ÷åðãó, ðîñ³ÿí, óêðà¿íö³â, á³ëî-ðóñ³â, ÷åõ³â, ñëîâàê³â, áîëãàð, ïîëÿê³â. Ïðî öå ãîâîðèòü «ïàì’ÿòêàí³ìåöüêî¿ ïåðåìîãè», çíàéäåíà íàøèìè á³éöÿìè ó âáèòèõ í³ìåöü-êèõ îô³öåð³â: «Ïàì’ÿòàé: äëÿ âåëè÷³ ³ ïåðåìîãè Í³ìå÷÷èíè, äëÿñâîº¿ îñîáèñòî¿ ñëàâè òè ïîâèíåí óáèòè ð³âíî 100 ðîñ³ÿí. Ó òåáåíåìà ñåðöÿ ³ íåðâ³â. Íà â³éí³ âîíè íå ïîòð³áí³. Çíèù ó ñîá³ æàë³ñòü³ ñï³â÷óòòÿ – âáèâàé êîæíîãî ðîñ³ÿíèíà, ÿêùî ïåðåä òîáîþ ñòàðèé÷è æ³íêà, ä³â÷èíêà ÷è õëîï÷èê, âáèâàé – öèì òè âðÿòóºø ñåáå â³äçàãèáåë³, çàáåçïå÷èø ìàéáóòíº ñâî¿é ñ³ì’¿ ³ ïðîñëàâèøñÿ íà â³êè».² ã³òëåð³âñüê³ êàòè âèêîíóâàëè ö³ æîðñòîê³ ðåêîìåíäàö³¿ óñï³øíî.

Æèòåëüêà ì³ñòà Êîðþê³âêà Îëåíà Ãðèãîð³âíà Ìîñòîâè÷ ðîçïî-â³ëà ìåí³ ïðî Ìàð³þ ßê³âíó Ãàëàõîâó, ÿêà ïðîæèâàº ïî âóëèö³ Çå-ëåí³é (ðàéîí Îëåêñ³¿âêè). Äåñü î 10-é ãîäèí³ ðàíêó Ìàð³ÿ ßê³âíàïî÷óëà ãóë ìàøèí òà ÿê³ñü êðèêè íà âóëèö³. Ï³ä³éøîâøè äî â³êíà,âîíà ïîáà÷èëà ôàøèñò³â. Íà êàñêàõ òà íà ðóêàâàõ ó íèõ áóëè çîá-ðàæåí³ ÷åðåïè. Øâèäêî âäÿãëà ä³òåé, îäÿãëàñÿ ñàìà ³ çàõîâàëèñü óëüîñ³ ïîáëèçó õàòè. Ó äâ³ð çàéøëî ï’ÿòåðî ôàøèñò³â. Ïîáà÷èâøè,ùî â õàò³ í³êîãî íåìà, âîíè ïî÷àëè íèøïîðèòè ïî êóòêàõ, äîáðà-ëèñü äî ëüîõó. Âèâåëè çâ³äòè âñ³õ, íàêàçàëè â³ä÷èíèòè áóäèíîê.Ìàáóòü, òàêèé áóâ íàêàç – ñòð³ëÿòè ëþäåé ó ïðèì³ùåííÿõ. Ãîñïî-äàðêà íå ï³äêîðèëàñü íàêàçó êàðàòåë³â: âîíè ïî÷àëà ðîçñòð³ëþâà-òè ïðÿìî ó äâîð³. Ìåíøèé ñèí Ìàð³¿ ßê³âíè, Â³êòîð, ÿêîìó áóëîâñüîãî ÷îòèðè ðîêè, ïëàêàâ ³ ïðîñèâ í³ìö³â íå âáèâàòè, àëå íåëþäèáóëè íåâáëàãàííèìè. Ôàøèñò äàâ àâòîìàòíó ÷åðãó ³ äèòèíà âèïà-ëà ç ìàòåðèíèõ ðóê. Ìàð³ÿ ßê³âíà ãîòîâà áóëà êèíóòèñü íà í³ìö³â ³øìàòóâàòè ¿õ íà ÷àñòêè. Êàðàòåë³ çðîçóì³ëè ¿¿ äóøåâíèé ñòàí, íåñòàëè ñòð³ëÿòè â ãðóäè, à ïîâåðíóëè ³ âèñòðåëèëè ó ñïèíó. Âîíà

62

áóëà ïîðàíåíà â ëåãåí³. Í³ìåöü íå áóâ âïåâíåíèé ó òîìó, ùî âîíàâáèòà, ï³ä³éøîâ áëèçüêî äî íå¿ ³ âäàðèâ ïðèêëàäîì ïî ãîëîâ³, äó-ìàþ÷è, ùî äîáèâ ¿¿ îñòàòî÷íî. Ò³ëüêè òîä³ ôàøèñòè âèéøëè ç äâî-ðó, çàëèøèâøè ï³ñëÿ ñåáå äåñÿòü òðóï³â. (Äâîº ä³òåé Ìàð³¿ ßê³âíè,Îëåêñàíäðó Çàõàð³âíó ç äâîìà ä³òüìè òà ìàò³ð’þ – öå ð³äíà ñåñ-òðà Ìàð³¿ ×óõíî, ÿêó âáèëè ôàøèñòè â ãðóäí³ 1941 ðîêó, Ìàð³þÊ³íäðàò³âíó Ëàùåâñüêó, âáèòî 16-ð³÷íó äîíüêó Ïåòðà Ïðèõîäüêà,à â³í ÷óäîì çàëèøèâñÿ æèâèì). Ó áóäèíêó Ñèäîðê³íèõ ïî âóëèö³Äóäêà ôàøèñòè ðîçñòð³ëÿëè 17 ÷îëîâ³ê.

Íåëåãêèì áóëî ³ æèòòÿ Îëåíè Ãðèãîð³âíè Ìîñòîâè÷. Ó äðóã³éïîëîâèí³ ëþòîãî 1943 ðîêó, äåñü îá 11-³é ãîäèí³ íî÷³ çà íåþ ïðè-éøîâ ïîë³öàé ç ìåòîþ çààðåøòóâàòè ÿê ïàðòèçàíñüêó ñ³ì’þ, õî÷÷îëîâ³ê ¿¿ ç ïåðøèõ äí³â â³éíè áóâ ìîá³ë³çîâàíèé íà ôðîíò ³ çíàõî-äèâñÿ ó ä³þ÷³é ×åðâîí³é Àðì³¿. Ó íå¿ ÷åòâåðî ìàëèõ ä³òåé. Ñòàð-øîìó Ìèêîë³ 7 ðîê³â, ìåíø³é äî÷ö³ Ðà¿ – äâà ðîêè. À òóò ùå í³ìö³ðîçñòð³ëÿëè ñâåêðà, ³ òåïåð âñÿ òðóäí³ñòü æèòòÿ âïàëà íà ¿¿ æ³íî÷³ïëå÷³. Îëåíà Ãðèãîð³âíà îäÿãëàñÿ, ï³ä³éøëà äî ë³æêà, ì³öíî ïîö³ëó-âàëà ä³òåé ³ çàëèëàñü ãàðÿ÷èìè ñëüîçàìè, âçÿëà íà ðóêè Ðàº÷êó,ïðèòèñëà äî ñâîãî ñåðöÿ, ùå ðàç ïîäèâèëàñü íà òðüîõ ñîííèõ ñèí³â³ ï³øëà ðàçîì ç ïîë³öàºì, çàëèâàþ÷èñü ñë³çüìè ³ íå áà÷à÷è ïåðåäñîáîþ äîðîãè. Ç öüîãî ÷àñó ì³ñöåì ¿¿ ïðîïèñêè ñòàëà â’ÿçíèöÿ.Áîë³ëî ñåðöå çà ä³òüìè. Ùî áóäå ç íèìè? ßê æèòèìóòü? Õòî ¿õïðèãîëóáèòü, äàñòü ïî¿ñòè? Âñå ïåðåäóìàëà ìîëîäà æ³íêà. À õòîäîïîìîæå ¿é âèáðàòèñü ç â’ÿçíèö³? Íà êîãî íàä³ÿòèñü? Ñåðöå îá-ëèâàëîñÿ êðîâ’þ, áîë³ëà ãîëîâà, íîãè, âñå ò³ëî ñòàëî âàæêèì â³äïîë³öåéñüêèõ ïîáî¿â. Âîíè âæå äóæå âèñëóæóâàëèñü ïåðåä í³ìåöü-êèìè êàòàìè. Àëå, ÿê áè íå áóëî âàæêî, Îëåíà Ãðèãîð³âíà íå âòðà-÷àëà ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³, íà äîïèòàõ òðèìàëàñü ìóæíüî, ÿê ³ íàëå-æèòü ñïðàâæí³é ëþäèí³, íå ïðîñèëà âîðîã³â, ùîá ïîìèëóâàëè, íåïàäàëà íàâêîë³øêè, áî òâåðäî â³ðèëà â ïåðåìîãó, çíàëà, ùî âîðîãçà ñâî¿ çëî÷èíè îäåðæèòü ïî çàñëóç³. Ç öèìè äóìêàìè âîíà ³ çà-äð³ìàëà, àëå ó ñí³ ïî÷óëà ëþäñüê³ ãîëîñè, à äàë³ ³ ñòóê ïî òþðåì-

63

íîìó çàìêó. Ùî öå? Ïîäóìàëà Îëåíà Ãðèãîð³âíà: ìîæëèâî ìåí³âñå ïðèâèäæóºòüñÿ ÷è ñïðàâä³ ùîñü ä³ºòüñÿ á³ëÿ â’ÿçíèö³? Òà äîâ-ãî ðîçäóìóâàòè íå äîâåëîñÿ. Ðàïòîì äâåð³ òþðìè â³ä÷èíèëèñü ³íà ïîðîç³ ç’ÿâèëèñü ïàðòèçàíè-âèçâîëèòåë³. Âîíè çàÿâèëè, ùî âñ³ïðèðå÷åí³ íà ñìåðòü ç öüîãî ÷àñó â³ëüí³. Ðàäîùàì íå áóëî ìåæ.Âîíà çíàéøëà ñâî¿õ ä³òåé ó äîáðî¿ ñóñ³äêè.

Ó äí³ êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿ Îëåíà Ãðèãîð³âíà ðàçîì ç³ ñâî¿ìèä³òüìè ïåðåõîâóâàëàñü ó ñâîºìó ëüîñ³, â ÿêîìó, êð³ì ¿¿ ñ³ì’¿, ïåðåõî-âóâàëèñü ³ ¿¿ ñóñ³äêè – Ë³ä³ÿ Í³êèòåíêî ç³ ñâîºþ ìàò³ð’þ, Îëüãà Ïàâ-ë³âíà Ãîðáà÷åâñüêà ç äî÷êîþ, Á³ëîêóðîâà ç ñåñòðîþ, ÿêà íà ïî÷àò-êó â³éíè ïðè¿õàëà äî íå¿ ç Ìîñêâè ³ âèìóøåíà áóëà çàëèøèòèñü âîêóïîâàí³é í³ìöÿìè Êîðþê³âö³. Âàæêî ïåðåæèâàëà çà ñâîþ ïîäðóãóË³ä³þ Ñàìáóðñüêó, ÿêà â ðîêè êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿ âòðàòèëà10-ð³÷íîãî ñèíà Âîâó òà ð³äíó ìàò³ð. ̄ õ áåçæàë³ñíî ðîçñòð³ëÿëè ôàøèñ-òè, à Ë³äà áóëà ïîðàíåíà â æèâ³ò, ë³êóâàëàñÿ ³ çàëèøèëàñü æèâîþ.

Ïî âóëèö³ Ôðàíêà æèâå Âàñèëü Âàñèëüîâè÷ Êðàâ÷åíêî – ó÷àñ-íèê Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè, ïàðòèçàí. Ó ÷àñ êîðþê³âñüêî¿ òðà-ãåä³¿ í³ìö³ ðîçñòð³ëÿëè éîãî ìàò³ð Òåòÿíó Äìèòð³âíó ðàçîì ç ñóñ³ä-êîþ Ïîë³íîþ Ñòåëüìàõ ³ Îëåíó Íàóìåíêî, ÷îëîâ³ê ÿêî¿ áèâ âî-ðîã³â íà ôðîíòàõ Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ ³ çàãèíóâ ñìåðòþ õîðîáðèõ.

Íåëåãêîþ áóëà äîëÿ Íàçàðà Ãíàòîâè÷à Òèòåíêà. Ðàíêîì 1-ãîáåðåçíÿ 1943 ðîêó â³í ï³øîâ ïîðàòè õóäîáó, à â öåé ÷àñ äî éîãîáóäèíêó çàéøëè êàðàòåë³ ³ ïî÷àëè êðèâàâó ðîçïðàâó íàä ñ³ì’ºþ.Âîíè âáèëè éîãî äðóæèíó Îäàðêó, íåâ³ñòêó Êàòåðèíó òà äâîõ ¿¿ìàëèõ ä³òåé ³ ïî÷àëè ïàëèòè áóäèíîê òà ñàðàé. Îáãîð³ëèé ÍàçàðÃíàòîâè÷ ç âåëèêèìè òðóäíîùàìè âèáðàâñÿ ç ñàðàþ, äîâãî ë³êó-âàâñÿ, àëå çàëèøèâñÿ æèâèì ³ ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ â³éíè äîïîìàãàâëþäÿì áóäóâàòèñü.

Âàæêà äîëÿ ñóäèëàñü Çàõàðó Ñåìåíîâè÷ó Õîìêó. Ñàì â³í çàãè-íóâ íà ôðîíò³, à éîãî äðóæèíà ªâãåí³ÿ Äìèòð³âíà, ä³òè: Àíàòîë³é –14 ðîê³â, Â³êòîð – 12, Âàëåíòèíà – 8, Îëåêñàíäð – 6 ðîê³â, áóëèðîçñòð³ëÿí³ í³ìöÿìè 2 áåðåçíÿ.

64

²âàí Ôåäîðîâè÷ Òèõîíîâñüêèé ç³ çáðîºþ â ðóêàõ áîðîâñÿ çí³ìåöüêèìè çàãàðáíèêàìè íà ôðîíò³. Éîãî äðóæèíó, äî÷êó òà äâî-ð³÷íó îíóêó í³ìö³ ðîçñòð³ëÿëè 2 áåðåçíÿ 1943 ðîêó. Ñèí Àíàòîë³éçàëèøèâñÿ æèâèì, ï³øîâ ó ïàðòèçàíè áèòè ïðîêëÿòèõ âîðîã³â. Ïîçàê³í÷åíí³ â³éíè ²âàí Ôåäîðîâè÷ ïîâåðíóâñÿ â ñâîº ð³äíå ì³ñòî ³ðàçîì ç ³íøèìè âçÿâñÿ çà éîãî â³äáóäîâó.

Ñòðàøíå ãîðå ïåðåí³ñ Ìèõàéëî ²âàíîâè÷ Ì³ðîøíè÷åíêî. Í³ìö³âáèëè éîãî äðóæèíó Ìàðôó, ñèíà Àíäð³ÿ òà äî÷îê ²ííó, Òàìàðó,Îëüãó, ñèí Îëåêñ³é çàãèíóâ íà ôðîíò³, à éîãî áóëî ïîðàíåíî. ×åðåçâåëèêó âòðàòó êðîâ³ Ìèõàéëî ²âàíîâè÷ çíåïðèòîìí³â, ïðèéøîâøèäî ñâ³äîìîñò³, êîëè ãîð³ëî ïðèì³ùåííÿ. Îáãîð³ëèé âèë³ç íà ïîä-â³ð’ÿ. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ ïîõîâàâ ñàì ÷ëåí³â ñâîº¿ ñ³ì’¿, ã³ðêî îïëà-êóþ÷è ¿õ òà ñâîþ ã³ðêó äîëþ.

Ó ñ³ì’¿ Ðîìàíà Òèòåíêà ç âîñüìè ¿¿ ÷ëåí³â æèâèìè çàëèøèëèñüäâîº, ãîñïîäàð òà éîãî äîíüêà Âàëåíòèíà, ÿêó í³ìö³ ïîðàíèëè âðóêó. Âàëåíòèíà äîâãî ë³êóâàëàñü. Çàðàç æèâå â Êîðþê³âö³, ìàºñâîþ ñ³ì’þ, ðàä³º ¿é ³ áàæàº äîáðà ³ ùàñòÿ ä³òÿì, îíóêàì òà ïðàâ-íóêàì.

Íà Îëåêñ³¿âö³ æèëà ñ³ì’ÿ Ìàð³¿ ªëèñå¿âíè Ðÿáåöü. ̄ ¿ ÷îëîâ³ê çïåðøèõ äí³â â³éíè ï³øîâ íà ôðîíò, à âîíà çàëèøèëàñü ç äâîìà ä³òüìèÍ³íîþ òà Þðêîì. Íàñê³ëüêè ÿ ¿¿ ïàì’ÿòàþ, âîíà áóëà ãàðíà ñîáîþ,õîðîøà ãîñïîäèíÿ, ëàã³äíà ³ äîáðà ìàò³ð ñâî¿ì ä³òÿì, äîáðà ñóñ³ä-êà ç â³äêðèòèì ñåðöåì òà äîáðîþ äóøåþ. Æàëü öþ õîðîøó ñ³ì’þ,ÿêà òàê áåçæàë³ñíî áóëà ðîçñòð³ëÿíà í³ìöÿìè â òðàã³÷í³ áåðåçíåâ³äí³ 1943 ðîêó. ×îëîâ³ê Ìàð³¿ ªëèñå¿âíè çàëèøèâñÿ æèâèì, ïîâåð-íóâñÿ ç â³éíè ïî ¿¿ çàê³í÷åíí³ ³ îäðóæèâñÿ âäðóãå íà ð³äí³é ñåñòð³Ìàð³¿. Äîâãî ùå ïðàöþâàâ ó ë³ñîâîìó ãîñïîäàðñòâ³.

Çà ðîêè îêóïàö³¿ ôàøèñòè ïîâí³ñòþ ñïàëèëè 61 íàñåëåíèé ïóíêò,32 òèñÿ÷³ æèòëîâèõ áóäèíê³â, 41578 ÷åðí³ã³âö³â áóëî âèâåçåíî ó ôà-øèñòñüêå ðàáñòâî, à ò³ëüêè çà òðè áåðåçíåâ³ äí³ Êîðþê³âêà âòðà-òèëà 6700 ÷îëîâ³ê. Ôàøèçì – öå â³éíà, ñìåðòü ì³ëüéîí³â ëþäåé, öåãîëîä, ðîçðóõà ³ õîëîä. Ôàøèçì çàáðàâ ó ä³òåé – äèòèíñòâî, ó ìà-

65

òåð³â – ìàòåðèíñòâî, ó ëþäåé – æèòòÿ. Ôàøèñòè õîò³ëè âñå ëþä-ñòâî çàãíàòè çà êîëþ÷èé äð³ò, à ñâ³ò ïåðåòâîðèòè ó âåëèêèé êîíö-òàá³ð».

Ñóðîâåöü Î. Áîëþ÷à ïàì’ÿòü íå çãàñàº… // Ìàÿê. – 1999 ð.

– 27 ëþòîãî.

Òèòåíêî ²ííà Ñàâåë³¿âíà,03.01.1936 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«Ìè, ä³òè â³éíè, íå äèâëÿ÷èñü íà ñâî¿ äèòÿ÷³ ðîêè, áóëè âñ³ íàòîé ÷àñ äîðîñëèìè. Ìè âñ³ ïåðåéìàëèñÿ âîºííèì æèòòÿì. Äî ìà-ëèõ ä³òåé â³äíîñèëèñÿ ëèøå ò³, êîòð³ ëåæàëè â êîëèñêàõ.

ß áóëà äóæå ñïîñòåðåæëèâà ³ ìåíå âñå ñòðàøåííî ö³êàâèëî. Ò³ñòðàøí³ ðîêè ÿ çãàäóþ, ³ çäàºòüñÿ, ùî öå áóëî ëèøå â÷îðà.

Â ðîêè Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè ìîÿ ñ³ì’ÿ ïðîæèâàëà â ì³ñò³Êîðþê³âêà ïî âóëèö³ Îêñüîí³âêà, çàðàç Øåâ÷åíêà, ïðè âè¿çä³ íà ñåëîÍàóì³âêà. Íà ö³é âóëèö³ æèëè ãîëîâí³ ïîë³öà¿ ì³ñòà íà ÷îë³ ç Ìîðî-çîì ²âàíîì, ÿêèé â äîâîºíí³ ðîêè áóâ ñåêðåòàðåì êîìñîìîëüñüêî¿îðãàí³çàö³¿. Ìîÿ ñòàðøà ñåñòðà òîâàðèøóâàëà ç äîíüêîþ ãîëîâíî-ãî ïîë³öàÿ, òîìó ³ ìåí³ äîâåëîñü áà÷èòè, ÿê ãàðíî æèëè çðàäíèêèïðè ôàøèñòñüêèõ îêóïàíòàõ. Ö³ ëþäè çàðàäè ñâîãî äîñòàòêó, ìà-áóòü, é ð³äíó ìàò³ð íå ïîæàë³ëè á. Íàïðèê³íö³ ëþòîãî 1943 ðîêóïîë³öà¿ ïî÷àëè ìàñøòàáí³ àðåøòè â ñåëàõ ðàéîíó. Àðåøòîâàíèõâåçëè ïî íàø³é âóëèö³ äî òþðìè, òîìó ìè âñå áà÷èëè. Â ïåðøó÷åðãó, çààðåøòîâóâàëè êîìóí³ñò³â òà ñ³ì’¿ îô³öåð³â ðàäÿíñüêî¿ àðì³¿,à òàêîæ ñ³ì’¿ ïàðòèçàí³â. Á³ëÿ íàñ æèëà ñ³ì’ÿ Êîðîëåíê³â, äî ÿêèõïðè¿õàëè ðîäè÷³ ç ì³ñòà. ̄ õ, ìîëîäó æ³íêó ³ ìàëåíüêó ä³â÷èíó, ïî-ë³öà¿ çàáðàëè â êîìåíäàòóðó ³ á³ëüøå ¿õ í³õòî æèâèìè íå áà÷èâ.

Ïî ì³ñòó ï³øëè ÷óòêè, ùî âíî÷³ ïàðòèçàíè íàïàëè íà òþðìó,âáèëè äåê³ëüêîõ í³ìö³â é âèçâîëèëè ïîëîíåíèõ, à ïîë³öà¿ â òó í³÷â³ä æàõó çà ñâîº æèòòÿ õîâàëèñÿ õòî äå. Îñòàííüîãî ëþòíåâîãîäíÿ 1943 ðîêó ïîë³öà¿ ç ñ³ì’ÿìè ïî÷àëè çàëèøàòè ñâî¿ äîì³âêè éâè¿æäæàòè ç Êîðþê³âêè. Ï³øëà ÷óòêà, ùî áóäóòü ì³ñòî ïàëèòè, à

66

ëþäåé ðîçñòð³ëþâàòè. Ëþäè íå ìîãëè ïîâ³ðèòè. Òà é ÿê ìîæíà çà-ëèøèòè ñâîº ãîñïîäàðñòâî, çäîáóòå âàæêîþ ïðàöåþ? «Òà é çà ùî?– ïèòàëè âîíè. – Ìè æ í³ â ÷îìó íå âèíí³?»

1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó ðàíêîì äî íàñ ïðèá³ãëà ñóñ³äêà ³ ðîçïî-â³ëà, ùî ïî âóëèö³ ïðî¿õàëà í³ìåöüêà ìàøèíà ïîâíà ôàøèñò³â, ÿê³âèñàäèëèñü íà îêîëèö³ ì³ñòà. Ìè çðîçóì³ëè, ùî ç ì³ñòà á³ëüøåí³êîãî íå âèïóñòÿòü, à â Êîðþê³âêó ïóñêàëè âñ³õ áàæàþ÷èõ. Î 10ãîäèí³ ðàíêó ïî÷àëè ïàëàòè áóäèíêè íà Êëèíó (íèí³ âóëèö³ 8 Áå-ðåçíÿ, Êîìñîìîëüñüêà, Ôðàíêà), öå çà òåïåð³øíüîþ êîëãîñïíîþêîíòîðîþ. À ó íàñ íà ïîäâ³ð’¿ ñòîÿâ çäîðîâåííèé ñàðàé ³ äîâæå-ëåçíà êëóíÿ (ì³é ä³ä áóâ äîáðèé ãîñïîäàð), ³ á³ëÿ íèõ äî ñàìîãîäàõó ëåæàâ çàìåðçëèé ãí³é. Òàê ìè, ä³òè, çàëàçèëè íà òîé ãí³é ³äèâèëèñü ïîæåæó. Íàì çäàâàëîñü, ùî ïàëÿòü íå âñ³ õàòè, à âè-á³ðêîâî. Ñòîÿâ ñòðàøåííèé äèì, ðåâëè êîðîâè, ÷óëàñü ñòð³ëÿíè-íà. Àëå ëþäè íå ìîãëè ïîâ³ðèòè â òàêó æîðñòîêó ðîçïðàâó, êîæåíâèãàäóâàâ ñâîþ âåðñ³þ, ùîá çàñïîêî¿òèñü. Âñ³ äóìêè ðîçâ³ÿëàñóñ³äñüêà ðîäè÷êà ç Êëèíó, âîíà ðîçïîâ³ëà, ùî âñ³õ ñòð³ëÿþòü ³ïàëÿòü.

Íà Êëèíó æèëà íàøà ò³òêà ç äâîìà ä³òüìè ³ äÿäüêî. Ï³ñëÿ ñòðàø-íèõ ïîä³é òèõ ìè ¿õ á³ëüøå íå áà÷èëè. Íàñ, ä³òåé, çàõîâàëè â ñàäóâ ÿìó, â ÿê³é óçèìêó çáåð³ãàëè êàðòîïëþ, äàëè íàì ïîäóøêè, à çâåðõóíàêðèëè êîâäðàìè. Â ö³é êàðòîïëÿí³é ÿì³ ç³áðàëîñü áëèçüêî 10 ñó-ñ³äñüêèõ ä³òåé; ñèä³ëè òàì ìè äî ñóò³íîê. Íàøó âóëèöþ öüîãî äíÿôàøèñòñüê³ êàòè íå ïàëèëè, íå âñòèãëè. Êîëè ñòåìí³ëî, òî í³ìö³ïî÷àëè ïóñêàòè ðàêåòè, ³ îáëîãó ì³ñòà äî íàñòóïíîãî ðàíêó áóëîçíÿòî. Íàñ ä³òåé ïîâèòÿãàëè ç ÿìè ³, âçÿâøè ëèøå íåîáõ³äí³ ðå÷³,ðàçîì ç ñóñ³äàìè ìè ï³øëè äî ñ. Íàóì³âêà.

Éøëè ïî ñí³ãîâ³é êàø³ ìàéæå âñþ í³÷. Íàéìåíøèõ íåñëè íàðóêàõ. Âñ³ ðîçóì³ëè, ùî ïîòð³áíî ò³êàòè, ùî íàñ îñü-îñü íàçäîæå-íå ñìåðòü. Ä³òè ïëàêàëè òèõåíüêî, áîÿëèñÿ, ùîá íå ïî÷óëè í³ìö³.Â Íàóì³âêó ïðèéøëî áàãàòî ëþäåé ç Êîðþê³âêè. Òàì âæå çíàëè,ùî ðîáèòüñÿ â Êîðþê³âö³, áà÷èëè, ÿê âîíà ãîðèòü, ³ ñàì³ áîÿëèñÿ,

67

ùî ç íèìè áóäå òå ñàìå. Òîìó íàñ ïðèéíÿëè ò³ëüêè äî ðàíêó.Äàë³ ÿ íå áóäó ðîçïîâ³äàòè ïðî íàø³ ïîíåâ³ðÿííÿ, êóäè íàñ êè-

äàëà äîëÿ, áî öå áóëà ö³ëà ³ñòîð³ÿ. Àëå ÿ õî÷ó ñïèòàòè. Äå áóëèïàðòèçàíè? ×îìó íå çìîãëè çàõèñòèòè íàñåëåííÿ? À ï³ñëÿ õâàëè-ëèñü, ùî ñòîÿëè ï³ä ë³ñîì ³ äèâèëèñü, ÿê ãîðèòü Êîðþê³âêà. Ñïà-äàº íà äóìêó, ùî ö³ ïàðòèçàíè – ïðîñòî õîâàëèñÿ â ë³ñàõ, çáåð³ãàþ-÷è ñâîº æèòòÿ. Çàðàç âîíè ìàþòü øàíó. Çà ùî? Ï³ñëÿ òðàãåä³¿Êîðþê³âêè íà ì³ñòî çâàëèëîñü ³ ìàðîäåðñòâî. «Õîçÿºâà» ç áëèæí³õñ³ë ïî÷àëè ãðàáóâàòè òå, ùî íå äîïàëèëè ôàøèñòñüê³ êàòè. Ï³ñëÿâ³éíè ìè íå îòðèìàëè í³ÿêî¿ êîìïåíñàö³¿. Íà ìîþ äóìêó, ëþäÿì,ÿê³ ïåðåæèëè öþ ñòðàøíó òðàãåä³þ, ïîòð³áíî áóëî á â ïåðøó ÷åðãóäàòè íîâ³ êâàðòèðè, äîïîìîãòè ç áóä³âíèöòâîì íîâîãî æèòëà. Äåç³áðàí³ êîøòè íà áóä³âíèöòâî ìåìîð³àëó? Ìîæëèâî öå ìàë³ êîøòè,òîä³ âèä³ë³òü ¿õ íà ïîáóäîâó Óêðà¿íñüêî¿ ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè, íå-õàé ïðàâîñëàâí³ ñâÿùåíèêè ìîëÿòüñÿ çà äóø³ çàêàòîâàíèõ ó ò³ñòðàøí³ äí³».



Òèõîíîâñüêà Ãàííà Àíäð³¿âíà,1931 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«ß, Òèõîíîâñüêà Ãàííà Àíäð³¿âíà, 1931 ðîêó íàðîäæåííÿ. Ï³ä÷àñ ôàøèñòñüêî¿ îêóïàö³¿ ÿ ïðîæèâàëà ïî âóë. Ëåðìîíòîâà (ðàéîíÎëåêñ³¿âêè), äå ïðîæèâàþ ³ òåïåð. Êîëè ñòàëàñÿ òðàãåä³ÿ, òî ìåí³ìèíàâ îäèíàäöÿòèé ð³ê. ß âñå äîáðå ïàì’ÿòàþ. Áóëî âñå, ÿê óñòðàøíîìó ñí³. Ïàì’ÿòàþ, ÿê äî íàñ ïðèéøëè ïåðåõîâóâàòèñü 5ë³êàð³â ç öåíòðó. À ñòàëîñÿ öå ï³ñëÿ òîãî, ÿê 27 ëþòîãî â ñóáîòóïàðòèçàíè âèçâîëèëè ç â’ÿçíèö³ ïðèðå÷åíèõ íà ñìåðòü ëþäåé. Ï³ä÷àñ ïàðòèçàíñüêî¿ îïåðàö³¿ áóëî âáèòî ê³ëüêîõ í³ìö³â ³ ï³ä³ðâàíèéíà çàë³çíèö³ í³ìåöüêèé åøåëîí. Ñàìå ïàðòèçàíè ³ ïîðàäèëè âñ³ì÷îëîâ³êàì ò³êàòè ç ñåëèùà. Îò ë³êàð³ ç³ ñâî¿ìè äðóæèíàìè ³ ïðè-éøëè íà îêîëèöþ ïåðåõîâóâàòèñÿ, òà í³õòî íå çíàâ, ùî ïåðøîþ

68

çàïàëàº ñàìå Îëåêñ³¿âêà. Ïð³çâèùà ë³êàð³â ïàì’ÿòàþ ò³ëüêè òðüîõ,öå Àäàìîâè ³ ðîäèíà Áåçðîäíèõ.

ß áà÷èëà, ÿê ôàøèñòè öåïîì îòî÷èëè ñåëèùå, â³äãîðîäèâøè,òèì ñàìèì, â³äñòóï äî ë³ñó. Äî áóäèíê³â çàõîäèëè ôàøèñòè, çâ³äòè÷óëèñÿ ïîñòð³ëè ³ êðèêè. Ìîÿ ìàòè, Ìåëàí³ÿ Îëåêñ³¿âíà, çàáðàëàíàñ ³ç áðàòîì ³ âèñêî÷èëà ç õàòè. Òà ïîë³öà¿ ïîâåðíóëè, çàïåâíèâ-øè, ùî íàñ íå òðîíóòü. Ìàìà é ïîâåðíóëàñÿ, à êîçàêè, îäÿãíåí³ â÷îðíó ôîðìó, ùå é ï³äøòîâõóâàëè ¿¿ òà êðè÷àëè: «Çàõîäü, çàõîäü!»Ìåíå ç ñóñ³äñüêèìè ä³òüìè çàøòîâõàëè â ³íøó õàòó, òóò áóëà ³ò³òêà Êàòåðèíà.

Ç íàøî¿ õàòè ïî÷óëèñÿ ïîñòð³ëè. ß çàâìåðëà. Òóò çàéøëè 4 êî-çàêè òà í³ìåöü. Ìè äèâèëèñÿ íà íèõ ç æàõîì. Õëîï÷èê, ÿêîìó áóëîï³âòîðà ðî÷êè, í³÷îãî íå ðîçóì³þ÷è, ï³äá³ã äî í³ìöÿ ³ ñòàâ ïðîñèòè:«Äÿäÿ, äàé ìåí³ ñàõàðöþ! Äàé!» Í³ìåöü äîâãî íà íüîãî äèâèâñÿ,ïîò³ì âçÿâ íà ðóêè ³ ïðèòóëèâ äî ñåáå. Êîçàêè ïî÷àëè çàáèðàòèõëîï÷èêà, àëå í³ìåöü ùîñü íà íèõ êðèêíóâ íà ñâî¿é ìîâ³, ³ ò³ âè-éøëè ç õàòè. Òîä³ í³ìåöü ïðîñòðî÷èâ ïî ñòåë³ ðîçâåðíóâñÿ ³ âè-éøîâ. Ìè áóëè íàëÿêàí³, àëå, ñëàâà Áîãó, æèâ³. Òàê ìè ³ âèæèëè.

Êîëè ïîñòð³ëè ñòèõëè, ìè âèéøëè ç áóäèíêó ³ êèíóëèñÿ ò³êàòè äîë³ñó. Äî ñâîãî áóäèíêó ÿ íå ï³øëà, áî òðåáà áóëî ò³êàòè. Òàê ìàìè³ ñâîãî áðàòèêà ÿ æèâèìè á³ëüøå íå ïîáà÷èëà.

Ìè á³ãëè çà ò³òêîþ Êàòåþ (âîíà áóëà æ³íêîþ îäíîãî ç ïîë³öà¿â).Êîëè íàñ íà îêîëèö³ ñåëà çóïèíèâ ïàòðóëü, òî æ³íêà ïîêàçàëà ÿêèéñüïàï³ðåöü, ³ íàñ ïðîïóñòèëè. Ò³òêà ðàç ó ðàç ïîâåðòàëàñÿ ³ êðè÷àëà,ùîá ìè â³ä íå¿ â³äñòàëè. Òà ìè íå â³äñòàâàëè, áî áîÿëèñÿ çàáëóêà-òè. Íà êðàþ ñåëèùà çàá³ãëè â îäíó õàòó ³ íå ìîãëè ñòðèìàòè ñë³ç:ëþäè âñ³ ïîáèò³, íàâêîëî êàëþæ³ êðîâ³, à â íèõ ïîâçàº ìàëåíüêàäèòèíà...

Ëåäü ä³éøëà ÿ äî ìàòåðèíî¿ ò³òêè â ñ. Ïîë³ññÿ. Òðàïëÿëèñÿ äî-ðîãîþ ð³çí³ ëþäè: ÿê³ ³ íàãîäóâàëè, ³ íàãð³ëè, à ÿê³ ³ â ñòîðîíó íåãëÿíóëè. Ðîçïîâ³ëà ÿ ò³òö³ ïðî ãîðå, ÿêå ñòàëîñÿ â Êîðþê³âö³, ïðîòå, ùî âæå í³ ìàìè, í³ áðàòèêà íåìàº â æèâèõ. Ïîïëàêàëè...

69

×åðåç äåê³ëüêà äí³â âèð³øèëè ñõîäèòè äî Êîðþê³âêè, áî äóøàæ áîë³ëà. Êîëè ïðèéøëè äî ñåëèùà, ÿ íå ï³çíàëà éîãî: âñå ñïàëåíå,áóäèíîê íàø òàêîæ. Ç³áðàëè ìè ê³ñòî÷êè ð³äíèõ ³ çàêîïàëè á³ëÿñïàëåíîãî áóäèíêó.

À ñê³ëüêè ñêîòó õîäèëî! Íàøà êîð³âêà ï³çíàëà ìåíå, ï³ä³éøëà ³ïî÷àëà ðóêè ëèçàòè. Ìè ¿¿ çàáðàëè ç ñîáîþ äî Ïîë³ññÿ.

Íà ì³ñö³ ñïàëåíîãî áóäèíêó ÷åðåç áàãàòî ðîê³â ï³ñëÿ â³éíè ì³é÷îëîâ³ê ïîáóäóâàâ íîâèé áóäèíîê, äå çàðàç ³ ìåøêàþ».



Òðîéíà Ë³ä³ÿ Êèðèë³âíà,1924 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«ß, Òðîéíà Ë³ä³ÿ Êèðèë³âíà, 1924 ðîêó íàðîäæåííÿ, êîðþê³â÷àí-êà. Ïàì’ÿòàþ ÿê 22 ÷åðâíÿ 1941 ðîêó îá’ÿâèëè â³éíó. Íàðîä ç³áðàâ-ñÿ á³ëÿ öåðêâè ³ ñëóõàâ ïîâ³äîìëåííÿ ³íôîðìáþðî. Çâ³äñè æ çàáè-ðàëè íà ôðîíò, çàáðàëè ìîãî áàòüêà. Ì³é áðàò âæå ñëóæèâ â àðì³¿.Íà òîé ÷àñ ìåí³ áóëî ñ³ìíàäöÿòü ðîê³â, ÿê ðàç çàê³í÷èëà 9 êëàñ³â.Òàêèõ âèïóñêíèõ âå÷îð³â, ÿê çàðàç, òîä³ íå áóëî. Ïàì’ÿòàþ, ÿê âðó-÷èëè àòåñòàò, ³ âñå. À äî òîãî áóëî àæ ø³ñòü âèïóñêíèõ ³ñïèò³â: çàðèôìåòèêè, ðîñ³éñüêî¿ òà óêðà¿íñüêî¿, ãåîãðàô³¿, á³îëîã³¿...

Âïåðøå ôàøèñò³â ÿ ïîáà÷èëà, êîëè â³äñòóïàëà ×åðâîíà Àðì³ÿ.ßê ðàç á³ëÿ íàøîãî áóäèíêó ðîñëà âèñîêà òîïîëÿ. Íà í³é áóâ íà-ãëÿäàöüêèé ïîñò. Ñàìå òîãî äíÿ íà òîïîë³ ñèä³â ìîëîäèé õëîïåöü-ðîçâ³äíèê ç á³íîêëåì ³ ñïîñòåð³ãàâ. Ìåí³ ëè÷èëî á íàðîäèòèñÿ õëîï-öåì. ß âèñêî÷èëà íà äâ³ð ³ êàæó: «Äàé ³ ìåí³ ïîãëÿíóòè â á³íîêëü».Ñîëäàò ïîãîäèâñÿ. ß çë³çëà íà òîïîëþ ³ âïåðøå ïîáà÷èëà ¿õ. Ñïî-÷àòêó òî áóëà ÷îðíà õìàðà, à ïîò³ì ÷îðí³ ñèëóåòè.

1 áåðåçíÿ 1943 ðîêó ïî÷àëàñÿ àêö³ÿ, õî÷à ëþäè íå ðîçóì³ëè, ùîâ³äáóâàºòüñÿ. Ôàøèñòè éøëè ïî îáèäâ³ ñòîðîíè âóëèö³. Çàõîäèëèäî áóäèíê³â ³ ðîçñòð³ëþâàëè âñ³õ. ß âñòèãëà ñõîâàòèñÿ â ñàðà¿. Äîíàøîãî áóäèíêó ôàøèñòè çàéøëè î 12 ãîäèí³ äíÿ, ïî÷óëèñÿ ïî-

70

ñòð³ëè. Ôàøèñò çàéøîâ ³ äî ñàðàþ, àëå ìåíå íå ïîì³òèâ, òîìó ùîÿ ñõîâàëàñÿ â ñ³í³. Òðîõè ï³çí³øå ïî÷óëà ãîëîñè ç âóëèö³ íàøîþìîâîþ: «Ïîðà ïàëèòè!» ³ ÷óþ: «Ïàõ, ïàõ». ß íå ðîçóì³ëà, ùî òî çàïîñòð³ëè òàê³. Ïàðòèçàíè âæå ï³çí³øå ïîÿñíèëè, ùî òî áóëè çàïà-ëþâàëüí³ êóë³. ß ïî÷àëà çàäèõàòèñÿ â³ä äèìó ³ âèë³çëà ç³ ñõîâàíêè.Íà ìèòü çàá³ãëà äî õàòè, ÿêà âæå ïàëàëà. Íà äîë³âö³ ëåæàëè âáèò³ëþäè, ìîÿ ñåñòðè÷êà ³ áðàòèê, ÿêèé ùå õðîï³â ó ïåðåäñìåðòíèõìóêàõ.

Æèòè íå õîò³ëîñÿ. ß ï³øëà äî ë³ñó, äîâãî áëóêàëà ³ íàðåøò³ íà-òðàïèëà íà ïàðòèçàí. Â ïàðòèçàíñüêîìó çàãîí³ ÿ ³ çàëèøèëàñü».



Õîìêî Ãàííà Ëåîí³ä³âíà,18.05.1929 ð.í., óðîäæåíêà Êîðþê³âêè

«ß, Ãàííà Ëåîí³ä³âíà Õîìêî, íàðîäèëàñÿ â ì. Êîðþê³âêà 18 òðàâ-íÿ 1929 ðîêó. Äî â³éíè ä³ì íàø áóâ ðîçòàøîâàíèé ó ñàìîìó öåíòð³ñåëèùà. Ó 1933 ðîö³ ó ìåíå ïîìåðëà ìàòè, íàñ ç áðàòîì â³ääàëè â×åðí³ã³âñüêèé äèòÿ÷èé áóäèíîê. Áàòüêà íå áóëî, â³í æèâ äàëåêîâ³ä íàñ íà Äàëåêîìó Ñõîä³. Äî â³éíè ÿ çàê³í÷èëà 4 êëàñè, 22 ÷åðâíÿ1941 ðîêó ó íàñ áóâ âèïóñêíèé. Ìè ç êëàñîì ï³øëè â ë³ñ ïî ÿãîäè,à ïîò³ì ïî÷óëè, ùî äåñü äàëåêî ãðèì³â ãð³ì, à òî áóâ íå ãð³ì, òîáóâ ïî÷àòîê æîðñòîêî¿ â³éíè. Ïðèá³ãëè äîäîìó – ìà÷óõà ïëà÷å,êàæå, ùî áàòüêà çàáðàëè íà ôðîíò. Âîíà ïðîâåëà ìåíå íà öóêðî-âèé çàâîä ïîïðîùàòèñÿ ç íèì.

Ïîò³ì ïî÷àëîñÿ íàøå íåñïîê³éíå æèòòÿ. Ëþäè ìåòóøèëèñü,¿õàëè õòî êóäè. Ìà÷óõà ñêàçàëà, ùî ïîòð³áíî ¿õàòè íà Áàðàíîâêó(íèí³ ñ. Ìèëåéêè) äî ìîº¿ ò³òêè. Òàê ³ çðîáèëè. Íàñ áóëî 4 ä³òåé.Ïðîáóëè ìè òàì 2 ì³ñÿö³, àëå ïîâåðíóëèñÿ äî Êîðþê³âêè 10 âåðåñ-íÿ, ùîá âèêîïàòè êàðòîïëþ. Ñåëèùå âæå áóëî îêóïîâàíå í³ìöÿìè.

Î 6-³é ãîäèí³ ðàíêó 11 âåðåñíÿ ôàøèñòè ïîâèãàíÿëè ëþäåé íàâóëèöþ. Êðè÷àëè: «Õåíäå õîõ!» Ìè äóìàëè, ùî íàñ ðîçñòð³ëþâà-

71

òèìóòü, àëå ôàøèñòè ïîãíàëè æ³íîê êîïàòè êàðòîïëþ äëÿ í³ìåöü-êî¿ àðì³¿. Íàñ, ä³òåé, â³äïðàâèëè äîäîìó. Ïîò³ì ôðîíò â³ä³éøîâ ³ñòàëî òèõî. Íå áóëî í³ ôàøèñò³â, í³ ðàäÿíñüêèõ â³éñüê.

Â òîé ÷àñ ó Êîðþê³âö³ æèëî áàãàòî ºâðå¿â: Ãåðøèêîâè, Íàô-òîëüñüê³, Õàéêèíè, Õîäàðîâñüê³. Ìàéæå âñ³ âîíè äîïîìàãàëè ïàðòè-çàíàì, ¿õ ðîçñòð³ëÿëè ó íàñ íà ãîðîä³. Ïî÷àëèñü âåëèê³ îáëàâè íàºâðå¿â. Ïðè¿æäæàëè ÷îðí³ ìàøèíè êàðàòåë³â. Ìè áà÷èëè, ÿê ôàøèñ-òè âåëè ïî âóëèöÿõ ºâðå¿â â ãàé ³ òàì ðîçñòð³ëþâàëè. Êîëè éøëàîáëàâà, ìîÿ ìà÷óõà çàõîâàëà ºâðåéêó Ðîçó ×àéê³íó â ï³äï³÷ ³ çàãî-ðîäèëà ïîë³íàìè. Âíî÷³ ä³â÷èíà ï³øëà äî ïàðòèçàí³â. Òàê Ðîçà çà-ëèøèëàñÿ æèâîþ, àëå ñòàëà ³íâàë³äîì, ¿é àìïóòóâàëè íîãó. Ôàøèñòèçíèùóâàëè ºâðå¿â êîæíîãî äíÿ. Ñàäæàëè äî òþðìè àêòèâ³ñò³â, êî-ìóí³ñò³â, êîìñîìîëüö³â çà âêàç³âêîþ çðàäíèê³â Ìîðîçà, Àêèìåíêà³ Á³ëü÷åíêà. ß ¿õ äîáðå çíàëà, áî âîíè ïðîæèâàëè á³ëÿ íàñ. Â’ÿçíè-öÿ áóëà ïåðåïîâíåíà. Âîíè çðîáèëè â õàò³ íàøî¿ áàáóñ³ îäíî÷àñíî³ ñóä, ³ òþðìó. Âîíà æèëà ç ñèíîì, ÷îëîâ³ê áóâ íà ôðîíò³. Áàáóñþâáèëè â õàò³, ñèíà ¿¿ íà ãîðîä³.

Â Êîðþê³âö³ ôàøèñòè áóëè âäåíü, à ïîò³ì ïîâåðòàëèñü â ì. Ùîðñ,òóò íå çàëèøàëèñü, áîÿëèñü ïàðòèçàí. Ï³äï³ëüíèé øòàá ïàðòèçàíáóâ ó ï³äâàëüíîìó ïðèì³ùåíí³ ðàéâèêîíêîìó. Âíî÷³ âîíè ïðèõîäè-ëè äî íàñ, òà ìà÷óõà ¿õ ãîäóâàëà ìîëîêîì ³ ÷îðíèì õë³áîì. Òàêîæó íàøîìó äîì³ çíàõîäèâñÿ øòàá ìàäÿð³â. À íà íàøîìó ãîðîä³ðîçñòð³ëÿëè ï³äï³ëüíèê³â: Øóðó Ëèòâèíà, ºâðå¿â Êàïëàíîâèõ ³ áà-ãàòüîõ ³íøèõ.

25 ëþòîãî 1943 ðîêó ôàøèñòè óâ’ÿçíèëè 200 ÷îëîâ³ê. Â í³÷ íà27 ëþòîãî â Êîðþê³âêó âñòóïèëè ïàðòèçàíè, ùîá âèçâîëèòè â’ÿçí³â,³ î 4-³é ðàíêó ïî÷àâñÿ á³é.

Êîìåíäàòóðà çíàõîäèëàñü íàâïðîòè íàøîãî áóäèíêó, òîìó ïàðòè-çàíè ñòð³ëÿëè ç íàøîãî äâîðó. Ïåðåáèëè áàãàòî í³ìö³â. Ï³ñëÿ áîþá³ëÿ íàøîãî áóäèíêó â³äáóâñÿ ì³òèíã. Íà á³ëîìó êîí³ âè¿õàâÎ.Ô.Ôåäîðîâ [ñâ³äîê ïîìèëèâñÿ, Ôåäîðîâ ó öåé ÷àñ áóâ ó Ìîñêâ³– óïîðÿä.] ³ ñêàçàâ: «Ëþäè ìè ñüîãîäí³ âèçâîëèëè íåâèííèõ ëþ-

72

äåé ç â’ÿçíèö³, çíèùèëè êàðàëüíèé çàã³í. Ìè éäåìî, ÿêùî õòî áàæàº,éä³òü ç íàìè».

ß çàïàì’ÿòàëà, öå áóëî â ñóáîòó. Ï³ñëÿ áîþ ëþäè õîäèëè ÷î-ìóñü ñóìí³. Î 16 ãîäèí³ ç³ Ùîðñà ïðè¿õàëî áàãàòî ôàøèñò³â. Íàñâîíè öüîãî äíÿ íå ÷³ïàëè. Ç íàøîãî äîìó çàáðàëè ïðîñòèðàäëà ³çàâåðíóëè â íèõ òðóïè í³ìö³â ³ ìàäÿð, ïîãðóçèëè íà ìàøèíè ³ ïî-âåçëè íà Ùîðñ. 28 ëþòîãî áóëà òèøà: í³ í³ìö³â, í³ ïàðòèçàí. Õî÷àíà äóø³ ó ëþäåé áóëî íåñïîê³éíî.

À â ïîíåä³ëîê, 1 áåðåçíÿ î 9 ãîäèí³ ðàíêó âæå ¿õàëè ïî âóëèöÿõêàðàòåë³. Âæå ñòð³ëÿëè ëþäåé ³ ïàëàëè îêðà¿íè ì³ñòà. Êîðþê³âêàáóëà îòî÷åíà. Ìè áóëè âäîìà. Ïðèá³ãëà ò³òêà ³ êðèêíóëà: «Ùî âèñèäèòå, âæå ñòð³ëÿþòü ëþäåé!». Ìè ïîá³ãëè äî öóêðîâîãî çàâîäó,äå ³ ïðîñèä³ëè äî 12 ãîäèíè íî÷³, ïîêè í³ìö³ íå çíÿëè ïîñòè. Âîëîñ-ñÿ íà ãîëîâàõ ñòàâàë äèáêè, êîëè ìè ÷óëè ïîñòð³ëè, à çà íèìè çîé-êè, âåðåñêè, êðèêè ïðî äîïîìîãó òà ìîëüáó. Àëå ùî ìè ìîãëè âä³ÿ-òè? Ñèä³ëè ëåäü æèâ³.

Âæå ï³ñëÿ 12-î¿ ãîäèíè íî÷³ âèáðàëèñÿ ç ïðèõèñòêó ³ ï³øëè êóäèî÷³ äèâèëèñÿ. Éøëè ë³ñîì ³ ä³éøëè äî ñ. Äîìàøëèí. Òàì íàñ íàãî-äóâàëè, äàëè îäåæó ³ ïðîæèëè ìè òàì 2 òèæí³, ïîêè ìàòåðèí áðàòíå çàáðàâ íàñ â ñ. Íàóì³âêó. Êîëè ìè ïðî¿æäæàëè Êîðþê³âêîþ,í³ìö³â âæå íå áóëî. Íà ïîæàðèù³ ñòîÿëè ëèøå ÷îðí³ äèìàð³; â ïîâ³òð³,íàâ³òü ï³ñëÿ ñò³ëüêîõ äí³â, ñòîÿâ íåïðèºìíèé çàïàõ, à íàä ñåëèùåìêðóæëÿëè ïòàõè.

Ó ñ. Íàóì³âêà ïî÷àëèñÿ íîâ³ ñòðàæäàííÿ: ñòàðîñòà Ñàâåëà, âè-êîíóþ÷è íàêàç ôàøèñò³â, ïî÷àâ àðåøòîâóâàòè âñ³õ êîðþê³â÷àí ³ðîçñòð³ëþâàòè ¿õ. Àðåøòè ïî÷àëèñÿ â ÷åðâí³ ì³ñÿö³. Àðåøòóâàëèìîþ õðåñíó, ñåñòðó Òàíþ, áðàòà Âñåâîëîäà. Ìåí³ ç ìåíøîþ ñåñ-òðîþ ïîùàñòèëî âòåêòè äî ë³ñó. Ð³äíèõ âíî÷³ ç â’ÿçíèö³ çâ³ëüíèëèïàðòèçàíè. Ï³ñëÿ öüîãî âèïàäêó ìè âñ³ ï³øëè äî ë³ñó â ïàðòèçàíñü-êèé çàã³í ³ ïðîáóëè òàì äî ïðèõîäó ×åðâîíî¿ Àðì³¿».



73

Øìàòîê Çîÿ Ñòåïàí³âíà(ä³âî÷å ïð³çâèùå Íàçàðîâà)

1938 ð.í., óðîäæåíêà ñ. Ïåðåëþá Êîðþê³âñüêîãî ð-íó«Öüîãî äíÿ Êîðþê³âêà ÷åêàëà 62 ðîêè. Òîä³, íà ïî÷àòêó áåðåç-

íÿ 1943-îãî, ã³òëåð³âñüê³ êàðàòåë³ òà ¿õ ïðèñëóæíèêè æîðñòîêî ðîç-ïðàâèëèñÿ ç ìèðíèìè æèòåëÿìè çà ïàðòèçàíñüê³ ä³¿. Òåïåð ó 2005-îìó, âêëîíèòèñÿ ïàì’ÿò³ çàãèáëèõ óêðà¿íö³â ïðèáóâ âèñîêèé ã³ñòü –Íàäçâè÷àéíèé ³ Ïîâíîâàæíèé ïîñîë Ôåäåðàòèâíî¿ Ðåñïóáë³êèÍ³ìå÷÷èíè Ä³òìàð Øòþäåðìàíí ðàçîì ç äðóæèíîþ Êàð³í ãðàôè-íåþ Ôîí äåð Øóëºíáóðã-Øòþäåìàíí ³ ðàäíèêîì ç ïèòàíü êóëüòó-ðè Àðíî Ê³ðõõîôîì. Äî êîðþê³â÷àí ïðè¿õàâ òàêîæ íàðîäíèé äåïó-òàò Óêðà¿íè Îëåã Âîëîäèìèðîâè÷ Ïåòðîâ. Âîíè âçÿëè ó÷àñòü óçàõîäàõ, ïðèóðî÷åíèõ äî ö³º¿ òðàã³÷íî¿ ïîä³¿.

Â³ä ³ìåí³ 260-òè âèõ³äö³â ³ç Êîðþê³âùèíè, êåð³âíèê â³ää³ëåííÿ ×åð-í³ã³âñüêîãî çåìëÿöòâà Â. ª. Óñòèìåíêî ó òåëåãðàì³ âèñëîâèâ ùèð³ñï³â÷óòòÿ ïîñòðàæäàëèì êîðþê³â÷àíàì ï³ä ÷àñ áåðåçíåâî¿ òðàãåä³¿.

Íàø³ ãîñò³ éøëè äî ïàì’ÿòíèêà æåðòâàì ôàøèçìó â öåíòð³ì³ñòà ³ç æèâèìè êâ³òàìè. Â ïàíà ïîñëà áóâ âåëèêèé á³ëèé áóêåò.Ï³ñëÿ ì³òèíãó-ðåêâ³ºìó â³í ñêàæå: «ß äóæå õâèëþâàâñÿ, êîëè ¿õàâäî Êîðþê³âêè, äóìàâ, ùî ïîáà÷ó íåíàâèñòü ³ ãí³â, ïî÷óþ ñòðàøí³îáâèíóâà÷åííÿ íà àäðåñó í³ìåöüêîãî íàðîäó. Àëå êàì³íü ç ìîº¿äóø³ ñïàâ, êîëè â³ä÷óâ, ùî ñâ³äêè òðàãåä³¿ ³ íîâå ïîêîë³ííÿ ïðàã-íóòü ïîðîçóì³ííÿ ç íèí³øí³ì íàðîäîì Í³ìå÷÷èíè».

Ïîñîë ïðè¿õàâ íà çàïðîøåííÿ Êîðþê³âñüêîãî ì³ñüêîãî ãîëîâèÎëåêñàíäðà Âàñèëüîâè÷à Ïàï³íà, òà ñàì ãîëîâà â³äâåðòî ñêàçàâ,ùî â öüîìó éîãî çàñëóãà íåçíà÷íà. Öå, ïåðø çà âñå, ñòàðàííÿ ðî-äèíè Êîðí³ºâñüêèõ, ÿêà ê³ëüêà ðîê³â òîìó ïî÷àëà ëèñòóâàòèñÿ çïàñòîðîì Øòåôàíîì Ìþëëåðîì, êîòðèé î÷îëþº í³ìåöüêèé ôîíäÌàðò³íà Í³ìåëåðà, àíòèôàøèñòà ³ ïàòð³îòà. Âèñòóïàþ÷è íà ì³òèíãó,ÿê ñâ³äîê ìàñîâîãî çíèùåííÿ êîðþê³â÷àí 1-3 áåðåçíÿ 1943-ãî ðîêó,Ä³íà Ñòåïàí³âíà Êîðí³ºâñüêà ç âåëèêèì áîëåì çãàäóâàëà: «Åñåñ³âö³âáèâàëè âñ³õ – â³ä íåìîâëÿò äî ñòàðèê³â. Éøëè â³ä õàòè äî õàòè,

74

îòî÷èâøè ç óñ³õ áîê³â ì³ñòî. Âáèâàëè ³ ïàëèëè. Ó öåíòð³, â ðåñòî-ðàí³, áóâ ñïðàâæí³é êðåìàòîð³é. Ñþäè çãàíÿëè ëþäåé. Âîíè ñòîÿëèâ ÷åðç³ çà ñâîºþ ñìåðòþ. Ôàøèñò ñòð³ëÿâ óñåðåäèí³ ïðèì³ùåííÿ,ç ïðèëàâêà. Ìåðòâ³ ëåæàëè îäíå íà îäíîìó, â ê³ëüêà ðÿä³â, ïîâ³êíàõ... Âíî÷³ çìîãëè âèë³çòè ç-ï³ä òðóï³â ªâãåí Ðèìàð, ÎëüãàÃîðáà÷åâñüêà, Îëüãà Òðåòÿê, Ìèõàéëèê Äåðåâ’ÿíêî. Âîíè ðîçïî-â³ëè, ÿê ¿õ óáèâàëè...

² íà ì³òèíãó, ³ íà çóñòð³÷³ â ³ñòîðè÷íîìó ìóçå¿ ñâ³äêè òðàãåä³¿ãîâîðèëè, ùî òàêî¿ æîðñòîêî¿ ðîçïðàâè ôàøèñò³â íàä ìèðíèì íà-ñåëåííÿì íå çíàëî æîäíå ì³ñòî íå ò³ëüêè Óêðà¿íè, àëå é ªâðîïè.Æàëü, ùî Êîðþê³âêà òàê ³ íå äî÷åêàëàñÿ ñïîðóäæåííÿ âåëèêîãîìåìîð³àëó, ùî ïëàíóâàâñÿ äåðæàâîþ ó 80-ò³ ðîêè ìèíóëîãî ñòî-ë³òòÿ. Á³ëîðóñè çìîãëè óâ³÷íèòè Õàòèíü, óêðà¿íö³ – í³. Âæå çáèðà-ëèñÿ é êîøòè, àëå ìàðíî. Íàðîäíèé äåïóòàò Óêðà¿íè Îëåã Âîëî-äèìèðîâè÷ Ïåòðîâ íåâèïàäêîâî âçÿâ ñëîâî íà ì³òèíãó ³ ïðîäîâ-æèâ äóìêó â áåñ³äàõ ç êîðþê³â÷àíàìè. Â³í çàïåâíèâ ñâî¿õ âèáîðö³â,ùî ñàì áåðåòüñÿ çà ñïðàâó ñïîðóäæåííÿ ìåìîð³àëó, îðãàí³çóº êîí-êóðñ ñåðåä õóäîæíèê³â ³ ñêóëüïòîð³â, âèçíà÷èâøè êðàùèé ïðîåêò,ïîðóøèòü öå ïèòàííÿ â óðÿä³. Äî ðå÷³, â³í ñàì çðîáèâ ùå á³ëüøåðîêó òîìó ïåðøèé âàãîìèé âíåñîê äî áàíê³âñüêîãî ðàõóíêó, äå ãðî-ìàäñüê³ñòü Êîðþê³âêè çáèðàº êîøòè.

Ïàí ïîñîë Ä³òìàð Øòþäåìàíí, ñòîÿ÷è ç êâ³òàìè ïåðåä ñîòíÿ-ìè óêðà¿íö³â, ãîâîðèâ â³äâåðòî:

– Ìè, í³ìö³, äîáðå óñâ³äîìëþºìî çàïîä³ÿíå ôàøèçìîì íà âàø³éçåìë³. Òå ëèõî, ò³ ðóéíóâàííÿ, ùî â³í ïðèí³ñ, çðåøòîþ «íàêðèëè» ³ ¿õñàìèõ. Ï³ñëÿ çàãèáåë³ Êîðþê³âêè çàãèíóëà é ôàøèñòñüêà Í³ìå÷÷è-íà. Ïðîòå, ìèíóëè ðîêè. Â³äðîäèëèñÿ é Í³ìå÷÷èíà, é Êîðþê³âêà,ñòàëà íåçàëåæíîþ Óêðà¿íà. Íàðîäè îáîõ êðà¿í ïîäàþòü îäíå îäíî-ìó ðóêè íàä ìîãèëàìè çàãèáëèõ, õî÷ ïðîâèíà íàøà âåëèêà. Òà ëþäñü-êà äðóæáà ìîæå çä³éñíèòè áàãàòî-áàãàòî, ³ öå äàº íàä³þ, ùî á³ëüøåí³êîëè íå ïîâòîðèòüñÿ â³éíà. Íå â³äðîäèòüñÿ ôàøèçì. Ìè ñõèëÿºìîãîëîâè ïåðåä ïàì’ÿòòþ çàãèáëèõ êîðþê³â÷àí òàê, ÿê öå ðîáèòå âè...

75

Áàãàòî äóìîê ïî÷óëè â³ä êîðþê³â÷àí Ä³òìàð Øòþäåìàíí ³ ÎëåãÏåòðîâ ï³ñëÿ çíàéîìñòâà ç ³ñòîðè÷íèì ìóçåºì. Ëþäè çãàäóâàëèäàëåê³ é ñòðàøí³ áåðåçíåâ³ äí³, ðîçïîâ³äàëè ïðî äîëþ ñâî¿õ ðîäèí ³âëàñíó. Ãàííà Òèìîô³¿âíà Êóçóá çàëèøèëàñü êàë³êîþ íà âñå æèò-òÿ, ÷óäîì âðÿòóâàëàñü. Âîëîäèìèð Ìàðêîâè÷ Ëèòâèí òåæ ïîõî-âàâ ñâî¿õ ð³äíèõ. Ëþäè ãîâîðèëè é ãîâîðèëè...

Â ¿õí³õ âèñòóïàõ ³ á³ëü, ³ â³ðà, ùî ì³æ íàøèìè íàðîäàìè òåïåð ³â ìàéáóòíüîìó áóäå ìèð ³ çëàãîäà. Òà íå ìîæíà çàìîâ÷àòè é ïðîòå, ùî çâó÷àëè îáâèíóâà÷åííÿ íà àäðåñó ïàðòèçàí³â, ÿê³ íå íàáðà-ëèñÿ ìóæíîñò³ çàõèñòèòè ìèðíå íàñåëåííÿ.

Ç íåíàâèñòþ âåòåðàíè ãîâîðèëè ïðî çàïðîäàíö³â-ïîë³öà¿â, ÿê³ïîðÿä ç ôàøèñòàìè ÷èíèëè êðèâàâ³ çâ³ðñòâà. Äåõòî çãàäàâ, ùî ³ñåðåä ã³òëåð³âö³â áóëè ëþäè. Õòî âèíåí ó òðàãåä³¿ ñåìè òèñÿ÷ êî-ðþê³â÷àí? Ó â³äïîâ³ä³ íà öå çàïèòàííÿ çâó÷àëî: «Â³éíà!»

Ïîñîë Í³ìå÷÷èíè ïðàãíóâ âèñëóõàòè âñ³õ. Â³í ï³äòðèìàâ äóì-êó êîðþê³â÷àí ïðî ñòâîðåííÿ ñïåö³àëüíîãî öèêëó ðîçïîâ³äåé ñâ³äê³âòðàãåä³¿, ç ÿêèìè ìîæóòü îçíàéîìèòèñÿ íå ò³ëüêè â Óêðà¿í³, à é óÍ³ìå÷÷èí³. Â³í íàçâàâ öå «á³áë³îòåêîþ» ³ ïîîá³öÿâ äîïîìîãòè òåõ-í³÷íèìè é åëåêòðîííèìè çàñîáàìè. Ä³òìàð Øòóäåìàíí çàö³êàâèâ-ñÿ ñï³âðîá³òíèöòâîì ÂÀÒ «Êîðþê³âñüêà ôàáðèêà òåõí³÷íèõ ïàïåð³â»ç Í³ìå÷÷èíîþ ³ ï³äòðèìàâ äóìêó êîðþê³â÷àí, ÿê³ ìð³þòü ìàòè âéîãî êðà¿í³ ì³ñòî-ïîáðàòèì. Ïðî ïî÷óòå, ïîáà÷åíå ³ â³ä÷óòå â³íîáîâ’ÿçêîâî ðîçïîâ³ñòü ñâîºìó íàðîäó ³ ùî â éîãî ñèëàõ, äîïîìà-ãàòèìå Óêðà¿í³ ³ Êîðþê³âö³.

Íå ìîæíà áóëî áåç õâèëþâàííÿ ñëóõàòè ðîçìîâó ïîñëà ïåðåäâ³ä’¿çäîì ç íàøîãî ì³ñòà ç êîðþê³â÷àíàìè Â.Ì.Ëèòâèíîì, Ã.Ò.Êó-çóá, Ä.Ñ. Êîðí³ºâñüêîþ, Â.².Ðà÷îê. Ãàííà Òèìîô³¿âíà ñêàçàëàÄ³òìàðó Øòþäåìàííó â³ä äóø³:

– ß ðàí³øå äóæå íåíàâèä³ëà âñ³õ í³ìö³â. Ïîäèâ³òüñÿ íà ìîþçí³âå÷åíó ðóêó – óñå æèòòÿ ñòðàæäàþ, ðîñëà ñèðîòîþ. Òà òåïåð ÿáà÷ó ³íøèõ í³ìö³â – ç ÷èñòîþ ñîâ³ñòþ.

Ó÷àñíèêè òðàãåä³¿ íàâ³òü ãîâîðèëè ïðî òå, ùîá â³äíîâèòè ³

76

í³ìåöüêå êëàäîâèùå – â óñüîìó ñâ³ò³ ìåðòâèõ íå ñóäÿòü. Ïðèìè-ðåííÿ ³ âçàºìîïîðîçóì³ííÿ ì³æ íàðîäàìè – óñï³õ ìèðó.

Ãîñòÿì äóæå ñïîäîáàëàñÿ ôàáðèêà òåõïàïåð³â, êîðþê³âñüê³ øïà-ëåðè, ÿê³ äîïîìàãàþòü âèðîáëÿòè ¿õí³ ñï³ââ³ò÷èçíèêè.

Í³ìåöüêà äåëåãàö³ÿ, êð³ì Êîðþê³âêè, â³äâ³äàëà öüîãî äíÿ ³ñòî-ðè÷íèé Áàòóðèí».

Øìàòîê Ç. Äîðîãîþ ïðèìèðåííÿ // Ìàÿê. – 2005 ð. – 5 áå-

ðåçíÿ.

77

III. ÔÎÒÎÄÎÊÓÌÅÍÒÈ

Ñïàëåíà Êîðþê³âêà, 1943 ð.

ÌåøêàíêàÊîðþê³âêè íà ðó¿íàõ

ì³ñòà

78

Ðó¿

íè

Êîð

þê

³âñü

êîã

î ö

óêð

îâîã

î çà

âîäó

, äå

áóë

è ñ

ïàë

åí³

ìåø

êàí

ö³

ì³ñ

òà

79

ªâãåí³é Þõèìîâè÷ Ðèìàð âèæèâ ï³ñëÿðîçñòð³ëó ó Êîðþê³âö³

80

Æåð

òâè

ã³ò

ëåð

³âñü

êî¿

êàð

àëüí

î¿ à

êö

³¿ ó

Êîð

þê

³âö

³, ÿê

èì

è â

îíè

áóë

è ó

æè

òò³

81

Æåðòâè ã³òëåð³âñüêî¿ êàðàëüíî¿ àêö³¿ ó Êîðþê³âö³,ÿêèìè âîíè áóëè ó æèòò³

82

Æåð

òâè

ã³ò

ëåð

³âñü

êî¿

êàð

àëüí

î¿ à

êö

³¿ ó

Êîð

þê

³âö

³, ÿê

èì

è â

îíè

áóë

è ó

æè

òò³

83

Æåðòâè ã³òëåð³âñüêî¿ êàðàëüíî¿ àêö³¿ ó Êîðþê³âö³, ÿêèìèâîíè áóëè ó æèòò³

84

Æåðòâè ã³òëåð³âñüêî¿ êàðàëüíî¿ àêö³¿ ó Êîðþê³âö³, ÿêèìèâîíè áóëè ó æèòò³

Çãàäóº ïðî áåðåçíåâó òðàãåä³þ 1943 ð. ñâ³äîê ÊàòåðèíàÇàõàð³âíà Ìàçóðê³íà

Ôîòîäîêóìåíòè ïåðåäàí³ Ïîøóêîâèì àãåíòñòâîì ïî ñòâî-

ðåííþ íàóêîâî-äîêóìåíòàëüíèõ ñåð³àë³â «Êíèãà ïàì’ÿò³» òà

«Ðåàá³ë³òîâàí³ ³ñòîð³ºþ» ³ Êîðþê³âñüêèì ³ñòîðè÷íèì ìóçåºì.

85

IV. ²Ç Á²ÁË²ÎÃÐÀÔ²¯

1. Êîðþê³âêà: Ôîòîàëüáîì. //Àâò.-óïîðÿä. Í. ². Ïåòðåíêî; ÔîòîÑ.Ñ Êðÿ÷êî; Õóäîæ. Ë. Ì. Ìîëîò. – Ê.: Ìèñòåöòâî, 1982. – 47 ñ., ³ë.

2. Êîðþê³âêà – ìîÿ ³ íàøà // Àâò.-óïîðÿä. Â. Óñòèìåíêî. – Ê.:Âèäàâíè÷èé ä³ì «Êîìï’þòåðïðåñ», 2007. – 276 ñ.

3. Êîðþê³âêà – íàø á³ëü ³ ëþáîâ // Â.ª. Óñòèìåíêî. – óïîðÿä.òà çàã. ðåä. – Ê.: 2003. – 140 ñ., ³ë.

4. Íàð³æíèé Á. Í. Ãîðîáèíîâà çàãðàâà: Ðîçïîâ³äü-äîêóìåíò ïðîòðàãåä³þ Êîðþê³âêè. – Ê.: Ìîëîäü, 1979. – 144 ñ.

5. Íàð³æíèé Á., Ïåíäþð Á. Â. Ïîìíèòå î íàñ!: Î÷åðê. – Ì.:ÄÎÑÀÀÔ, 1985. – 87 ñ.

6. Íàð³æíèé Á. Íå çâîéîâàíà Êîðþê³âêà // Äí³ïðî. – 1977.– ¹ 7. – Ñ. 103-121.

7. Ïàâëåíêî Ñ. ×îðíèé ïîíåä³ëîê Êîðþê³âêè // Â êí. ×åðí³ã³â-ùèíà incognito. – ×åðí³ã³â: ÊÏ «Âèäàâíèöòâî «×åðí³ã³âñüê³ îáåðå-ãè», 2004. – Ñ. 111-121.

8. Ôåäîðîâ Î. Ô. Ï³äï³ëüíèé îáêîì ä³º // Ë³ò. çàïèñ ª. Áîñ-íåöüêîãî. – Ê.: Ïîë³òâèäàâ Óêðà¿íè, 1981. – 831 ñ.

9. Â³íîê áåçñìåðòÿ: Êíèãà-ìåìîð³àë // Ðåäêîë.: Î.Ô.Ôåäîðîâ(ãîëîâà), Â.À.Ìàíÿê (êåð³âíèê êîëåêòèâó àâò. -óïîðÿäíèê³â). – Ê.:Âèäàâíèöòâî ïîë³òè÷íî¿ ë³òåðàòóðè Óêðà¿íè. – 1987. – 578 ñò., ³ë.

Ñòàòò³ ç ïåð³îäè÷íèõ âèäàíü1. Äîðîï³é ². Î. Áîæå, ñâÿòèé ñïàñèòåëþ: 60 ðîê³â Êîðþê³âñü-

êî¿ òðàãåä³¿// Ìàÿê. - 2003. – ¹ 9. – 1 áåðåçíÿ.2. Äóäêî Î. Çà÷èñòêà Êîðþê³âêè 1-3 áåðåçíÿ 1943 ð.: Ïàì’ÿòü

// Ãàðò. – 2000. – 17 áåðåçíÿ.3. Äóøêî Ð. Íåìîâ ñòðàøíèé ñîí // Ìàÿê. – 1990. – 1 áåðåçíÿ.4. Çàð³öüêà Ì. ̄ õí³ ñåðöÿ ç íàìè: Äåíü ïàì’ÿò³ çàãèáëèõ ó äí³

â³éíè: Òðàóðíèé ì³òèíã // Ìàÿê. – 1984. – 3 áåðåçíÿ.5. Êàðïåíêî Ë. Â³òåð ïàì’ÿò³: äî 41-ð³÷íèö³ Êîðþê³âñüêî¿ òðà-

ãåä³¿ //Ìàÿê. – 1984. – 1 áåðåçíÿ.

86

6. Êîðþê³âñüêà òðàãåä³ÿ – çàïèòàíü áàãàòî: ³ñòîð³ÿ // Ñ³âåðùè-íà. – 2010. – ¹12. –18 áåðåçíÿ.

7. Êîñòþê Ã. ² âðÿòóâàëà ìàòè ñèí³â... Ïðî òðàãåä³þ ì. Êîðþê³â-êè // Ìàÿê. –1983. – Ç áåðåçíÿ.

8. Êóãóê Î. Õàòèíà – ÿê ðåë³êâ³ÿ: Ïðî òðàãåä³þ ì. Êîðþê³âêè// Ìàÿê. – 1983. – 18 ñ³÷íÿ.

9. Êóçóá Ã. Íå çàáóòè î÷åé óáèâö³: Çãàäêè î÷åâèäö³â Êîðþê³â-ñüêî¿ òðàãåä³¿ // Ìàÿê. –1988. – 1 áåðåçíÿ.

10. Ëèñåíêî Î. Â³÷íèé á³ëü: Äî 41-ð³÷íèö³ Êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿// Ìàÿê. – 1984. – 1 áåðåçíÿ.

11. Ëåóñ Â. Öå ïîòð³áíî æèâèì //Äåñíÿíñüêà ïðàâäà. – 1979. –21 æîâòíÿ.

12. Ëèòâèí Ê. À âñå ïåðåä î÷èìà... // Ìàÿê. – 1988. – 7 êâ³òíÿ.13. Ëèòâèí Â.Ì. Êàò ìåíå íå ïîì³òèâ: Äî äí³â òðàãåä³¿ // Ìàÿê.

– 1998. – 1 áåðåçíÿ.14. Ìîò÷àíà Í. Æàðê³ áåðåçíåâ³ äí³: ñïîãàäè î÷åâèäöÿ // Ìàÿê.

– 2006. – 25 ëþòîãî.15.Íèêèôîðåíêî ( Êóëèê) Ó. Áà÷ó òîé áåðåçåíü // Ìàÿê. – 1989.

– 2 áåðåçíÿ.16. Îïåðàö³ÿ â ì³ñòå÷êó: Ñïîãàäè Ì. Ê. Ñêðèïêè // Ìàÿê. –

2003. – 8 ëþòîãî.17. Ðóñ³í Ï. Ïàì’ÿòü ïðî òðàãåä³þ Êîðþê³âêè æèâà // Ñ³âåðùè-

íà. – 1997. – 8 áåðåçíÿ.18. Ñåùåíêî Ì. Ì³ñòî íàøå òðóäîâå: Äî 40-ð³÷÷ÿ Êîðþê³âñüêî¿

òðàãåä³¿ // Ìàÿê. – 1983. – 1 áåðåçíÿ.19. Ñêðèïêà Ì. Äèòèíñòâî â îãí³: 1-3 áåðåçíÿ – äåíü ïàì’ÿò³

çàãèáëèõ êîðþê³â÷àí // Ìàÿê. – 1994. – 2 áåðåçíÿ.20. Ñóðîâåöü Î. Âîíè æèëè íà âóëèö³ Âîêçàëüí³é: 1-3 áåðåçíÿ –

äåíü ïàì’ÿò³ çàãèáëèõ êîðþê³â÷àí // Ìàÿê. – 1995. – 1 áåðåçåíÿ.21. Ñóðîâåöü Î. Ïåêó÷ó çðîíèìî ñëüîçó // Ìàÿê. – 1994.

– 2 áåðåçíÿ.22. Ñóðîâåöü Î. Òå, ùî áà÷èëè î÷³ – º ³ñòèíà: 1-3 áåðåçíÿ – äí³

ïàì’ÿò³ çàãèáëèõ êîðþê³â÷àí â³ä ðóê í³ìåöüêî-ôàøèñòñüêèõ çàãàðá-íèê³â. // Ìàÿê. – 1996. – 28 ëþòîãî.

87

23. Ñóðîâåöü Î. Äëÿ íåëþä³â ñâÿòîãî íå áóëî: äî 60-ð³÷íèö³ Êî-ðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿. // Ìàÿê. – 2003. – 1 áåðåçíÿ.

24. Ñóðîâåöü Î. Áîëþ÷à ïàì’ÿòü íå çãàñàº: 1-3 áåðåçíÿ –56-ð³÷íèöÿ Êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿. // Ìàÿê. – 1999. – 27 ëþòîãî.

25. Ñóíêî Î. Äî 60-ð³÷íèö³ Êîðþê³âñüêî¿ òðàãåä³¿. // Ìàÿê. –2003. – 22 ëþòîãî.

26. Øìàòîê Ç. Ìè õîò³ëè æèòè! // Äåñíÿíñüêà ïðàâäà. – 2008. –4 áåðåçíÿ.

27. Øìàòîê Ç. Òàòî-òàòî, âñ³ çãîð³ëè â îãí³... // Äåñíÿíñüêà ïðàâ-äà. – 2009. – 3 áåðåçíÿ.

28. Ùåðáîíîñ Â. Öå áóëî íà ×åðí³ã³âùèí³ // Êîìñîìîëüñüêèéãàðò. – 1979. – 1 ãðóäíÿ.

Â³ðøîâàíà ïðèñâÿòà Êîðþê³âö³1. Áóäåííèé Â. Â³÷íèé ñïîãàä: â³ðø ïðî òðàãåä³þ Êîðþê³âêè / Â

êí. Â. Áóäåííèé. Îðá³òà çåðíèíè. – Ê.: Ìîëîäü, 1985. – Ñ. 48.2. Âàëåíò³é Î. Òÿæêå ìèíóëå: Â³ðø // Ìàÿê. – 2002. – 2 áåðåç-

íÿ.3. Æóðáà Ê. Êîðþê³âñüêà ñëüîçà: Â³ðø // Ìàÿê. – 1992. – 26

ëþòîãî.4. Çàáîðîâñüêèé Ì. Òðàãåä³ÿ: Â³ðø / Â êí. Çàáîðîâñüêèé Ì.

Âîãíÿí³ ðîêè. Ñïîãàäè. – Êîðþê³âêà, 2005. – Ñ. 68-70.5. Õîìåíêî À. Ç âîãíþ ³ äèìó: Ïîåìà / Â êí. Õîìåíêî À. Êîëîñ.

– Êîðþê³âêà, 2003. – Ñ. 40-45.

Íàóêîâî-ïóáë³öèñòè÷íå âèäàííÿ

Êîðþê³âêà, 1943:

çëî÷èí ïðîòè

ëþäÿíîñò³Çá. äîêóìåíò³â ³ ìàòåð³àë³â

Â³äïîâ³äàëüíèé ðåäàêòîð: äîêòîð ³ñòîðè÷íèõ íàóê Ä.Ì. Íèêîíåíêî

Óïîðÿäíèêè: Ñ.Â. Áóòêî, Ò.Â. Ìàêàðåíêî

Òåõí³÷íèé ðåäàêòîð Â.Ì. Ëîçîâèé

Êîìï’þòåðíà âåðñòêà òà äèçàéí îáêëàäèíêè Â.Ì. Ëîçîâîãî

Êîðåêòîð Î.Â. Âàñèëåíêî

Çäàíî äî íàáîðó 24.11.2010. Ï³äïèñàíî äî äðóêó 08.12.2010.

Ôîðìàò 60õ84/16. Ïàï³ð îôñåòíèé. Ãàðí³òóðà Times New Roman Cyr.

Óì. äðóê. àðê. 5,5. Óì. ôàðá.-â³äá. 5,5. Îáë.-âèä. àðê. 5,12.

Çàì. 0086. Òèðàæ 500 ïðèì.

Âèäàâåöü Ëîçîâèé Â.Ì.Ñâ³äîöòâî ïðî âíåñåííÿ ñóá’ºêòà âèäàâíè÷î¿ ñïðàâè äî Äåðæàâíîãî ðåºñòðó

âèäàâö³â, âèãîò³âíèê³â ³ ðîçïîâñþäæóâà÷³â âèäàâíè÷î¿ ïðîäóêö³¿.

Ñåð³ÿ ÄÊ ¹ 3759 â³ä 14 êâ³òíÿ 2010 ðîêó

Òåë. (0462)972-661

www.lozovoy-books.cn.ua

Education

Корюківка, 1943: злочин проти людяності