Από τον Εμφύλιο στη Χούντα1949-1967

Εθνικοφροσύνη και παρακράτος

Η αυγή της δεκαετίας του ‘50 βρίσκει την Ελλάδα καθημαγμένη από τον 10ετή πόλεμο. Η παραγωγή και οι υποδομές της είναι σχεδόν κατεστραμμένες, το εμπόριο

αποδιαρθρωμένο. Φτώχεια και ορφάνια βασιλεύουν σχεδόν παντού.

Εικόνα σχολικής τάξης σε κάποιο χωριό της Ηπείρου(;). Ανάλογες εικόνες συναντούσαμε την εποχή αυτή σε όλα σχεδόν τα χωριά. Η κατάσταση ήταν σαφώς καλύτερη στις πόλεις.

Η Τούμπα, εργατικό τότε προάστιο της Θεσσαλονίκης. Οι κάτοικοί της παλιοί πρόσφυγες, βυθισμένοι στη φτώχεια. Επί Κατοχής είχε το προσωνύμιο

«μικρό Στάλιγκραντ» λόγω της πολιτικής της τοποθέτησης. Την εποχή που συζητάμε λίγα έχουν αλλάξει από την προπολεμική της εικόνα.

Η ηρωική συνοικία της Καισαριανής πριν αρχίσει η ανοικοδόμηση.

Η παραγκούπολη του Ασυρμάτου (στις παρυφές των σημερινών Άνω Πετραλώνων), όπως αποτυπώθηκε στην ταινία «Συνοικία το Όνειρο» του Αλέκου Αλεξανδράκη (1961). Έντεκα χρόνια μετά τον Εμφύλιο και όμως υπήρχαν ακόμα γειτονιές της

Αθήνας που ζούσαν στην έσχατη φτώχεια.

Άποψη του κοσμικού κέντρου της πρωτεύουσας. Η αντίθεση καταφανής.

Εκτός όμως από τη φτώχεια υπήρχε και η πολιτική τρομοκρατία. Το ΚΚΕ ήταν εκτός νόμου και οι οπαδοί του - και μαζί μ’ αυτούς όσοι ενοχοποιούνταν από τις αρχές για

«φιλοκομμουνιστικές» (βλ. πάσης φύσεως αριστερές) τάσεις - διώκονταν απηνώς. Τα έκτακτα στρατοδικεία και οι εκτελέσεις συνεχίζονταν ως το 1953, οι εξορίες (πλην της Μακρονήσου, που σταμάτησε να λειτουργεί στα 1952) για πολλά χρόνια αργότερα,

πρακτικά ως την πτώση της χούντας στα 1974.

Εξόριστοι κατασκευάζουν θέατρο στον Άη Στράτη.

Για να διοριστεί κανείς στο δημόσιο, να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο, να βγάλει δίπλωμα οδήγησης ή να ανοίξει κάποια μικρή επιχείρηση (π.χ. ψιλικατζίδικο) έπρεπε να

υπογράψει «δήλωση κοινωνικών φρονημάτων», με την οποία βεβαίωνε πως δεν είχε (ακόμα και στο παρελθόν) σχέση με την αριστερά και τις «παραφυάδες» της.

Απόσπασμα από «δήλωση» της εποχής της χούντας. Αντίστοιχες ήταν και οι πρωτύτερες. Αρχικός εμπνευστής και εισηγητής τους ήταν ο Ιωάννης Μεταξάς.

Την ίδια στιγμή οι παλιοί δωσίλογοι κυκλοφορούσαν ελεύθεροι και δικαιωμένοι από τα δικαστήρια. Σε πολλές δίκες αριστερών, μάλιστα, χρησιμοποιούνταν συστηματικά ως μάρτυρες κατηγορίας. Αρκετοί από αυτούς εντάχθηκαν στον κρατικό μηχανισμό και

έφτασαν μάλιστα πολύ ψηλά στην ιεραρχία.

Ενδεικτικό παράδειγμα: Γ. Σγουρός (αριστερά). Συνεργάτης του Μπουραντά (κέντρο) και του Πλυντζανόπουλου (του αρχηγού των κατοχικών «γερμανοτσολιάδων»), αθωώθηκε από τα δικαστήρια (όπως άλλωστε και οι άλλοι δυο) και τοποθετήθηκε διοικητής του Γ Τάγματος Σκαπανέων της Μακρονήσου. Στις δίκες κατέθετε συχνά για τα «εγκλήματα των κομμουνιστών».

Στον θρόνο, έπειτα από το αιφνίδιο θάνατο του Γεωργίου Β στα 1946, είχε ανέβει ο αδερφός του Παύλος με την σύζυγό του Φρειδερίκη.

Από αριστερά: Γεώργιος Β, Φρειδερίκη και Παύλος

Στην διακυβέρνηση της χώρας εναλλάσσονταν ως τα 1951 ο Σοφοκλής Βενιζέλος (γιος του Ελ. Βενιζέλου) με τον Νικόλαο Πλαστήρα. Αν και σφοδροί πολέμιοι των κομμουνιστών, θεωρούνταν όμως και οι δύο (και ιδιαίτερα ο δεύτερος) σχετικά

«ήπιοι» στις μεθόδους τους σε σχέση με τον Κων/νο Τσαλδάρη και την άκρα δεξιά.

ΠλαστήραςΣοφ. Βενιζέλος

Υπάρχουν μάλιστα υποψίες πως ο Πλαστήρας σχεδίαζε να λάβει μέτρα κατευνασμού των διχαστικών παθών (π.χ. να παραχωρήσει γενική αμνηστία και να απαγορεύσει τις

εκτελέσεις), όμως τον εμπόδισαν ο στρατός και οι Αμερικάνοι. Επί της πρωθυπουργίας του πάντως καταδικάστηκε σε θάνατο ο Νίκος Μπελογιάννης, ο

«άνθρωπος με το γαρύφαλλο», γεγονός που ξεσήκωσε διεθνώς θύελλα αντιδράσεων, ακόμα και από τον δεξιό χώρο (π.χ. τον Σαρλ ντε Γκωλ).

Επίσης, επί της πρωθυπουργίας του (1952) μπήκε η Ελλάδα στο ΝΑΤΟ και εστάλη για πρώτη φορά ελληνικός στρατός σε συμμαχική αποστολή εκτός συνόρων, στην Κορέα,

όπου μαινόταν τότε εμφύλιος - ένας από τους πρώτους του Ψυχρού Πολέμου.

Στις εκλογές του 1952 σημειώνεται πολιτική ανατροπή: ο Πλαστήρας πεθαίνει και στην εξουσία ανεβαίνει ο «Ελληνικός Συναγερμός» του Παπάγου, μια ευρύτερη συμμαχία του αναδιοργανωμένου (ακρο)δεξιού χώρου. Ξεκινά η περίοδος του

λεγόμενου «κράτους της δεξιάς», που θα διαρκέσει έντεκα χρόνια, ως τα 1963.

Στα 1955 ο Παπάγος πεθαίνει και στη θέση του διορίζεται από το παλάτι υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, παλιό στέλεχος του

Λαϊκού Κόμματος και έπειτα του Ελληνικού Συναγερμού, που στα 1956 θα μετονομαστεί σε ΕΡΕ (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση).

Η επιλογή του Καραμανλή δυσαρέστησε τους πρωτοκλασάτους του κόμματος, τον Στ. Στεφανόπουλο (αριστερά) και τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο (δεξιά), που θεωρούνταν

«φυσικοί» διάδοχοι του Παπάγου. Ωστόσο, το πρόσωπο του Καραμανλή είχε επιβληθεί από τους Αμερικανούς…

Στις εκλογές του 1956, αν και ο Καραμανλής θα έρθει δεύτερος σε ψήφους, ωστόσο λόγω του εκλογικού συστήματος θα πετύχει κοινοβουλευτική πλειοψηφία και θα

χρισθεί πρωθυπουργός, θέση που θα κρατήσει αδιάλειπτα ως τα 1963.

Πανηγυρισμοί της κεντρώας «Ελευθερίας» πριν ανακοινωθούν τα τελικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με αυτά η ΕΡΕ είχε αποσπάσει 47,38% ενώ η Δημοκρατική Ένωση (ενωμένη αντιπολίτευση) 48,15%.

Απέναντί του ως αντίπαλο δέος θα σταθεί η ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά), ένας συνασπισμός αριστερών κομμάτων, στον οποίο είχε συγχωνευτεί και το

παράνομο ΚΚΕ. Η εκλογική της επιρροή θα είναι τέτοια, που στα 1958 θα γίνει αξιωματική αντιπολίτευση με 24,5% τρομάζοντας τους (παρα)κρατικούς

μηχανισμούς και το πολιτικό σύστημα.

Η περίοδος του «καραμανλισμού» χαρακτηρίστηκε από τις πρώτες προσπάθειες παραγωγικής ανασυγκρότησης και εκσυγχρονισμού των υποδομών της χώρας έπειτα

από την καταστροφική δεκαετία της Κατοχής και του Εμφυλίου.

Ξήλωμα των γραμμών του προπολεμικού τραμ στην οδό Πατησίων. Ο Καραμανλής τα αντικατέστησε με τα γνωστά μας τρόλλεϋ στα πλαίσια του συγκοινωνιακού εκσυγχρονισμού της πρωτεύουσας.

Όμως τα οικονομικά οφέλη της όποιας ανάπτυξης δεν φτάνανε μέχρι το λαό. Η φτώχεια και η ανεργία μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ‘60 θέριζαν. Έτσι στα μέσα της

δεκαετίας του ‘50 ξεκίνησε η μεγάλη φυγή προς τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, το Βέλγιο και τη Γερμανία, που απορρόφησαν περίπου ένα εκατομμύριο εργάτες, το νεώτερο και

δυναμικότερο κομμάτι του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας.

Η περίοδος του καραμανλισμού στιγματίστηκε επίσης από τις πολιτικές διώξεις και την ανεξέλεγκτη δράση του παρακράτους, που διατηρούνταν αλώβητο (αν και

συγκαλυμμένο) από την εποχή του Εμφυλίου. Κορύφωση της δράσης του υπήρξε η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Χρήστου Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη στα 1963.

Ο αλλοτινός αρχηγός του ΕΛΑΣ, Στέφανος Σαράφης, δολοφονημένος(;)

από ένα τζιπ της αμερικάνικης στρατιωτικής αποστολής στο Φάληρο

στα 1957.

Στα 1961 ο Καραμανλής κέρδισε για τελευταία φορά την πλειοψηφία, μέσα όμως από μια διαδικασία που καταγγέλθηκε από την αντιπολίτευση ως νοθευμένη. Ήταν οι διαβόητες εκλογές «βίας και νοθείας», κατά τις οποίες, όπως λέγανε τότε, «είχαν

ψηφίσει ακόμα και τα δέντρα».

Στα 1963, έπειτα από μια σύγκρουσή του με το παλάτι (με το οποίο - και ιδίως με τη Φρειδερίκη - δεν διατηρούσε ποτέ αγαστές σχέσεις), ο Καραμανλής παραιτείται από

πρωθυπουργός και εγκαταλείπει τη χώρα για το Παρίσι. Στην κυβέρνηση, μετά τις εκλογές που διενεργούνται, ανεβαίνει η Ένωσις Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου.

Η Ένωση Κέντρου ήταν μία σύμπραξη διαφόρων κομμάτων του «κεντρώου χώρου». Είχε δημιουργηθεί μόλις 40 ημέρες πριν τις εκλογές του 1961, ως μια προσπάθεια πολιτικής κάλυψης του κενού μεταξύ δεξιάς (ΕΡΕ) και αριστεράς

(ΕΔΑ), που θα αναχαίτιζε, μεταξύ άλλων, την επίφοβη εκλογική άνοδο της τελευταίας. Τότε είχε πάρει 33,66%, τώρα 42%.

Η Ενωση Κέντρου σχημάτισε κυβέρνηση, πλην όμως δεν είχε απόλυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Ο Γ. Παπανδρέου εξαρτιόταν από την ψήφο εμπιστοσύνης της ΕΔΑ, με την οποία όμως δεν ήθελε συνεργασία. Έτσι προκήρυξε νέες εκλογές το 1964, στις οποίες

απέσπασε την πολυπόθητη αυτοδυναμία.

Χιουμοριστικό σκίτσο του Κώστα Μητρόπουλου, που δείχνει τους διάφορους υπονομευτές της Ένωσης Κέντρου: παλατιανούς, κομματάρχες, αστούς, στρατιωτικούς και αστυνομικούς.

Στον ενάμιση χρόνο που κυβέρνησε η Ένωση Κέντρου επιχείρησε κάποια δειλά «ανοίγματα» προς τον «προοδευτικό χώρο» και τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, με στόχο αφενός τον

εκδημοκρατισμό του κράτους, αφετέρου τον παραγωγικό, θεσμικό και ιδεολογικό του εκσυγχρονισμό - πάντα όμως στα πλαίσια της κυρίαρχης εθνικοφροσύνης - ώστε να

ανταποκρίνεται στις νέες συνθήκες της δεκαετίας του ‘60. Ενταγμένη σε αυτή την ανανεωτική προσπάθεια ήρθε και η περιβόητη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση των Παπανδρέου-

Παπανούτσου, η οποία μεταξύ άλλων εισήγαγε για πρώτη φορά τη δωρεάν τριτοβάθμια εκπαίδευση και θέσπιζε ως επίσημη γλώσσα τη δημοτική.

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση αντιμετωπίστηκε εξαρχής με εχθρότητα από το συντηρητικό κατεστημένο και πολεμήθηκε λυσσαλέα. Διατάξεις της άρχισαν να ανακαλούνται ήδη από το 1965, για να ακυρωθεί οριστικά (πλην της δωρεάν παιδείας) από τη Χούντα. Ο βασικός της κορμός επανήλθε μεταπολιτευτικά από την κυβέρνηση του Καραμανλή.

Ευάγγελος Παπανούτσος

Πολύ πιο επικίνδυνη για το στρατιωτικό (παρα)κράτος και το παλάτι ήταν η προσπάθεια του Παπανδρέου να ελέγξει το στρατό, παραδοσιακό ως τότε «φέουδο» του βασιλιά και του ΙΔΕΑ. Ο

Παπανδρέου αξίωνε να τεθεί υπό τον άμεσο έλεγχό του, ο Κωνσταντίνος όμως (ο Παύλος είχε πεθάνει από την άνοιξη του 1964) του το αρνούνταν. Ο Παπανδρέου επιχείρησε ελιγμό παραιτούμενος. Πίστευε πως ο βασιλιάς θα προκήρυττε νέες εκλογές, από τις οποίες θα

έβγαινε ενισχυμένος. Όμως ο Κωνσταντίνος κατάλαβε τη μπλόφα και αντί εκλογών έχρισε – κατά παράβαση του συντάγματος – νέα κυβέρνηση από μέλη της Ε.Κ. που είχαν αποστατήσει – μεταξύ αυτών και τον Κων. Μητσοτάκη. Ήταν η διαβόητη περίοδος της αποστασίας, τον Ιούλιο

του 1965.

Αμέσως ξέσπασαν στην Αθήνα μαζικές διαδηλώσεις, οργανωμένες από την Ε.Κ. και την ΕΔΑ, που στρέφονταν κατά του παλατιού ζητώντας τήρηση του συντάγματος (το περίφημο σύνθημα 1-1-4). Επί ένα σχεδόν μήνα η Αθήνα φλεγόταν. Σε κάποια από τις συγκρούσεις με την αστυνομία έχασε τη ζωή του και ο 25χρονος φοιτητής και μέλος της ΕΔΑ Σωτήρης Πέτρουλας, λόγω ασφυξίας από τα δακρυγόνα. Η σορός του επιχειρήθηκε να ταφεί κρυφά,

ακόμα κι από τους γονείς του(!), όμως χάρη στις ενέργειες του Μίκη Θεοδωράκη, βουλευτή τότε της ΕΔΑ και αρχηγού των «Λαμπράκηδων»,

αποσπάστηκε από τα χέρια των αρχών και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα, ώσπου να κηδευτεί με τιμές λαϊκού ήρωα.

Η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα.

Ωστόσο η συνταγματική εκτροπή – και μαζί μ’ αυτήν η πολιτική αστάθεια - συνεχίστηκε για δύο ακόμα χρόνια. Τρεις δοτές (δηλ. διορισμένες από το παλάτι)

κυβερνήσεις διαδέχτηκαν η μία την άλλη, όλες τους ανυπόληπτες και αποτυχημένες. Στη μία μάλιστα επικεφαλής τέθηκε ο παλιός ΕΑΜίτης υπουργός, Ηλίας Τσιριμώκος.

Κυβέρνηση Στεφανόπουλου

Το Δεκέμβρη του 1966 αποφασίστηκε από τους αρχηγούς των δύο μεγάλων κομμάτων, Παν. Κανελλόπουλο και Γ. Παπανδρέου, και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, η διενέργεια εκλογών στις 28 Μαϊου 1967. Όλα έδειχναν πως η Ένωση Κέντρου θα ερχόταν και πάλι πρώτη με συντριπτικό ποσοστό, γεγονός που θα κλόνιζε τη θέση και τα εδραιωμένα συμφέροντα του στρατού και

του παλατιού. Έτσι, οι υπόγειοι μηχανισμοί και των δύο μετεμφυλιακών πόλων εξουσίας αποφάσισαν να ενεργήσουν βίαια προκειμένου να αποτρέψουν το μοιραίο. Δύο

πραξικοπήματα ετοιμάζονταν παράλληλα: ένα από το βασιλιά και τους στρατηγούς και ένα από τους συνταγματάρχες. Οι τελευταίοι νίκησαν και στο «ράλι» εγκαθιδρύοντας την τυραννική τους

εξουσία στις 21 Απριλίου 1967….

Από αριστερά: Παττακός, Παπαδόπουλος, Μακαρέζος.Οι αρχηγοί του πραξικοπήματος του 1967.