Պատրաստեց Հրաչ Եղիազարյանը

Էնդեմիկ բույսեր, բնաշխարհիկ բույսերաշխարհագրական որևէ ոչ մեծ տարածքումսահմանափակորեն տարածված բույսեր։Բաժանվում են երկու խմբի՝ պալեո- և նեո-էնդեմիկներ։ ՀՀ տարածքում բուսաբան-կարգաբանների կողմից տարբեր ժամանակներում(առաջին անգամ) բացահայտվել և նկարագրվել էշուրջ 400 տեսակ, որոնցից 115-ը հանդիպում էմիայն Հայաստանում (285-ը հայտնաբերվել է նաևհարևան երկրներում)։

Հայաստանի էնդեմիկ բույսերից են նաիրյան նշենին, Թախտաջյանի կաթնուկը, Թամամշյանի օշանը, Տիգրանիթանթրվենին, Մաղաքյանի ստելերոպսիսը, հայաստանյանարոսենին, Արարատի իշամառոլը, Բարսեղյանի վուշը և այլն։ ՀՀ-ում տարածված են նաև մշակաբույսերի վայրի էնդեմիկտեսակները (նախնիները)՝ տանձենի, խնձորենի, կեռասենի, սալորենի, արոսենի, սզնի, ոլոռ, ոսպ, ճակնդեղ և այլն։Առանձնահատուկ տեղ են գրավում վայրի էնդեմիկ հացազգիները(ցորեն, գարի, աշորա և այլն), որոնք օժտված են ներտեսակայինխիստ բազմազանությամբ և արժեքավոր հատկանիշներով(երաշտադիմացկունություն, վաղահասություն, պրոտեինի և հումսոսընձանյութի պարունակություն և այլն)։

Էնդեմիկ բույսերը ՀՀ բուսաշխարհի ամենաարժեքավորգենոֆոնդն են, ունեն մեծ գիտական և գործնական նշանակություն։Դրանց կարգաբանական, բջջաբանական, էկոլոգոգիականբնութագրումը, աշխարհագրական տարածման և փոշոտմանառանձնահատկությունների բացահայտումը մեծ նշանակությունունեն առանձին ֆլորիստիկ. համալիրների ծագման բացատրմանժամանակ, նաև առանձին կարգաբան, խմբերումտեսակագոյացման երևույթների ճշգրիտ լուսաբանման համար։

Վտանգված տեսակ է: ՀարավայինԱնդրկովկասի էնդեմիկ: Նշենինվարդազգիների ընտանիքի ոչ բարձր թուփէ, 1-2 մ բարձր., փռված ճյուղավորված, շատ փշոտ ճյուղերով: Քաղցրմիջուկն(նուշը) օգտագործվում է թարմ, հրուշակեղենի արտադրությանևբժշկության մեջ, յուղ ստանալու համար, կեղևը՝ գինու-կոնյակիարտադրությունում, բնափայտը՝ ատաղձագործության մեջ: Նշենուտնկարկներն օգտագործվում ենսարալանջերի հողերնէրոզիայիցպաշտպանելու նպատակով:

Կատեգորիա: Վտանգվածտեսակ է: Տարածման ևբնակության շրջաններիմակերեսը՝ 500 քառ. կմ–իցպակաս է: Տեսակինսպառնում է տարածման ևբնակության շրջաններիկրճատում: Բազմամյախոտաբույս՝ 50–70 սմբարձրության, ամբողջական մսալի

տերևներով: Զամբյուղները՝փոքր, վահանաձև–հուրանային, հաճախփռված ծաղկաբույլերում: Ծաղիկները՝ կապույտ:

Թամամշյանի օշանըՀայաստանիբնաշխարհիկ է, հանդիպում է միայնԱրարատյանգոգավորությունում(Վաղարշապատքաղաքի, Գոռավան, Երասխ գյուղերիշրջակայքում). գրանցված է ՀՀ Կարմիրգրքում:

ՀՀ սահմաններում եւ միայն մեր հայրենիքի բնական պայմաններում աճում է նաեւ թանթրվենի Տիգրանիենթատեսակը։ Աճում է Արզնիում։ Արայի լեռան վրա, Նիգ-Ապարանում, Վայքում, Ծաղկունյացլեռնալանջերի քարքարոտ վայրերում, թփուտներում։Թանթրվենին 2-6 մ բարձրությամբ տերեւաթափ թուփէ, հաճախ ծառի տեսք է ունենում։ Մոխրավուն ճյուղերը ծածկված են ոսպնյակներով։ Տերեւը բաղկացած է4-12 սմ երկարությամբ մեկից չորս զույգ եւ մեկ գագաթային տերեւիկներից` վերեւից` մուգ կանաչ, տակից` սպիտակավուն կանաչ, սղոցաեզր, սրագագաթ։ Ծաղիկները մանր են, բուրումնավետ, դեղնաճերմակ, հավաքված մինչեւ 10-20 սմ տրամագծով վահանաձեւ ծաղկաբույլերի մեջ։ Մեղրատու բույս է, նաեւծաղկափոշու մատակարար, ծաղկում է ապրիլ-հուլիս ամիսներին։ Պտուղը մանուշակագույն գնդիկ է, ունիմի քանի օվալաձեւ կորիզներ։ Փայտանյութը թեթեւ է, ամուր, բաց դեղնավուն, պատրաստում են մանրկենցաղային իրեր, շվի, նաեւ պարսկական «սամբուկ» կոչվող եռալար նվագարան։ Բույսն ունիդեկորատիվ կիրառություն, գեղեցիկ է` նախշազարդ տերեւներով, բազմերանգ ծաղիկների գրավիչբուրմունքով, գեղեցիկ պտղաբույլերով։ Բույսի բոլոր մասերը հագեցած են օգտակար նյութերով.

- արմատը պարունակում է սապոնին, դառնանյութ, դաբաղանյութ,

- կեղեւը` ուրսոլաթթվի եթեր, բետուլին, սպիրտներ, ֆիգոսթերին, քոլին, եթերային յուղ, պեկտին, դաբաղանյութ, կալցիումի օքսալատի բյուրեղիկներ,

- տերեւը` լուծողական հատկություն ունեցող նյութեր, խեժ, թարմ վիճակում` կարոտին եւ մինչեւ 280 մգասկորբինաթթու` 100 գ հումքի մեջ, չոր տերեւներում կա 110 մգ գլիկոզիդ սամբունիգրին,

- ծաղիկները` սամբունիգրին 2-3 տոկոս եթերային յուղ, քոլին, ռուտին, կարոտին, ասկորբինաթթու, խեժ, լորձ, դաբաղանյութ, տերպեններ, օրգանական թթուներ, ալկալոիդ սանգվինարին, եւ այլն,

- պտուղը` անտոցիաններ, մինչեւ 10-50 մգ ասկորբինաթթու, կարոտին, ռուտին, սամբուցին, քրիզանթեմին, 300 մգ դաբաղանյութ, տիրոզին ամինաթթու, 5-6 տոկոս շաքարներ, եթերային յուղի հետք, լուծվող պեկտին, կալիումական աղեր, ռետինոլ, եւ այլն։