Η κυπριακή εμπειρία του Σεφέρη

Ο κόσμος της Κύπρου είναι για τον Σεφέρη το Κομπραί της παιδικής του ηλικίας. Όμως ποιο είναι το νόημα της εμπειρίας των «κυπριακών» ποιημάτων; Με τα ποιήματα αυτά ο Σεφέρης βιώνει βέβαια την «ανάκτηση του χαμένου χρόνου»· όχι όμως διά της μνήμης, ως στιγμιαία «αποκαλυπτική» συναίρεση του παρελθόντος με το παρόν, αλλά ως επανεύρεση εν διαρκεία σε ένα παρελθόν που λειτουργεί με τους όρους του παρόντος. Ο κόσμος της Κύπρου των αρχών της δεκαετίας του 1950 δεν είναι για τον Σεφέρη ένα μνημονικό υποκατάστατο του κόσμου της Ιωνίας των παιδικών του χρόνων, με τον οποίο (όπως φαίνεται και από τη σύγκριση των κυπριακών φωτογραφιών του με τις παιδικές του φωτογραφίες) μοιάζει τόσο, παρά το χρονικό διάστημα που τους χωρίζει, και από τον οποίο ο ποιητής είχε «εξοριστεί» διά παντός με μια διπλή αποκοπή: εξαιτίας όχι μόνο της φυσικής τάξεως των πραγμάτων (το πέρασμα του χρόνου) αλλά και της ιστορικής αναγκαιότητας (η Μικρασιατική Καταστροφή). Ο κόσμος της Κύπρου είναι για τον Σεφέρη το Κομπραί της παιδικής του ηλικίας (που το βίωμά της έχει γίνει σύμβολο στην ποίησή του), στην οποία ο ποιητής ξαναβρέθηκε ως ώριμος άνθρωπος, όχι διά της μνήμης αλλά - σαν από θαύμα - διά της φυσικής παρουσίας του.

Με την κυπριακή εμπειρία του ο Σεφέρης ανακτά τον χαμένο χρόνο με την έννοια που έχει αυτή η φράση στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ (έργο μετο οποίο είχε «συνομιλήσει» παλαιότερα στο ποίημά του «Piazza San Nicolo»), όμως με έναν τρόπο, όπως είδαμε, διαφορετικό, που επιφέρει και τη διεύρυνση αυτής της έννοιας. Διότι με την εμπειρία αυτή ο Σεφέρης ανακτά τον χαμένο χρόνο όχι μόνο στο ατομικό πεδίο, όπως συμβαίνει με τον Προυστ, αλλά και σε ένα συλλογικό επίπεδο· στο πεδίο της ανθρώπινης κοινότητας, που το ορίζει με την αίσθηση της «φωνής της πατρίδας», της εθνικής κοινότητας. Για τον Σεφέρη η ανθρώπινη εμπειρία χωρίς την αίσθηση του ανήκειν σε μια πατρίδα είναι εμπειρία χωρίς ρίζες, ανερμάτιστη. Η πατρίδα είναι ο οικείος χώρος του ανθρώπου μέσα στην κοινότητα, όπως το σπίτι όπου ζει κάποιος είναι ο οικείος, ο προσωπικός του χώρος ως ατόμου.

Την αίσθηση της πατρίδας στον Σεφέρη δεν θα πρέπει να τη νοήσουμε μόνο με την τρέχουσα σημασία της. Γιατί η λέξη πατρίδα (όπως και η λέξη σπίτι, που είναι κεντρική στην Κίχλη, στο αμέσως προηγούμενο της «κυπριακής» συλλογής ποιητικό έργο του) έχει για τον Σεφέρη και μια μεταφορική σημασία - κυρίως μια μεταφορική σημασία. Συμβολίζει την επιθυμία του ανθρώπου να

1

επιστρέψει στην «άλλη ζωή, πέρα απ' τ' αγάλματα», από την οποία έχει εκπέσει και η οποία είναι η βαθύτερη πατρίδα του· δηλαδή τον πόθο για μια ζωή ακέραιη, ακομμάτιαστη· για εκείνη την αίσθηση της αρμονίας, στην οποία φτάνει ο ενήλικος με την εμπειρία της ανάκτησης του χαμένου χρόνου, δηλαδή με τη στιγμιαία αίσθηση της υπέρβασης της φθοράς. Η εμπειρία μιας τέτοιας σύνθετης υπέρβασης είναι το θαύμα που ο Σεφέρης βρίσκει να λειτουργεί ακόμη στον (τότε) κόσμο της Κύπρου.

2