1

jawaritanaka

Palliri, wakichtiri:

Flix Layme Pairumani

2012

2

1994 Flix Layme Pairumani 1ra. Edicin 1994 MECUNICEF y 2da. Edicin 1996 MEC 3ra. Edicin electrnica 2012 flpjayma@yahoo.com

www.aymara.ucb,educ.bo www.aymara.es.tl www.jayma.es.tl www.fotosaymaras.es.tl

www.cultura-aymara.blogspot.com

3

Utjirinaka MAYRI PANKA ..9

Jawaritanaka 1 Chullpampi m jaqimpi 2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri 3 Tunka payani wiskhu mirqintakama 4 Alma marka 5 Uyuni Chullpa 6 Paskuwa khuchhxa irpasxani 7 Lunthatanakaru jaqxattatayna 8 Way way karis! 9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna 10 Sunkumallaxa tawaqu qipisxatayna

PAYRI PANKA ..91 Jila sullkanaka 1 Pani jila sullkanaka

2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi

3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi 5 Kuna k'ari kutuksaya kutita Muru imillana sarnaqwipa 7 M q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna

KIMSRI PANKA ..53

Urtimalana sarnaqatpa

1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna 2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna 3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna 4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa 5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna 6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna 7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna 8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna 9 Urtimala: Ukata m kutunxa akhama sarakiwa

4

5

Qalltaataki

Kunasa?

Akaxa walja jawarinaka ukhamaraki llaksa apartaykiri, muspkaa qillqata pankawa. Amtaa jani amtkaanakawa qillqata, ukata JAWARITANAKA sasa, aka pankaxa sutiyata. Jawariaxa, nayra pachaxa, mayniru jani ukaxa m qawqhaniru, kuna sarnaqatsa, luratsa, yatiyawsa arxayaataynawa. Jichhaxa kutunaka kutaa satakxiwa.

Kunanakanisa?

Aka pankanxa: larkaanaka, muspkaanaka, amuyasianaka, yatianaka, jawarianakawa utji. Aka pankanxa markasana nayra pacha sarnaqatanakasa arusitanakasa, ukatsa lupitanakasawa qillqata. Ukhamaraki, kuna jamachinakana, laqunakata jaqjama sarnaqatapawa utji. Ukatsa jukampi uraqisata yatxataanaka, amuyasianakawa utjarakiwa.

6

Aka qillqatanakaxa jiwasaru wali amuytayistaspa, ukata uxattapxaasa.

Kunjamata luratasa?

Aka pankaxa Pakaji, Umasuyu, Yunkasa, Aruma suyunakana sarnaqkasa, khaya 1982 marata jichhakama, pallthapisa qillqatawa. Jilri tatanakaru, mamanakaru istasa, aruqiri makinampi aruqayasa, qillqaqasa ukata suma wakichtayatawa. Ukatsa yaqhipanakaxa qillqtirinakana qillqatapa jikisa, jani ukaxa qillqtayasa, qillqaqtanitawa utji.

Yaqhipanakaxa nayra pacha achachilanakana amuyupa istasa mayni jilatanakana qillqtatawa. Uka nayra pacha jawaritanakaxa markata markana mayja mayjawa, awichanakasa achilanakasa aka jawaritanakxa mayja mayja yatipxi. Ukhamaxa, jumaxa, markamana akhama jani ukaxa aka pachpa jawarinaka, achilanakasaru awichunakasaru, tatasaru ukhamaraki mamasaru parliri istarakismawa.

Kunatakisa? Khititakisa?

Aka pankaxa uaa qillqaa suma yatintaatakiwa, wali uaa jichunuqtaatakiwa. Jiwasaxa markasana yatitapa wali kusa qillqaa yatintaasatakiwa.

7

Markasana amuyupa yqaatakiwa, jukampi yatxatasa amuytaatakiwa. Markanakasata jukampi lupipxasatakiwa.

Aka pankaxa yatiuta wawanakaru, waynanakaru, tawaqunakaru, taqi jaqinakaru chiqanchtatawa. Ukhamaraki yatichirinakataki, m wali yatxatirisa uxattarakispawa, kuna janixa.

Akhama qillqatanakaxa yaqhaxa utjiti?

Nayrasa jichhakamasa janiwa akhama aymara aruta JAWARITANAKA qillqata, jiwasana jasaki uxattaataki, suma kacha qillqtata, suma wakichtataxa utjkiti. M qawqhasa utjchixa jupanakatakjama qillqtatakiwa, janiwa waranqa uajamkisa, yaqhipaxa wali yatxatiri jaqinakataki, ukata ancha chimi qillqanakani qillqtatanakaxa utjarakiwa, ukaxa janiwa jiwasaru yatichaatakkiti, jani ukaxa markasata jupanakana yatxatapataki qillqtatakiwa. Ukatsa kuna juka jawaritanaka qillqatasa m maya, taqichaqana chiqxatakiwa utji, p aruta yatichatakixa inasa, akata qhiphana, utjxchini.

Jiwasana qillqaasaxa waliwa utji, ukatsa achilanakasaru, awichanakasaru istaasawa wakisi. Chiqpachasa, jilpachaxa chuymani jaqinakakiwa jawarinakxa jukampi yatipxi.

8

Ukata jichhaxa aymara qillqata wali sartayaataki akhama wakichtanipxtha. Jumanakaxa qillqapxarakma, uka nayaxa suytaskapxsma.

Flix Layme Pairumani

9

Jawaritanaka

MAYRI PANKA

10

Utjirinaka

1 Chullpampi m jaqimpi

2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri

3 Tunka payani wiskhu mirqintakama

4 Alma marka

5 Uyuni Chullpa

6 Paskuwa khuchhxa irpasxani

7 Lunthatanakaru jaqxattatayna

8 Way way karis!

9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna

10 Sunkumallaxa tawaqu qipisxatayna

11

Chullpampi m jaqimpi

M jaqiwa saratayna, sip. Arumtxchi, chamaktayasxchi. Ukkaxa m axsarsichaqchi, ukata:

Kawkharusa qurpachtsiristha sasa, arumaxa jan kawkharusa purijamkchiti. Ukata arumaxa m michawa qhananitayna, s:

Kh michaxa qhanasinkarakis, uka utanixa qurpachchitanixa sasa jaqixa makatxatayna, s. Asta liqchi, liqchi, ukata m awichaxa kumsunitayna, s:

Khitisa! sasa:

Naythwa. Mama, qurpachayasia muntha, quli mama arumtanthwa sasa.

Ay! Yuqajaxaya qhurchixa.

12

Asta mama, m akchitarukisaya qurpachtita.

Ukhamaxa m jiska kuchurusa qurpachtawaychimaya, mantanmaya sasa.

Uka jaqiruxa janiya ikixa puritapkitixa, mayjjamaktapaya. Ukata awichaxa ikintawayxchi. Arumaruxa m waynaxa manttanitayna, s.

Mamita, mamita, jichhaxa qharaypchini, jurpaypchini, ukjawa irpstanixa, machaqa yuxchxa puriyasinwa, puriyasinwa, akaruxa warmi puriyasinw sataynawa, s.

Supaya, jumaxa ukki juchasktaxa, awkimasa ukhamata jiwixa, wali yuqalla sarnaqta sasawa taykaxa tuqinuqatayna, ukata jichhaxa:

Janiwa yastchixaya, inamayawa kunampisa qullaskapxi. Ukatsa utapana m qullaxa nayataki utjaskip, uta kirana luriphuntiwa utji, janiwa amuyaskapxiti. Yasta jichhaxa tawaquna ukwa sarxa, puriyaniwa, puriyanip sasawa mistuwatayna.

Ukjaxa jaqixa amuyxatapaya, uka arumaxa khununtataynawa.

13

Qhipha arumirjaxa sartchi, m qarqa kuchunaki qhantatxatayna, s.

Asta kunjamaraki qhantatsthti?, jichha arumaxa ukataqraksa jaqixa parlasixa sasa. Ukata jichhaxa kayu taqtatayna. Kayutata uasa uasa jutawaychi, chullpa waynana kayupaxa jachataynawa. Asta tta, khunuruxa wali jacha taktata, asta jalkmiwa, uka jaqixa, khununxa jutatayna, s.

Kawkharusa akaxa sarpachaxa?, jichhaxa arkt sasa. Lisu jaqtaparakiya, janich?, asta kayu taqtasa arktanchi, qhanawa m utaru kayuxa puritayna, s.

Ukata jichhaxa uka utaru makatchi.

Tata, wisittamimaya quli tata sasa.

Janiwa kuna wisitsa nayaxa munkthti, qullayasitthwa, janiwa kuna wisitsa munirkthti sasa, janiwa katuqaa munkataynati, s.

Quli tata, m jaypuksaya qurpachtawayita, quli tata sasa.

14

Usurinthwa, nayaxa janiwa Ya! Mantanikimsaya sasa wali thithitawa katuqatayna, s.

Ukhama usurinthwa, jumacha amuytaskirta, quli tata janipiniwa qulltaa chiqtxapxkthti, kunaraki kamachpacha sasa, qala yastawa wayxasitaktayna, yasta janikipiniwa walkataynati, s.

Awira naya..., kukita jichhaxa apasinima sasakiwa satayna. Ukjaxa uka jaqixa janiwa kuka uasa akhullisa yatkataynati, qullirkataynasa. Chullpa waynaru arusitapa istasak jupaxa qulliri tukutaynaxa.

Kunpachasa?. Akaxa awichitarakis sakiwa satayna, s.

Kuna chiqacha, jumaxa yusana wawapskta, awira amuytarapikitaya sasa.

Ukapinskiwa, J ukapiniskiwa! Awira karaju Janiti kuna qullanakamasa utjki? Jichha akana kukaxa qullamaxa utjaskiwa sakip saskakitaynawa, s.

Janipinixaya, akataqxaya qullanaka thaqhtxapsthxa.

15

Janiwa, m qullamaxa utjaskiwa. Janiti luriphuntimaxa utjkixa? sakitaynawa, s.

Luriphunti, awira thaqhtan yasta luriphunti uta kirana katjatayna, s.

Akapi qullaxa, aka karajutakiwa, wallxtayanma, m phukhuru wallxtayanma, ukata umantayani, wasurakini.

Ya! sasawa jaqixa wallxtayanitayna.

Jichhaxa umantayani. Umantaskakima, umantaskakima sasa asta wasurakchi. Maya chika arumaxa waqaqxatayna, asta qala qhipxata nayrxata qala churi uma jalayxatayna, s.

Qhipha qhantatixa yasta kusaki, tawaquxa kumaraki.

Awira, Jichhaxa kamstasa? sasa, amukiwa qullatapata m waka churawayxatayna, sakch. (Arusiri: Quintn Pairumani, 1.982, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).

16

17

Tiptitiri jani ukaxa Qutquri

Tiptiriwa m arumaxa thakhnama umata sarantaskatayna, patrunaru layqantaniwsawa jachata jayulisa sarantaskatayna. Uchantatawa, uskuntatawa, jani anu anu piqi, jani anu anu thujsa, turasnilluki turasnillu, uwasaki uwasa sasa kantt'asisa.

Uka istasinxa, jaqinakaxa jankakiwa, katjasina isi lluchsupxatayna, qala chichiki, s.

Ukata Tiptirixa arnaqaschi, thakhi saririnakaru khiwnaqaschi.

18

Tatanaka Jutapxma! Tatanaka jutpxma! sasa. M thakhi sariri jaqixa jalxatatayna, kuna wali taqhipiniwa Tiptirixa achiktasitayna.

Tata, jaqiwa isija lluchsutu, likinisktawa, likimampiya qulltawayita sasa.

Uka thakhi sariri jaqixa wali taqhi jaqtaynawa juyra apjtasin sasa saraskatayna, ukata jaqi masipata khuyaptayasisa likimpi jusqurtatayna.

Jumaxa tata, qullirthwa sasawa, patruna uka jichhaxa sarta, yatirthwa saskakitawa, katri manqhana anuru layqantatawa, saskakitawa. Jichhaxa mantiyumampiya janxattawayita sataynawa s.

Iyawa sasa imxattchi. Jukampjaru mantiyu jantchi ukata Tiptirikiwa thuqhtawayxatayna.

Jaya sarkasa, uka jaqixa, maya amuytasisa kuttaniwayatayna, asta patrunana ukaru purintchi.

Yatirsktacha tata sasa patrunaxa satayna.

Jsa yatirskthwa, sasa asta kuka uantkakitaynawa, s.

19

Jaqina uttarakitas, layqantattawa, anu jiwatampi wayuntattawa sataynawa s, uka jaqixa Tiptirina yatichtataxa.

Jichhax anu jiwataxa apsutawa, ukjawa walipttaxa sischi.

Qawqhsa qullwmata churakimawa qulltakitaya sasa patrunaxa sischi.

Ukhamawa katri manqhata anu jiwatxa allsxatayna. Uka taqhi jaqixa, wali qullatapatxa, qullqsa juyranaksa patrunata katuqasiwtayna, s.

(Arusiri: Petronila Copa de Laime, 1982ni, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).

20

21

Tunka payani wiskhu mirqintakama

Nayra pachaxa, m taqhi jaqiwa, quta thiyana utjirtayna, uka jaqixa qutata challwa katusirtayna, m arumaxa uka jaqixa quta inkantumpiwa jikthaptatayna:

Tata, wali chamaraksa tuktax, taqhiana sarnaqatamatxa, nayawa jumaru yanaptma, jumaxa nayaru m wawa churitta, jumana kunasa wallqixa utjapunpachawa ukana wawapa churitata sataynawa.

Taqhi jaqixa utaparu kuttxasinxa walpini lupitayna. Warmiparuwa yatiyatayna, taqhi jaqixa wali lupisaxa amuytataynawa:

Anujarakisa wallqskixa, anu qalluya churxa sasa, qhiphruxa wasitata jikisipxatayna, ukana quta inkantuxa satayna:

22

Qharruxa wampumaruxa alwawa jutta, nayawa qamiriptayskama sataynawa.

Qhiphruxa, wampuparu sarataynawa, purisaxa wampupanxa qurikamaki uxatarakitayna, niyapuniwa uka jaqixa ukjarpachasa tukutayna. Ukatxa taqhi jaqixa walja quriniwa utaparu kutinxatayna.

Uka qurimpixa wali qamirxataynawa. Ukhama jaya sarnaqkmixa, uka quta inkantumpi amtatxa armasxataynawa.

M uruxa uka jaqixa samkana ujatayna, quta inkantuxa samkanxa sarakikitaynawa:

Kunaya wallqchi ukana wawapa churapunitatawa sataynawa, ukjakiwa jaqixa sartasinxa lupirakkitayna:

Janirakisa anuxa wawachxitixa, warmijakirakisa wali jacha usurxixa sasa, urunakasa phaxsisanakasa jalaskakitaynawa, m uruxa, warmipaxa wawanxataynawa, jaqixa ukaxa samkakchixaya, sasa armtxataynawa.

M uruxa, uka jaqixa mayjakiwa sarnaqxatayna. Uka arumaxa samkarakkitaynawa, samkanxa sataynawa:

23

Qharruxa wawama irpanta, nayaruwa churxitta, nayaxa tunka payani maranxani ukjawa khithanxma sasa, qhiphruxa uka jaqixa mayjakipuniwa sarnaqxatayna.

Uka arumaxa wawapa qutaru irpxapunitaynawa, qutanxa mayaki wawaxa chhaqhtawayxatayna.

Uka jaqixa jukampiwa qamirxatayna, taqi kunanxataynawa, uywanakapasa juyranakapasa walt'atxataynawa. Ukhamaraki pachasa wali jayxataynawa, niyawa tunka payani marxatayna.

M rinkituwa utaparu purinxatayna:

Nayaxa yuqamthwa sasa, mamapaxa qaya katuqatayna, yuqapaxa, janiwa kunsa munirkataynati. Ukatxa sataynawa:

Nayaxa m chamaka utanaki utjastha sasa, mamapasa tatapasa wali muspapxatayna.

Wawa ispilma ayasiwayma sasawa tatapaxa satayna, mamapaxa phusphura churawayatayna.

Yuqapaxa utjawiparuwa sarxatayna. Utjawiparuxa chika arumawa puritayna, ukata nina nakhtayatayna, ukana m kajkiri wali jiwaki utani warmi,

24

ikiskiriruwa, uxatxatayna. Waynaxa ispilmampiwa uka warmiru chaqxatayatayna, kajkiri kacha warmixa sarthapisa jachtasisawa sarawayxatayna:

Jichhaxa nayaxa sarxthwa, chamakpacharuwa sarxtha sasawa sarxatayna.

Waynaxa laqawa kuttanitayna, mamaparu tataparu jikxatasaxa:

Jumanakapiniwa ispilmxa churapxistaxa, kajkiri warmiwa nayaru uywasiskitna, jichhaxa tijunukuwayxiwa.

Kawkhanti chamaktkitani, arumtakitani ukjaruwa sarxxa sasawa sarxi. Kawkhpachasa ukachaqaxa? sasawa waynaxa jisktatayna.

Ukata tatapaxa satayna:

Jumaxa ukaru sarati munta?

Saya sataynawa.

Ukhamaxa tunka payani wiskhu lurarapma, m tupu akumpi ukata jumaxa uka kajkiri warmi jikikamawa sarta sataynawa.

25

Waynaxa tunka payani wiskhuni m tupu akuniwa sarxatayna.

Thakhinxa waynaxa wali taqhisitayna, niyawa m wiskhuxa tukusxatayna, saraskakitaynawa, niyawa suxta wiskhunakaxa tukusxatayna. Niya tunka payani wiskhunaka tukuntxasaxa, phaxsina mamampiwa jikisitayna, ukaruxa jiskhtatayna:

Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukjaxa? Phaxsina mamaxa janiwa yatkataynati:

Wawajawa utpacha sataynawa, phaxsina mamapaxa waynaruxa qullqi lamanampiwa kampxatatayna, wawaparuwa jawsatayna ukata jiskhtatayna:

Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukjaxa? sasa, Phaxsina wawapaxa:

Janiwa yatkthti sataynawa. Waynaxa ukhamakiwa sarxatayna. Yaqhachaqanxa intina mamapampiwa jikisitayna, ukaruwa jiskhtatayna:

26

Kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukjaxa? Intina mamapaxa janiwa yatkataynati:

Wawajawa utpacha sataynawa, intina mamapaxa waynaruxa quri watiyampirakiwa kampxatatayna, ukata wawaparu jawsanisa jiskhtatayna:

Jumaxa chamaktkitani, arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukxa uttati? Intixa janirakiwa untkataynati, waynaxa ukhamakirakiwa sarxatayna.

Mchaqanxa jamachinakampiwa jikisitayna, jamachinakasa janipuniwa utkataynati.

Mchaqanxa m asnuwa jiwataskatayna, uka asnu jiwatxa jupawa katuntasxatayna. Uka aycha manqani jamachinakaruxa wali achiktasitayna, jamachinakaruxa asnu aycha churma sarakitaynawa, jamachixa janiwa utkataynati. Qamaqiruwa jiskhtarakitayna, janiwa qamaqisa utkataynati. Ukhamatxa asnu jiwata aychsa tukuntxataynawa. Piqikiwa m jiska aychanakampi jiltxatayna, ukhamarusa, jiskhtaatakixa, m jacha chhiqhani jamachikiwa utjxatayna.

27

Uka jacha chhiqhani jamachiruxa waynaxa walpuni achiktasitayna.

Jumacha utasktha, kawkhasa chamaktkitani, arumtkitani, tunka payani wiskhu tukuntk ukjaxa? sasa, ukata jacha chhiqhani jamachixa, satayna:

Jisa nayaxa utthwa, jichhakiwa ukachaqata jutaskthxa sataynawa. Ukata waynaxa achiktasitayna: Ukaruya qipita, quli tata sataynawa. Nayraqataxa tunka payani iwisanaka, manqasiajataki, nayaru churaamaxa sataynawa, waynaxa kuchikirakiwa tunka payani iwisa antayanitayna. Ukhamata waynaruxa jacha chhiqhani jamachixa qipiwayatayna.

Mayata mayata jacha chhiqhani jamachixa iwisanakxa manqantxatayna. Niyawa tunka payani iwisanakxa tukuntxatayna, qhipharuxa waynaxa janiwa kawkhatsa aycha apsua yatkxataynati, jacha jamachixa manqxa mayirakkitaynawa, waynaxa lankhu charapata aycha kharsusisawa churatayna. Wali, niyawa purxapxatayna.

Wayna sapakiwa ukachaqaruxa qhiphartxatayna, ukjanxa m utarakiwa utjatayna, ukanxa m warmiwa

28

qamatayna, ukarurakiwa jiskhtatayna, ukata warmixa uachtayasa satayna:

Ukachiqaxa qala inkantatawa, aka p qullu kawna churawayma, ukampiwa jaqtta, ukhamarusa kh patanxa asirunakawa utji, uka jiwaraytaxa manttawa, ukatxa kisirmitaruwa tukuama sataynawa.

Waynaxa asirunakxa jiwarayataynawa, kisirmitaru tukusaxa mantataynawa, ukatxa kajkiri warmiru m jacha apumpi ujatayna, uka apuruxa qullu kawnampi jaqtasawa jiwayatayna, uka markaxa jani inkantatkxchiti, kajkiri warmimpi jikisxataynawa.

Ukata m qawqha urunakata uka kajkiri warmixa jiwxataynawa. Waynaxa wali jachatayna. Kutinia amtxatayna, ukata jacha chhiqhani jamachiruwa thaqhatayna.

Utaru purxani ukjawa qarwa iwisanaka churma sataynawa. Jacha chhiqhani jamachixa qipinxataynawa. Utaparu purxataynawa, utapanxa tatapasa mamapasa qala awkili, taykali janqu piqxataynawa. Waynaxa wali muspatayna. (Qillqiwa: Alberto Justo Fernndez Canaviri, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

29

Alma marka

M chacha warmiwa wali suma jani tuqisisa jani nuwasisa taqi kunani wali munasisa qamasipxatayna. Ukata m uruxa warmiwa jiwxatayna, chachapaxa janipuniwa kunjamatsa warmiparuxa armaxa yatxkataynati, walpuni jachatayna, ukhama ujasaxa m marka masipaxa akhama amuytayatayna.

Kunatsa wali jachaskta? Jani llakiskxamti inti jalantaru warmimampi jikisiri sarma, jupaxa alma markankaspachawa sasa, uka istasaxa iyawa sasawa alma markaru jalxaruwayatayna.

Purisaxa chiqapuniwa warmipampixa jikisxatayna, warmixa satynawa.

Kunarusa jutta? nayaxa chachanxthwa sasa, arumaruxa almana chachapasa purirakitaynawa, ukata ratitukiwa patti manqharu jakkiri chachxa imantatayna, ukaruwa ikxatayna, qhipharmanthixa almana chachapaxa sataynawa:

Kunasa?, chuqi chuqiwa thujsi.

30

Alwata alma chachaxa irnaqiri sarxirtayna, ukjakiwa patti manqhata mistutayna, uka alma utankkasinxa walpuni muspatayna, taqi ynakapawa ukankxatayna.

Alma warmixa m inkuaruwa risjata tantanaka chintatayna, wawanakataki apma sasa. Chachaxa uka risata tantanaka ujasaxa walpuni muspatayna. Uka tantanaka almaxa katuqirtaynasa sasa.

Utaru sarxam! wawanakampi utjasiri, janiwa nayaxa kuttankxiristhti, jumaxa kasarasxtawa, Rusawra tawaqumpiwa jaqichasxta, jupaxa nayjamarakiwa sasa.

Chachaxa markaparu purisinxa chiqapuniwa uka tawaqumpi kasarasxatayna, ukjakiwa jukata, jukata warmiparu armxatayna.

(Qillqiwa: Fay Pardo Chura, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

31

Uyuni Chullpa

Nayra awkichunakaxa utjataynap, aka Palayatuqina waljawa utji chullpa utaxa, aka Kaxalla Uma ukansa utjakiraki. Aka jilatana utapansa utjakiraki. Jlla ukanakanxa markpachawa chullpa laqayanakaxa utjaski.

Nayraxa akana phisqha awkichunaka apstha, ukaxa awkiaruwa ustatayna, m awtumpi paskasawa ujatayna. Jalla ukata kunaraki sasawa uantatayna, ukanxa wila warasjamakiwa kajarpayi, siwa, nayra pachaxa ukanxa jintili qullqiwa utjiri siwa, m janqu qarwampiwa jaqurpayatayna, uka awkichuru, awira waxtani, sasina.

Ukatxa kanturaruwa awisatayna, kanturaxa kuraruwa awisxatayna, kuraxa uka thaqhiriwa taninitayna, janiwa jumaruxa ustkiristamti, wawamaruwa ustani sasa. Nayaxa m qarwa sullumpiwa amtaytha, ukata awkichuxa chiqapuni janiwa ustkituti.

32

Uka awkichuxa janiwa jichhaxa sarkxiti, ukatxa nnakaxa allsupxtha, ukana juyra takiraanakawa utjatayna, sawu lawanakasa utjatayna, chuwallanakasa utjatayna, ukana jichhakamasa achilanakaxa chukuntratskiwa.

Ukallanakxa m kajunallaru apthapitskiwa, jichhaxa ukankaskiwa, janiwa apskapxiti.

Ukana awkichunakaxa chuktarata, ukhampachskiwa, uka awkichunakaxa wali jachanaktaynawa, nayaxa kayullaampiwa tuptastha, nayatsa jukampi jachanaktaynawa, wawanakapaxa ukhamaraki(1).

Chullpanakawa qamapxirtayna, siwa, yaqhipanakaxa jiwasjama jaqinaksa jikipxataynawa, ukatxa wali usuyiriwa, siwa. Ukaxa jiwayiri kunawa siwa. Mayni maxtituxa ukhama allirnwa, ukatxa jupaxa jiwxiwa, quri kusasanaka apsutayna, janiwa waxtaykataynati, ukata jiwxatayna, siwa.

Nayra pachanxa ukachaqanakaxa wali yqatnwa, janiwa llawqaknti, jichhaxa janiwa ukhamkxiti, Pacha Mamata amtassna ukawa walspa(2).

Nayraxa umaxa jawsatnwa, sakiriwa, jichhaxa janiwa ukhamkxiti. Nayraxa taqi kunawa sumri,

33

jichhaxa jaqinakaxa janiwa uywirirusa, Mika Taykarusa amtkxiti. Jichhaxa, kunatsa taqhisipxakthwa. Jichha jaqinakaxa janiwa kunatsa amtasxapxkiti, janiwa khitisa amtirixa utjkxiti, amuyataxa uka hermanonakawa armasiyaski, kunaya utjchi. Janiwa jallkxiti, uywanakasa tukusxakiwa, wallkhakiwa taqi kunasa, kunaya kamachchi janiwa yatkthti, jichhaxa yamasa yapunakaxa qalawa waantki.

Tunuparusa nnakaxa amtasipxirthwa, pastayasipxirthwa, kuna wari sullumpisa, taqi ukanakaxa jichhaxa chhaqata. Jani amtataxa kunaraki utjkaspaxa. Jichhaxa jaqinakatakixa tiijamakxiwa(3).

(Arusirinaka: (1) Juan Morales Ayawiri, (2) Dionicio Velez de Ayaviri, (3) Eulogia de Huanca. Grabacin y transcripcin: Ignacio Apaza, MUSEF, recop. FLP).

34

35

Paskuwa khuchxa irpasxani

M sunsuta arxaytma. M taykawa m sunsu yuqapampi utjirtayna. M jacha khuchhi uywasipxatayna, ukata taykaxa yuqaparu jiwallataki satayna:

Aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani. Paskuna Paskuxa irpasxani, jichhaxa nayaxa khuchhi manqa thaqhtiriwa sarxa, jichhaxa jumaxa khuchhi uchukkta, sasawa taykaxa chuyma pisi yuqaparu satayna.

Iyawa, sasa yuqapaxa khuchhi uchukitayna. Ukhamaruwa m jaqixa sartarakitayna.

Jiska waynuchu, sasa.

Tiyuy!

Ukata uka jaqixa saytana:

36

Khuchhimaxa ukja sumarakis, kusa likirakis, sasa.

Saya, mamajaxa, aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani, siwa, Paskuna Paskuxa irpasxani siwa sataynawa. Uka jaqixa lunthattapaya, ukata satayna:

A, nayaxa jichhaxa khuchhiruwa jutthxa, nayap Paskuthxa, sasa.

A, ukhamaxa, jumaxa Paskusta ukaxa, irpasiwayxmaya, sasa.

A, jichhaxa janiya kuna chinusa apasinitthixa, sasa.

A, naya wiska maytawayma, sasa wiska iqsunitayna, khuchhi chinuntawayatayna, ukhama khuchhi lunthataru irpxarayxatayna. Mamapaxa jaypjaruxa pampata jutkchi, ukaruxa jaltawayasa awisiri jalatayna.

Mamita, yasta Paskuxa Puriwa, khuchhxa irpasiwayxiwa, sasawa jikxatatayna, taykaxa wali thithita:

Kuna Paskuraki khuchhi irpasiapasti?

37

Jumaxa Paskuwa khuchhi irpasxani saraktas, ukata jichhaxa Paskthwa jischixaya.

Karaju! Sunsu, kuna Paskusa khuchhi irpasiapa, utaru purchi, utana khuchhixa chhaqhata, pachpata sunsuruxa jawqanuqatayna, ukata:

Kamacharakixa?kamacharakxa? sasa, jachaqtasirakchi, taykaxa wawanirakchi ukata sararakitayna:

Jichhaxa khuchhi thaqhtan, aka wawa jachanixa ichtktawanayaxa khuchhi thaqhtan.

Iyawa sasa, pachpata wawaxa, ukka taykaxa sarkpanwa jachxarakitayna. Piqita jusqutayna.

Amukim!, amuki, amuki, amuki, sasawa jusqutayna, wawa phuju kattxatayna, ukata:

Ay! Aka mamitaxa, akataqiraksa piqiru jinqichayataynax, ukatpiniya wawaxa jachixa pachpata awuja apaqanisa wawa phuju pitjxatayna, yasta wawa jiwtayxataynawa, siwa, jiwata wawa ikintayasina:

38

Ukhama wawaxa iktxakiwa, jichhaxa iktawayxakiwa sasa wawa jiwayxatayna. Mamapaxa jutchi, ukata mamaparu jalxatatatayna, s.

Mamita, jumaxa uka taqiraksa wawaru jinqichayattaxa, wawaxa jila jachi, uka jinqi pitjtha, ukata yasta pachpata wawaxa iktawayxakiwa sasa. Taykaxa wali tiita jawqanuqarakikchi.

Jumana saparatusa kutumampiki, asta sapa kutisa kutumampikix sasa, ukhamakiwa imtayasxarakitayna.

Ukata jacha khuchita sintisikipinchi, ukata:

Nayaxa sarakipin, thaqhtanikipin, inacha katusink, sasa jumaxa uta apthaptaniwayxta, uta punku suma llawtaniwayxta, lunthatampiraki uta apsuyaskarakisma, sasa utaru jaytawayatayna. (...).

(Arusiri: Toms Condori; aruqiri: Luisa Apaza Palli, 1987; qillqaqiri, wakichiri: FLP).

39

Punkuwa lunthatanakaru jalxattatayna

M sunsu yuqani warmiwa sarnaqirtayna, taqhipiniwa qapjtasisa sawjtasisa yuqaparuxa uywirtayna. Ukata jaypuxa parltasiwpxchi.

Nayaxa alwata sarawayxa, jumaxa qhantatixa uka phukhunaka suma warkurtaniwayxta, uta punku llawi apanxtawa, llawi ayaqaniwayxtawa sasa.

Iyawa sasaya qhantatixa apthapiskchi, phukhunaka china tuxtaskamawa warkurtatayna. Ukatxa uta punku llawxa khakhsuwayxarakchi, utaxa qaqaki ukhama jaytawayxatayna. Kawkharu sitasitapxpachaya, ukjata taykaxa suyaskchi, uka uruxa yuqapaxa uta punkusa qiptata sarawayxchi, asta qala qarjata saraskchi, taykaxa uchukinchi, chhaqhata, chhaqhata, ukata jichhaxa ukham, sarantaskchi, taykaxa ujchi:

40

Kunsa kh wawaxa qipinpacha? sasa kuna qiptatarakpacha, khxa ukchataqi qiptatarakis jalasina jikxatchi, asta uta punkusa qiptataki jutaskchi.

Ay! tta, aka wawaxa, ay! tta,... kulirata taykaxa qhathipinitaynawa.

Ukaxa uta punku llawixa.

Kuna!, nayaxa uka jissmati? Nayasti uta punku jissmati kunaraki?, uta llawi, qallu llawi, llawtaniwayxtawa jissmaxaya. Uta punkuxa qaqakipachachixay! Akasti kuna ipirakipacha? sasa taykaxa kulirata qhathitapaxa. Jaypuntxchi, ukkaru arumtawayxchi, kuna kamachaa ukhama, ukata jichhaxa pachparukiwa ikia amtxapxatayna, ukwjaxa ancha parkjamarakichi, qawa qawachi, kawki thayarakchi.

Jichhaxa kawkharuraki iktawayxaanisti?, uka qawarukiya iktawayxchini sasa, uka qawa kuchjaru wakichtsipxchi, ukata:

Janipiniwa jumaxa watatatastati sasa thayjistaspawa aka uta punkumpi kayutuqita itkattasini sasa.

41

Iyawa sasa ikisipxkchi, ukata maya ipi waynaxa, arumaxa sartchi, maya watatatasxchi.

A! sasa mucharasxchi.

Yuqalla chhuy! kunsa watatastha, janiwa watatatastati saraksmas, sasa uta punkuxa qala jalantawayi, jichhaxa kamacharakinisti? uta punkuxa qawa manqharu chhaqhantawayxchi.

Tank! tank! tank! tank! tank!, ukata maya uka sunsu waynaxa thuqthapiwayatayna, uta punkuruwa arkaskixa, s.

Mamit! kat! kat! kat!, mamit! kat! kat! kat!, mamit! kat! kat! kat!, sasawa qawa manqha uta punku qhiphapxa chhaqhantawtayna. Ukata jichhaxa uka qawa manqhanxa, wali tiji warankataynawa, uka tijinxa lunthatanakaxa walja qullqi jakhuskapxatayna, s. Ukhama tuxunkiri arnaqasiri lunthatanakaxa istapxatayna:

Kunasa ukaxa mantantani!, kunpachasa!?, sasa qullqsa qala aparpsiwsa lunthatanakaxa chhukhtxapxatayna, s. Qullqi jakhuasa allqasiwayata, iskapa chutxapxchi.

42

Kat! kat! kat!, sasa uka ipi waynaxa arkantaskchi, ukana lunthata pataruwa punkuxa jalantatayna, s. Uka ipi waynaxa uta punku kalltchi.

Akaxa kunpachasa? qullqixa tta, qullqikamakiwa apnuqataskatayna, s. Ukxa asta uxatchi aka apasiristha sasa, janikiya suma qullqxa utatapkitixa, kuna sunsu luqhpachachixaya, ukatxa uka qullqxa janiwa kunaru apasinisa yatkataynati, s. Ukana janqu, qillu walja qullqipiniwa utjatayna, s. Ukata sunsuxa amuytasirakchiya.

Aka pantaluna apstas, ukaru winariristha ukata pantaluna apstaschi, uka chulla pantaluna pichtchi, ukata chullaraki pichtarakchi, paypacha pichtchi, ukaruya uka qullqinaka winantchi, maysarusa winantarakchi, uka p charpacharu winantchi, asta pichtarakikchi, ukham, ukata uka winantata kachsuyanitaynaxa, s. Kallachi pataru kachxatsiniwaychi, tta jathipini apsunitaynaxa, s.

Mamita akaxa kunpachasa? taykaru qipkatatayna.

Kunasa, kawkisa utapunkuxa? sasa tuqirakikchi, ukata uxatxapxchi, taykaxa amukipiniwa uxatatayna, janixaya sunsu luqhi waynaxa qullqi utatpkitixa, taykaxa suma uxatchi.

43

Akaxa qullqirakis, kunjamataraki uka apsuntasti?.

Uka manqhana jichhaxa utjaskakiwa jischi kutintcha?, sasa. Janiya taykaxa kutintaapa munkatapatixa.

Qipisxakini, jani kutintkamti, utaruki sarxani, jani utasisa sarxani, sasa, qipxarusiwsa sarxapxatayna, s. Asta taykaxa lupirakchi, musparakchi.

Kunaraki akaru ustpachaxa?, Qullqpachati? Janicha qullqkpacha? sasa chuyma manqhapana lupchi. Utana suma mayampsa uxataskakchi, asta ukcha qullqikamaki, janqunaka, qillunaka ukhama, ukata wali kusisipxatayna.

Nayraxa taqhipiniwa, qapjasisa sawjasisa sarnaqapxirtayna, s. Jichhaxa ukjata taqi kuna alasxapxchi, walja manqaanaka, taqi ynaka utaru chhijnuqapxchi, qamiriwa kuttawayxapxatayna, s. Ukhamakiwa nayraxa pasirtayna.

(Arusiri: Teodora Juana Sanga, San Andrs de Machaca; aruqiri: Felicidad Marina Sanga, 1986; qillqaqiri, wakichiri: FLP).

44

Way Way Karisa!

M maraxa, m yunkasa sariri tatawa suxta mulanakani p anuni ukhama Yunkasa saratayna. Charkhinakasa, chalunanakasa khumtatawa Yunkasa saratayna.

Niya wali jaya sarkatayna, ukhamata niyarakiwa chika urxatayna. Samarachaqaruwa puritayna, samarachaqanakaxa utatarakirtaynawa. Ukata mulanakani, anunakasa antasita ukhama wasitata sarantawtayna. Ukhama sarkmixa niyarakiwa jaypuntxatayna, ukjarukiwa iktawayxapxatayna.

Uka sariri tataxa anunakapampixa jaqi masipampjamawa parlasirtayna. Qhipharmanthixa wali willjtata sarantarakkitayna. Wasitata m samarachaqaru purintarakkitayna, niya pusi uruwa ukhama saratayna. Samartakamaxa anunakapaxa janiwa ukankxataynati, samartawsaxa jani

45

anunikiwa, wasitata mulanakaru khumxatawsaxa, sarawayxatayna. Ukhama sapakiwa wasra qullu qullunaka saraskatayna, ukata jupaxa janiwa amuyaskataynati, pani jaqinakawa arkaskatayna, uka jaqinakaxa lunthattaynawa.

Chhuy! Jumaxa jiwaamawa! sasawa uka p lunthatanakaxa chhukxatapxatayna. Sariri tataxa janiwa kamachtasa yatkataynati, ukata wali lunthatanakaru achiktasitayna.

Janiki jiwayapxistati, taqpacha khumuntata mulanakajasa, jumanakankaniwa! Wawanakajasa ujasistxaya!

Janiwa jumaxa jiwaamapuniwa, chatapxitasmawa! sasa lunthatanakaxa jiwayaatakiwa sariri tataru ukatapxatayna. M jukampsa lunthatanakaru achikkakitaynawa, ukata janipuni munxapxpana satayna:

Tatanaka ukhamaxa, niyakixaya jiwayxapxchittaxa, nayaxa kimsa kuti kunktasiwa muntha, janikiya janiwa sapxkistati.

Lunthatanakaxa jupanakpura ukattasisinxa iyawa sasawa kunkasiyapxatayna:

46

Ukhamaxa kunktasimaya, khitiraki aka wasra qullunakana istktamxa sasa wali larusipxatayna. Sariri tataxa laqapuniwa wali chamampi kunktasitayna:

Tumay Karis! Janikiya jiwayapxistati, kimspini kunktasiwayaa munthxa!

Jankaki kunktasim! Sarxaapxthwa! sasawa lunthatanakaxa tuqitayna. Ukata wasitata kunktasitayna.

Way Way Karis! sasawa taqi chamampi artatayna.

Ukata uka p anunakaxa, sutinakapa istasina, chhukhnuqanitayna. Janira kimsa kunktaskpana anunakaxa lunthatanaka qala mayni mayniru manqanuqatayna, ukkakamaxa sariri tataxa laqawa chikuti puntaru m qala chuqkatatayna, ukampi jawqkmiwa lunthatanakaru jiwarayatayna. Ukhamata sariri tataxa jiwaata qhispiwayasa Yunkasa mulanakani, anunakani ukhama wasitata sarantawayxatayna. (Qillqiri; Victor Ruben Acarapi Callizaya; Jayma Archivo, 1983; wakichiri: FLP)

47

Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna

Nayra pachaxa tata kuraxa m sirwintanitaynawa, ukata m uruxa tata kuraxa isi t'axsuriwa jawiraru khithatayna. Sirwintaxa jawirana t'axsuskatayna, ukana m jukumariwa qarqata saraqanitayna. Ukhama t'axskiriruwa amparata katthapiwsina, kallachi patxaru jaqxatasiwasa uka qarqa putuparu sirwintaruxa q'ipisxatayna. Uka qarqa putu manqhiruwa jach'a qalampi atintxatayna, ukata manq'a thaqhiri jaya saraatakiwa, m jach'a qalampi atintawayxatayna. Jukumarikiwa uka qalxa jiktirtayna, uka qalaxa sinti jathitaynawa. M maranakatxa wawaniwa tawaquxa ustxarakitayna, wawanakapaxa p jisk'a yuqallanaka ukhamtaynawa. Uka jukumari yuqallanakaxa

48

laqakiwa jilsxarakitaynawa, ukatxa wali ch'amaniwa tukxapxatayna, uka jukumari yuqallanakaxa mamaparu akhama sapxataynawa: Mamita, jumaxa kawkhatsa juta? mamapaxa akhama sarakitayna: Nayaruxa tatamawa jawirana t'axsuskirtha ukhamata jamasata q'ipinitu sasa. Ukana uka jukumari yuqallanakaxa anqaru mistua wali munapxarakitayna. Ukata mamapaxa yuqallanakaru, akhama sasa yatichatayna: Tatamaruxa naranjaruwa yunkasa khithani, ukkakamawa jiwasaxa anqaru mistupxani sasa. Ukata yunkasa sarakamaxa mamapaxa tata kurana ukaruwa yuqallanaka irpxatayna, tata kuraxa yatiutaruwa yuqallanakxa uskxatayna, ukata sapruwa yatiqiri khithirtayna. Yatiutanxa uka jukumari yuqallanakaxa yaqha yuqallanakaruxa, anatxayataxa, ch'akuskamakiwa jiwarayxatayna, ukata tata kuraxa wali kuliratayna. Tata kuraxa iglesiana jaqinakaru achikatayna, uka p yuqallanakaru jiwarayaapataki.

49

Ukata uka jayp'uxa jaqinakaxa waljanipuniwa iglesiaru aywthapipxatayna, ukata tata kuraxa akhama sataynawa: Jisk'a yuqallanaka, iglesiana santunakaraki chhqhaspa ujiri sarapxam! sasawa yuqallanaka khitharptayna. Ukata yuqallanakaxa iyawa sasa sarxapxatayna.

Ukanxa uka p jukumari yuqallanakaxa taqpacha jaqinakaruwa ch'akuskamaki ikirayxatayna, jiwarayxatayna, kutt'anxasinxa akhama tata kuraruxa sapxatayna:

Lunthatanakaxa waljapuniwa lunthatasiri jutapxatayna, taqpachanirupuniwa jiwarayanipxtha sasa. Ukata tata kuraxa wali kuliratapuniwa ujiri jalatayna, purisinxa walja jaqinaka jiwarata ujasinxa jupamppachawa t'ukusa jiwxarakitayna. (Cont: Annimo, Archivo JAYMA, transcripcin y recopilacin: FLP).

50

Sunkumallaxa tawaqsa q'ipisxirtaynawa

Nayra pachaxa Sunkumallaxa m thanthalli wuru qalluru utatawa Aqu k'uchuna utjatayna, sasawa, Aqu Aquni markankirinakaxa parlapxirtayna. Sunkumallaxa arumanakakiwa sarnaqirtayna, iwija awatirinakaxa, jayp'unakaxa, utaru purisaxa q'ipsa qaputsa uta anqaru apnuqt'asisakiwa utaru mantawayxirtayna, ukatxa arumirjaxa uka ynaka chhaqhata ukhamxiriwa, siwa. Khitisa apasxirpacha? Achachilanakasa awichanakasa "Sunkumallaya apasxpachaxa", sapxirtaynawa. Yaqhipa imilla tawaqunakasa chhaqhxakirtaynawa, iwijanakasa wallpanakasa ukhamaraki. Ancha kulirkaa ukhamxataynawa, siwa. Ukata jaqinakaxa taqini "Sunkumallaru suyxataa" amtapxatayna. M arumawa, niya chika past'awa, ch'amaka taypita, uwijasa acht'ata, q'ipisa pukt'asita ukhama Sunkumallaxa mistunisa purinitayna. Pachpatwa jaqinakaxa sustuki arktapxatayna, ukatxa

51

m jach'a t'uxurukiwa Sunkumallaxa mantawayxatayna. Ukatxa taqpacha jaqinakawa qalanakampi aqunakampi, q'ala uka t'uxxa jani mistkaya pirqantapxatayna. Ukata Sunkumallaxa jani mayampitakiwa chhaqhtawayxatayna. Jichhrunakanxa uka t'uxuxa qhanawa pirqantatski, ukata Sunkumalla satapiniwa ukachaqaxa. (Patrocinio Chura Zegarra, 1996 /Archivo JAYMA, recopilacin FLP).

52

53

Jila sullkanaka

www.foro.univision.com

PAYRI PANKA

54

1 Pani jila sullkanaka

2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi

3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi

4 Kuna k'ari kutuksaya kutita

5 Muru imillana sarnaqwipa

6 M q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna

55

Pani jila sullkanaka

P wajcha yuqalla wawanakawa m markana qamatayna. Jilapaxa sullkaparu sinti uisirtayna. Jilrixa irnaqiriwa sarirtayna, sullkaparu janiwa irpaa munirkataynati. Ukata sullkapaxa irpxita sawa wali jachxayirtayna.

Jilapaxa sullka irpkamayxa yaqha jaqi irpirtayna. Sullkaparuxa yaqha thakhiruwa utwayirtayna.

Ukachaqnama sarta, ukata anchhitawa jikxatanma, nayaxa qhiphata jut sasa, sullkapxa chumiruwa utwayasa sarxirtayna. Ukata uka chumina janiwa kawksaru saratsa uka jiska yuqallaxa yatxirkataynati.

Arumtxataynawa, uka chumi manqhana m awiyunjamawa mayaki jiska yuqallaru jalakipatayna, chhiqhani kisimirataynawa, kisimiranakawa ukjana

56

nuwarasiskatayna. Yuqallaxa wali jachasisawa ukana kisimiranakaru manqa churatayna.

Ukata Kunturiwa ukhamaru puritayna, ukata yuqallaru satayna:

Yuqallitu, kunatsa jachaskta? sasa, ukata yuqallaxa satayna:

Jilajawa akhama maysaru utayitu, ukata jichhaxa chhaqhxthxa, juppana jachaskta sasa, ukaruwa Kunturixa satayna:

Nayawa yanaptma, jani jachkamti, nayawa jilama sarki ukaru qipxma sasawa Kunturixa qiptawayatayna. Jilapa sarki uka utaruxa nayraqata puriyxatayna. Jilapaxa janirawa purkataynati. Sullkaxa nayra purxatayna.

Sullkaxa Mallku ukana wali suma irnaqxatayna, jilapaxa qhipha uruwa puriskatayna. Yuqallaru ujasa wali musparatayna, ukata jilapaxa sullkaparu jiskhitayna.

Kunjamatsa jumaxa nayraqata purinxtaxa? sataynawa. Janira arskpana, uka yaqha jaqimpi, sullkaru nuwjapxatayna.

57

Jichhaxa aka yuqalla alisnukuyani. Kunjamatsa purinpachaxa? Jiwasana luraasa apaqistaspa sapxataynawa.

Ukata karintapxatayna.

Mallkuxa uka yapunaksa luraa yatkiti, jayra Mallku, nayaxa m arumasa wastawa qala chaqsurapiristhxa sasawa yuqallaxa parlaski, sasawa karintapxatayna.

Ukata Mallkuxa yuqallaru jawsayatayna.

Chiqati ukhama parlaskta? sasa.

Kunpini jani parlkthi sataynawa, ukata Mallkuxa satayna:

Jani jichha aruma chumi chaqskta ukaxa, arumanthixa ukhama parlatamata jiwayaymawa sataynawa, yuqallaxa wali jachatayna.

Ukata chumina yuqallaxa wali wararitayna, ukjaru pani jaqiwa ustanitayna, ukaxa kisimiranakataynawa.

Kunatsa yuqalla jachaskta? sapxataynawa.

58

Jilajawa nayaru karintitu, ukata jachasktha sasawa yatiyatayna.

Jani jachkamti, nnakawa yanaptapxma, antisasa Mallkuna phayiriparu, qharuruwa jiwayxapxitani sasa, mirinta walja phayayanma, ukata mirintayapxitta, jichha arumasa wastawa p tunka phisqani tupu chaqsuni sataynawa, s.

Uka arumaxa Mallkuna phayiriparuwa:

Qharuruwa jiwayxapxitani, jiwaatakixa mirintasiwtawa sapxituwa, jichhaxa mirinta phayarapita sasawa tawaquru mirinta phayayatayna.

Arumirjatakixa kisimiranakaxa qala chaqsxatayna, uka arumirjapachawa yuqallaxa Mallkuna uka saratayna:

Qala chaqsxthxa sasa.

Mallkuxa uka wajcha wawaruxa wali qayachatayna. Ukata jichhaxa jilapaxa mistunitayna:

Kawkita sullkajaxa chaqskanixa, jichhaxa jiwayxaniwa sasa wali kusisitayna.

59

Yuqallana qala chaqsutapa yatisaxa jilapaxa wali muspatayna. Mayampi karintasa sullkaparu jachayaa amtapxarakikchi.

Mallkuna phuchhaparu khitisa wawachaykiti, nayaxa m arumasa wastawa wawachayiristhxa, sasawa yuqallaxa parlaski sasa karintapxatayna. Ukata Mallkuxa satayna.

Chh! Chiqati mayampi ukhama parlaskta? Phuchhajaru jichha arumpachawa wawachayataxa, janiti wawachaykataxa arumanthixa jiwayayamawa sataynawa. Ukata yuqallaxa:

Akhama karintapxitu sasa wali jachatayna. Tawaquxa utaruwa irpantxatayna.

Kunatsa ukhama parltaxa?, kawkita jumaxa jichha arumpachaxa wawachaykittaxa sasa.

Janiwa kunsa nayaxa parlkthti, karintapxituwa sataynawa. Ukata tawaquxa yuqallaru satayna.

Wataajata ikintanma sasa, yuqallaxa wali jachatayna, tawaquxa ikxataynawa. Chika arumaxa Kunturiwa puritayna.

60

Nayawa jumaru qipiniri juchanithxa, ukata jichhaxa nayawa yanaptma, jani jachkamti sataynawa.

Jichhaxa jumaxa tawaquru ikkataskaktawa sasa. Tawaquxa qala ikitxataynawa, ukhamata tawaquru kayu ayatatayasa jichha yurita wawa Kunturixa ichuntatayna, tawaquxa wawanikiwa qhantatxatayna, ukata tawaquxa satayna:

Chiqarakisa wawanxatatx, janchijatxaya yurkchi sasa wawa qayachthapisxatayna. Ukjaxa yuqallaxa Mallku jawsiriwa saratayna:

Phuchhamaxa wawanxiwasasa. Ujatayna, ukata Mallkuxa yuqallaru wali qayachatayna: Jichha uruta khuysaruxa nayalantixtawa, jumawa

Mallkxatasataynawa. Jilapaxa masipampi ancha jachapxatayna.

Ukata jilaparu pichirita uskxatayna, uka mayn

jaqiru khuchhi putu pichiri uksxarakitayna. (Cont: Mario Rodriguez, en 1984, Tacacoma, prov. Larecaja; grabacin: Flix Layme Pairumani y Vitaliano Huanca; transc. Juana Vsquez 1984, INEL, recopilacin: FLP).

61

Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi

M pachaxa m chacha warmiwa, kimsa yuqalla wawani, utjasipxatayna, ukata jachaaru purxapxatayna, tatapasa mamapasa jiwxataynawa. Iunakaxa m marawa sinti llakita qamapxatayna.

M uruxa janiwa manqaaxa utjkxataynati, jilrixa manqaa sullkanakataki jikxatiriwa saratayna. Ukata m tataru kunsa lurtarapikmawa sasa wali achiktasitayna, ukhama achikaspanxa laqakiwa yanapiritaki katuqatayna.

Qarjtakama irnaqasaxa, jaypuxa, laqawa kuttanxatayna. Ukhama m pusi uru sarkasinxa, m jaypuxa, m qamaqiwa thakhina jalakipatayna. Ukana

62

m qala irtasisawa, wali tiita, piqita chiqaki jaqtatayna.

Qamaqiruxa jakapchataynawa, ukana jiwayasa kharsxatayna. Ukata arumtxatayna, chamakxataynawa, waynuchuxa payxataynawa. Chamakana sarkasaxa m jiska micha qhanwa wali jayaru ujatayna, uka utasawa chiqaki saratayna, tinkusa tinkusa uka utaru puritaynawa.

Uka utaru purisaxa wali arnaqatayna. Uka utata awkilimpi taykalimpiwa mistunitayna. Waynuchuxa qurpachtsiataki wali achiktasitayna.

Jichha aruma qurpachtakita sasa. Ukata awkilixa satayna:

Jichha, chika arumaxa wisitanakajawa jutani, jupanakaxa wali qhurunakawa sasa janiwa qurpachaa munkataynati. Waynuchu wali achiktaspanxa kunjampachasa katuqapxataynawa:

Ukhamaxa, jumaxa, m jacha kanasta manqhina chujukiwa iktaxa sataynawa. Ukhamawa waynuchuxa ikxatayna.

Ukata niyakirakiwa awkilina taykalina wisitanakapaxa purintanipxtayna. Uka wisitanakapaxa

63

janiwa jaqinaka kikpkataynati, supayanakaru utasittaynawa. Purisaxa supayanakaxa ratukiwa umaa qalltapxatayna, taykalimpi awkilimpixa supayanaka chikawa wali umapxatayna, ukata m supayaxa satayna:

Kawkrisa jiwasana urunakasaxa? sasa, mayni supayanakaxa m arukiwa:

Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa! sasa wali qhuyphipxatayna.

Ukatxa uka taykalixa jukata jukata kanastankiri waynuchuru jamasata umaa churatayna. Ukata m jukatxa waynuchuxa umatxataynawa. Uka waynuchuxa supayanaka chikawa qhuyphitayna:

Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa! sasa qhuyphitayna. Jayawa ukhama supayanaka chika qhuyphitayna. Ukata mayana jisxatayna:

Martisa!, mirkurisa!, juywisa!, martisa!, mirkurisa!, juywisa,...sasa pantjasxatayna.

Supayanakaxa ukhama siri istasaxa wali tipusipxatayna. Ukata mayaki katjasina takjapxatayna. Tuqisa tuqisawa alisnukupxatayna. Waynuchuxa wali

64

mulljatawa sarxatayna, willjtanxataynawa. Muspkiriki, janiwa irnaqirisa sarkxataynati.

Ukhama muspkmixa jaya markaruwa, p sullkanakapampi sarxapxatayna. Ukhama sarxasaxa manqaatxa sinti taqhisipxatayna, markata marka sarapxatayna, janiwa kunana irnaqasa jikipxkataynati.

M uruxa m markaruwa sinti qarita, puripxatayna. Ukaruwa m taykalixa uka kimsa wawanakaru jikxatatayna:

Wawanaka Kawkitsa jutapxta? sataynawa.

Nnakaxa wali jayata irnaqiri jutapxtha sapxataynawa.

Nayaxa jumanakjama waynuchunaka yanapiritaki thaqhaskthxa sataynawa.

Ukhamatwa uka kimsa wajcha wawaxa taykalimpi chika sarxapxatayna. Utaru purisaxa, taykalixa, ratukiwa manqa phayatayna.

Phaykasaxa taykalixa sapakiwa, janiya khitisa istkchituti, sasa arusitayna:

65

Aka sunsu yuqallanakaxa janiwa akchasa amuyaskapxiti, jichhaxa akata janiwa mistkapxaniti, jichhaxa m juka manqa phayt, ukata manqantaataki mayata mayata jiwaray sasa, m jamasa kuchuta anu piqi itsusisa wali manqa phayaa wakichatayna.

Ukxa jiska sullka yuqallawa ujatayna, ukatxa laqawa jilanakaparu yatiyatayna:

Uka manqa apankani ukxa janiwa manqapxkaniti, uka taykalixa manqaruxa anu piqi ituntawayi sasa qala awisanitayna.

Ukatxa wawanakaxa janiwa manqapxkataynati, taykalixa sinti tiitayna:

Aka jayra yuqallanakaxa amuyasxapxati kamacharaki, mpita jiwaray sasa kuchillu qalaru qaqutayna. Jiska yuqallaxa ratukiwa jilanakaparu awisanitayna, ukata m tuxu jistarasa mistuwayxapxatayna. Taykali utaru sarkaapxkamaxa yuqallanakaxa niyawa m qullu pataru chhukhsxapxatayna.

Taykalixa sinti tiputayna, utata m layqa wankara itsusiniwsina, yuqallanaka utata, wankara jawqasa arnaqatayna:

66

Jilri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa ukatxa chiqapuniwa yuqallaxa jaquqtxatayna. Ukxaruxa, wankara jawqasisa:

Taypri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa arnaqatayna, ukata jiska yuqallaxa janira juparu arnaqankipana ratukiwa m qalaru wiskampi chinkatasitayna.

Jiska yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!! sasa inakiwa arnaqatayna, jiska yuqallaxa janiwa jaquqtankataynati. Ukatxa, uka layqa taykalixa, sinti tiitawa, wankara itnuqasiwayasa, uka qulluru:

Uka jiska yuqalla jiwayan sasa jalatayna.

Ukkakamaxa jiska yuqallaxa laqawa pachpa wiskata warkuqtanisa wankara itnuqatki ukjaruwa, jalaqanxatayna. Ukata uka wankara ittasisawa:

Layqa taykali, layqa taykali uka qulluta jaquqtanim!!! sasa arnaqatayna. Ukata chiqapuniwa taykalixa jaquqtanisa jiwxatayna.

(Qillqiwa: Zenobio Yahuasi Moga, 1985, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).

67

Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi

M utana m chacha warmiwa kimsa yuqalla wawanakani utjasipxatayna. P jilrita sipansa sullkawa wali chikhipintayna. Yuqallanakaruxa manqatxa janipiniwa jiktaa yatkxapxataynati, ukata:

Wawanakaxa ikiraskiwa, jiwasaxa phasa qhati manqtasiwni, phasa yuru wayuqanma.

Nacha wayuqanixa sullka ukaxa ratu jalaqanisa wayuqanxarakikchi, ukata:

Asta, aka wawanakaxa janipinix, kunarakxpacha, kunjamataraki aka wawanakana purakaparuxa jiktanixa taykaxa jischi. Janirakiki taykampi awkimpixa manqtasiyawaykchiti, ukata jichhaxa awkimpi taykampixa parlasipxchi.

Kamachxakini sasa, ukatxaya jichhaxa:

68

Chumirukipini antanxani sasa.

Chiqa ukarukipini antanxani sasa, ukata uksawa chumiruxa wawxa kimspacha antanxatayna, s. Uka sullka yuqallawa wali chikhipintayna, siya. Chumiru jaytaniwayxchi, ukata jichhaxa awkixa kuttaniwayxatayna, uka jiska ukaxa chimptasa chimptasawa saratayna, siya. Jaytaniwtaxa janiwa Parurimpi tupkataynati, pachpata:

Nayaxa ujsthxaya, jilatanaka chimptaniwaystxaya sasa, chiqaki utaru purinxapxatayna, siya.

Ukata jichhaxa wasitata anxaruwtayna, siya. Ukana Parurimpixa tupxatayna. Parurimpi tupasa uksaxa:

Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani, sasawa achachimpi awilampixa parlasipxatayna, Parurixa kimsa yuqallanirakchi, ukata ukampi chika aychanaka manqantaychi. Ukjawa sullkaxa satayna:

Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani siwa, janpiniwa ikipxtati, sasawa jiska yuqalla lupitayna, siya.

69

Yasta maykipa ikintaychi, manqantataxa yuqallanakaxa ikirawayxchi. Ukata Parurixa mantantanisina ikikipata wawanakaparuxa, Paruri qallunakaruxa, quri lluchu lluchurayxatayna. Jichhaxa jiska sullka yuqallaxa janipiniwa ikkataynati, siya.

Kamacharakini: Jilatanaka sartampxam! janipiniwa maynisa istkataynati, siya.

Qhux! qhax! qhux! qhax! sasa achachi yuqallanakaxa ikirakitaynawa, siya. Jichhaxa jiska yuqallaxa Paruri qallunakata lluchunaka apsutayna, ikkiri jilanakaparu lluchuntaychi, ukata sullkaxa lluchuntasisa ikita ikita tuktawayxchi. Ukatxa achachi Parurixa achasa aytata mantanitayna.

Qax!, qax!, qax! asta kimspacha kunkata achampi jisktaskamakiwa, Parurixa wawapaki piqi iturawayxatayna, siya.

Karaju! Sapxapinsmaxaya sartapxamay! Sartapxamay! sasa sullkaxa achachi jilanakapa takisa takisa sartayatayna, ukhama ikimachatpachawa mistuwayxapxatayna, siya. Sarantawayxapxchi, qaxatattanxchi, wallpaxa arxchi. Wallpa arutata qhanjtakamawa Parurina utapxa uchukiskapxchi.

70

A, jichhaxa kamachaanisa?, challa jawiraki katupxsna, Parurixa jichhaxa arktanchistanixaya, challa jawiraru katunixa: Jumaxa jachkatta, nayaxa jachkat, jupaxa jachkatani, janipuniwa atipjayaskaniti... challampixa Paruriruxa axskatayaniwa sasawa sarantasipxkatayna, siya. Ukjana m qhilla qulluwa utjatayna, ukjaruwa jiska yuqallaxa liwitatxatayna, siya.

A! Jilatanaka akaxa, akjaru... ukataraki axsarsiskapxta.

Parurixa tatapiniwa kawallxata jalanitayna. Quri sillani, quri wutasani, quri lluchuni ukhamawa, siya. Achachi Parurixa asta thuqhxatani, yasta sullka ukaxa:

Jaw! Jaw! Jaw!, maynixa Jaw! Jaw! Jaw!, maynixa Jaw! Jaw! Jaw!, qhillampkamawa ajanuta jachkatapxatayna, Parurxa kawallu patata liwiqasina, qhillampi jachkmi, jiwayxapxatayna, siya.

Karaju, ukaxaya jiwaytanwa! Sapxapinsmaxaya, janicha? achachi jiwayawsina uksawa kawallu irpxartasiwsa sarxapxatayna, siya.

71

Jaya qurimpi k'achachata kawalluni sarxapxatayna. Sullkaruxa walpini sallqjaa munapxatayna, siya. Ukata achachinakaxa:

Aka yuqalla jikimuchuni, jiwasakixaya qurimpi sarxchinixa , sasawa achachinakaxa parlt'asipxatayna.

Ukata qamaqiwa iwisa qallu manqaskatayna, siya. Ukata jiska yuqallaru sapxatayna.

Kh qamaqita iwisqallu aparaniwayma, kankxaya manqawaychinixa sasa inapiniwa parlxayapxatayna, yuqallaxa janiwa aparania munkataynati. Yasta sarantaskapxakchi. Sankayuxa puquraskchi, kusiwalluwa ukana tta phuqha.

Yuqalla, kh kusiwalluta sankayu aparaniwayma!, kh sankayu kilaraniwayma ukata uka manqtasiwaychini sasa, janirakikiwa yuqallaxa uksa aparania munkataynati.

Ukxaruxa m asinta utaruwa puripxatayna, ukana patrunaxa irnaqaataki katuqchi. Ukata jichhaxa achachi jilanakapaxa:

72

Aka yuqallaxa kh siuritampi kasarasxiristha, sasakiya parlchixa, sasawa yuqallaruxa karintxapxatayna, siya.

Yuqalla karaju Chiqapiniti phuchhaja uchukisktha? Karaju! yuqalla sasawa jawqjatayna, jawqjasaxa qurumi qurumi yuqallaruxa sarayatayna, ukata m juyrani utaruwa jistantayna. Ukchakamaxa achachinakaxa chhaqhata, quri apxartasiwayasa kawallumppacha chhaqhata, sarxapxataynawa. Uka utanxa juyranakaxa tta juphampi, qaawampi, challampi chiktatawa utjatayna. Ukaruwa patrunaxa mantatayna:

Karaju!, siurita uchukstaxaya! Jichha arumaxa aka juyranaka palljxta, siuritaru munstaxaya, aka palljtaxa, siuritampi kasaramawasatayna, siya. Ukhamawa yuqallaxa ikimaya, ukana micha nakhtawayarakchi, jani tukkayataynawa, siya. Ukana yuqalla jachtasisa pallantaskatayna, ukjita ukjita qutjaskatayna, janipiniwa... kunjamxaya wawaxa kutuskpachaxa, ukata jichhaxa kusiwalluwa mantatayna, siya.

Wawa, kunsa luraskta?

Patrunaxa aka jupha challata palljam! Situwa. Jilanakajawa akhama jawqayitu, yuqallaxa

73

jachtasisawa kusiwalluru awisasitayna. Ukata kusiwalluxa satayna:

Jumaxa winkusiskama wawa, nnakawa palljxapx, sasawa satayna, ukata jichhaxa kusiwalluxa maysaru maysaru qala qulltawayxatayna, siya. Suma quma, juphaxa jupha, qaawaxa qaawa, challaxa anqankamaki.

Ukata jichhaxa patrunaxa arumaxa sarchi, uantchi, liju qala jaljtayata:

Ay! Aka wawaxa kunxicha? sasawa patrunaxa musparatayna Kunjamsa wawaxa akataqti jaljtaxpacha?, jichhaxa kamachsa? Siuritampi kasarxakchixaya sasa. Ukata patrunaxa satayna:

Jichhaxa,... siuritampi ikintatawa!, niya jaljtaystaxaya, jichhaxa wawa luraraktawa sasa. Ukata arumaruxa jiska yuqallampi siuritampi ikintayatayna, siya. Ukaruwa Tiwulawa saratayna:

Wawa: jichhaxa kamstamsa?

Siuritampiwa ikintta, situwa sasa. Ukata qamaqixa yuqallaru yatichatayna. Ukaruwa patrunaxa jutatayna:

74

Siurita, lurtamti? Saya lurituwa, sasa, uantki ukjaxa qamaqixa

uta llawi kuchuna jipkatatskatayna, ukata uksawa mistuwayxatayna. Ukatxa patrunaxa kasarxapinchi. Yuqallaxa asinta patrunxataynawa. Achichi jilanakapaxa wali taxta, manqatsa jiwirjama ukhama kuttanxapxatayna, siya.

Jumanakaxa ukhamxaya lurawpxchistaxa,

jichhaxa khuchhi awatipxam!, sasa, jilirinakaruxa khuyapayasiata, khuchi awatiyatayna. Ukchakiwa uka kutuxa.

(Arusiri: Francisco Laime Ajacopa, Jess de Machaca; aruqiri: Astwaldur Astvaldsson, jiskhtiri: Flix Layme P., 1991; qillqaqiri: Filomena Miranda Casas; wakichiri: FLP).

75

Kuna k'ari kutuksaya kutita

Yqllaxa qaxu waynxataynawa, ukatwa m uruxa patrunaxa, utana wali ch'ama laq'a qamaskasa, yuqallaru jawsatayna: Jayra yuqalla, kuna kutsaya parlt'ita sasina satayna, ukata waynaxa akhama sasarakiwa satayna: Patruna, janiwa kuna kutujasa utjkituti sasina, satayna: Wa! Kuna k'ari kutuksaya kutitaxa! sasa patrunaxa jischi, ukata waynaxa maya amuytasisa patrunaru akhama sasa satayna: Jsa, ukhamaxa, maya kuttma, wali amuyt'ta sasa kutatayna. Patruna, m uruwa khaya qullu pata saraskaytha, ukata uka qullu patanxa quriwa jach'a

76

qalana atxatatskatayna sasina kutatayna. Uka ist'asaxa patrunaxa wali mayampi mayampi waynaru jiskhitayna, ukatxa qhipha arumarjixa, ukkanaka saraatakiwa waynampi parlawayapxatayna. Waynaxa: Walikiwa, saranisaya sasawa patrunaruxa satayna. Patrunaxa wali kusisitayna, ukhamaraki waynana kutatapatsa lupitayna. Qulluru quri apsuri saraatakixa, warmiparuwa mirinta walja phayarayatayna. Uka arumaxa patrunaruxa janiwa ikisa purkxataynati. Uka quriki lup'iskatayna, wali sumanaka lup'itayna ukhamaraki amtaratayna. Ancha alwawa, waynaruxa uka qullu saraataki jariyatayna, waynaxa janiwa ratuki ikiata sartasa munkataynati, wali jayrasitayna. Ukatxa mirintasa apt'ata ukhama uru jurnala sarapxatayna. Ukatxa m jacha qulluru purisinxa m qullumpsa makatasa makatasa qaritawa puripxatayna. Patrunaxa wali qarjatxataynawa, niya uka qulluru purisinxa, ukhama qarjatpachasa, wali patrunaxa kusisitayna:

77

Walja quriniywa sasina, waynana jani ist'kaya, chuyma manqhapana, satayna. Purisinxa waynaxa inakiwa quri thaqhiri thaqhiri tukutayna. Ukhama Iaki thaqhkpanxa, patrunaxa wali waynataki kulirxatayna, waynaxa m jani aptkaya jach'a qala uachayatayna. Akawjanknwa sasina thaqhatayna, ukata qhipharuxa waynaxa chuymapanxa larusiskataynawa. Ukatwa patrunaruxa akhama sasawa arsxatayna: Patruna, janiwa chiqkiti, k'ari kutukchixaya, k'ariki parlxayasksma, Jumarakisa "Kuna k'ari kutuksaya kutita", sistax, ukata ukhama ukhama kari kutu kutasksma sasina satayna. Kamsta! Ayyyy! Karaju! sasakiwa p'iqita ik'uta, p amparampi, jiyt'asisa muyuki muyt'atayna. Patrunaxa walpini kulirasitayna, jupa pachpa chuyma pisita amuyasisaxa, janiwa waynaruxa kunsa kamachaa yatkataynati. Aka kutuxa jiwasaru wali amuytayistaspa, kuna parlaasa, kuna luraasa wali amuyasisawa luraspa, wali amuytatata, saskarakis. (Cont: Justino Chvez S., 1984, La Paz. Recopilacin FLP)

78

79

Muru imillana sarnaqwipa

M jach'a utanxa m mansana aljiri mamawa

utjasitaynaxa, itampi itumpi m jisk'a imillalla markapata irpasinipxatayna. Uka imillallaxa janiwa sutipaxa yatiskataynati, ukhamaruxa p'iqipaxa ch'ii phuqha ukhamtaynawa. Uka itapaxa q'ala ik'utapa yawirpayatayna, ukata muru imilla sasa sutiyapxatayna.

Aka jisk'a imillallaxa k'isimirjamawa uta mantasa

mistusa sarnaqasirtayna, jupaxa taqi kuna lurirtayna. Jupankataynawa kuna phayaasa, t'axsaasa, uta apthapiasa pichthapiasa, janiwa itapaxa aliqa sayt'asiapxa ujaa munirkataynati, ratukiwa kuna luraanaksa churkatirtayna, yaqhipa urunakaxa uka imillaxa iki ch'irmisisawa sarnaqirtayna.

Ukatxa itapaxa amistara jaqinakaparuxa wali

alawasirtayna, sarakirtaynawa:

80

Aka muru imillaxa ch'iqa amparajjamawa, jani yanapkitaspa ukjaxa janiwa kuna luraanaksa tukuykiristhti.

Ay! kusa yanaptamxa, ukata kunsa uka imilla wawaru churtaxa?

Nawirarana wali munkaa anataaka churxa. Uka pachaxa muru imillaxa anatasia wali

munirtayna, ukhamarusa nawiraraxa niyawa purinxatayna, itaxa taqi phamillaparuwa jawsasirakitayna, wawanakaparuxa kunaymani anatasianaka churarakitayna.

Muru imillaxa nayrapaxa jalartirjamawa uka

uch'ukitayna, m mamaxa uka ujasaxa uka itaruxa sarakitaynawa:

Muru imillitamaruxa kunraki churtasti? Ja jay! Juparuxa m suma anataa churxa. Uka ist'asaxa muru imillaxa wali kusisitawa ikiri

sarxirtayna, uka arumaxa walipuniwa kunaymana anataanakampiwa sankasitayna.

Nawirara alwaxa muru imillaxa wali alwata

sartarakitayna, wat'aapanxa m jach'a machaqa

81

chikutiwa uskutaskatayna, wali kusisitawa itaparu yatiyiri jalatayna:

ita!, ita!, Jesucritoxa aka chikuti nayatakixa

apayanittu. Ukjawa uka itapaxa jupa pacha p'inqasitayna.

Qawqhasa ukhama wajcha wawanakaxa

t'aqhisipxpacha? Uka chikutixa uka imilla wawaru jawq'aataki satpachati, jani ukaxa itaru ituru m uru Muru Imillana jawq'aapataki satpachacha? Janiwa kunasa ukhamakkiti, taqi kunasa ayniwa, wali amuytasisa sarnaqaawa.

Jumaxa ukhama wajcha wawanakana t'aqhisitapxata qillqt'aamarakiwa, ukhamataki qhuru jaqinakaxa wawanakaru t'aqhisiyatapata p'inqasxani (Cont: Elena Ticona, 1983, Archivo JAYMA, transcripcin y recopilacin: FLP).

82

83

M q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna

Ukana jilrixa wali qhirwanaka sarirtayna. Sullkaxa janikiwa janiki kawksa sarirkataynati, ukhamawa tayka chika iwija ujaskirtayna. Jilrixa asta kawksa sarchi sarchi sarchi ukhamata asta juyranaka purt'ayanirchi, ukhamawa siya.

Taykaparuxa utaparuwa irpasirchi, ukana tunqu

palljaychi, taykaruxa janiwa tunqu waxt'irkiti, siwa. Jisk'a ch'imi jani kunataki sirwiri tunqunakaki waxt'aniri s. Asta jisk'a ch'imikpini waxt'irchi, jilri yuqapaxa wali ukjataqi alakipasaxa yanasirchi.

Sullka yuqallaxa qhirwa saraaraki amtasxatayna,

ukana mayni kumpaa utjakirakiwa, sip. Ukana sarani sasa achikataparakiya. Ukata jichhaxa:

Asnuki mayt'anisma, akja mantikaki

jikxatawayasma, asta m jisk'a phukhu, mamita

84

ukampixa tunqu jikxatanipuniwa sasa, ukata jichhaxa sarawayataynawa, s. Jani mirintani, juk'a phiriki apasitayna.

Ukata chika thakhina, niya m payru

sarkapxatayna, s. Ukana samartasa mirintasipxchi, ukhama mirintaskiriruwa m jisk'a yuqallaxa thakhina arnaqasitayna.

Thakhi saririnaka: Jutapxam! Jutapxam!

sasakiwa ukana arnaqasitayna. Kunaraki kh taxta yuqallasti munpacha?

Mirintaskiriru arnaqasi, mirintasa utjkistuti sasawa satayna. Ukata phiri apxart'awsawa saratayna, uka thakhiru jikxatiri saratayna, uka m yuqallakiwa jani isini ukhama:

Janiwa manqa munkthti, Mantikansktawa,

mantikamaki m akjitsa waxt'itaxa, mantikamaki, nayawa maya wali amuyt'ayma, mantikaki waxt'itaxa sasa, ukata uka yuqalla q'ip ukjakama irpatayna, ukana sayxatasa:

Mantikampi jusq'st'ita, akjanakawa usutuxa.

Nayawa jumaru amuyt'ayma, jumaxa wali

85

qamirxatawa, jichha amtkittaxaya sasa, ukhama jusq'st'atayna.

Jichhaxa mantiyumpi janxatt'ita sasawa

mantiyumpi jisqhatt'ayasitayna. Mantiyumpi tapxatasna, ukata jantapxchi ukana qutqurikiwa qunxatayna, jisk'a phuyu phuyuxa sartata, ukana yasta qutqurixa suma parlxatayna, s.

Jichhaxa m patrunawa usuntataxa,

mandonakawa sarnaqaski, yatirita yatiri, jumaruxa yatirisktacha stamwa. Jumaxa, jisa yatiriskthwa, stawa sasa qutqurixa satayna.

Ukata jichhaxa sarapxchi sarapxchi, yasta qutqurxa

asnu pataru ichxatt'asiwayasna ukhamaya sarapxataynaxa, ukata chiqapiniwa pani jaqixa jutatayna, uka patrunana jaqinakapaxa jutaskarakpachaya, ukaru jikxatasa satayna:

Kamisaki tatanaka. Patrunajawa usuntata,

kukcha uxatt'asipxkirta, Jichhaxa kamacharakn? sarakitaynawa,

ukjaxa qutqurixa qutqur! qutqur! "saskakma, saskakma" sasa sumaya yatichasinkatapaxa. Ukata jichhaxa uka saririnakaxa sapxchi:

86

Uxatt'asipxkirthp sasa. Awira kawkhima, akaxa kukaxa

uxatt'akimaya, Kunata usutpachasa? anqhampirakis, jaqina anqhatarakis

sasakakitaynaya. Sarkasa sarkasa, m kawkhana qunt'awayaasa

utjapinirakisa, ukana sumapcha patrunana jaqinakapaxa jiskht'xataynaxa.

Yasta anqhxa jichhaxa apsusmati? sasa,

qutqurixa "apsuristhwa sama" sasa wali chisiqiskatayna, ukata jisxatayna.

Saya, apsuristhwa sasa, qutqurixa

chisiqiskakchi, "apswa satawa, apswa satawa" sasa. Patrunana utaparuwa purxapxatayna, patrunana

jaqinakapaxa utaru chhukhuntawayiwa, s. Jupanakaxa patrunana utaparu mantaataki asnu jarart'asipxchi, asnu jararkakamawa qutqurixa q'ala parlxatayna: "Paqu q'ara anuwa saskakitawa, janipuniwa axsarktati", sasa suma parlatayna s, "ch'ijmaa manqhankaskiwa, asta uraqi luqantasa

87

apsuskakitawa", staynawa. "Uka ampara qutamaru thusxatt'awayma, jichhaxa anu apsxapxani ukata uka amparampi patrunaru llamkht'ta, llamkht'askaktawa, ukhamata yasta patrunaxa walikxani" sasa, uka sawayasna uksaxa qutqurixa phurrrr!! Sasawa thuqhst'awayxatayna, s.

M yatiriwa utjatayna, ukhama jichhaxa

jikxatanipxthwa, ukata yatirthwa jischixaya, jaqina munaapawa jistamwa, tata patruna sasa patrunaru jaqinakapaxa sapxchi.

Ukata utnqaru mandonakaxa yatirinakxa

irpantapxatayna, ukana tukturanakaxa waljaniwa ukana qunuratayna, mdiconakaxa, larupxpachaya, qullirinakaxa kuna jisk'a taxta jaqikpachchi.

Ukata jichhaxa yatiri patruna ukaru

irpantapxatayna, patrunxa waynaktayna. Kunjamti qutqurixa jisknxa ukhama saskakitaynawa, asta paqu anu jiwataxa chiqapini ch'ijma uka katri manqhata phat'susna waysxapxchi, ukata amparata patrunaru yatirixa llamkht'atayna. Ukata jichhaxa patrunaxa Qhaxxx! Jiwata ikt'awayxatayna. M ratuta patrunaxa thuqhthapitayna, q'ala k'umaraki. Ukjawa tukturanakaxa, jupa pura wali nayrasa allqakamakiwa ukatasipxatayna.

88

Jichhasti? Khitisa ukaxa? Kunjama jaqisa

ukaxa? asta patrunaxa sataynawa, s. Khitipinisa ukaxa? Irpanirapita,

irptanirapipinita satayna s. Yasta arumirjaxa patrunaxa ch'uqiki, q'ala k'umara.

Ukata ukhamakiwa qhipharmanthixa jisk'a q'ara

anu wayunipxixa, s. Patrunaxa kusaki, wali lakasa thayatawa uka tukturanakaxa muspatayna, s. Uka arumijaxa q'ala waynxa jariqt'ayatayna, ukatxa asinta uta muytiri sarapxatayna, ch'uqixa ukjataqi yapunakapiniwa achuntatayna, sakch, tunquxaya ukhamaraki, ukjaxa waynaxa kawalluru lat'asa jani yatkpachatixa, kawalluru lat'xatata ukhamawa patrunaxa asintapa uachayiri irpatayna, s.

Ukata yasta ch'uqi llamayki ukjawa utaru

jutxatayna sip, mulxata mulxata kawallxatkamaki, waljaniwa utaru tutuknuqxatayna. Ukata jichhaxa utana mamapasa t'ijtxataynawa siya, asta:

Wyyy! lunthatawaya sasakiwa t'ijtxatayna,

siya. Mamit!! sasa kawallxata arktapxchi

89

Asta ch'uqi, tunqu, tunta, apt'ata ttpini jisk'a sullkaxa purintxatayna s, ukjaxa achachinakaxa wali musparatayna. Patruna siuritampiwa purxatayna siya

Ukjaruwa ukaxa tukuyixa.

(Cont: Francisco Laime Ajacopa, Titri 22/09/81, grabac., transc. y recopilacin: FLP).

90

91

Urtimalana sarnaqatpa

Foto: Eric Bauer

KIMSRI PANKA Por

Flix Layme Pairumani 1996

92

Kamachi pirwa jakhu: Flix Layme Pairumani 1ra. Edicin (electrnica): 2013 flpjayma@yahoo.com

www.aymara.ucb,educ.bo www.aymara.es.tl www.jayma.es.tl

www.fotosaymaras.es.tl www.cultura-aymara.blogspot.com

93

Aka pankana utjirinaka

Uaa qalltkasa

1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna

2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna

3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna

4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa

5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna

6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna

7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna

8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna

9 Urtimala: Ukata m kutunxa akhama sarakiwa

94

95

Uaa qalltkasa

Urtimalaxa m tawaquna wawaptaynawa. Tatapa mamapaxa, tawaquxa ukhama wawaniki ustxpanxa, janiwa utapana uka wawaru ujaa munapxirkataynati. Ancha wawaru uisipxirtayna, ukhamaraki tawaqurusa wawanpanxa utatsa alisnukua munapxirtayna.

Ukata tawaquxa wawapxa, iwija awatia wichhu wichhu, pamparukiwa arumanakaxa jaytaniwayirtayna. Sapa jayp'uwa wawapxa ut'ayasa jaytayaniwayirtayna. Ukata "m uruxa wawaxa sartxatayna, panqaranakaki ch'amuskatayna, laqakiwa wawaxa jilsxatayna", siriwa, uka tawaquxa, siwa.

Ukata qhiphatxa, Urtimalaxa jisk'a yuqallxasaxa, achilaparu kayu p'akkatatayna. Tawaquna jachatampisa aruma aruma sapaki ikiyata amtampisa,

96

uka jiska yuqallaxa, m chikhi ukhamaraki jucha utayiri, qamiri sallqa jaqinakaru juchapa, qhulu chuymapa pachpa jachapampi chulluchiri yatsutaynha. Iu wawanakaru, wajchaanakaru wali munasiri, ukhama jaqiruwa tukxatayna, ukhamata jaqi jachayiri ukhamaraki yanapiri tukxatayna.

Amuyapa phuqhaatakixa, amtanakapa luraatakixa, m uruxa, awkiptirtaynawa, yaqha uruxa waynarurakiwa tukurtayna, ukhama Urtimalaxa aka askimpi anqha amuyumpi challqhuntata pachaanxa sarnaqawayatayna. Jichhaxa, jumaxa akana armaqata, Urtimala kuyntunaka qillqtasa apayanxaamawa. Munsta ukaki, jani munkstaxa, jumamppachasa aka pachana wiaya armanukuta, qamaasa jumankaskiwa.

Flix Layme Pairumani

97

I

Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna

M uruxa uka apachita thakhi thiyana, panqarkiri ch'uqi yapu qawaskatayna. Ukaruwa m qamiri, alakipa thakhi sariri, jaqixa jikxatatayna. Aruntasisaxa, uka alakipa jaqixa ukata jiskht'atayna:

Kuna ch'uqinxpachchi Kunatakisa juk'ampi qawqataskaktaxa? sasawa, m alaakipiri ukatsa yatiri yatiri tukuri jaqixa Urtimalaru satayna. Ukata urtimalaxa satayna:

Aka yapuxa ch'uqi yapjamakip, janiwa ukhamkiti, aka yapuxa qullqi yapuwa, jani qawkatataxa qullqixa allirtanxaspawa, lunthataxaya llamaysxchispaxa sasa, qawkatasjama qullqi, ch'uqi

98

ali thiyata, willstayakitaynawa. Ukata uka alakipiri jaqixa wali uka yapu alaa munt'xatayna:

Uka yapuma janiti aljkxitasma? Nayaxa qullqinaka, aljaa ynakaja, uywanakaja churawayxirismawa sasawa Urtimalaru, uka alakipa, wali munachi jaqixa, satayna. Ukata Urtimalaxa janiwa munkataynati, ukata satayna:

Kamisaraki jumaru aljxmaxa, kuna nruxa ukaxaya manq'aychituxa, jani aka yapunkxiristhxa kawkhataraki qullqinristhxa. Kunsa nayaxa luriristhxa, sitasmati? sataynawa. Uka qamiri alakipa jaqixa juk'ampi qullqi yapu alasia munxatayna, ukata satayna:

Aka taqpacha aljaa ynakaja, ukata ukjpacha qullqinakaja, taqpacha uywanaka churawayxma sasa, wali Urtimalaru achikt'atayna. Ukhama achikt'asawa uka alakipa qamiri jaqixa, qullqi yapu aljaa, Urtimalaru iyawsatayna:

Ukhamaxa aljxmasaya, ukatsa wali suma

qawkatta, wali ujta, wali umampisa qarpta, uruya arumawa ujta, jani ukhama ujkta ukaxa juk'akiwa qullqixa achuqxaspa, ukatsa jani: kutiyxita, janiwa munxkthti saskaampi, ukataraki kutiyxita

99

saskitasma sataynawa. Ukata uka munachi qamiri alakipaxa wali kusisitawa iyawa sasa alatayna:

Janipiniwa ukhama siskti, ukatsa wali suma nayaxa yapxa ujaskxa sataynawa. Ukhamata Urtimalaxa qullqi yapu aljawsina sarawayxatayna.

Qamiri jaqixa anchawa umampi qarpatayna, wali kusisitawa arumaya uru yapuru qunkatata ujaskatayna. M uruxa juk'ita irmuqt', sasa, ch'uqi aliru luqantatayna, ukata ch'uqiki irsxatayna, taqpacha irmuratayna, ch'uqikamakpini irarxatayna. Janiwa kuna qullqisa utjkataynati, asta uraqiruwa p'iqi jawq'atayna, wali jach'ata jachatayna, warartayna, q'asatayna. Jichhakamawa uka munachi alakipana almapaxa Urtimalaru thaqhasa sarnaqaski, siwa.

Utjirinkasaxa janiwa juk'ampi munaskakiti, janiwa jaqina ypasa munakiti, utjirki ukasa sarxiriwa, siwa.

100

101

II

Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna

M uruxa Urtimalaxa laqapiniwa thakhnama sart'askatayna. Ukhama sarkasaxa m qarwa ant'ata sariri jaqiruwa thakhina jikxatatayna, ukata aruntt'asaxa Urtimalaxa jiskht'atayna:

Tata kawksa jumaxa saraskta? sasa, ukata maynixa sarakitayna:

Nayaxa qhirwaruwa, jayusa qarwaru khumt'ata ukhama, sarasktha.

Nayaxa qarwa anakisa yanapt'asa sarasiwayksmawa, nayaxa uksarakiwa saraskthxa, aka apachitanakana lunthatawa chhukhxatiri, siwa. Paniniruxa janiwa lunthataxa chhukhxatkistaniti sasa, ukhamata wali parlt'asisawa sarasipxkatayna.

Ukata qarwaxa qhiphani nayraniwa saratayna, yaqhipaxa tixi qarwanakaxa qhiphaki sarirtayna, jila

102

chamani qarwanakaxa wali laqawa atipa atipa chhukhtasa chhukhtasa nayraqata sarxirtayna. Ukata, ipikurjama, Urtimalaxa uka qarwani jaqiru amuyt'ayatayna.

Qarwanakamaxa anchasa chhukhnaqixa, qhiphani nayranisa sarixa, payaru t'aqjani, ukata jani chhukhnaqxkaniti, nayapi chhukhnaqirinaka anakxa, jumapi k'achata saraskiri qarwanakxa anaknitaxa sasa, wali suma amuyt'ayatayna, maynixa chiqaya sasa, kusampuniwa amuyt'amaxa sasa, iyawa sataynawa, ukhamata payaru qarwanakxa t'aqxapxatayna.

Ukhama anakiskapxatayna, ukata niya jayp'xataynawa, Urtimalaxa liki qarwanakasa antata, juk'ata juk'ata, nayrt'awayxatayna. Maynixa q'ipinirakchi, ukana janiwa uka t'ukha qarwanaka ant'ataxa jank'asa sarkataynati, inawa "!suyt'ita!, !suyt'ita! " sasa, arnaqaskatayna. Intisa niyawa jalantxatayna, Urtimalaxa qarwasawa thakhi sarkamiru chhaqhtawayxatayna. Sinti jaya sarxatayna, ch'amaka arumxataynawa, ukata uka chikata tukha qarwanakasa arumaxa janiwa sartaa munkxataynati, ukhamakiwa uka jak'anakana, ch'usa anaqa utachatjamaru, ikt'awayxatayna.

103

Arumirjaxa, laqawa sarantawayatayna, ukata jiskht'asa jiskht'asa saratayna, yaqhipaxa janiwa ujkataynati, jaqhipaxa suma ujatayna:

, m jaqixa jalkamikisa, wali kusa millu, ch'umphi, uqi, janq'u, ch'iyara qarwanaka anakisknxa, inasa ukchi, wali jayankxiwa, janiwa jikxatkasmati, kawki jayankxpachch sataynawa.

Ukata ukhamakiwa qhirwaru purisaxa wali llakita jutawayxatayna. Jichhakamawa uka qarwani jaqina ajayupaxa qarwa thaqhaski, siwa.

Janiwa ina ipikjama kunampisa khitimpisa yanapma sataxa yanapsiakiti, yanapaa munirjampansa, waliwa amuyt'asia, kunatsa yanapt'aa munpachstu? Kuna munasasa yanappachstu? Ukatsa sumawa chuymasa jiskht'asiasa.

104

105

III

Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna

Ukhamarakiwa m uruxa Urtimalaxa sarantaskatayna. Khuysata m jaqixa khumuntata asnusa ant'ata ustanitayna, ukata Urtimalampi niya pasjtasiampkasa m juk'a parlt'apxatayna:

Tata kawksa sart'awayta? sasawa, Urtimalaxa uka jaqiruxa jiskht'atayna:

Nayaxa markaruwa phukhunaka aljiri saraskthxa sataynawa. Ukata Urtimalaxa amuyt'ayatayna:

Ukch'ataqinaka khumusktaxa, markanxa janiwa phukhunakataki alaxa utjkiti, antisasa jik'illitatakiwa alaxa wali kusapini, q'ala t'unarawayxma, jichha wayka jik'illitanaka aljaniwayxtaxa sataynawa. Ukata chiqaya sasa, uka jaqixa ipikjama q'ala phukhunaka t'unarawayxatayna.

106

Tata, ukhamaxa t'unaraa yanapt'awayita sasa Urtimalampi kunawa t'unaraa yanapt'sitayna. Ukata jik'illitanaka ch'iphantapxatayna, ukhamawa jik'illitanaka khumxatawayasa, uka jaqixa marka qhathuru, sarantawayxatayna. Urtimalasa ukhama lurayawsaxa ukhamakirakiwa saraaptuqiru sarawayxatayna.

Uka jaqixa markaru purintataynawa, kawkipiniwa jik'illitanaka apnuqt'asisa, qunt'atayna. Jaqinakaxa phukhunakchiya sasa, phukhunaka alasiri, jikxatapxatayna:

Kuna aka jaqixa luqhpachawa! Kuna khitiraki jik'illita altamsti? Nnakaxa machaqa phukhunaka munapxthxa,... taqisa ukhama sapxatayna. Ukjakiwa uka jaqixa maynina sallqjatapa amuyasitayna, ukata jachaqt'asiniwsa, wali t'iphutawa jutawayxatayna. Urtimala thaqhiri kuttaniwayxatayna, jichhakamasa uka jaqina jaayupaxa Urtimalaru thaqhaskakiwa, siwa.

Janiwa ina jani amuyt'asisaxa kunasa lurjaakkiti, kimsa amuyt'asisawa kunasa luraa.

107

IV

Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisia thaqharakitaynawa

M jaqiwa thakhina ancha jachaskatayna.

Warmisa, wawasa kamsarakpachtani? Janipiniya jichhaxa utajaruxa purkxchti, utmawa sarawayxxa Akaxa nayatakixa kunarakpacha? Utajaru kamsasaraki puriristhxa, kawksaruraki jichhaxa sarxa sasa, jik'uni jik'uni jacht'asisaya saraskchna, utaptuqiru sarirjamaraki janjamaraki, ukhama.

Uka chika thakhina m jaqixa suykatakirakchi.

Walti aljt'aniwayta? sasa.

Janiwa asta kuna, m jaqiwa ukhama k'allanatakiwa kusaxa sasa, tukjasiyitu. Janipiniwa, phukhu pakiratxa, kuna qhillaa chuwatakisa munirjampxkiti, inakiwa jikillitanakxa jacht'asisa willtaniwaytha. Kamsasaraki utajaru purxpachayxa, janipuniwa waliru puriwaykthti. Uka supaya jaqixa ukhama lurjasiyitu, nayaxa chiqaya sasakiwa phukhu

108

pakthapisa apthxa sasa. Jaqixa khuyaapiniwa jik'uni jik'uni jachatayna.

Ay ampi!, kuna kamisaraki jaqixa,... Ukhama lurasiytamsti? Ukxa jani wali lurtamxa. Chhuy! Karaju jichhrmaxa m khathankita thuqht'aysna, uka amuyt'ayirisma, jani jachxamti, awira ukampi nayaxa chuymacht'ma sasa jischi.

Ukata ukaxa walspati?

Chiqapini walspap.

Ukhamacha chiqa walspa sasa.

Chiqpachap, kuna janiwa nayaxa sawkasksmati, yasta m khathankatakpi thuqht'snaxa sasa.

Ukata jichhaxa jumaxa ukjata sarasma. Nayaxa akjata suykirismap, jichhaxa uksxa sarawayta, uka khuysxa muytaniwayta, uka sirka khuysxa pasta, ukata utanakawa uksxana utji, ukata uka utanirupi arnaqaniwaytaxa: Jichha arumaxa qullqi silwistri, quri silwistrimpi apayanitani, siw!, Pirutixa sasawa, si!, sasawa sta sasawa, yatichawayatayna.

Iyawa, awira akjata suykittap, saraway sasa satayna.

109

Ukhamaxa sart'amaya, nayaxa akjankkp sasa. Chiqpachapini utaxa ustakirakchi, ukata:

Qullqi silwistrimpi, quri silwistrimpi ukhama apayanitani siw! Pirutixa ukhama siw! sasa uka utaniru arnaqaniwaychi:

Khitisa ukhama s!! sasa sanchi, ukata:

Pirutiwa s! sasa saniwaychi, ukata ukanxa:

Iyaw!! sasa sanchi, ukjata laqa jutawayxchi.

Jichhaxa art'aniwaythwa, ukata jutawaythwa sasa, ukana maynixa suykatarakchi, jichhaxa pay! Karaju jichhaxa wiska, wiskanakawa wakichaa, wiskanaka pustuchasta, jichhaxa kunxaya thuqhuychini. Khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata thuqhunixa, kunanakaya mistunchini ukata khathar! sasa sani, apurapiniwa jumaxa khatharpayta, asta wali thuqhuntani, kunanakaya ustanchini, asta sqikiwa thuqhunixa, khathar! Jiskani ukjaxa impiupiniwa jumaxa khatharpaytaxa sasa yatichawtayna, ukata chiqapiniwa:

Khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata tta asta phuqhapiniwa

110

apthaptanxatayna s, kunaymanapiniwa: jamach'inaka, warinaka, p'isaqanaka, wisk'achanaka, tarukanaka kunanakapinchi, kunaymanapiniwa apthaptanxatayna, siwa. Kunanakapinchixa, asta tta phuqha apthaptanxatayna, asta jupaxa khathar! jischi ukata jupaxa kunkatkama khatharpaychi, chinurpayatayna ...

Ukata asta maya kharirpayiri, lik'ikamaki kharirxatayna, ukata chacharunxa tta, chacharunaxa chacharunapini, aychaxa aychapini. Ukana jamach'inakaxa jilt'xchi:

Aka jamach'inaka Tiwularu churasiwaykani sasa jamach'inakxa churawayxapxchi, ukata jichhaxa:

Ukanakasa aptata kutt'awayxma, jichhaxa kusisita sarawayxma sasa khitxarakchi, mayampi aptaniri kutt'anirakikchi, janiwa tuksunkataynati, sakch.

Ukakxaya yatiraksthxa.

Kunata jachaasa janiwa inrikataynati, jani khitisa yanapt'ankistuxa, jiwasaru jachayirisa chijiru purirakispawa.

(Cont: Gregorio Ajacopa (Alias: Janq'u Riwuchu), Titiri Prov. Ingavi, 1980, grabacin, transcripcin y recopilacin: FLP).

111

V

Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna

Urtimalaxa, nayra pachaxa qamirinakaru wali sallqjirtayna. Ukhamawa m uruxa, walja asnunakani, mulanakani arirunakaxa Surt'a markaru sarantaskatayna. Jupanakaxa kimsanitaynawa, ukata suxta asnuta ch'uu tunqumpi turkiri khumupxatayna.

Urtimalaxa khumuntata uywanakasa ant'ata sarirwa ujatayna. Ukata qarwa thaxa kustalanakaru winaratayna, ukhamarakiwa jupaxa suxta asnuru khumuntawayasa laqa, uka jaqinaka qhiphapa, sarantawtayna.

112

Uka nayraqata Surt'a sariri jaqinakaruxa niyawa jikxatatayna, ukhama samart'kpanxa, Urtimalaxa ukhamarakiwa purintatayna, ukata kawkhanti samart'apxkataynaxa, ukjarurakiwa Urtimalaxa samart'atayna. Uka jayp'u sujsthapixa, uka jaqinakaxa wali kutunaka parlt'asipxatayna. Ukana wali qarirata ikiwayxapxatayna.

Arumanthixa, janiri willjtankpana nayaxa sarxathwa, ukhamaxa ikkt'awayxani sasa, samart'apxatayna. Ukata Urtimalaxa niyaki chika arumaxa pasxchi ukjaxa sarantxaataki wali wakiyasxatayna:

Nayaxa sarantkwa sasa, uka jaqinaka ikirwayasa, sarantxatayna. Jupaxa ch'uu khumunaka khumuntasiwsa sarantawayxatayna. Thaxa khumunakakwa mayninakatakixa jaytawayxatayna.

Ukhamawa Urtimalaxa yaqhatuquru sarawayxatayna. Ukata qhantatixa, mayninakaxa sartapxatayna, janira suma amuyaskasawa sarxarupxatayna, kustalanakaxa niya kikpakchixaya, ch'amaka ch'amakana uka khumunaka khumuntasiwsa sarxapxatayna.

Surt'a markaruwa purintapxatayna, ukata tunquchuumpi turkaniataki kustalanaka

113

jararapxatayna, ukjakiwa jupanakaxa amuyasipxatayna. Thaxa khumunakaki jupanakaxa jararasxapxatayna, janiwa ch'uu khumunakaxa mayasa utjkxataynati, uka kimsa jilanakaxa wali thithipxatayna, Urtimala katx sasa, asta qaripxataynawa.

Janiwa khitimpisa ina q'asqasisa parlthapiakkiti, wali amuyt'asisawa jani utata jaqimpi parlaa, kuna munasasa jaqixa jiwasaru jak'achistu? Khitisa janiwa ukhama jikxat'kistaspati.

(Cont: Silvestre Ayala (de Prov. Pacajes), grab: Luisa Apaza Pally, 1987, Transc. y recopilacin: FLP).

114

115

VI

Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna

Maya yatirakthpi. Jichhaxa mayampi Urtimalxatarakki kutt'awayma.

M Urtimalawa utjatayna sip, wali lisupini ukhama, aka jawira aynachana sarnaqirtayna. Qamiri jaqinakaruxa apaqasa, t'aqhi janqinakaru apxatiri ukhamriwa, sip.

Ukata jichhaxa m jaqiwa wali alakipiri qamirtayna, sip. Uka jaqixa m qhuyaruwa alakipaanaka aptata sarirtayna. Ukata uka thakhina Urtimalaxa jikxatt'atayna.

Jilata, janiti irpawaykitasma?

Janiwa nayaxa jayra jaqinakxa irpnaqirkthti, nayaxa alakipaampiwa sarnaqastha, ukata wali qullqinthwa, wali waranqa waranqa qullqinthxa.

116

Ay! nayaxa t'aqhikthwa sasawa, Urtimalaxa uka jaqiru jikxatt'atayna, ukata qamirixa satayna:

Janiwa kuna thakhina chikacht'asiri jaqsa munirkthti, sapakiwa saraskirthxa sasa.

Iyawa, ukhamaxa akxaruna jikist'arakini, sarawayx sasawa, sarawayxatayna. Khurichaqana uka qamiri jaqiru suyantatayna, siwa. M mulani, wali kust'ata mulani, ukata satayna:

Tata: Kawkirusa saraskta?

Nayaxa alakipirthwa, jichhaxa akhama qaritawa alakipiri sarasktha.

Ay! sarnaqasaxa ch'ama tuktaxa, antisasa aka mulajampi uywanakamampi turkasiwayxani.

Janiwa, nayaxa alakipasiri jichsthxaya.

Jumanxa aliqa uywakchixaya, ukatsa jumaxa saraskta jutaskta, ukhamaxaya qariskstaxa, nayana aka mulajaxa qullqi kakachiriwa, jumaxa ch'ina patataki paqt'taxa, ukata maya qullqi phinart'araptamxa sasa.

Awira, ujaa muntati? sasawa satayna.

117

Awira p'aqantma! sasawa satayna, ukata jichhaxa maya mularu ch'ina patata ch'ink, ch'ink, ch'ink, ch'ink sasawa p'aqantt'atayna, ukhamata chhullx, chhullx, chhullxtasa qullqi mulaxa, kakachatayna.

Chiqas!, janipiniwa alakipasianxa ukhama qullqixa uxatakiti...

Awira, juma paqantt'ma sasa, ukhamawa jichhaxa paqantatayna, kipkakiraki qullqi mulaxa kakachatayna. Ukata jichhaxa:

Ya! Ukhamaxa... jichhaxa turkasiwayxani, ukata ukaruxa irxatmati, kunjamnicha?

Jan, uka uywanakmampik, ukampiki turkasiwnixa.

Iyawa sasa.

Akxaruna, jikisirakini, jichhaxa wali qamasxtaxa, jichha amtkittaxaya sasa.

Iyawa sasawa uywanaka qamirixa churawayxatayna, mulanaka khumuntatpacha Urtimalaru anxarwayxatayna.

118

Qamirixa wakiskiri ynakapa uka qullqi kakachiri mularuwa khumt'asiwayxatayna. Ukana sarxchi, saraskchi, saraskchi ukata:

Awira jichhaxa, warmijaru uacht'ayaataki, qullqi wastata kakacht'way sasa maya ch'ina patata mularu maya t'al, t'al, t'al sasa liq'intantatayna, ukata maya mulaxa tulx, tulx, tulx, sasakiwa allthaptawayxatayna, janiwa mulkxataynati, siwa.

Qamiriruxa q'ala, jani kunani tukjawayxatayna.

Ay! Aka supaya jaqi, kunasa akaxa pasitu? sasa, ch'akha allitattataki uxatxatayna.

Ukata qamirixa ancha jachatayna, ina jachaki jachatayna, m jaqiru jukata jukata qullqi lunthatirina jachapaxa janiwa Urtimalaruxa kamachkataynasa, chiqa m taqhisirina jachapakiwa Urtimalaruxa jachayarakispnxa.

Janiwa jaqiruxa jisk'achakiti, janirakiwa munachkisa, janiwa kunasa jani chiqjamkpanxa mpita liwxattakiti.

(Cont: Petronila Huasco, natural de Laja, grabacin: Mara Andrea Quisbert, 1987, transcripcin y recopilacin: FLP).

119

VII

Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna

M jaqiwa utjatayna, Urtimala sata, jupaxa, taqichaqana sarnaqasa, anqha jaqinakaruwa sallqjirtayna.

Urtimalaxa, tiwulanakana sarnaqatapa, uywanakaru sallqjasa katutapa yatitayna, ukhama jupaxa sallqjaa yatkasasa, Tiwulata juk'ampi sallqjaa yatiqaa amtatayna. Ukata Tiwulanakana utapa thaqhiri saratayna.

Urtimalaxa m jisk'a uywa awatiri yuqallaruwa jikxatatayna, ukata jiskht'atayna:

Jisk'a wawa, mayaya jiskht'asma: Kawkhankisa Tiwulana utapaxa? Tiwulampiwa jikisia muntha sasa, uka uywa awatiri jisk'a yuqallaxa awisataynawa:

120

Tiwulana utapaxa, kh amsta jawira kuchunkiwa, jichhaxa ukana ikiskpachawa, uruxa ikiskiriwa, arumakiwa saraqaniri, arumakiwa jikisipxasmaxa sasawa, jisk'a yuqallaxa satayna. Ukata Urtimalaxa satayna:

Jani ukhama samti, chiqpacha sita, kamisasa uruxa ikinixa, arumaki sarnaqanixa sataynawa. Ukata jisk'a yuqallaxa satayna:

Chiqapuniwa. Uruxa ikiskapuniriwa, arumaxaya lunthatirixa saraqanirchixa sasa. Urtimalaxa janiwa suma amuykataynati, jupaxa jayata jutirtaynawa.

Kamisasa uruxa ikinixa, antisa ujanipin Kawkhankisa utapaxa? sasawa wasitata suma jiskht'atayna:

Kh, amstaru jawirnama makataskaktawa, uka qullu k'uchu jawiraru purikama, ukankiwa sataynawa. Ukhama utayataxa, uka jawirnamawa Urtimalaxa makatawtayna. Uka qarqa amstaru jak'achasaxa, qhurqhurwa amuyatayna, uka qarqa jawira kuchuxa janiwa laqa makatajama ukhamkataynati, wali sayata qarqaktaynawa. Ukata jupaxa qarqa jak'aru makatasawa qhurqhuri aliqata isch'ukitayna. Ukatxa ukhama qhurqhuni qhurqhuni

121

ikiraskiri ist'aniwayasinxa ukhamakiwa Urtimalaxa kutiqanxatayna.

Ukata Urtimalaxa juk'ampi taqi jaqinakaru jiskhiskakitaynawa:

Kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa? sasa, jaqinakaxa, kunjamti jisk'a awatiri yuqallaxa jiskataynaxa, kikpakiraki sapxatayna. Ukata Urtimalaxa m yatiri jaqiruwa jiskht'atayna:

Tata, kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa? Tiwulampiwa jikisia muntha sasa, yatirixa sataynawa:

Uruxa janiwa jikxatkasmati, arumanakakiwa jikxatasmaxa, m aruma sarma. Putu punkuparu purisaxa Tiwulasa kikpakiwa waqaqt'asta. Ukata Tiwulaxa mistuniniwa sasawa amuyt'ayatayna.

Ukata Urtimalaxa waqaqia yant'atayna. Jupaxa qhuru aruni jaqtaynawa, janiwa tiwuljama waqaqt'kataynati, ukana uruya arumawa, yatiqakama, tiwulanakjama waqaq sasa, wali yanatayna. Ukata yatiqasaxa m arumawa tiwularu wisitiri saratayna. Purisinxa putu anqxatwa waqaqitayna. M qawqha tiwulanakaxa

122

ukkanakanwa aywinaqaskatayna, laqaq tiwulanaka chhukhthapinpanxa Urtimalaxa sataynawa:

Tiwula, jumampi sarnaqaa munasawa arumata juttha sasa. Tiwulaxa, tiwulanakana jilripaxa, utaparuwa irpantatayna. Ukanxa Urtimalaxa satayna:

M amtampiwa juttha, taqiwjanwa jumatxa parlapxitu, kunjamatsa uwijanakaru iyawa sayakta, uka yatichayasia muntha, nayaxa jumjamaraki munthxa. Nayaxa jumjama sallqjirirakthwa, ukata ukaxa jaqitakikiwa, jaqiruxa kunjamatsa iyawa sayakipunthwa. Nayaxa iwijaru sallqj sasa yanthxa, uka pachaxa janiwa sallqjaa yatxkthti. Jumanakaxa wali kusapuni iwija chhukht'ayanipxtax, ukhama yatiqaa munthxa sataynawa. Ukata Tiwulaxa, chuymapana amuyt'atayna: Nayaxa jupata jaqiru sallqjaa yatiqarakiristha ukasti sasa, uka satayna:

Jinchu chiqapa jinchunsmaxa, ukhamaraki jach'a wich'inkhani ukhamsmaxa, ratukiwa iwija chhukht'ayanismaxa, janiwa kuna ch'amsa tukkasmati. Juma nnakjama tukumatakixa wali ch'amspawa. Kunjamsa nnakaxa lurapxthxa uka ujaa munstaxa, nnakampi chika sarnaqxaamawa satayanawa. Urtimalaxa uka ist'asinxa wali kusisitayna, jupaxa ukarupiniwa saraskatayna, ukata satayna:

123

Nayaxa jumanakampi sarnaqapini munthxa sataynawa, tiwulanakasa Urtimalaru ukatasaxa wali kusisipxatayna. M thuqhua wakiyaa amtapxatayna. Ukanxa Urtimalaruxa uwija lip'ichimpiwa, iwijasa kikpaki isthapiyapxatayna. Jach'a iwijaru utatawa wich'inkhasa ayxarusita thuqhuyapxatayna, wali kupiru ch'iqaru muytatayna, thuqhusaxa piqsa muytayasitaynawa.

Ukhama thuqhkasinxa tiwulanakaxa uksata aksata anatasipxatayna, m iwijarjamawa anatapxatayna. Mayni Tiwulaxa kunkata thuqhkatasinxa kunkata wayllunk'usitayna, maynixa qhiphxata thuqhkatasinxa jinchu t'uruqaa yanarakitayna. Urtimalaxa samaqkiriwa qarjtxata liwinaqtxatayna. Mayni jani kunsa yatiyata Tiwulaxa Urtimalaru chiqpacha t'urt'aatakiwa kunkata thuqhkatxatayna. Urtimalaxa jank'akiwa kampanilla apsusisa chilinktayatayna, tiwulanakaxa laqawa wararisisa chhukhsuwayxatayna.

Tiwulana utapaxa ch'usakxataynawa, Urtimala sapakiwa ukankxatayna

Yaqhana qamasapa yatiqaasa walkiti, jaqina sarnaqatapa yatxapayaasa kuskiti, kuna yatiqaasa ch'amawa, janiwa inapiniki mayjktanti, ukata jiwaspachawa nayraqataxa waranqa.

124

125

VIII

Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna

Amxasiri, ukhamarusa Qilqtiriraki : Cristobal Condoreno Unanchiri: Awicha Brigida Tarqui

Aka jawarixa, jachaa urunakata ukhamaraki laru kajaraa urunakata amtasia uanchayi. Sawkasia pachanakata amtaskasina arxaytanipxma. Ukhamawa m jaqixa taqi kunaru tuktiri utjatayna, sip, jaqinakaru kusisiyiri ukhamaraki uka anqhachiri jaqinakaru jachayarakiri ukhamtaynawa. Uka uruxa wali thaytaynawa, sip.

Uka uruxa aylluna jakirinakatakixa intixa

jalsuskataynawa, sip, ukhamarusa asinta utanixa urta phaxsi ujasaxa wali larusitaya. Janiwa patrunaxa amuyaskataynati, ina luqhiki larusitayna, phaxsixa jalanttuqiruwa chhaqhantaskatayna.

126

Ukana thakhnama sarkasina, tata Urtimalaxa tata Antuumpi m qullu patana jikistapxatayna. Ukjana jaqi qamaawa utjatayna. Ukana parlthapipxatayna.

Tata Antuu kunsa qhamiyaskta? Tata Piruti, mulljistawa Ay! patrunana

phuchapawa sintipuni chuyma kusisiyitu. Ay! chuyma manqhajarusa uywasxakiristha.

Waliki, nayawa uka patrunaru kustayaskxa,

jumaxa akjata sumpuni qhamiyanitta. Tata Antuuxa wali kuchiwa Urtimalaru, lakapasa

ukcha kharkatatjama ukhama, uchukiskatayna. Asinta utaxa m jiska quntunkataynawa. Ukhamarusa uka Asanqiri juqhusa wali chuxawa qhananitayna.

Tata Urtimalaxa niyawa asinta utaru qipisitupani, khuchhi awatiriru utasita, purtaskatayna. Patrunaxa khuchhinaka awatipataki anxarayatayna.

Ukhamawa Urtimalaxa, ancha awkiru tukuta,

ayqusisa, qimillanaka khuchhiru maqayiri anakiskatayna.

Niya chika urxataynawa. Ukatawa m wirajuchanaka alirixa Urtimalaru jikxatasa parlxayatayna.

127

Tata, uka wiraxuchanakmaya aljawayxita Iyawa, ukata nayaxa wichinkhitanakapa imasiataki kharirtasiwayxwa, wali munata wiraxuchanakchixay!

Ya sasa. Ukhamawa tata Urtimalaxakhuchhi aljantasaxa,

khuchhi alakipa sarxpana, uka kharirata wichinkhanaka juqhuru junuratayna, ukhama chillarawayasaxa mkirakiwa patrunaru yatiyiri laqa tijutayna.

Patruna khuchhinakamawa juqhuru

chhaqharawayxi, patruna khuchhinakawa juqhuru chhukhuntawayxi!...

Que dice? Cmo? Vamos rpido! Ukatxa mkirakiwa patrunampi Urtimalampixa

Asanqiri juqhuru chhukhupxatayna. Ukatxa juqhuwjitaru Patruna irpxattasawa Urtimalaxa karxayaskatayna.

Patruna, ukjata suytma Nayawa uka

khhuchhinakxa wichinkatkama wayurxa Aprate! Jlale por las colas! Todas se han roto

128

Ya! hijo Anda a casa y traes pala y pico, las dos pero aprate!

Ukhamawa urtimalaxa laqapuniwa Patrunana utapa

tijuskatayna, Patrunana utaparu purisi