1933 ---1937-yilliridiki weqeler

http://www.orkhun.com ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتى

————————————————————————————————————————————————— ھهۋەسكار----- ئۇيغۇر ئوغلى : ئېلكىتاپ قىلىپ تۈزگۈچى

QQ：492255230 Email:[email protected]

1

يىلىغىچه قهشقهر، خوتهن، ئاقسۇالردا -1937 يىلىدىن - 1933 بۇلۇپ ئۆتكهن ۋەقهلهر

ئهپهندى iltebir بېتىدىن تور ئۇيغۇر تارىخىرخۇنوئ: تورغا يوللىغۇچى

ئابدۇقادىر ھاجى

: تهھرىردىن

ۈرۈپ نىڭ سوغۇندا ئىسيان كۈت) قىرغىز( يىلى ئوسمان ئېلى -1933قادىر ھاجىنىڭ بۇ ئهسلىمىسىدە

- 9 يىل -1937 يىلىدىن - 1933ئاتۇشقا كهلگهندىن كىيىن، ئۇنىڭ ئىسيانچى قوشۇنىغا قوشۇلۇپ

ئايغا قهدەر قهشقهر، خوتهن، يهكهن، ئاقسۇ قاتارلىق جايالردا تۆمۈر سىجاڭ، سابىت دامولال،

هريانىدا خوجىنىياز ھاجى، مامۇت سىجاڭ، ئابدۇنىياز، شامهنسۇر ۋە باشقىالر بىلهن بىرگه بۇلۇش ج

بۇنى تهھرىرلهش جهريانىدا بىر . ئاڭلىغان، بېشىدىن كهچۈرگهن ئهھۋالالر خاتىرلهنگهن-كۆرگهن

قىسىم تهھلىللهر ئېلىپ تاشالنغاندىن تاشقىرى قادىر ھاجىنىڭ شۇ جهرياندىكى ۋەقهلهرگه تۇتقان كۆز

چۈنكى . ۆرمهت قىلىندىقارشى، نۇقتىئىنهزەرلىرىنى ئاساسىي جهھهتتىن ساقالپ، يېزىش ئۇسلۇبىغا ھ

ھهر بىر كىشىنىڭ تارىخىي ۋەقهلىكلهرگه تۇتقان كۆز قارشى ۋە تارىخىي كهچۈرمىشلىرى ئوخشاش

بولمىغانلىقتىن مهلۇم تارىخىي ۋەقهنى، مهلۇم تارىخي شهخسلهرنى ئوخشاش بولمىغان نۇقتىدا بايان

ىنى يېزىش ئارقىلىق تارىخنىڭ قىلىدۇ ياكى ئهسلهيدۇ، شۇنداقال ئۆزىنىڭ بىۋاسته سهرگۈزەشتىلىر

. ئىچكى ئهھۋالىنى يېشىپ بىرىدۇ

دېمهك، ھهر بىر شهخسنىڭ ۋەقهلهرنى تهھلىل قىلىشى ئوخشاش بولمىغانلىقتىن مهلۇم تارىخىي

. ۋەقهگه قارىتا ئوخشاش بولمىغان چۈشهنچه ۋە كۆز قاراشنىڭ پهيدا بۇلىشىدىن ساقالنغىلى بولمايدۇ

ادىر ھاجىنىڭ بۇ ئهسلىمىسىدىمۇ تارىختا ئۆتكهن شهخسلهرگه قارىتا خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش، ق

بۇنىڭغا قارىتا ئوخشىمىغان . قاراش ۋە نۇقتىئىينهزەرلهر ئوتتۇرىغا قۇيۇلغان- ئوخشاش بولمىغان كۆز

. لېكىن بۇ تارىخىي ماتېرىيال، بۇ ھهرگىز تارىخىي يهكۈن ئهمهس. پىكىرلهرنىڭ بۇلىشى مۇمكىن

لىنى چىقىرىۋېتىپ، مېغىزىنى ئېلىش، يالغىنىنى چىقىرىۋېتىپ راستىنى قالدۇرۇپ شۇڭا ئۇنىڭ شاكى

. تهھلىل ۋە تهتقىق قىلىش ئارقىلىق ئوبيېكتىپ تارىخىي قانۇنىيهتتىن ئاشكارىالپ چىقىشىمىز كېرەك

هلبىي جهھهتتىكى قىسقىسى، بۇ خىلدىكى ئوخشاش بولمىغان چۈشهنچه ۋە كۆز قاراشالر، ئىجابىي ۋە س

ماتېرىيالالر تارىخ تهتقىقاتچىلىرىمىزنىڭ تارىخنى تېخىمۇ چوڭقۇرالپ تهتقىق قىلىشى، تهھلىل قىلىشى




2

.ۋە ئىزدىنىشىگه ياردەم بىرىشى مۇمكىن

تۆمۈر سىجاڭنىڭ مارالبېشىغا كېلىشى ۋە سۇغۇن قوزغىلىڭى

ن باشالنغان قوزغىالڭ غهلىبه قىلىپ يىلىنىڭ باشلىرىدا تۇرپاندى-1933 يىلىنىڭ ئاخىرى، -1932

كورلىدىن جهنۇبىي ) دەسلهپته تۆمۈر تۇەنجاڭ دەپ ئاتىالتتى(تۆمۈر ئېلى . كورلىغىچه قانات يايدى

بۇ چاغدا قهشقهردە تۇرۇشلۇق ئۆلكه . شىنجاڭغا يۈزلىنىپ قهشقهرگه قاراپ يۈرۈش قىلدى

قورقۇپ كېتىپ دورا يهپ ) ئىنىسى-4جىن شۇرېننىڭ (ئارمىيىسىنىڭ دىۋىزىيه باشلىقى جىن شۇجژ

قۇشۇمچه دىۋىزىيه ) مادوتهي دەپمۇ ئاتىلىدۇ(ئۇنىڭ ئورنىغا قهشقهر دوتىيى ماشاۋۋۇ . ئۆلۈۋالدى

. سىجاڭلىقىغا تهيىنلهندى

ياقا ئېرىقتا بىر مهيدان غهلىبىلىك جهڭ . تۆمۈر ئېلى كۇچارنى ئېلىپ ئاقسۇغا قاراپ يولغا چىقتى

ل قىلدى، بۇ چاغدا مادوتهي خهنزۇ، ئۇيغۇر، خۇيزۇالردىن بىرەر مىڭچه ئهسكهر قىلىپ ئاقسۇنى ئىشغا

تۇەنجاڭ قىلىپ ) ئۇنى ياڭ دارىنمۇ دېيىشهتتى(تهشكىللهپ ياڭ چىڭمىن ئىسىملىك بىر خۇيزۇنى

ياڭ تۇەنجاڭ ۋە لى دېڭرۇڭ دېگهن تۈەنجاڭالر . تۆمۈر ئېلىنى توسۇش ئۈچۈن مارالبېشىغا ئهۋەتتى

. ى باشالپ مارالبېشىنىڭ شهرىق تهرىپىدىكى تۇمشۇق دېگهن يهرگه كېلىپ ئورۇنالشتىئهسكهرلىرىن

تۆمۈر ئېلى ئاقسۇ تهرەپتىن كېلىپ تۇمشۇقنىڭ شهرق تهرىپىدىكى تهڭتوغراق دېگهن يهرگه

بۇ چاغدا قارا . كىلومېتىردەك كېلىدۇ20تۇمشۇق بىلهن تهڭتوغراقنىڭ ئارىلىقى . ئورۇنالشتى

مۇ بىر تۈركۈم ئهسكهرلىرى بىلهن كېلىپ ) ماجهنساڭ(مىڭ ئهۋەتكهن مازىخۇي شهھهردىكى ماشى

47 ئاينىڭ ئاخىرىدا باشلىنىپ -3بۇ ئۇرۇش . شۇنىڭ بىلهن تۇمشۇق ئۇرۇشى باشالندى. ئورۇنالشتى

نهتىجىدە ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى كۆپ چىقىم . ئۇرۇش ناھايىتى قاتتىق بولدى. كۈن داۋام قىلدى

ۋەكىللهردىن ئهۋەتكهن . لىقتا سۈله قىلىشقا مهجبۇر بۇلۇپ ۋەكىل ئهۋەتتىتارتىپ ئىالجسىز

. زەيلىبىز ھهر ئىككى تهرەپ مۇسۇلمان، ئۇرۇشنى توختىتىپ تىنچلىق سۆھبىتى ئۆتكۈ«:خېتىدە

ئۇنىڭ مهقسىتى ماجهنساڭ بىلهن بىرلىشىۋېلىپ تۆمۈر . دېيىلگهن›› !اق مادوتهينىڭ پىكرىمۇ شۇند

تۆمۈر ئېلى ئۇنىڭ ئالدام خالتىسىغا چۈشمهي ئۇرۇشنى . ماقچىسىجاڭنى چهتكه قاق

.داۋامالشتۇرىۋەردى

: ۋەقهسىدە بىر ئاز توختىلىمىز) قىرغىز(ئهمدى بۇ ئۇرۇشنى مۇشۇ يهردە توختىتىپ، ئوسمان ئېلى

ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا مادوتهي ئۇچتۇرپان قاقشال يولىنى توسۇش ئۈچۈن سوغۇن - 3 يىلى -1933

قهشقهر ) قىرغىز(بۇ چاغدا ئوسمان ئېلى . غا ئهسكهر ئهۋەتمهكچى بولىدۇ) قاراۋۇللۇق ئورنى (چازىسى




3

مادوتهي خهنزۇ، ئۇيغۇر، خۇيزۇ، قىرغىزالردىن تهركىب تاپقان . دوتهي يامۇلىدا نهزەربهنت ئىدى

چه ئهسكهر تهشكىللهپ جىڭ تۇڭلىڭنى يىڭجاڭ، ئوسمان ئېلىنى نهزەربهنىت بوشىتىپ 400

ئاتۇشتىن ئۈچتۇرپانغا بارىدىغان تارجىلغىنىڭ - سوغۇن. (جاڭلىققا تهيىنلهپ سوغۇنغا ئهۋەتىدۇليهن

ئوسمان ئېلىنىڭ قول ) ئاغزىغا جايالشقان بۇلۇپ ئۇزۇندىن بىرى ئهسكهر تۇرۇپ كېلىۋاتقان چازا

ئۇالرغا . دىئاستىدا ئورازبهگ، ئابالبهگ، توختى بهگ قاتارلىق بىر قانچه داڭلىق سهركهردىلهر بار ئى

ۋە ئۇالرنىڭ قول ئاستىدىكى ئهسكهرلهرگه سوغۇنغا يېتىپ بارغىچه تازا ئىشهنچ قىاللماي قورال

ۇپ ن كۈنى ئاتۇشقا كېلىپ بىر كىچه قۇ- 10 ئاينىڭ -3 دەك ئهسكهر 400بۇ . تارقىتىپ بهرمهيدۇ

شۇ چاغدا . رىدۇئاندىن قىرغىز ئهسكهرلهرگه قورال تارقىتىپ بې. ئهتىسى سوغۇنغا يېتىپ بارىدۇ

ئۇرۇش ) ياڭ چىڭمىن(مارالبېشى تۇمشۇقتا تۆمۈر سىجاڭ مادوتهي ئهۋەتكهن ياڭ تۇەنجاڭ بىلهن

بۇنىڭدىن خهۋەر تاپقان ئوسمان ئېلى ئۆزىنىڭ قول ئاستىدىكى ئابالبهگ، ئورازبهگلهر . قىلىۋاتاتتى

ه ئۆتىدىغانلىقلىرىنى بىلهن مهسلىههتلىشىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئىسيان كۆتۈرۈپ تۆمۈر سىجاڭ تهرەپك

. بىلدۈرۈپ خهت ئهۋەتىدۇ

ھۆرمهتلىك تۆمۈر سىجاڭ، سىلى بولسا ئاتا، بىز بولساق باال، بىز سىلى «: خهتنىڭ مهزمۇنى مۇنداق

ئهگهر سىلى رۇخسهت قىلسىال بىز سوغۇندا قوزغىالڭ . ئارقىلىق خوجىنىياز ھاجىغا بهيئهت قىلىمىز

……›› ورال تارتىۋېلىپ، سىلىگه ياردەمدە بولساقكۆتۈرۈپ، مادوتهي ئهسكهرلىرىدىن ق

تۆمۈر . ئوسمان ئهۋەتكهن ئىككى كىشى تۆمۈر سىجاڭنىڭ قېشىغا يېتىپ بېرىپ خهتنى تاپشۇرىدۇ

فى «خهت بىلهن بىرگه . سىجاڭ بۇنىڭدىن بهك خوش بۇلۇپ ئۇالرغا بىر پارچه جاۋاب خهت يازىدۇ

ئۇالر خهت بىلهن بايراقنى ئېلىپ سوغۇنغا يېتىپ . ۇدەپ يېزىلغان بىر بايراق ئهۋەتىد» سهبىلىال

شۇ كېچىسى ئوسمان ئېلى قول ئاستىدىكى ئوراز بهگ، ئابال بهگ، توختى بهگ قاتارلىقالر بىلهن . كېلىدۇ

بىرلىكته ئىسيان كۆتۈرۈشنىڭ پىالنىنى تۈزۈپ تاڭغا يېقىن چىن تۇڭلىن ئهسكهرلىرى ياتقان

ئۇالر قورشاۋدىن چىقىپ كېتىشنىڭ . ۇرال تاپشۇرۇشقا مهجبۇر قىلىدۇگازارمىنى قورشىۋېلىپ، ئۇالرنى ق

بۇ خهۋەر چاقماق تېزلىكىدە ئاتۇشقا ۋە . ھهم قوراللىرىنى تاپشۇرىدۇ. ئامالىنى قىاللماي تهسلىم بولىدۇ

بىز ئاتۇش خهلقى ئوسماننىڭ قوزغىالڭ كۆتۈرۈپ غهلىبه قىلغانلىقىنى ئاڭالپ، ئۇالرنىڭ . تاغقا تارقىلىدۇ

ئۇنداق بولۇشتىكى سهۋەب، شۇ (چاپسانراق ئاتۇشقا يېتىپ كېلىشىنى تهقهززالىق بىلهن كۈتتۇق

.) ياساق بهك كۆپىيىپ كهتكهنىدى-چاغدا ھۆكۈمهت تهرەپتىن خهلققه بولغان زۇلۇم ۋە ئالۋاڭ

پ، ئاتۇشتا ئىدىم، ئوسماننىڭ ئاتۇشقا كېلىۋاتقانلىقىنى ئاڭال) ئابدۇقادىر ھاجى(شۇ چاغدا مهن

يۈسۈپ ئاخۇن، ئابدۇشۈكۈر مهخسۇم، سايىت ئاخۇن، ئابلىراخۇن قاتارلىق بهش كىشى يۈسۈپ

ئاخۇننىڭ ئۆيىگه يىغىلىپ ئوسماننى قانداق كۈتۈۋېلىشنى ھهم ئۆزىمىزنىڭمۇ ئوسمانغا ئهسكهر




4

كۈنى ئوسماننىڭ ئاتۇشقا يېتىپ - 29 ئاينىڭ - 3 يىلى -33. بولىدىغانلىقىمىزنى مهسلىههتلهشتۇق

. كېلىدىغانلىقىدىن خهۋەر تاپتۇق

شۇ كۈنى ئۇنى قارشى ئېلىش ئۈچۈن پۈتۈن ئاتۇش خهلقى دېگۈدەك شور ئېرىقنىڭ بېدىلىك دېگهن

يېرىگه چىقىپ، ئوتۇن، سامان، بېدە، نان قاتارلىق تهمىنات بۇيۇملىرىنى تهييارالپ ئون نهچچه قوي

. سويۇپ، چۈشكۈن راسالپ داغدۇغا بىلهن قارشى ئالدۇق

ئۇنىڭ ئارقىسىدىن . ئوسمان ئېلىنىڭ بىر بۆلۈك ئهسكهرلىرى ھهممىنىڭ ئالدىدا يېتىپ كهلدى

» ئامىن«بىز ھهممىمىز يۇقىرى ئاۋاز بىلهن . ئوسمان ئېلى ئۆزى كېلىپ خهلقنى كۆرۈپ ئاتتىن چۈشتى

كاالچ كىيگهن بۇلۇپ- ئوسمان ئۇچىسىغا بهقهسهم تون، پۇتىغا مهسه. دەپ ئۇنى تهبرىكلىدۇق

.بېشىغا يېشىل سهلله ئورىۋالغانىدى

دەك بۇلۇپ، ئۇالرنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكى 700 - 600ئوسمان بهگنىڭ ئاتۇشقا كهلگهن ئهسكىرى

. دىن ئاشمايتتى400يېڭىدىن قوشۇلغان قىرغىزياشلىرى ئىدى، ئۇنىڭ ئىچىدە قۇرالى بار ئهسكهرلهر

كۈنى ئوسمان ئېلى شور ئېرىقتا قونماي، شۇ . ئۇالرنىڭ كۆپ قىسمى ئات ئۈستىدە ئۇزۇقالندى

بوغۇز ئاتۇشتىن ئارغۇغا بارىدىغان ئىككى . بوغۇزغا يۈرۈپ كهتتى) تاغنىڭ ئىچى(بىخهتهررەك جاي

باشلىق ) ياقۇپ(دادام . تاغنىڭ ئارىسىدىكى جىلغا بۇلۇپ، ھاۋاسى ياخشى، مهنزىرىلىك جاي ئىدى

دادام قايتىپ . ۈشكىلى بوغۇزغا چىقىپ كهتتىبىر تۈركۈم كىشىلهر ئوسمان تۇەنجاڭ بىلهن كۈر

مهن، يۈسۈپ ئاخۇن، ئابدۈشۈكۈر مهخسۇم، سايىت ئاخۇن تۆتىمىز . كىرگهندىن كىيىن مهن چىقتىم

ئۇ چېدىرنىڭ ئالدىدا ئىككى ئهسكهر پوستتا . بىرلىكته ئوسمان تۈەنجاڭنىڭ چېدىرىغا باردۇق

بىز ئوسمان تۈەنجاڭغا ئۆزىمىزنىڭ . ل قىلدىتۇرغانىكهن، خهۋەر قىلىنغاندىن كىيىن بىزنى قۇبۇ

ئوسمان تۇەنجاڭ بىزنىڭ ئىلتىماسىمىزنى . ئىنقىالبقا قاتنىشىپ ئهسكهر بولىدىغانلىقىمىزنى ئېيتتۇق

قۇبۇل قىلىپ، ئىسمىمىزنى يېزىۋالدى ھهمدە ماڭا بىر دەپتهر، بىر قېرىنداش بېرىپ، يهنه ئهسكهر

مۇ ئهته ئاتۇشقا بارىدىغانلىقىنى، شۇنداقال تىزىمالنغان بولىدىغانالرنى تىزىمالشنى، ئۆزىنىڭ

بىز ئۇ يهردىن قايتىپ . ئهسكهرلهرنى ئېلىپ ئۈستۈن ئاتۇش، ئۈچ مىرۋانغا بېرىشىمىزنى تاپشۇردى

30 ياشتىن 18شۇ بىر كۈندە . كىلىپ مهھهللىلهردە ئهسكهر بولىدىغانالرنى تىزىمالشقا كىرىشتۇق

- 29 ئاينىڭ -3بۇ . كىشى ئۆزىنى ئهسكهرلىككه تىزىمالتتى120ياشقىچه بولغان ياشالردىن

مهن ئهتىسى ئۆيگه بېرىپ بىر پاختىلىق چاپان، بىر كۆرپه، بىر ئاز نان . كۈنىدىكى ئىش ئىدى

ئهتتىگهندە ) كۈنى-30 ئاينىڭ -3(ھهمدە ئۆيدە ساقالپ يۈرگهن بىر دانه كونا تاپانچىنى ئېلىپ

بىرەر سائهتتىن كېيىن . مهن بارغاندا بىر ئاز ئادەم بار ئىكهن. ردىمئاتلىق ئاچچىقيارغا يېتىپ با

شۇنىڭدىن كىيىن ئىككىدىن . دىن ئارتۇق ئادەم توپالندى150ئاتلىق، ئېشهكلىك، پىيادە بۇلۇپ




5

دەك ئوقۇغۇچى 100شۇ ئوتتۇرىدا بىزنى تهبرىكلهپ . تىزىلىپ، ئۈچ مىرۋانغا قاراپ يولغا چىقتۇق

ئۇالر ئىنقالبنى مهدھىيىلهيدىغان ناخشا . ئۇالرنى كۆرۈپ بىز ئۇالقتىن چۈشتۇق.ئالدىمىزغا چىقتى

بىز ئۇالردىن ئايرىلىپ ئۈچ مىرۋانغا يىتىپ بېرىپ، ئوسمان . تهييارلىغان ئىكهن ئۇنى ئوقۇپ بهردى

150بىز . تۇەنجاڭ بىزنى قانچه كىشى بىلهن كهلدىڭالر، دەپ سورىدى. تۇەنجاڭ بىلهن كۆرۈشتۇق

ئوسمان تۇەنجاڭ قۇلىغا قهلهم، قهغهز ئېلىپ . ارتۇق ئادەم بىلهن كهلگهنلىكىمىزنى ئېيتتۇقدىن ئ

يۈسۈپ ئاخۇن، ئابدۇشۈكۈر . مىنى ئۆزىگه تۈەنجاڭ قىلغانلىقى توغرىسىدا بۇيرۇق يېزىپ بهردى

بۇندىن كىيىن، ئىككى ئاتۇشتىن . مهخسۇم، سايىت ئاخۇنالرغا ليهنجاڭلىق خىزمىتىنى بهردى

ئهسكهرلىككه يېزىلىدىغانالرنى سىز تىزىمالپ، ماڭا ئۇمۇمىي ) ۈن ئاتۇش، ئاستىن ئاتۇشئۈست(

شۇنىڭ بىلهن مهن ھهركۈنى ئهسكهرلىككه كهلگهنلهرنى . ساننى مهلۇم قىلىڭ، دەپ تاپشۇردى

دەك 60 - 50 دەك ئادەمنى، غوپۇر دامولالم 80 - 70ئۈستۈن ئاتۇشتىن ئىدرىس . تىزىمالپ ماڭدىم

شۇنداق . ئۇالرنىمۇ مهن تىزىمغا ئالدىم. اشالپ ئوسمان تۈەنجاڭنىڭ قېشىغا بارغان ئىكهنئادەمنى ب

. دىن ئېشىپ كهتتى350قىلىپ ئهسكهرلىككه يېزىلغان كىشىلهرنىڭ سانى بىر ھهپته ئىچىدىال

ئوسمان تۈەنجاڭ بۇنى ئاڭالپ، قورال، تهمىنات مهسىلىسىنى كۆزدە تۇتۇپ، ئهسكهر ئېلىشنى

گه 500لېكىن قۇرال . دىن ئېشىپ كهتكهنىدى1000دېمىسىمۇ ئهسكهر . ى تاپشۇردىتوختىتىشن

- بىر ياخشى يىرى بهشكېرەم، ئاتۇش دېهقانلىرى ئاتلىرىمىزنى بېدە، سامان، بىزنى ئاش. يهتمهيتتى

بىزمۇ مهخسۇس ئادەم بهلگىلهپ، دېهقانالر ئېلىپ كهلگهن . نان بىلهن يېتهرلىك تهمىنلهپ تۇردى

هنلهرگه ئادەم بېشىغا ي بوغۇز، ئۇن، نان قاتارلىقالرنى تىزىمالپ ھهرقايسى لې- سامان، يهمئوتۇن،

. بىزنىڭ شۇ چاغدا تۇرغان ئورنىمىز تۈتۈرگه ئىدى. قاراپ تهقسىم قىلىپ بېرىپ تۇردۇق

شۇ چاغدا بىزنىڭ ھهربىي مهشىقىمىزنى باۋۇدۇن باينىڭ ئۈستۈن ئاتۇشتا ئاچقان يېڭى مهكتىپىدە

ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرى مادوتهي - 4بىز تۈتۈرگىدىكى ۋاقتىمىزدا . پ چىققان ئوقۇغۇچىالر بېرەتتىئوقۇ

ساھىب دېگهن بىر ئاۋغاننى باشلىق قىلىپ بىز بىلهن ) گېنىرال( دەك ئهسكهرگه جهنرال 70 - 60

ا بار جهنرال ساھىب ئهسكهرلىرىنى باشالپ توققۇز ھۇجر. سىناق تهرىقىسىدە ئۇرۇش قىلىشقا چىقاردى

تاغنىڭ ئاغزىغا كهلگهندە بىزنىڭ ئۇ يهردە رازۋېدكىغا چىقارغان ئهسكهرلىرىمىز بىلهن ئۇچرىشىپ

بىزنىڭ رازۋېتكا ئهسكهرلىرىمىز چهنلهپ ئېتىپ جهنرال . قالىدۇ ھهمدە يېرىم سائهتتهك ئۇرۇشىدۇ

داندىال جان ساھىبنىڭ بهش ئادىمىنى ئاتتىن مولالق ئاتقۇزۋېتىدۇ، ئۇنىڭدىن ئىككىسى شۇ مهي

بىز بۇنى شۇ جايدىكى دېهقانالرغا ئۆلگهنلهرنىڭ نامىزىنى چۈشۈرۈپ . ئۈزىدۇ، ئۈچى يارىدار بولىدۇ

كۆمۈپ قۇيۇشىنى، يارىدارالرنى داۋاالپ ساقايتىشنى تاپىالپ تاپشۇرۇپ بهردۇق ھهم بىر ئهسكهرنى

. ئهسىر ئالدۇق




6

. ىدىغانغا بىرەر تال ماتا مۇ يوق ئىدىئۇ چاغدا بىزدە كېسهللهرگه بېرىدىغان دورا ياكى تاڭ

: شۇ كۈنى قولىمىزغا چۈشكهن بىر ئهسىر. شۇنىڭدىن كىيىن دورا، ماتا تهييارالپ قويىدىغان بولدۇق

1000قهشقهر شهھرى يۇمىالق شهھهر كۆلبېشىدىكى سېپىل ئىچىدە مادوتهينىڭ خهنزۇ، خۇيزۇ بۇلۇپ

1000يىڭىشهھهردە . دەك ئهسكهر بار200يدىغان دوتهي يامۇلىدا مادوتهينى ساقال. ئهسكىرى بار

شهھهر دەرۋازىلىرى ئېتىكلىك، مۇھاپىزەت ناھايىتى كۈچلۈك، ئۇنىڭدىن باشقا . دەك ئهسكهر بار

ئۇالر سېپىلنى ساقالۋاتىدۇ، دەپ . دەك ئۇيغۇر ئهسكهر بار200مهھهممهتخان بېك باشچىلىقىدا

. سۆزلهپ بهردى

تۆمۈر سىجاڭنىڭ . نهچچه كۈن سوقۇشتى40ڭ تۇمشۇقدا ياڭ چىڭمىن بىلهن تۆمۈر سىجاڭ مارالبېشىنى

نهتىجىدە، ياڭ تۈەنجاڭ يېڭىلىپ، پۇتىغا ئوق تىگىپ . ئهسكهرلىرى ناھايىتى پىداركارلىق كۆرسهتتى

ئۇالر ناھايىتى پاراكهندە، چۇۋالچاق ھالدا تۇمشۇقتىن قېچىپ سېرىقبۇيا، تېرىم، . يارىالندى

تۆمۈر سىجاڭ ياڭ چىڭمىننى يېڭىپ، . ىق يېڭىشهھهرگه كېلىپ دەرۋازىنى تاقىۋالدىخانئېرىق ئارقىل

. يول ئالدى قهشقهرگه قاراپتۇمشۇقتىن بارالبېشىغا كېلىپ بىر قانچه كۈندىن كېيىن،

تۆمۈر سىجاڭ پهيزاۋاتقا كهلگهندە ئوسمان ئېلى ئاتۇشتىن پهيزاۋاتقا كېلىپ تۆمۈر سىجاڭ بىلهن

تۆمۈر سىجاڭ . شۇ ئاخشىمى بۇالر ئۇزاق پاراڭ سېلىشتى. غدا مهنمۇ بار ئىدىمبۇ چا. كۈرۈشتى

مهن مادوتهيگه «:تۆمۈر سىجاڭ. سۇغۇندىكى قوزغىالڭنى ھهمدە ئوسمان ئېلىنى ئاالھىدە ماختىدى

ئۆگۈن جاۋاب -ۋەكىل ئهۋەتتىم، تىنچلىق بىلهن قورال تاپشۇرۇش ياكى ئۇرۇشۇش توغرىسىدا ئهته

ئۈچ كۈن ئىچىدە پهيزاۋاتقا يېتىپ كىلىدۇ، شۇ چاغدا -ئىككى) مازىخۇيمۇ(ساڭ ماجهن. كېلىدۇ

مادوتهينىڭ جاۋابىغا قاراپ ماخۇي بىلهن مهسلىههتلىشىپ قهشقهر مهسىلىسىنى بىر تهرەپ قىلىمىز،

شۇنىڭغىچىلىك سىلهر يهنىال قهشقهر ئهتراپىدا، شهھهرگه تهگمهي تۇرۇڭالر، قهشقهر شهھرىدە ئادەم

ۇرۇش بۇلۇپ قالسا، كۆپ ئادەم قىرىلىپ كېتىدۇ، شۇڭا مۇمكىن قهدەر ئۇرۇش قىلماي تىنچلىق كۆپ، ئ

شۇنىڭ بىلهن سۆھبهت . ئوسمان ئېلى بۇ پىكىرگه قوشۇلدى. دېدى» بىلهن كىرگىنىمىز تۈزۈك

ئهتتىگهندە يولغا چىقىپ ئاخشىمى ئاتۇشقا يېتىپ ) كۈنى- 30 ئاينىڭ - 4(ئاياغلىشىپ ئهتىسى

. كهلدۇق

ئوسماننىڭ ئېلىنىڭ شهھهرگه كىرىشى

ئوسمان ئېلى ئهتىسى قىرغىز ليهنجاڭالر يىغىنى ئېچىپ تۆمۈر سىجاڭنىڭ كېلىشىنى كۈتمهي شهھهرگه

كۈنى -2 ئاينىڭ - 5 يىل - 33. بىزگه شۇ ئاخشىمى ئۇقتۇرۇش قىلدى. ھۇجۇم قىلىشنى قارار قىپتۇ




7

. الردا قهشقهر شهھىرىگه يىتىپ كهلدۇق10سائهت ) كۈنى- 7ىڭ يىل مۇھهررەم ئېيىن-1352(

كهلسهك، شهھهرنىڭ ھهممه دەرۋازىلىرى تاقاقلىقكهن، سېپىلنىڭ ئۈستىدە خهنزۇ، ئۇيغۇر ئهسكهرلهر

بىزمۇ ئوق چىقاردۇق، بىر ئاز . بهك كۆپ ئىكهن، بىزنىڭ كېلىشىمىزگه بىزگه قارىتىپ ئوق چىقاردى

بۇ چاغدا . اي، يار باغ، تۆشۈك دەرۋازىلىرىغا كىرسىن چېچىپ ئوت قويدۇقئۇرۇشتۇق، ئاخىرى بولم

خهنزۇ ئهسكهرلهر يۇمىالق شهھهرگه كىرىپ . سېپىل ئۈستىدىكى ئهسكهرلهر سېپىلدىن چۈشۈپ كهتتى

مهھهممهتخان بېك باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇر ئهسكهرلهر ئوردا ئالدىدىكى . دەرۋازىنى ئېتىۋالدى

شۇ ئارلىقتا يار باغ دەرۋازىسى كۈيۈپ، ئۆرۈلگىچه دەرۋازىغا قارايدىغان بىر . ۇقازىخانىغا كىرىۋاپت

دەرۋازىنىڭ ئېچىلىشى بىلهن تهڭ قىرغىز ئهسكهرلهر سېپىلغا . ئۇيغۇر ئاقساقال دەرۋازىنى ئېچىۋەتتى

چىقىپ، يۇمىالق شهھهرنى مۇھاسىرىگه ئېلىپ مادوتهي ئهسكهرلىرىگه ۋەكىل كىرگۈزۈپ قورال

. مۈلكىگه دەخلى قىلمايدىغانلىقىنى بىلدۈردى-شقا قىستىدى ھهمدە ئۇالرنىڭ جېنىغا ۋە مالتاپشۇرۇ

بىز ئاتۇشتىن قوشۇلغان ئهسكهرلهر تۆشۈك دەرۋازىنىڭ بىر قانىتى كۆيۈپ، دەرۋازا ئۆرۈلگهندىن كىيىن

هرنىڭ شهھهرگه بېسىپ كىرىپ ئۇدۇلال ئوردا ئالدى قازىخانىغا يېتىپ كىلىپ، ئۇيغۇر ئهسكهرل

شۇنىڭ بىلهن مهھهممهتخان . باشلىقى مۇھهممهتخان بېك بىلهن كۈلۈشۈپ قورال تاپشۇرۇشنى ئېيتتۇق

دورىنى قازىخانىنىڭ ھويلىسىغا - تالدەك مىلتىق، بىر قانچه ساندۇق ئوق200بېك بۇيرۇق قىلىۋىدى،

. بىر ئايمۇ بولمىغانئۇالرنىڭ تهشكىل قىلىنغىنىغا تېخى : دۆۋىلىدى، مهھهممهتخان بېكنىڭ ئېيتىشچه

بىز ئۇالرنىڭ . ئۇالرغا تاپشۇرۇلغان ۋەزىپه پهقهت سېپىل ئۈستىدە كۆزەت قىلىشتىن ئىبارەت ئىكهن

ئۇقۇشماسلىقتىن ئوق چىقىرىپ تاشلىدۇق دېگهن ئۆزرىخاھلىقىنى ئاڭالپ كهچۈرۈم قىلىپ

. ئۇالرمۇ خۇرسهن بۇلۇپ كېتىشتى. قويۇۋەتتۇق

- چىقىرىشى بىز بىلهن ئۇرۇشۇش بولماستىن، ماجهنساڭ كهلگىچه ئىككىمادوتهينىڭ سېپىلغا ئهسكهر

ئۈچ كۈن توسۇپ تۇرۇپ ۋاقىتنى قولغا كهلتۈرۈپ، ماجهنساڭ كهلگهندە قورالنى شۇنىڭغا تاپشۇرۇشتىن

چۈنكى ماجهنساڭ، تۆمۈر سىجاڭنىڭ بىزنى . كىيىنكى ئهمهلىيهتمۇ شۇنى ئىسپاتلىدى. ئىبارەت ئىكهن

دېگهن بۇيرۇقىدىن مادوتهينى خهۋەردار قىلىپ . الر، دوتهي يامۇلغا كىرمهڭالرشهھهرگه تهگمهڭ

شۇ ئارىلىقتا كىچىك . لېكىن كىيىنكى ئهھۋال مادوتهينىڭ كۈتكهن يېرىدىن چىقمىدى. تۇرغانىكهن

ئاخۇن، سېتىۋالدىجانالر بىر ئاز ئادەم توپالپ، قىرغىز ئهسكهرلىرىنىڭ ھىمايىسىدە يۇمىالق شهھهرگه

ئهتىسى ئۇالر ئوسمان ئېلىنىڭ . دەك قورالغا ئىگه بولغان200پ كىرىپ، كىچىك ئاخۇن بېسى

ئالدىغا چىقىپ ئۆزلىرىنىڭ ئوسمان ئېلىغا بويسۇنىدىغانلىقلىرىنى ئېيتقاندا، ئوسمان ئېلى قۇبۇل

كۆرۈپ، سېتىۋالدىجاننى ليهنجاڭلىققا، يۈسۈپجاننى مۇئاۋىن ليهنجاڭلىققا تهيىنلىگهنلىكى

ر سىجاڭ بىلهن ماجهنساڭ كهلگىچه قهشقهر شهھهر ئىچىدە ۈدېمهك تۈم. سىدا بۇيرۇق چۈشۈردىتوغرى




8

دەك 200دوتهي يامۇلىدا مادوتهي . دوتهي يامۇلىدىن باشقا جايالرنىڭ ھهممىسى ئېلىنىپ بولدى

چۈنكى تۆمۈر سىجاڭ، مادوتهيگه تهگمهڭالر، ئۇنى ماجهنساڭ . ئهسكهر بىلهن بېكىنىپ ياتقانىدى

بىلهن مهسلىههتلىشىپ بىر تهرەپ قىلىمىز، دەپ بۇيرۇق چۈشۈرگهن ) والق زىخۇي دەپمۇ ئاتىشىدۇچ(

.ئىدى

تۆمۈر سىجاڭنىڭ قهشقهرگه كىرىشى

. كۈنى تۆمۈر سىجاڭ پهيزاۋاتتىن قهشقهرگه يېتىپ كېلىدىكهن دېگهن خهۋەر كهلدى-4 ئاينىڭ - 5

شهھهرگه ئوراز . راسالندى) چاجاڭ(باغقا چۈشكۈن شۇنىڭ بىلهن ئۇنىڭ ئالدىغا چىقىش ئۈچۈن دۆلهت

دەك 400باشچىلىقىدا لىيهنجاڭ بىلهن يۈسۈپ ليهنجاڭنى مهسئۇل قىلىپ قالدۇرۇپ، ئوسمان ئېلى

دۆلهتباغدا چۈشكۈن راسلىغان يهردە شهھهردىن چىققان ئادەم ئىنتايىن . ئهسكهر ئىستىقبالغا چىقتۇق

ى قالدۇرۇپ دەريادىن ئۆتۈپ ئاراباغ دېگهن يهردە دەك ئهسكهرن200ئۇ يهردە . كۆپ ئىدى

ئۇ يهردىمۇ چۈشكۈن راسالنغان بۇلۇپ بۇ يهردىمۇ ئالدىغا چىققان ئادەم بهك كۆپ . ئالدىغا باردۇق

بىز ئاتتىن چۈشۈپ . بىز ئۇ يهردە بىردەم كۈتۈپ تۇرىشىمىزغا تۆمۈر سىجاڭ يېتىپ كهلدى. ئىدى

ئاندىن . تۆمۈر سىجاڭمۇ ئاتتىن چۈشۈپ بىز بىلهن كۆرۈشتىئۇنىڭ ئالدىغا باردۇق، بىزنى كۆرۈپ

ئاندىن ئوسمان ئېلى شهھهردە . چۈشكۈنگه باشالپ كىردۇق، بىز ئازدىن كىيىن زىياپهت بېرىلدى

ياخشى «سىجاڭ . دوتهي يامۇلىدىن باشقا جايالرنىڭ ھهممىسىنىڭ تىنجىغانلىقىنى دوكالت قىلدى

مۇ، ئۇنىڭ چىرايىدىن ئۆزىنىڭ بۇيرۇقى بويىچه ئىش دەپ بېشىنى لىڭشىتقان بولسى» بوپتۇ

. قىلمىغانلىقىغا رەنجىگهن ئاالمهت چىقىپ تۇراتتى

دەك ئهسكىرى بۇلۇپ، ئۇالر 1500ئۇنىڭ . تۆمۈر سىجاڭ زىياپهتتىن كىيىن شهھهرگه قاراپ ئاتالندى

، ئۇ يهردىكى دۆلهتباغدىكى چۈشكۈنگه كهلگهندە يهنه ئاتتىن چۈشۈپ. ئىككىدىن تىزىلىپ ماڭدى

دۆلهتباغدا زىياپهت بېرىلىپ بولغاندىن كىيىن، سىجاڭ . ئالدىغا چىققان ئامما بىلهن كۆرۈشتى

تۆشۈك دەرۋازىسىغا . باشلىق ھهممه باشلىقالر ئاتلىنىپ تۆشۈك دەرۋازىسىغا قاراپ يۈرۈپ كهتتى

ئامىن، «ىپىدە تۇرۇپ كهلسهك، شهھهر ئاھالىسى ئىستىقبالغا چىققانىكهن، ئۇالر كوچىنىڭ ئىككى تهر

ئۇچاغدا ئامىن دېگهن سۆز چاۋاك (شهھهر ئاھالىسى . دەپ ئۈنلۈك توۋلىشىپ قارشى ئالدى» ئامىن

تۆشۈك دەرۋازىسىدىن تۆمۈر سىجاڭ چۈشۈشكه ). ئورنىدا ھهم ياشىسۇن دېگهن مهنىدە ئىشلىتىلهتتى

ىچه بولغان تۆت كىلومېتىر راسالنغان قۇم دەرۋازىسىنىڭ سىرتىدىكى مامۇتخان بايۋەچچىنىڭ بېغىغ




9

ئهسكهرلهر شۇ ئهتراپتىكى . سىجاڭ باغقا ئورۇنالشتى. يولنىڭ ئىككى تهرىپىدە تۇرۇپ قارشى ئالدى

مهن يار باغدىكى . ئوسمان ئېلى بىلهن بىز يۇمىالق شهھهرگه كىرىپ كهتتۇق. سارايالرغا ئورۇنالشتى

الشقان باغنىڭ ئالدىدا ھهر كۈنى تۆمۈر سىجاڭ ئورۇن. تېرەكلىك دېگهن جايغا ئورۇنالشتىم

. بازار ناھايىتى قىزىپ كهتكهن ئىدى. سۇناينىڭ ئاۋازى ئۈزۈلمىدى-ئهتىگهندىن كهچكىچه ناغرا

تهرەپتىن سىجاڭنى تهبرىكلهپ كهلگهن يۇرت ئاقساقاللىرى، ئاخۇنالر، بايالرنىڭ - ھهر كۈنى تهرەپ

يزاۋاتتىن قهشقهرگه كېلىدىغانلىقى كۈنى ماجهنساڭنىڭ په-6 ئاينىڭ - 5. ئايىغى ئۈزۈلمىدى

ئهسكهر بىلهن، ئوسمان ئېلىمۇ 200شۇ كۈنى تۆمۈر سىجاڭ . توغرىسىدىكى خهۋەر يېتىپ كهلدى

ئۇنىڭ . ئۇنىڭغىمۇ دۆلهتباغقا چۈشكۈن راسلىدۇق. ئهسكهر بىلهن ئىستىقبالغا چىقتۇق200

ئۇنىڭغا . كىيىم كىيگهنىدى دەك بۇلۇپ، ئات، قوراللىرى خىل، ھهممىسى يىڭى 300ئهسكهرلىرى

ئۇالر . ئاقسۇدىكى باي ئاخۇننىڭ كىيىمچىلىك كارخانىسىدا تىكتۈرگهن كىيىملهر بېرىلگهنىكهن

ئۇنىڭ . مىلتىقلىرىنى دولىسىغا ئاسماي ھهممىسى ھازىر ئۇرۇشىدىغاندەكال قوللىرىغا ئېلىۋالغان

). ئالدىغا ۋەكىل چىقارمىغانىدىتۆمۈر سىجاڭنىڭ(ئالدىغا مادوتهيمۇ ئىككى ۋەكىل چىقارغانىكهن

زىياپهتتىن كىيىن مادوتهي چىقارغان ۋەكىل بىلهن مادوتهينىڭ . ئۇالر ماجهنساڭ بىلهن كۆرۈشتى

ئاڭلىشىمىزچه، . ئۇالرنىڭ ئالدىغا شهھهر ئاھالىسى چىقمىدى. كىرىپ كهتتى) دوتهي يامۇلغا(قېشىغا

بۇنى ئاڭلىغان شهھهر . قلىشىپ كۆرۈشكهنماجهنساڭ دوتهي يامۇلغا كىرىپ مادوتهي بىلهن قۇچا

شۇنىڭ بىلهن . ئاھالىسىدا ماجهنساڭغا قارىتا بىر خىل گۇمان ۋە غهزەپلىنىش كهيپىياتى كۆرۈلدى

دىن ئېشىپ 500 دەك ئهسكىرى مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرى بىلهن قوشۇلۇپ 300ماجهنساڭنىڭ

دەك ئهسكهر 300. زەت قىلىپ تۇردى دەك ئهسكهر دوتهي يامۇلىدا مادوتهينى مۇھاپى200. كهتتى

شۇ كۈندىن باشالپ تۆمۈر سىجاڭ بىلهن ئوسمان ئېلى ئوتتۇرىسىدا . ئۇنىڭ ئهتراپىنى قوغدىدى

بۇنىڭغا دوتهي يامۇلدىكى مادوتهي ئهسكهرلىرىنى . ئىتتىپاقسىزلىق كۆرۈلۈشكه باشلىدى

. سهۋەب بولغانىدى تارتىش - چىقارماسلىق ئۈستىدىكى تاالش-يېڭىشهھهرگه چىقىرىۋېتىش

تۆمۈر سىجاڭ بىلهن ئوسمان ئېلى ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهت

كۈنى ئاخشىمى ئوسمان ئېلى ئۆزىنىڭ قول ئاستىدىكى -10 ئاينىڭ -5يىلى 1933-

ليهنجاڭالردىن ئورازبېك، ئابالبېك، توختى بېك، يۈسۈپجان ۋە مېنى يىغىپ، ماجهنساڭ مهسىلىسىنى

تۈمۈر سىجاڭ ماجهنساڭنى دوست تۇتۇپ يېنىغا «:ئېلى مۇنداق دىدى ئوسمان . مۇھاكىمه قىلدى

ئېلىۋېلىپ بىزگه يامان كۆز بىلهن قاراۋاتىدۇ، ئاخىرى بېرىپ ماجهنساڭنىڭ ئهسكهرلىرىنى بىزگه

بۇ ھهقته تۆمۈر سىجاڭغا بىر . قانداق؟ ئۇنىڭ ئۈچۈن بۇنىڭ ئالدىنى ئالمىساق بولمايدۇ-ساالمدۇ

ئۇ بىزنى . چۈنكى ئۇ ئادەم ئۇزۇن يهردىن ئىنقىالب قىلىپ كهلدى. الىدۇنىمه دىسهك رەنجىپ ق




10

شۇڭا تۆمۈر سىجاڭغا ئۇقتۇرماي مادوتهي . قانچه يامان كۆرسىمۇ بىز ئۇنى ھۆرمهت قىلىشىمىز الزىم

سىلهر قانداق . بىلهن ماجهنساڭنى ئايرىۋېتىشىمىز ھهم ئۇنى دەرھال بىر تهرەپ قىلىشىمىز كېرەك

بىز ئۇنىڭ پىكىرىگه قۇشۇلىدىغانلىقىمىزنى، مادوتهي بىلهن ماجهنساڭ . دېدى»قارايسىلهر؟

مهسىلىسىنى بىر تهرەپ قىلماي تۇرۇپ، شهھهرنىڭ ئامانلىقىنى ساقلىغىلى بولمايدىغانلىقىنى ھهم

.شهھهرنى ئازات قىلدۇق دەپ ئېيتقىلىمۇ بولمايدىغانلىقىنى بىلدۈردۇق

ھهرىكهتكه كېلىپ ئوراز ليهنجاڭ دوتهي يامۇلىنىڭ كۈنى تاڭ سهھهردە - 11 ئاينىڭ - 5

ئالدىدىكى سارايغا، ئابال بېك ئامبال يامۇلىغا، توختى ليهنجاڭ بۇتخانا ئارقىسىدىكى مالىيه

ئىدارىسىگه، يۈسۈپ ليهنجاڭ دوتهي يامۇلىنىڭ شهرقىي تهرىپىگه، ئابدۇقادىر ھاجى مهھكىمىنىڭ

. كۈنى سهھهردە ھۇجۇم باشلىدۇق- 11ئاينىڭ -5. ندىئارقىسىدىكى گۇڭگاڭغا تېگىش قارار قىلى

تۆت -شۇنىڭ بىلهن ئۈچ. ماجهنساڭنىڭ باشقا ئورۇنالر بىلهن بولغان ئاالقىسىنى ئۈزۈپ تاشلىدۇق

. سائهت ئۇرۇش قىلىپ، دوتهي يامۇلىنىڭ سىرتىدىكى مادوتهي ئهسكهرلىرىدىن قورال تارتىۋالدۇق

ھۇجۇم باشلىۋىدۇق، تۆمۈر سىجاڭدىن ئۇرۇشنى توختىتىش تېخى يېڭىال دوتهي يامۇلىنىڭ ئىچىگه

توغرىسىدا ئادەم كهلدى ھهمدە تۆمۈر سىجاڭ ئوسمان ئېلىنى چاقىرتىپ نېمه مهقسهت بىلهن دوتهي

ئوسمان ئېلى بىزنىڭ مهقسىتىمىز، بىرىنچىدىن، مادوتهي . يامۇلىغا تېگىسهن، دەپ كايىدى

ئىككىنچىدىن، يېڭىشهھهرنى . امۇلىنى ئازات قىلىشئهسكهرلىرىدىن قورال تارتىۋېلىپ دوتهي ي

تۆمۈر سىجاڭ، . ئازات قىلىپ، ئۇ يهردىكى ئهسكهرلهردىنمۇ قورال تارتىۋېلىش دەپ جاۋاب بهردى

بۇنداق قىلىشقا بولمايدۇ، بۇ ئىش ئۇنچىۋىال ئاسان ئهمهس، ئۇنى ماجهنساڭ بىلهن مهسلىههتلىشىپ

ن ماجهنساڭغا ئادەم كىرگۈزىۋىدى، ماجهنساڭ تۆمۈر شۇنىڭ بىله. بىر تهرەپ قىلىمىز، دېدى

: بۇ چاغدا ئوسمان ئېلى. تۆمۈر سىجاڭ كىرىدىغان بولدى. سىجاڭنىڭ ئۆزى كىرىشنى ئېيتىپتۇ

ماجهنساڭغا ما دوتهينىڭ ئهسكهرلىرى ھهم دوتهي يامۇلىدىكى قۇرالالرنى قالدۇرۇپ قۇيۇپ،

ىپ كهتسۇن، ئىككىنچى يىڭىشهھهردىكى ئامباردا ئۆزىنىڭ ئهسكهرلىرىنىال ئېلىپ يېڭىشهھهرگه چىق

ئۇنىڭدىن . دورىالرنى ماجهنساڭ بىلهن بىز تهڭ بۆلىشىۋالىمىز- ياراق، ئوق-ساقلىنىۋاتقان قۇرال

باشقا ھۆكۈمهتكه قاراشلىق مهنقۇالتالرنىمۇ تهڭ تهقسىم قىلىۋالىمىز دېگهن تهلهپنى ئوتتۇرىغا قۇيۇپ

شۇ كۈنى . مۇ، لېكىن مادوتهي ئهسكهرلىرى ئېتىشنى توختاتمىدىئوق چىقىرىشنى توختاتقان بولسى

. يهتته كىشى يارىدار بولدى. ئۇرۇشتا ئۇيغۇر ئهسكهرلهردىن ئۈچ كىشى ئۆلدى

. تۆمۈر سىجاڭ شۇ كۈنى دوتهي يامۇلىغا كىرىپ، ماجهنساڭ بىلهن سۆھبهت باشلىدى

: ىكى كېلىشىمگه كهلگهن تارتىشالردىن كىيىن تۆۋەند-سۆھبهت ناھايىتى ئۇزۇن تاالش

ماجهنساڭ ئۆزىنىڭ ئهسكهرلىرىنى ۋە مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرىنى قوراللىرى بىلهن قوشۇپ ) 1(




11

يېڭىشهھهرگه ئېلىپ چىقىپ كېتىش؛

دوتهي يامۇلىنىڭ ئامبىرىدىكى قورال ۋە باشقا مهنقۇالتالرنى قالدۇرۇپ كېتىش؛ ) 2(

تالرنى تۆمۈر سىجاڭ بىلهن تهڭ بۆلۈشۈش؛ يېڭىشهھهردىكى قۇرال ۋە باشقا مهنقۇال) 3(

مادوتهينى يېڭىشهھهرگه بىرگه ئېلىپ چىقىپ كېتىش؛ ) 4(

. مادوتهي بىلهن بولغان ئۇرۇشتا ئوسمان ئېلى قولغا چۈشۈرگهن قورالالرنى قايتۇرۇپ بېرىش) 5(

ۆمۈر سىجاڭ لېكىن ت. بۇ توختامنى ئوسمان ئېلى كۆرگهندىن كىيىن قوشۇلمايدىغانلىقىنى بىلدۈردى

مادوتهينىڭ ماجهنساڭ بىلهن يېڭىشهھهرگه چىقىپ . ئىمزا قۇيۇپ بولغانلىقتىن توختامنى بۇزالمىدى

- چاقىلىرى بىلهن ئۆزىنىڭ لهنگهردىكى بېغىدا تۇرۇشقا؛ ئۇنىڭ مال-كېتىشكه يول قويماي، ئۇنى باال

. مۈلۈكى، ھاياتىغا كاپالهتلىك قىلىشقا ۋەدە قىلدى

دەك 200(ولغان ئۇرۇشتا قولغا چۈشۈرگهن قورالنىڭ ھهممىسىنى ئهمهس، بىر قىسمى مادوتهي بىلهن ب

. قايتۇرۇپ بېرىلدى) مىلتىق تال60 - 50ئات،

- 15. كۈنلىرى ماجهنساڭ يېڭىشهھهرگه كۆچۈشكه باشلىدى- 15، - 14ئاينىڭ -5شۇنىڭدىن كىيىن

ئوسمان تۈەنجاڭ ئۆي سايمانلىرى كۈنى مادوتهي ئهسكهرلىرى يېڭىشهھهرگه چىقىپ كېتىۋاتقاندا،

شۇنىڭ بىلهن پۈتۈن . بېسىلغان بىر ھارۋىنى تاسادىپىي تهكشۈرىۋىدى، ئۇنىڭدىن قۇرال چىقتى

دېمهك توختام . دەك يېڭى مىلتىق، ئون نهچچه ساندۇق ئوق تېپىۋالدى200ھارۋىالرنى تهكشۈرۈپ

لېكىن توختامغا خىالپلىق . ئىدىبويىچه دوتهي يامۇلىدىكى قورالالرنى قالدۇرۇپ كېتىش كېرەك

بىراق يىڭىشهھهردىكى تهڭ تهقسىم . قىلىنغانلىقتىن قورال توغرۇلۇق ماجهنساڭ گهپ قىاللماي قالدى

. بۇنىڭغا تۆمۈر سىجاڭمۇ گهپ قىلمىدى. قىلىۋالىمىز دېگهن قۇرالنى بهرمىدى

رنى تۇلۇق گه يهتكۈزۈپ، ئۇال1500ماجهنساڭ يېڭىشهھهرگه چىقىپ كېتىپ ئهسكىرىنى

يهنه بىر تهرەپتىن يېڭىشهھهر ئامبىلىنى ئىشقا . قورالالندۇرۇپ، ھهربىي مهشىقنى كۈچهيتىۋەتتى

ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى يېڭىشهھهرگه چىقىپ كهتكهندىن . سېلىپ، زاپاس ئاشلىق توپالشقا كىرىشتى

. كىيىن تۆمۈر سىجاڭ دوتهي يامۇلىغا كۆچۈپ كىردى

زىددىيهتنىڭ ئۆتكۈرلىشىشى

سۇناي چالدۇرۇپ -تۆمۈر سىجاڭ بولسا، ناغرا. ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى ھهربىي مهشىقنى كۈچهيتتى

ماجهنساڭ يېڭىشهھهرگه چىقىپ كېتىش . قۇيۇپ، باغدا مېهماندارچىلىق بىلهن بهخىرامان يۈردى

نۋانىنى بېرىپ مادوتهينىڭ تامغىسىنى تۇتقۇزۇپ ئالدىدا ئۆزلۈكىدىنال تۆمۈر ئېلىگه سىجاڭلىق ئۇ

بهگ ھاجى قاتارلىق بهش ئوسمان ئېلى، ھاپىز بېك، ئهخمهتجان، ھامۇتخان، ھهمدەم . قويدى




12

كىشىگه لۈيجاڭلىق ئۇنۋانىنى بېرىپ تامغا ئويدۇرۇپ كىرگۈزۈپ بېرىپ ئۇالرنى ئۆزىنىڭ

اتتىق نارازى بولدى، نېمه ئۈچۈن بىزگه بۇنىڭغا ئوسمان ئېلى ق. ئۆستۈرگهنلىكىنى نامايىش قىلدى

تۆمۈر سىجاڭ بهرمهي ماجهنساڭ بىرىدۇ؟ تۆمۈر سىجاڭغا سىجاڭلىقنى بىز ھهربىيلهر بهرمهي نېمه

ئۈچۈن ماجهنساڭ بىرىدۇ؟ بىز يهنه ماجهنساڭغا قارامدۇق؟ بۇنىڭغا يول قۇيۇشقا بولمايدۇ، دەپ

ئوسمان لۈيجاڭالر ئوتتۇرىسىدا سۈركىلىش شۇنىڭ بىلهن تۆمۈر سىجاڭ، . نارازىلىق بۈلدۈردى

مۇشۇنداق بىر شارائىتتا تۈمۈر سىجاڭ ئېلى ھاجىمنى قارا شهھهرگه خوجىنىياز ھاجىمغا . بولىۋەردى

تۆمۈر . ياردەمگه ئهۋەتتى، ھاپىز لۈيجاڭنى يهكهنگه، ئهخمهتجان لۈيجاڭنى يىڭىسارغا ئهۋەتتى

دەم بهگ ھاجى لۈيجاڭ، سېتىۋالدىجان، سىجاڭنىڭ قېشىدا پهقهت ھامۇتخان لۈيجاڭ، ھهم

دىن ئاشمايتتى، 1200بۇالرنىڭ ئۇمۇمى ئهسكهر سانى . يۈسۈپجان، كىچىك ئاخۇنالر قالدى

ئوسمان لۈيجاڭنىڭ قارىمىقىدىكى ئوراز تۈەنجاڭ، ئابال . ئىنتىزاممۇ ئانچه ياخشى ئهمهس ئىدى

دېمهك شۇ . دەك ئهسكهر بار ئىدى1100تۈەنجاڭ، توختى تۈەنجاڭ، ئابدۇقادىر ھاجىمالرنىڭ قولىدا

دەك كېلهتتى، يهنىال ماجهنساڭغا قارىغاندا 2300چاغدىمۇ تۆمۈر سىجاڭنىڭ قهشقهردىكى ئهسكىرى

چۈنكى . تۆمۈر سىجاڭ ئۈستۈنلۈكته ئىدى ھهم ماجهنساڭنى ئاسانال بىر تهرەپ قىلىپ كېتهلهيتتى

كهتكهنىدى، بۇ چاغدا بۇنىڭغا تۆمۈر ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى شهھهردە زەربه يهپ بهك قورقۇپ

- ئوتتۇرىغا پىتنه. سىجاڭ پهقهت كۆڭۈل بۆلمىدى، بۇ پۇرسهتتىن ماجهنساڭ پايدىلىنىپ كهتتى

. پاسات تېرىدى، شۇنىڭ بىلهن تۆمۈر سىجاڭ ئۇالرنىڭ پايدىسى ئۈچۈن ئىش قىلدى

ىددىيهتنى بىر قاتار ئىشالر ئوسمان لۈيجاڭ بىلهن تۆمۈر سىجاڭ ئوتتۇرىسىدىكى ز

ئۇنىڭ سىرتىدا تۆمۈر سىجاڭ كۇچادىن ئالغاچ كهلگهن نىزامىدىن ئهپهندى . كهسىكىنلهشتۈرىۋەتتى

ئۇ . دېگهن كىشى بهك ھاكاۋۇر، سوغۇق چىراي ئادەم بۇلۇپ تۆمۈر سىجاڭنىڭ مهسلىههتچىسى ئىدى

ىشهنمهسلىك ئادەم ھه دېسىال ئوسمان لۈيجاڭ ۋە باشقا تۈەنجاڭالرنى تۆمۈر سىجاڭغا چېقىپ، ئ

ئۇنىڭ ئۈستىگه تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئهتراپىنى پۈتۈنلهي باي ئاخۇنالر قاپالپ . ئۇرۇقىنى تېرىدى

تۆمۈر سىجاڭ باي ئهۋالدلىرىدىن ئابدىرىم بايۋەچچه، ئابدۇلال بايۋەچچىلهرگه . كهتكهنىدى

ۇڭغىمۇ ئهسكهر ئىبراھىم لوز. تۈەنجاڭلىق ئۇنۋانىنى بېرىپ، ئۇالرنى ئهسكهر ئېلىشقا رۇخسهت قىلدى

كىچهك ۋە -ئهسكهرلهرنىڭ تهمىناتىنى ھۆكۈمهت بېرىدىغان، كىيىم. ئېلىشقا قهغهز قىلىپ بهردى

شۇنىڭ بىلهن ئۇالر ھهدەپ ئۆز . باشقا چىقىمنى بايالر ئۆزى كۆتۈرىدىغان بۇلۇپ توختام قىلدى

. ئالدىغا ئهسكهر ئېلىشقا كىرىشىپ كهتتى

ڭنىڭ ئارىسىنىڭ ئاشكارە بۇزۇلۇشى تۆمۈر سىجاڭ بىلهن ئوسمان لۈيجا




13

: بىر كۈنى ئوسمان لۈيجاڭ تۆمۈر سىجاڭنىڭ قېشىغا بارغاندا، تۆمۈر سىجاڭ ئۇنىڭغا مۇنداق دەيدۇ

خوجىنىياز ھاجىمغا ياردەم بېرىش ئۈچۈن قارا شهھهرگه ئهسكهر ئهۋەتىش الزىم ئىدى، كېچىكىپ

ىز قانداق قارايسىز؟ ئوسمان لۈيجاڭ ئۇنىڭغا قېلىۋاتىدۇ، بالدۇرراق ئهۋەتسهك بۇالتتى، بۇنىڭغا س

. سىلى دىگهندەك قارا شهھهرگه ياردەمگه جهزمهن ئهسكهر ئهۋەتىش الزىم: مۇنداق جاۋاب بىرىدۇ

لېكىن قهشقهر يېڭى شهھهر مهسىلىسىنى بىر تهرەپ قىلماي تۇرۇپ، قهشقهردىن ئهسكهر يۆتكهش

شىمگه ئهمهل قىلماي مادوتهينىڭ خهۋپلىك، چۈنكى ماجهنساڭ دوتهي يامۇلىدىكى كېلى

دوتهي يامۇلىدا قالدۇرىدىغان . ئهسكهرلىرىنى قۇراللىرى بىلهن قوشۇپ ئهپچىقىپ كهتتى

بۇنىڭدىن ئۆزلىرىنىڭ خهۋىرى بار، . دۇقارۋىغا بېسىپ ماڭغاندا تۇتىۋالقوراللىرىنىمۇ ئوغۇرلۇقچه ھ

مىدى، مۇشۇ بىر قاتار ئهھۋالالر بىزگه يىڭىشهھهردىن بېرىمىز دېگهن قورالنىڭ بىرسىنىمۇ بهر

. ماجهنساڭنىڭ بىزگه دوست بولماستىن بهلكى يامان نىيهتلىك ئىكهنلىكىنى چۈشهندۈرۈپ بىرىدۇ

يېڭىشهھهرنى ئۇرۇش بىلهن ئېلىپ (شۇڭا بىز ئاۋۋال يېڭىشهھهر مهسىلىسىنى بىر تهرەپ قىلىپ

جىمغا ئهسكهر ئهۋەتسهك ياخشى خاتىرجهم بولغاندىن كىيىن ئاندىن خوجىنىياز ھا) ت- دېمهكچى

. بۇالرمىكىن

ماجهنساڭ بولسا قارا شهھهردىن : تۆمۈر سىجاڭ ئوسمان لۈيجاڭنىڭ پىكىرىگه قارىتا مۇنداق دەيدۇ

چه مۇنتىزىم قۇراللىق ئهسكىرى 2000ھازىر ئۇنىڭ . قهشقهرگه كهلگۈچه بىزگه ياردەملىشىپ كهلدى

ئىككىنچى ماجۇڭيىڭ بىلهن خوجىنىياز .) ۈپ ئېيتقىنىئوسمانغا تهھدىت سېلىش ئۈچۈن كۆپتۈر(بار

ھاجىم بىرلىكته ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىگه قارشى ئۇرۇش قىلىۋاتىدۇ، بىز بۇ يهردە ئۇالرغا تېگىپ قويساق

ئۇنىڭ ئۈچۈن ماجهنساڭ مهسىلىسىدە . ماجۇڭيىڭ بىلهن ھاجىمنىڭ ئارىسى بۇزۇلۇپ كېتىدۇ

. ېرەكخوجىنىياز ھاجىمدىن بۇيرۇق كۈتىشىمىز ك

تارتىش بولىدۇ، بىر - بۇ ئىككهيلهن ئوتتۇرىسىدا يۇقۇرىدىكى مهسىلىلهر ئۈستىدە ئۇزۇن تاالش

شۇنىڭدىن بىر قانچه . پىكىرگه كېلهلمهي ئوسمان لۈيجاڭ تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئالدىدىن قايتىپ چىقىدۇ

ىپ تۆمۈر سېتىۋالدىجاننى چاقىر) قادىر ھاجى(كۈن ئۆتكۈزۈپال ئوسمان لۈيجاڭ مىنىڭ بىلهن

سىجاڭ، مهجهنساڭ بىزگه . سىجاڭغا ئېيتىڭالر: ئۇ مۇنداق دېدى. سىجاڭنىڭ ئالدىغا يهنه ئهۋەتتى

ياردەملىشىپ كهلدى دەپ يۈز خاتىرە قىلىدىغان بولسا، ئۇقماسلىققا سالسۇن، ماجهنساڭنىڭ

. ئهسكهرلىرىنى ئۆزۈم بىر تهرەپ قىالي

مهن ئۆتكهندە ئوسمان لۈيجاڭغا ئېيتقان، : بىزگهبىز بۇ گهپنى سىجاڭغا ئېيتتۇق، تۆمۈ سىجاڭ

ماجهنساڭغا تېگىپ . ماجهنساڭ مهسىلىسى كىچىك مهسىله ئهمهس، ئۇنىڭ ئۈچۈن سهۋر قىلسۇن

شۇنداقال خوجىنىياز ھاجىم . قويۇپ، ئۇنى بىر تهرەپ قىاللماي، ئۆزىمىزگه يۇغان بىر باال تېپىۋالىمىز




14

ۇغدۇرۇپ قويىمىز، شۇڭا سىلهر ئوسمان لۈيجاڭغا ئېيتىڭالر، بىلهن ماجۇڭيىڭ ئوتتۇرىسىدا ماجىرا ت

. يېڭىشهھهر مهسىلىسىنى ھازىر ھهل قىلغىلى بولمايدۇ، دەپ گېپىنى ئۆزىۋەتتى

: بىز ئوسمان لۈيجاڭغا تۆمۈر سىجاڭنىڭ پىكىرىنى يهتكۈزىۋىدۇق، ئوسمان لۈيجاڭ خاپا بۇلۇپ

نساڭنىڭ سۆزىگه ئىشىنىپ بىزگه ئىشهنچىسىز دۈشمهننى ئايرىيالمايۋاتىدۇ، ماجه-سىجاڭ دوست«

ۋالىي يۇنۇس بېك بىلهن (يامان غهرەزلىك ئادەملهر . ماجهنساڭنى دوست تۇتۇۋاتىدۇ. قاراۋاتىدۇ

مهن ئهسلىدە خاتا . سىجاڭ بىلهن بىزنىڭ ئارىمىزنى بۇزىۋاتىدۇ) ت.نىزامىدىن ئهپهندىنى دېمهكچى

رنى ئېلىش بىلهن تهڭال دوتهي يامۇلىنىمۇ ئېلىپ باشتىال سىجاڭدىن سورىمايال، شهھه. قىلغان

مادوتهي ئهسكهرلىرىنى قورالسىزالندۇرۇپ، ئۇنىڭ ئارقىدىنال يېڭىشهھهرگه تېگىپ، يېڭىشهھهرنى

. ئېلىۋەتكهن بولسا بوپتىكهن، شۇ چاغدا مادوتهيمۇ قورقۇپ، قۇرال تاپشۇرۇشقا تهييار تۇرغانىدى

ئهمدىلىكته بولسا ماجهنساڭ بىلهن ) دەك600 - 500. (يېڭىشهھهردىمۇ ھېچقانچه كۈچ يوق ئىدى

تهربىيىنى كۈچهيتىپ، - ئۇنىڭ ئۈستىگه تهلىم. گه يهتتى1500مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرى قوشۇلۇپ

شۇنداقتىمۇ ماڭا ھازىر رۇخسهت قىلسا، يهنه بىر تهرەپ قىلىپ كهتكىلى . خېلى مۇنتىزىملىشىۋالدى

. دېدى» بۇالتتى

ئوسمان مىنىڭ : ىجاڭنىڭ ئۆز گېپىدە چىڭ تۇرۇۋېلىشىدىكى سهۋەب مۇنداقبۇ يهردە تۆمۈر س

پهيزاۋاتتا، شهھهرگه كىرمهڭالر دېسهم، شهھهرگه بېسىپ كىردى، دوتهي يامۇلىغا . گېپىمگه كىرمىدى

ئۇ، . ئۆزى بىلگهنچه ھۇجۇم قىلدى، يهنه يىڭى شهھهر مهسىلىسىنى داۋاملىق تهكىتلهيدۇ

ياراققا ئىگه بولماقچى، ئۇ چاغدا بويسۇنماسلىقى، بهلكى -ه قۇراليىڭىشهھهرنى ئېلىپ ھهمم

شۇڭا سىجاڭنىڭ ئوسمانغا ئىشهنگۈسى . قارشىلىق كۆرسىتىش مۇمكىن، دېگهن قاراشتىن ئىبارەت

. كهلمىدى خوتهن قوزغىلىڭى

يىلى - 1946(مهمتىمىن دامولالم ) يىلى شهھبان ئېيى-1352ھىجىرىيه ( ئايدا - 1يىلى 1932-

ۋە ئۇنىڭ ئىنىلىرى ئابدۇلال ئاخۇن ) ېتىدە تهمىرات نازارىتىگه نازىر بولغان مهمتىمىن ھهزرەتب

خوتهن ئىنقىالبىدا ئهمىر (، نۇر مهھهممهت ئاخۇن )خوتهن ئىنقىالبىدا شا مهنسۇر دەپ ئاتالغان(

ھهم مهھهممهت نىياز ئهلهم باشلىق تۆت كىشى ۋە باشقا خوتهنلىك ) ساھىب دەپ ئاتالغان

ۆتىۋەرلهردىن ئون نهچچه ئادەم بىلهن باش قوشۇپ قۇمۇل ئىنقىالبىنى قولالش يۈزىسىدىن خوتهندە م

نى ) ئابدۇلال(قوزغىالڭ كۆتۈرۈشنى مهسلىههتلىشىدۇ ھهمدە مهمتىمىن ھهزرەتنىڭ ئىنىسى شا مهنسۇر

تىنى بىلىپ قۇدرى- ئايدا قۇمۇل ئىنقىالبىنىڭ مهقسىتى، ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىنىڭ كۈچ- 2 يىلى -1932

قۇدرىتىنى ۋە قۇمۇل -شامهنسۇر ئۈرۈمچىگه بېرىپ ھۆكۈمهتنىڭ كۈچ. كېلىشكه ئۈرۈمچىگه ئهۋەتىدۇ




15

قهشقهر ) ئابدۇقادىر ھاجى(ئىنقىالبىنىڭ مهقسىتىنى ئىگىلهپ قهشقهرگه كهلگهندە ئۇنىڭ بىلهن مهن

تاسادىپي بۇلۇپ بۇ ئۇچرىشىش(شهھىرى ئهلچىخانىدىكى چوڭ بىر ئاشخانىدا ئۇچرىشىپ قالدىم

سىپايه، گهپ سۆزلىرى مهنىلىك، خۇش پېئىل - خۇلقى سىلىق- قالدى، چۈنكى ئۇ ئادەمنىڭ مىجهز

- پاسوندا يهنى شىم كىچهكلىرىم يىڭى-بولغانلىقى، مېنىڭمۇ ساقال بۇرۇتۇمنى چۈشۈرۋەتكهن، كىيىم

ئۇ ) قان بولسا كېرەككهمزۇل، پۇتۇمدا روسچه ئۆتۈك بولغانلىقى ئۈچۈن شامهنسۇرمۇ ماڭا قىزىق

زاتىمنى، يۇرتۇمنى، ئوقۇغان مهكتىپىمنى ۋە قهشقهرنىڭ -ھېچقانداق تارتىنمايال مېنىڭ ئىسمى

. مهنمۇ تارتىنمايال ئۇنىڭ ئهھۋالىنى سورىدىم. جهمئىيهت ئهھۋالىنى تهپسىلى سوراشقا باشلىدى

نى كۆرۈپ كېلىش ئۈچۈن شامهنسۇر خوتهنلىك بۇلۇپ مهدرىسته ئوقۇغانلىقىنى بۇ قېتىم ئۈرۈمچى

مهن «: ئۇ. مهن ئۇنىڭدىن ئۈرۈمچىنىڭ ئهھۋالىنى قۇمۇل ئىنقىالبىنى سورىدىم. بارغانلىقىنى ئېيتتى

قۇمۇل ئىنقىالبىنىڭ غهلىبه قىلىشىنى ئۈمىد قىلىمهن، ئهگهر بۇ ئىنقىالب جهنۇبقا كېڭهيسه بهك ياخشى

بۇالتتى، مېنىڭ تىبابهتچىلىكتىن خهۋرىم بوالتتى، ھهممه ئادەم قوزغىلىپ ئىنقىالبقا قاتناشقان

بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ قېتىم ئۈرۈمچىدە تېۋىپلىق قىلىپ يۈرۈپ نۇرغۇن كىشىلهر بىلهن ئۇچراشتىم،

لېكىن ئۇ ئادەم ئۆزىنىڭ . دېدى» ئهمدى خوتهنگه قايتماقچىمهن. نۇرغۇن نهرسىلهرنى بىلىۋالدىم

ۋە ئۆزىنىڭ تهشكىل تهرەپتىن ئهۋەتىلگهنلىكىنى كىملىكىنى، ئۈرۈمچىگه بېرىشتىكى مهقسىتىنى

.ئېيتمىدى

يېتىپ شقاقائايدا قارا-9 يىلى -1932) تايمىزتۆۋەندە شامهنسۇر دەپ ئا(، )ئابدۇلال(شامهنسۇر

بېرىپ ئاكىسى مهمتىمىن ھهزرەت بىلهن كۆرۈشۈپ ئۈرۈمچىنىڭ ۋەزىيىتىنى سۆزلهپ بهرگهندىن كىيىن

نهچچه كىشىدىن تهركىب تاپقان قوزغىالڭ كۆتۈرۈش تهشكىالتى 20دا مهمتىمىن ھهزرەت باشچىلىقى

كىرىشىدۇ، لېكىن ئۇزۇن ئۆتمهيال بۇ ئۇالر شۇ كۈندىن ئېتىبارەن مهخپى تهييارلىققا. قۇرۇلىدۇ

بۇنىڭدىن خهۋەر تاپقان قاراقاش ھاكىمى خوتهن ۋالىيسىغا خهۋەر . تهشكىالت پاش بۇلۇپ قالىدۇ

رۇپ يتۇ دەك كىشىنى تاغدىن قا60 دەرھال چېگرا ساقالۋاتقان ئهسكهردىن قىلىدۇ، خوتهن ۋالىيسى

ئاندىن ۋالى بۇ تهشكىالتنىڭ باشلىقلىرىنى . كىلىپ قاراقاش ھاكىمى ئىدارىسىگه ئورۇنالشتۇرىدۇ

بۇ قاراردىن خهۋەر تاپقان . يىغىنغا چاقىرىپ يىغىن ئۈستىدىال قولغا ئېلىپ ئۆلتۈرۈشنى قارار قىلىدۇ

شۇنىڭ بىلهن ئۇالر . بۇنى يىغىنغا كىلىشتىن بىر كۈن بۇرۇن تهشكىالتقا يهتكۈزۈپ قويىدۇتهرجىمان

دىن ئوشۇق تالىپنى ئورغاق، قېلىچ، توقماقالر بىلهن 200بىردىنال قوزغىلىپ شۇ كۈنى كېچىسىال

قورالالندۇرۇپ قاراقاش ناھىيىلىك ھۆكۈمهتكه تېگىدۇ ھهمدە شهنجاڭ باشلىق بىر نهچچه كىشىنى

تاغدىن قايتۇرۇپ كېلىنگهن ئهسكهرلهر قوزغىالڭچىالر . تۇتۇۋېلىپ شۇ مهيداندىال ئۆلتۈرىۋېتىدۇ

شۇ كۈنىال . شۇنىڭ بىلهن قاراقاش ناھىيىسى قوزغىالڭچىالرنىڭ قولىغا ئۆتكهن بولىدۇ. تهرەپكه ئۆتىدۇ




16

نهچچه 20هت ئۇالردا پهق. دەك پىدائىي بىلهن گۇمىغا ماڭدۇرىدۇ500ئىشان قادىرخان غوجىنى

. كالتهكال بار ئىدى- تالال مىلتىق بۇلۇپ قالغانلىرىدا چوماق

دەك پىدائىينى باشالپ خوتهنگه 1000مهمتىمىن ھهزرەت قارا قاشقا ھاكىم تهيىنلهپ قۇيۇپ ئۆزى

دەك مىلتىق 200ئۇالر قارىقاشتىن . ئىدى) رامىزان( ئاي - 3 يىلى - 1933بۇ . قاراپ يولغا چىقىدۇ

ئۇالر شۇ كېچىسى . ئالغان بولسىمۇ قالغانلىرىدا قېلىچ، چوماق قاتارلىق قورالالر بار ئىدىغهنىيمهت

ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى . ئاتلىق، ئېشهكلىك ھهم پىيادە خوتهن كونا شهھىرىنى ئىگىلهيدۇ

قوزغىالڭچىالر سېپىلنى قورشىۋېلىپ ئوق . يېڭىشهھهرگه كىرىپ دەرۋازىنى تاقاپ سېپىلغا چىقىرىۋالىدۇ

تۆۋەندە پىدائىيالر . ئوتتۇرىدا خېلى قاتتىق ئۇرۇش بولىدۇ تهرەپ ئىككى. چىقىرىشقا باشاليدۇ

قوزغىالڭچىالر پۇرسهتنى . ئىنتايىن كۆپ بولغانلىقى ئۈچۈن ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى ۋەھىمىگه چۈشىدۇ

ىنىياز غهنىيمهت بىلىپ دەرھال شهھهر ئىچىگه ۋەكىل كىرگۈزۈپ ئۇالرنى قۇرال تاپشۇرۇشقا، خوج

مۈلۈكى ۋە -ھاجىم ئهسكهرلىرىنىڭ خوتهنگه كىلىپ بولغانلىقىنى، قورال تاپشۇرغانالرنىڭ مال

ھاياتىغا دەخلى يهتكۈزمهيدىغانلىقىنى چۈشهندۈرىدۇ، بۇنىڭ بىلهن ۋەھىمه ئىچىدە قالغان

. ۇرىدۇھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى قوزغىالڭچىالرنىڭ شهرتلىرىنى قۇبۇل قىلىپ تهسلىم بۇلۇپ قۇرال تاپش

بۇ خهۋەر چاقماق تېزلىكىدە لوپ، چىرىيه، كىرىيه . رى قوزغىالڭچىالرنىڭ قولىغا ئۆتىدۇىخوتهن شهھ

ئۇ جايالردىكى خهلقلهرمۇ بىردەك قوزغىلىپ ناھىيىلىك ھۆكۈمهتلهرگه . ناھىيىلىرىگه يېتىپ بارىدۇ

ئهسكهرلهردىن قۇرال ) دەك ئهسكهر بۇالتتى30 -20ئۇچاغدا ناھىيىلىك ھۆكۈمهتته (ھۇجۇم قىلىپ

تارتىۋېلىپ ناھىيىنى ئازاد قىلىدۇ ھهمدە دەرھال خوتهنگه خهۋەر يهتكۈزۈپ ئۆزلىرىنىڭ خوتهنگه

شۇنىڭ بىلهن پۈتۈن خوتهن ۋىاليىتى قوزغىالڭچىالرنىڭ قولىغا . بويسۇنىدىغانلىقلىرىنى بىلدۈرۈشىدۇ

ا، مهھهممهت نىياز ئهلهم ھۆكۈمهت مهمتىمىن ھهزرەت ئهمىر كېبىرى بۇلۇپ ھهربىي ئىشالرغ. ئۆتىدۇ

. ئىشلىرىغا مهسئۇل بولىدۇ

خوتهن قوزغىلىڭىدىن خهۋەر تاپقان قهشقهردىكى ماشاۋۋۇ دوتهي قاغىلىقتا تۇرۇشلۇق ئىككى لىيهن

ئارقىدىنال . ئهسكهردىن بىر لىيهننى خوتهندىكى ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرىگه ياردەمگه ئهۋەتىدۇ

تهركىب تاپقان ئىككى لىيهن ئهسكهر تهشكىللهپ ئۇالرنى قاغىلىققا قهشقهردىن خۇيزۇ، قىرغىزدىن

خوتهنگه قاراپ يولغا چىققان ئهسكهرلهر قاغىلىقتىن چىقىپ گۇمىغا كىرمهيال ئۇدۇل . ئهۋەتىدۇ

خوتهنگه مېڭىپ زاۋىغا كهلگهندە خوتهننىڭ قوزغىالڭچىالر قولىغا ئۆتۈپ بولغانلىقىنى ئاڭالپ

. ېلىدۇخوتهنگه كىرمهي قايتىپ ك




17

قاغىلىقتىكى قوزغىالڭ . قاغىلىقتا سابىرخان خوجا ئىسىملىك بىر ئىشان بۇلۇپ، شۇ ۋاقىتالردا قاغىلىق بويىچه نوپۇزلۇق ئىدى

شۇڭا ئۇ خوتهن. بۇ كىشى خوتهن، قۇمۇل تهرەپته كۆتۈرۈلگهن قوزغىالڭالردىن خهۋەر تېپىپ تۇراتتى

قوزغىلىڭىنى قولالپ ئۆزى بىلهن بىر پىكىردىكى كىشىلهرنى توپالپ قهشقهردىن كهلگهن قىرغىز

لىيهنىنىڭ زقىرغى. ئهسكهرلهرنىڭ باشلىقى بىلهن كۈرۈشۈپ، ئۇنىڭدىن ئۆزىنى قولالشنى تهلهپ قىلىدۇ

كىرگهندە باشلىقى ئۇنى قۇبۇل قىلىپ قوزغىالڭچىالرنىڭ شهھىرىگه بۆسۈپ كىرىشىنى، ئۇالر بېسىپ

ئۆزلىرىنىڭ مىلتىقنى ئاسمانغا قارىتىپ ئېتىپ ئهمهلىي قارشىلىق كۆرسهتمهي شهھهرگه كىرىشكه

. ئوڭايلىق تۇغدۇرۇپ بېرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ

شۇنىڭ بىلهن قوزغىالڭچىالر شهھهرگه بىخهتهر بېسىپ كىرىپ قىرغىز ئهسكهرلىرى بىلهن بىرلىشىپ،

شۇنداق قىلىپ قاغىلىق قوزغىالڭچىالرنىڭ . لىرىدىن قورال تارتىۋالىدۇقاغىلىقتىكى ھۆكۈمهت ئهسكهر

ئادەمنى گۇمىغا، 100 دىن ئارتۇق قوراللىق قىسىم تهشكىللهپ 300قوزغىالڭچىالر . قولىغا ئۆتىدۇ

مادوتهينىڭ خوتهن قوزغىالڭچىالرنى باستۇرۇشقا قاغىلىقتىن . ئادەمنى پوسكامغا ئهۋەتىدۇ100

هن ئهسكىرى خوتهنگه كىرەلمهي قايتىپ گۇمىنى ۋەيران قىلىپ يهنه قاغىلىققا ئهۋەتكهن بىر لىي

ئۇالر يول ئۈستىدە قاغىلىقنىڭ قوزغىالڭچىالر قولىغا ئۆتۈپ كهتكهنلىكىنى . قاراپ كېلىۋاتقانىدى

ئاڭالپ، ئوسمان، ھىسامىدىن دېگهن ئىككى كىشىگه يول باشلىتىپ قاغىلىققا كىرمهي ئۇششاق باش،

ئادەم 100گۇمىغا ماڭغان . رقىلىق كاچۇڭغا ئۆتۈپ، ئۇ يهردىن يهكهنگه كىرىۋالىدۇكۆكيار ئا

مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرىنى توسىيالماي قاغىلىققا قايتىپ كىلىپ ئۇ يهردىن پوسكامغا كىلىپ دەريا

دېمهك، شۇنىڭ بىلهن مهمتىمىن ھهزرەت باشچىلىقىدىكى قوزغىالڭچىالر . بويىغا ئورۇنلىشىدۇ

ھهممه ناھىيىلهرگه ھاكىمالر . ن تارتىپ چهرچهنگىچه بولغان جايالرنى ئىگىلهيدۇپوسكامدى

. بهلگىلىنىپ بىر قهدەر تىنچلىق ئورنىتىلىدۇ

شامهنسۇرنىڭ يهكهنگه كېلىشى . دەك ئهسكهر بىلهن يهكهننى ئىگىلهشكه ئىۋەرتىدۇ500مهمتىمىن ھهزرەت ئىنىسى شامهنسۇرنى

. دەك پىدائىي بىلهن قوشۇلىدۇ200ۇمىدىكى مهھهممهتنىياز ئهلهم شامهنسۇر گۇمىغا كهلگهندە گ

. ئىشان قادىرخاننى گۇمىغا ھاكىم قىلىدۇ

شامهنسۇر گۇمىغا كهلگهندە شهھهر ھاكىمى سابىرخان خوجا باشلىق خهلق ۋە پىدائىيالر ئالدىغا

ۇپ ئهسكهرلىرىنى ئۈچ كۈن تۇر-شامهنسۇر قاغىلىقتا ئىككى. چىقىپ دەبدەبه بىلهن قارشى ئالىدۇ

ئۇ . دەك پىدائىينى باشالپ پوسكامغا كىلىدۇ800تهرتىپكه سېلىپ قۇراللىق ۋە قورالسىز بۇلۇپ




18

بۇ چاغدا شامهنسۇرنىڭ قۇراللىق ۋە قورالسىز . دەك ئهسكهر بىلهن قوشۇلىدۇ200يهردىكى

يېتىپ كېلىپ ئاينىڭ ئاياغلىرىدا يهكهنگه- 4 يىلى - 33 دىن ئېشىپ كېتىدۇ، 1000ئهسكهرلىرى

بىر نهچچه كۈنلۈك جهڭدىن . جهڭ ناھايىتى قاتتىق بولىدۇ. مادوتهي ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشىدۇ

. كىيىن مادوتهي ئهسكهرلىرى بهرداشلىق بېرەلمهي كونىشهھهرنى تاشالپ يېڭىشهھهرگه كىرىۋالىدۇ

بۇ ئۇنۋاننى ئهمىر (لگهنئابدۇلالغا شامهنسۇر دېگهن ئۇنۋان شۇ قېتىمقى يهكهننى ئېلىش جېڭىدە بېرى

- 1933يهكهن كونىشهھهر ئېلىنغان كۈنى ). كېبىر بهردىمۇ ياكى ئۆزى قۇيىۋالغانمۇ ئېنىق ئهمهس

. كۈنى ئىدى-8 ئاينىڭ -5يىلى

يهكهن ۋەقهسى

شامهنسۇر يهكهن كونا شهھهرنى ئىگىلهپ، يىڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىپ مادوتهي ئهسكهرلىرىنى

كۈنلىرى قهشقهردىن تۆمۈر سىجاڭ - 20 ئاينىڭ -5 يىلى - 33ن بىر پهيتته يهنى ھالسىزلىتىۋاتقا

بۇ ئىككى ئهسكهر باشلىقى . چه ئهسكهر بىلهن يهكهنگه يىتىپ كېلىدۇ300ئهۋەتكهن ھاپىز لۈيجاڭ

: سهۋەبى. چىرايلىق كۆرۈشكهن بولسىمۇ، بىر قانچه كۈن ئۆتمهيال ئوتتۇرىدا زىددىيهت تۇغۇلىدۇ

هلققه بهك زۇلۇم سالغان مىشا بىگىنى قولغا ئېلىپ خهلقنىڭ تهلىپى بويىچه ئۇنىڭغا ئۈلۈم شامهنسۇر خ

ھاپىز لۈيجاڭ بۇنى تۆمۈر سىجاڭنىڭ رۇخسىتىنى ئالماي قىپسىلهر، دەپ . جازاسى بهرگهن ئىدى

بۇ چاغدا . ئاشكارە نارازىلىق بىلدۈرگهندىن تاشقىرى خهت ئارقىلىق تۆمۈر سىجاڭغا مهلۇم قىلىدۇ

شامهنسۇر، بىزمۇ خوتهندىن ئىنقىالب قىلىپ كهلدۇق، بىزنىڭ رەھبىرىمىز خۇجىنىياز ھاجىم، خوجىنىياز

ھاجىمدىن بىزگه تۆمۈر سىجاڭغا بويسۇنۇڭالر دىگهن يوليۇرۇق يوق، دەپ ھاپىز لۈيجاڭنىڭ

ئىككىنچى بىر سهۋەب، ھاپىز لۈيجاڭ كىلىپ يېڭىشهھهر . نارازىلىقىنى ئىتىبارغا ئالمايدۇ

ئۈچىنچى بىر سهۋەب، قهشقهر يېڭىشهھهردىكى ماجهنساڭمۇ ھاپىز . مۇھاسىرىسىنى بوشاشتۇرۇپ قويىدۇ

ئۇالر يهكهنگه كىلىپ . دەك ئهسكهرنى يهكهنگه ئهۋەتىدۇ200لۈيجاڭنىڭ ئارقىسىدىن

كونىشهھهرگه ئورۇنلىشىپ، بىر قانچه كۈندىن كىيىن غىپپىدە يىڭىشهھهردىكى مادوتهي

بۇ ئهھۋالنى ھاپىز لۈيجاڭ بىلسىمۇ، ئۇالرنى توسماي بهلكى ئۇ بىزنىڭ . ۇشۇلىۋالىدۇئهسكهرلىرىگه ق

گه 600شۇنداق قىلىپ يهكهن يېڭىشهھهردىكى مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرى . ئىتتىپاقچىمىز دەيدۇ

. يىتىدۇ

، بىزنىڭ بۇ چاغدا شامهنسۇر بۇ ئىشالرغا ھهيران بۇلۇپ، ئۇالر بىزنىڭ قانداقچه ئىتتىپاقچىمىز بولسۇن

دۈشمهنلىرىمىز بىلهن بىرگه بۇلۇۋالغانالر قانداقمۇ بىزنىڭ ئىتتىپاقچىمىز بۇالاليدۇ، دەپ ھاپىز لۈيجاڭ




19

بىلهن تىركىشىپ قالىدۇ ھهم بۇ ھهقته بىر قارارغا كېلىش ئۈچۈن شامهنسۇر تۆمۈر سىجاڭغا ئادەم

. ئهۋەتىدۇ

ساۋۇت دامولالمنىڭ يهكهنگه كېلىشى ئايالردا ھهرەمدىن - 12 يىلى -32خوتهندە قوزغىالڭ كۆتۈرۈشتىن بۇرۇن يهنى ساۋۇت دامولالم

شتا قۇرۇلغان قوزغىالڭچىالر قادامولالم قارا. قايتىپ قاغىلىققا كىلىپ ئاندىن خوتهنگه بارغان

خوتهن ئازات قىلىنغاندىن كىيىن، خوتهندە . ئايدا خهۋەر تاپىدۇ- 1 يىلى - 33تهشكىالتىدىن

الڭچىالر ھۆكۈمىتى ساۋۇت دامولالمنى شهيخۇل ئىسالم قىلىپ ئهڭ يۇقىرى دىنىي قۇرۇلغان قوزغى

لېكىن بۇ ئادەم . مهرتىۋە بىرىدۇ، شۇ ئوتتۇرىدا دامولالمنىڭ نېمه ئىش قىلغانلىقى مهلۇم ئهمهس

ھاپىز لۈيجاڭ ئوتتۇرىسىدىكى شهيخۇل ئىسالم بولغاندىن كىيىن يهكهندىكى شامهنسۇر بىلهن

بۇ چاغدا يهكهندىكى . هۋەر تېپىپ، ئۇالرنى ياراشتۇرۇش ئۈچۈن يهكهنگه كېلىدۇئىختىالپتىن خ

شامهنسۇر باشلىق ھهربى ۋە خهلقتىن بىر قانچه مىڭ كىشى يهكهن دەرياسىنىڭ بويىغا چىقىپ

دامولالم شامهنسۇر بىلهن سۆھبهتلىشىش ) ھاپىز لۈيجاڭ ئالدىغا چىقمايدۇ(دامولالمنى كۈتۈۋالىدۇ

رنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهتنىڭ تۈگىنى مادوتهي ئهسكهرلىرى مهسىلىسى ئىكهن ئارقىلىق بۇال

شۇنىڭ بىلهن ساۋۇت دامولالم، شامهنسۇر، ھاپىز لۈيجاڭ قاتارلىقالرنى بىر يهرگه جهم . دەپ تونۇيدۇ

يهكهندىكى مادوتهي ئهسكهرلىرىنى «كېڭهشته ساۋۇت دامولالم سۆزلهپ . قىلىپ كېڭهش ئاچىدۇ

هن ياكى سۆھبهت ئارقىلىق قورالسىزالندۇرۇپ يهكهننى تىنجىتىپ، خوجىنىياز ھاجىمغا ئۇرۇش بىل

يهكهندىكى مادوتهينىڭ ئهسكهرلىرىنى بىر تهرەپ قىلماي . ياردەمگه ئهسكهر ئهۋەتىشىمىز كېرەك

بۇ چاغدا ھاپىز . دەيدۇ» بۇنىڭغا قانداق قارايسىلهر. تۇرۇپ ئۈرۈمچىگه ئهسكهر ئهۋەتكىلى بولمايدۇ

بۇنىڭغا مىنىڭ پىكىرىم يوق، تۆمۈر سىجاڭ قانداق بۇيرۇق قىلسا شۇنى ئىجرا قىلىمهن، «: ۈيجاڭل

ساۋۇت دامولالمنى (شۇنىڭ ئۈچۈن ھهربىرلىرى تۆمۈر سىجاڭغا خهت يېزىشامال، ياكى ئۆزلىرى

. دەيدۇ» بارامال، شۇ كىشىدىن سوراپ بىر تهرەپ قىلىشسىال) دېمهكچى

تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئابدۇغۇپۇر ھاجىم شاپتۇل باشچىلىقىدىكى تۆت ۋەكىلى شۇ ئارىلىقتا قهشقهردىن

ماجهنساڭ بىزنىڭ ئىتتىپاقچىمىز ۋە ياردەمچىمىز، «:ئۇالر تۆمۈر سىجاڭنىڭ. يهكهنگه يېتىپ كېلىدۇ

ھازىر ئۈرۈمچىدە خوجىنىياز ھاجىم بىلهن ماجۇڭيىڭ بىرلىكته ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىگه قارشى ئۇرۇش

. ز بۇ يهردە ماجهنساڭنى قورالسىزالندۇرۇپ قويساق، ئۇالرنىڭ ئىتتىپاقىغا تهسىر يىتىدۇقىلىۋاتىدۇ، بى

دېگهن پىكىرنى » شۇڭا خوجىنىياز ھاجىمدىن خهۋەر بولمىغىچه ئۇالرغا تهگمهسلىكىمىز كېرەك

: بۇ چاغدا ساۋۇت دامولال باشچىلىقىدىكى خوتهن قوزغىالڭچىلىرىنىڭ رەھبهرلىرى. يهتكۈزىدۇ




20

قهشقهردىكى مادوتهي، ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىنى قورالسىزالندۇرماي تۇرۇپ، خوجىنىياز يهكهن،«

ئۇنىڭ ئۈستىگه جهنۇب ئازات بۇلۇپ بولدى، شۇڭا بىز . ھاجىمغا ئهسكهر ئهۋەتكىلى بولمايدۇ

خهلقنىڭ يۈكىنى ) شهرقىي تۈركىستان ھۆكۈمىتىنى دېمهكچى(قهشقهردە ھۆكۈمهت تهشكىل قىلىپ

مال مهسىلىسى ئهمهس، - ىز كېرەك، كونا تۈزۈمنى ئهمهلدىن قالدۇرۇشىمىز كېرەك، بۇ پۇليېنىكلىتىشىم

دەيدۇ ھهمدە » ئۇنداق قىلمىساق، ئىنقىالب قىلىپ نېمه قىلىمىز. چوڭ ھهق چوڭ ناھهق مهسىلىسى

ۋەكىللهردىن . ۋەكىللهرگه مۇشۇ كېڭهشته بولۇنغان سۆزلهرنى تۆمۈر سىجاڭغا يهتكۈزۈشنى تاپشۇرىدۇ

ئابدۇغۇپۇر ھاجىم شاپتۇل يهنىال تۆمۈر سىجاڭنىڭ ماجهنساڭنى قورالسىزالندۇرۇشقا قارشى

لېكىن كېڭهشتىن قايتقاندىن كىيىن . ئىكهنلىكىنى تهكىتلهيدۇ، شۇنىڭ بىلهن كېڭهش ئاياغلىشىدۇ

ئۇالرنىڭ جۇمهۇرىيهت قۇرىمىز دېگىنى نېمىسى، ماجهنساڭالرغا كۈچى : ئابدۇغۇپۇر ھاجىم شاپتۇل

. يېتهمدىكىن؟ دېگهنگه ئوخشاش سۆزلهرنى قىلىپ، ساۋۇت دامولالمنىڭ كهينىدىن غهيۋەت قىلىدۇ

. ۋەكىللهرنى كۈتۈشكه مهسئۇل بولغان بىرسى بۇ سۆزنى ئاڭالپ قېلىپ شامهنسۇرغا ئېيتىپ قۇيىدۇ

لىپ قهشقهردىن كهلگهن ۋەكىللهر ئهتىسى قايتماقچى بولغاندا شامهنسۇر، ئابدۇغۇپۇر ھاجىمنى ئې

ۋەكىللهر قهشقهرگه كىلىپ يهكهندىكى كېڭهشته بولۇنغان سۆزلهرنى، . قېلىپ نهزەربهند قىلىپ قۇيىدۇ

تۆمۈر سىجاڭ بۇنىڭغا خاپا . ئابدۇغۇپۇر ھاجىمنى ئېلىپ قالغانلىقىنى، تۆمۈر سىجاڭغا يهتكۈزىدۇ

پ يهنه ۋەكىل بۇلۇپ ئابدۇغۇپۇر ھاجىمنى ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن قهشقهر ئۆلىمالىرىدىن تهشكىلله

ئابدۇغۇپۇر ھاجىمنى ھازىر قوشۇپ بىرىمىز، مۇندىن كىيىن مۇنداق : شامهنسۇر ۋەكىللهرگه. ئهۋەتىدۇ

. دەپ جېكىلهيدۇ! پاسات تارقاپ كهتمىسۇن-پىتنه

يهكهندىكى مادوتهي ئهسكهرلىرىنى بىر تهرەپ قىلىش مهسىلىسى

ندىن كىيىن خوتهن، قاغىلىق تهرەپلهردىكى خوتهن، قاغىلىق قوزغىالڭلىرى مۇۋەپپهقىيهت قازانغا

خوتهن . ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى يهكهنگه توپلىنىپ يهكهن يېڭىشهھهرگه ئۇرۇنلىشىۋالىدۇ

قهشقهر تهرەپتىن تۆمۈر . قوزغىالڭچىلىرى ئىمىر ئابدۇلال بهگنى يهكهننى پاتىهه قىلىشقا ئهۋەتىدۇ

بۇ ئىككى كۈچ . كهنگه ئهۋەتىدۇ تۆت يۈز ئهسكهر بىلهن يه-سىجاڭ ھاپىز لۈيجاڭنى ئۈچ

. بىرلىشىپ يهكهن يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلغان بولسىمۇ لېكىن بىر تهرەپ قىاللمايدۇ

بۇ چاغدا قهشقهردىكى ماجهنساڭ، يهكهندىكى ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرىنى ئهپلهپ ئۆزىگه ئهل

. كهنگه ئهۋەتىدۇ ئاتلىق ئادەم بىلهن يه100قىلىۋېلىش ئۈچۈن مارۇلۇڭ ئىسىملىك تۈەنجاڭنى

مارۇلۇڭ يهكهنگه كۆرۈنۈشته شامهنسۇر ۋە ھاپىز لۈيجاڭالرغا ياردەم كۆرسهتكىلى كهلگهندەك

لېكىن ئۇ پۇرسهت تېپىپ يېڭىشهھهرگه كىرىپ ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى بىلهن . قىلىپ كېلىدۇ




21

رى بىلهن ياراقلى-ئۇنىڭ مهقسىتى شهھهردىكى ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرىنى ۋە قورال. بىرلىشىۋالىدۇ

ئهمما خوتهن قوزغىالڭچىلىرى ۋە . قهشقهرگه ئېلىپ كېتىپ ماجهنساڭ قىسىملىرىنى تۇلۇقالش ئىدى

تۆمۈر سىجاڭ ئهسكهرلىرىمۇ يهكهندىكى ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرىنى بىر تهرەپ قىلىپ قوراللىرىنى

اراقلىرىغا ي-دېمهك، يهكهندىكى ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرىنىڭ قورال. تارتىۋېلىشنى مهقسهت قىالتتى

ئۈچ تهرەپنىڭ كۆزى تهڭ چۈشكهنلىكتىن يهكهن ۋەزىيىتى مۇرەككهپ ئهھۋالغا چۈشۈپ

. قالغانىدى

بۇ چاغدا ماشياۋۋۇ بىلهن ماجهنساڭ ئىككىسى يهكهندىكى ھۆكۈمهت كۈچلىرىنى قهشقهرگه ئېلىپ

رلىرىنى يهكهندىكى ھۆكۈمهت ئهسكه«: كېلىۋېلىشنىڭ ئامالىنى مهسلىههتلىشىپ تۆمۈر سىجاڭغا

دەيدىغان بىر يولنى تهكلىپ » قايتۇرۇپ كېلىپ ئۇالرنىڭ قورالىنى تۆمۈر سىجاڭغا تاپشۇرۇش

. قىلىدۇ

، كىچىك )قۇر بېشى(تۆمۈر سىجاڭ بۇ تهكلىپكه بىنائهن ئۆزىنىڭ قول ئاستىدىكى يۈسۈپجان

كهر ئهس200 ئهسكهر بىلهن، يىڭىساردىكى ئهخمهتخان لۈيجاڭنى 200 دىن 100ئاخۇنالرنى

ئهسكهر بىلهن يهكهندىكى مادوتهي ئهسكهرلىرىنى مۇھاپىزەت قىلىپ ئهپكىلىشكه 400جهمئىي

بۇنى ئوسمان لۈيجاڭ ئاڭالپ بىزدىن ئادەم بارمامدۇ؟ دەپ سورىغاندا ئۇنىڭغىمۇ . بهلگىلهيدۇ

ر ئهسكه300) قادىرى ھاجى(ئوسمان ئوراز تۈەنجاڭ بىلهن مېنى . ئىككى لىيهن بېرىشقا قۇشۇلىدۇ

دەك ئهسكهر 500بىز تۆمۈر سىجاڭنىڭ، ئوسماننىڭ بۇلۇپ . بىلهن يهكهنگه بېرىشقا بۇيرۇق قىلدى

بۇ . دەك ئهسكهر بىلهن يىڭىساردا قالدى200ان لۈيجاڭ جئهخمهت. يهكهنگه قاراپ يولغا چىقتۇق

ھهقته تۆمۈر سىجاڭ ھاپىز لۈيجاڭ بىلهن شامهنسۇرغا يهكهن يېڭىشهھهردە قامىلىپ قالغان

ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىگه دەرۋازىنى ئېچىپ بېرىش، ئۇالرغا چېقىلماسلىق توغرىسىدا خهت

خهت يېتىپ بارغان كۈنى ئۇالر قهشقهرگه قاراپ يولغا چىقىپ شۇ كۈنى كۆك . ئهۋەتكهن ئىدى

ئهتىسى يېڭىسارغا قاراپ يولغا چىقىپ ھېمىتنىڭ سېيىغا كهلگهندە ئهمىر . راۋاتقا كېلىپ قونىدۇ

. دەك خوتهن پىدائىيلىرى ئۇالرنىڭ ئارقىسىدىن قوغالپ يېتىپ كېلىدۇ1000اشچىلىقىدا ساھىب ب

مادوتهي . بىز شۇ چاغدا ئۇالرنى مۇھاپىزەت قىلىپ ئهپكىتىش ئۈچۈن قىزىلدا كۈتۈپ تۇراتتۇق

بىز ئۇالرنىڭ قورقماي . ئهسكهرلىرى ئارقىسىدىن كېلىۋاتقان ئهسكهرلهرنى كۆرۈپ توختاپ قالدى

ئۇالر . شۇ ئهسنادا ئارقا تهرەپتىن ئوق چىقىپ قالدى. ىشىنى ئېيتىپ ۋەكىل ئهۋەتتۇقكېلىۋېر

قورشاۋدا قالغان ئوخشايمىز دەپ چۈشهنسه كېرەك، بىز تهرەپكه قاراپ ئات چاپتۇرۇپ كېلىۋېتىپ

ئۇالر . ئوتتۇرىدا بىر قهپهس ئېلىشتۇق. بىزمۇ ئوق چىقاردۇق. بىزگه قارىتىپ ئوق چىقاردى

ئهمىر ساھىب ئهسكهرلىرى ئارقىسىدىن قوغالپ . ىرىنى تاشالپ يىڭسارغا قاراپ قاچتىيىقىلغانل




22

دەك ئادەم قوراللىق، 500 دەك ئادەم بۇلۇپ، ئۇالردىن 600مادوتهي ئهسكهرلىرى . كهتتى

- دەك قېرى400ئۇنىڭدىن باشقا ئارقىسىدىن كېلىۋاتقان . تاۋابىئاتالر ئىكهن-قالغىنى ئائىله

- بىز قاچقانالرنى قوغلىماي ئارقىسىدا قالغان يارىدار ۋە قېرى. بالىالرمۇ بار ئىكهنچۈرى، ئۇششاق

. چۈرى، ئۇششاق بالىالرنى مۇھاپىزەت قىلىپ ئېلىپ كهلدۇق

چه بۇلۇپ، 200قىزىلدا بىزگه ئوق چىقىرىپ يېڭىسارغا ئۆتۈپ كهتكهن مادوتهي ئهسكهرلىرى

گهندە ئهخمهتجان لۈيجاڭ ئهسكهرلىرىگه بۇيرۇق ئۇالر يېڭىسارنىڭ قايراق دېگهن يېرىگه كهل

كۈنى توققۇزاققا يېتىپ كهلسهك، -3بىز قىزىلدىن يولغا چىقىپ . بېرىپ ئۇالرنى قىرىپ تاشلىغان

ئهتىسى بىز تۆمۈر سىجاڭ . چه ئهسكهر بىلهن ئالدىمىزغا چىقىپ تۇرغانىكهن200ئوسمان لۈيجاڭ

تۆمۈر سىجاڭ، بىزنىڭ قىزىلدا قولغا . بهردۇقبىلهن كۆرۈشۈپ يولدا بولغان ۋەقهنى سۆزلهپ

ساالمهت - تاۋابىئاتلىرىنى ساق- چۈشۈرگهن مادوتهي ئهسكهرلىرىنى ۋە ئۇالرنىڭ ئائىله

ئهخمهتجان لۈيجاڭنىڭ مادوتهي ئهسكهرلىرىنى قىرىپ . ئهپكهلگهنلىكىمىزگه خوش بولدى

قورالنى غهنىيمهت ئېلىپ دەك 100يهكهندىن كهلگهن ئهمىر ساھىب . تاشلىغىنىغا رەنجىدى

بىز قهشقهرگه . بىزمۇ قولغا چۈشۈرگهن قورالالرنى ئۆزىمىز ئىگىلىدۇق. يهكهنگه قايتىپ كهتتى

قادىر ( ئالته كۈندىن كېيىن تۆمۈر سىجاڭ سېتىۋالدىجان، كىچىك ئاخۇنغا ۋە ماڭا -كېلىپ بهش

بىز قىزىلدىن ). هخهنزۇچ(تۈەنجاڭلىق ئۇنۋان بهردى ھهم تامغا ئويدۇرۇپ بهردى ) ھاجى

چاقىلىرىنى - دەك ھۆكۈمهت ئهسكهرلىرى ۋە ئۇالرنىڭ باال400مۇھاپىزەت قىلىپ ئېلىپ كهلگهن

ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرى - 6 يىل - 33بۇ، . ئۆتكۈزۈپ بهردۇق) ماجهنساڭغا(قهشقهر يېڭىشهھهرگه

دەك 1700ماجهنساڭنىڭ . ماجهنساڭ يېڭىشهھهردە، تۆمۈر سىجاڭ كونىشهھهردە ئىدى. ئىدى

1600تۆمۈر سىجاڭنىڭ قولىدىكى ئىككى لۈيدە . كۈندۈز مهشىق قىالتتى- ئهسكىرى بۇلۇپ، كېچه

ئهگهر ئىككى تهرەپ . دەك ئهسكهر بار ئىدى1200دەك، ئوسماننىڭ قولىدىكى تۆت تۈەندە

يېڭىشهھهر مهسىلىسىنىمۇ بىر تهرەپ قىلغىلى . بىرلىشىدىغان بولسا، ناھايىتى زور كۈچ ئىدى

. والتتىب

ساۋۇت دامولالم بىلهن شامهنسۇرنىڭ قهشقهرگه كېلىشى ساۋۇت دامولالم بىلهن شامهنسۇر قهشقهر يېڭىشهھهر مهسىلىسىنى يهكهندە تۇرۇپ ھهل قىلغىلى

دەك پىدائىينى 1000 كۈنى قوراللىق، قورالسىز بۇلۇپ - 13 ئاينىڭ - 7 يىل -33بولمايدىكهن دەپ

كۈنى تۆمۈر سىجاڭ يېنىك ماشىنا بىلهن كۆرۈنۈشته - 17. غا چىقىدۇباشالپ قهشقهرگه قاراپ يول

. ئالدىغا چىققان بۇلۇپ، ئهمهلىيهتته ئۇالرنى يهنه يهكهنگه قايتۇرۇشنى كۆزلهپ يېڭىسارغا كېلىدۇ




23

. ماجهنساڭ بىلهن كۆرۈشۈپ ماڭىدۇيېڭىسارغا كېلىشتىن بۇرۇن تۆمۈر سىجاڭ قهشقهر يېڭىشهھهردە

ىجاڭ ساۋۇت دامولالم، شامهنسۇرالر بىلهن چىرايلىق كۆرۈشۈپ سۆھبهت يېڭىساردا تۆمۈر س

سۆھبهتته تۆمۈر سىجاڭ خوجىنىياز ھاجىمغا ياردەمگه ئهسكهر ئهۋەتىشنى ئوتتۇرىغا . ئۆتكۈزىدۇ

قهشقهرگه يېڭىشهھهردىكى ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىنى بىر تهرەپ : ساۋۇت دامولالم تهرەپ. قويىدۇ

تۆمۈر . ز ھاجىمغا ياردەمگه ئهسكهر ئهۋەتهيلۇق دېگهن تهكلىپنى بېرىدۇقىلىپ، ئاندىن خوجىنىيا

ئۇ يهنه ھازىر خوجىنىياز ھاجىم ماجۇڭيىڭ بىلهن بىرلىشىپ . سىجاڭ بولسا بۇ پىكىرگه قوشۇلمايدۇ

ئۈرۈمچىگه قارشى ئۇرۇش قىلىۋاتىدۇ، ئهگهر بىز بۇ يهردە ئۇالرنى بىر تهرەپ قىلىپ قويساق

خوجىنىياز ھاجىم بىلهن ماجۇڭيىڭنىڭ ئىتتىپاقى بۇزۇلۇپ كېتىدۇ دېگهن ) قويساققورالسىزالندۇرۇپ(

ئهمهلىيهتته بولسا شۇ كۈنلهردە خوجىنىياز ھاجىم بىلهن ماجۇڭيىڭنىڭ . كونا پىكىرنى تهكراراليدۇ

بىرى بىلهن ئۇرۇش قىلىۋاتقان؛ ئاقسۇدا باي سىجاڭ ماجۇڭيىڭ قىسىملىرىنى - ئىتتىپاقى بۇزۇلۇپ، بىر

قورالسىزالندۇرۇپ بولغان؛ ھهتتا خوجىنىياز ھاجىمدىن تۆمۈر سىجاڭغا توخسۇنلۇق شېرىپ ئاخۇن

ئارقىلىق قهشقهردىكى ماجهنساڭ قىسىملىرىنى بىر تهرەپ قىلىۋېتىش توغرىسىدا بۇيرۇق كېلىپ بولغان

ڭىچه شۇنىڭدەك ساۋۇت دامولالمنىڭ شهرقىي تۈركىستان ئىسالم ھۆكۈمىتى قۇرۇش، يې. چاغ ئىدى

پاراق ئېلىش، بايالرنىڭ يهرلىرىنى قايتا ئۆلچهش، كهمبهغهللهرگه غهمخورلۇق قىلىش، كونا -غهلله

شۇنداق بولسىمۇ ساۋۇت . ھۆكۈمهت تۈزۈملىرىنى ئىسالھ قىلىش توغرىسىدىكى پىكىرلىرىگه قوشۇلمايدۇ

: دامولالم تهرەپ تۆۋەندىكى تۆت تهلهپنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ

ىلىسىنى تېزلىكته بىر تهرەپ قىلىش؛ ماجهنساڭ مهس. 1

مهمۇرىي ئىسىمالرنى مۇسۇلمانچه ئاتاش؛ -ھهربىي. 2

تامغىنى ئۇيغۇرچه ئويدۇرۇش؛ . 3

پاراقنىڭ يېرىمىنى ۋەخپه كىرىمدىن تولدۇرۇش؛ - دېهقانالردىن ئالىدىغان غهلله. 4

ماجهنساڭ مهسىلىسىگه . بۇ تهكلىپلىرىگه تۆمۈر سىجاڭ ئويلىشىپ كۆرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ

. چه مۇنتىزىم ئهسكىرى بار، ئۇنى ئاسانال بىر تهرەپ قىلغىلى بولمايدۇ2000ئۇنىڭ : كهلگهندە

ئهگهر ھهربىرلىرى قهشقهرگه بېرىش ئارزۇلىرى بولسا، ئازراق ئادەم بىلهن بېرىپ زىيارەت قىلىپ

. قىيىن، دەيدۇقايتىشسىال بولىدۇ، ئهسكهرلهرنىڭ تهمىنات مهسىلىسىنى ھهل قىلماق

شۇنداق . ساۋۇت دامولالم، شامهنسۇرالر ئۆز پىكىرىدە قېلىپ قهشقهرگه بارىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ

- 7 يىل - 33بۇ . قىلىپ تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئارقىسىدىن ساۋۇت دامولالم شامهنسۇرالر قهشقهرگه كېلىدۇ

اسالپ ھامىتخان لۈيجاڭ، ئۇالرنىڭ ئالدىغا سهككىز تاشقا چۈشكۈن ر. كۈنى ئىدى- 20ئاينىڭ

دەك ئهسكهر بىلهن ئىستىقبالغا 600ھهمدەم بهگ ھاجىم لۈيجاڭ، سېتىۋالدىجان، كىچىك ئاخۇنالر




24

شۇ كۈنى . دەك ئهسكهر بىلهن ئالدىغا چىقىدۇ400ئوسمان لۈيجاڭ، ئوراز تۈەنجاڭالرمۇ . چىقىدۇ

. ۆۋرۈككىچه يېتىپ بارىدۇشهھهردىن چىققان ئادەم بهك كۆپ ئىدى، ئۇالرنىڭ ئالدى قالماق ك

بىرسى سهككىز تاشتا، بىرسى قالماق كۆۋرۈكته، ساۋۇت . چۈشكۈن ئىككى جايغا راسالنغانىدى

يهكهندىن كهلگهن . دامولالمالر چۈشكۈن راسلىغان جايغا پېشىن بىلهن يېتىپ كهلدى

قوللىرىدا ى پىيادە بۇلۇپ 400 ى ئاتلىق بۇلۇپ، ھهممىسى قوراللىق ئىدى، 600ئهسكهرلهرنىڭ

بىزنى كۆرگهندىن . ئۇالر ئىككىدىن تىزىلىپ كېلىشتى. كهكه، پالتا، توقماق قاتارلىقالر بار ئىدى

كىيىن ساۋۇت دامولالم باشلىق ئهمهلدارالر ئاتتىن چۈشۈشتى، ئهڭ ئاۋۋال ئوسمان بېرىپ دامولالم،

ئۇنىڭغا . چىقارغان ئىكهنۋالىي مهھكىمىسىدىن بىر پوچتا. شامهنسۇرالر بىلهن قۇچاقلىشىپ كۆرۈشتى

شۇنىڭ بىلهن ئالدىدا پوچتا ماڭدى، ئارقىسىدىن . ساۋۇت دامولالم بىلهن زىرىپ قارى ھاجىم چۈشتى

دەپ ئۈنلۈك » ئامىن«يولنىڭ ئىككى قاسنىقىدىكى ئىستىقبالغا چىققان شهھهر ئاھالىسى . بىز ماڭدۇق

. ېيتتىساۋۇت دامولالم جاۋابهن ئۇالرغا بارىكالال ئ. توۋالشتى

سهككىز تاشتىن يولغا چىقىۋاتقاندا ۋالىي يۇنۇس بېكنىڭ بىر ئادىمى يۇنۇس بېكنىڭ ساالمهتلىكى

ياخشى بولمىغانلىقى تۈپهيلىدىن ئىستىقبالغا چىقالمىغانلىقى توغرىسىدىكى خهنزۇچه يېزىلغان بىر

لسا ئهۋەتىدىغان بۇ شۇ چاغدىكى خهنزۇ ئهمهلدارالرنىڭ چاقىرغان يهرگه بارالماي قا(پهنزەنى

قىزىلنىڭ كۆۋرۈكىگه كهلسهك، شهھهردىن . كۆتۈرۈپ كېلىپ ساۋۇت دامولالمغا بهردى) قارتسى ئىكهن

ئامىن دەپ ئۈنلۈك ! ۋە يېزىدىن بۇلۇپ ناھايىتى نۇرغۇن ئادەم توپالنغانىكهن، ئۇالرمۇ ئامىن

زىرىپ قارى ھاجىمالرغا ئۇالغ ساۋۇت دامولالم، شامهنسۇر،. مېهمانالر جاۋابهن ساالم بهردى. توۋالشتى

ئهسكهرلهر شۇ . بازىرىدىكى مۆيدىنجان باينىڭ بېغى راسالنغانىكهن، ئۇالر شۇ باغقا ئورۇنالشتى

. ئهتراپتىكى بوش ساراي ۋە باغالرغا ئورۇنالشتى

ئهتىسى ئوسمان لۈيجاڭ ئۆزىنىڭ قول ئاستىدىكى قىرغىز تۈەنجاڭالرنى باشالپ دامولالم بىلهن

. كىچىك ئاخۇن ئىككىمىز كۆرۈشكىلى چىقتۇق) قادىر ھاجى(ئۇنىڭدىن كىيىن مهن . ى چىقتىكۈرۈشكىل

ئهھۋال ئۇقساق، تۆمۈر سىجاڭ ھهم ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى لۈيجاڭالرمۇ، ۋالىي يۇنۇس بهگمۇ ھاردۇق

لېكىن ساۋۇت دامولالم شهھهرگه كېلىپ ئۈچىنچى كۈنى زىرىپ قارى ھاجىمنى . سوراپ چىقمىغانىكهن

شۇ چاغدا سىجاڭ . ئېلىپ ئازغىنا ئهسكهر بىلهن سىجاڭ بىلهن كۆرۈشكىلى ۋالىي مهھكىمىسىگه كىرىدۇ

بىلهن بىرگه يۇنۇس بېك، نىزامىدىن ئهپهندى قاتارلىقالر ۋالىي مهھكىمىسىنىڭ قورۇسىدا ئۇالرنى

خوشلىشىپ ئۇالر تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئالدىدىن. كۈتۈۋالىدۇ ھهم مېهمانخانىغا باشالپ ھال سورايدۇ

ئوسمان ئۇالرنىڭ شهرىپى . چىقىپ يۇمىالق شهھهر كۆلبېشىدىكى ئوسماننىڭكىگه پاتىههگه بارىدۇ

دۇمباقالرنى چالدۇرۇپ قارشى ئېلىش مۇراسىمى - ئۈچۈن بىر قانچه يۈز ئهسكهرنى تىزىپ مىزگان، داقا




25

ن كېيىن ئۇالر ئۆز ئورنىغا زىياپهتتى. ئۇنىڭدىن كېيىن داستىخان سېلىنىپ تاماق تارتىلىدۇ. ئۆتكۈزىدۇ

تۆمۈر سىجاڭ شۇ كۈنىال ھامىتخان لۈيجاڭ بىلهن ھهمدەم بهگ ھاجىنى دامولالم، . قايتىدۇ

دىن 500ھهر ئىككى تهرەپ : ۋەكىللهر سىجاڭنىڭ. شامهنسۇرالرنىڭ قېشىغا ۋەكىل قىلىپ چىقىرىدۇ

ز ھاجىممۇ ئهسكهر تهلهپ ئهسكهر تهشكىللهپ خوجىنىياز ھاجىمغا ياردەمگه ئهۋەتسهك، خوجىنىيا

بۇ يهردە تۆمۈر سىجاڭنىڭ شۇ چاغدا ساۋۇت دامولالم، . قىپتۇ، دېگهن پىكىرىنى يهتكۈزىدۇ

شامهنسۇرالر بىلهن دەرھال سۆھبهت ئۆتكۈزۈپ ئۇالرنى ئهسكهر ئاجرىتىشقا قىستىشى، ئۇالرنىڭ

لېكىن . مۇ شۇ ئىدىماجهنساڭنىڭ مهقسىتى. ئوسمان بىلهن بىرلىشىپ قېلىشىدىن ساقلىنىش ئىدى

ساۋۇت دامولالم، شامهنسۇرالر يهنىال ماجهنساڭ، مادوتهيلهرنىڭ يېڭىشهھهردىكى ئهسكهرلىرىنى

قورالسىزالندۇرۇپ بۇلۇپ، ئاندىن خوجىنىياز ھاجىمغا ئهسكهر ئهۋەتىشىنى، بولمىسا ماجهنساڭ

تۆمۈر . چىڭ تۇرىدۇئهسكهرلىرىدىن خاتىرجهم بۇلۇش مۇمكىن ئهمهسلىكىنى ئېيتىپ ئۆز پىكىرىدە

بىلهن كىچىك ئاخۇننى چاقىرىپ، سىلهر ئاتۇشلۇق، دامولالممۇ ئاتۇشلۇق، ) قادىر ھاجى(سىجاڭ مهن

. سىلهر دامولالمغا ئېيتىڭالر، يېڭىشهھهردىكى ماجهنساڭ مهسىلىسىنى ئاسان ھهل قىلغىلى بولمايدۇ

بىز سىجاڭنىڭ سۆزىنى . چىقاردىئۇنى بىر مهزگىل كۈتۈش كېرەك، سىلهر گهپكه كۆندۈرۈڭالر، دەپ

بۇ . بىز قايتىپ كىرىپ ئهھۋالنى يهتكۈزدۇق. يهتكۈزىۋىدۇق، ئۇالر يهنه ئۆز پىكىرىدە چىڭ تۇردى

ئوتتۇرىدىكى زىددىيهتلهردىن سائهتلهپ خهۋەر تېپىپ تۇرغان ماجهنساڭ، ۋالىي يۇنۇس بېك

سۇر بىلهن بىرلىشىۋېلىپ سىلىگه قول ئوسماننىڭ پهيلى بۇزۇق، ئۇ، شامهن«: ئارقىلىق تۆمۈر سىجاڭغا

سهن ھۇشيار بول، بولمىسا سىجاڭ سېنى «: ئوسمانغا بولسا. دەپ چاقىرىدۇ» سالىدىغاندەك تۇرىدۇ

. بىرىدىن ئۈركۈتۈپ ئىشهنمهسلىك ئۇرۇقىنى تېرىيدۇ-دەپ، بىر» قولغا ئالىدىغاندەك تۇرىدۇ

ىڭ نهزەربهند تۆمۈر سىجاڭ تهرىپىدىن ساۋۇت دامولال ۋە شامهنسۇرن قىلىنىشى

ساۋۇت دامولال ۋە شامهنسۇرالر قهشقهرگه كهلگهندىن كېيىن ئوتتۇرىدا گهپ توشۇپ سۇخهنچلىك

قىلىدىغانالرنىڭ كۆپلىكىدىن تۆمۈر سىجاڭ بىلهن خوتهن قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهت

كۈنى ھامىتخان -26 ئاينىڭ- 7 يىل - 33ئاخىرى تۆمۈر سىجاڭ . كۈنگه كهسكىنلىشىدۇ-كۈندىن

لۈيجاڭ، ھهمدەم بهگ ھاجى، سېتىۋالدىجان، كىچىك ئاخۇنالرغا بۇيرۇق بېرىپ، ساۋۇت دامولال ۋە

. شامهنسۇر تۇرغان ئورۇنالرنى قورشىۋېلىپ ئۇالرنىڭ ئهسكهرلىرىنى پۈتۈنلهي قورالسىزالندۇردى




26

ى بىر ھويلىغا نهزەربهند ساۋۇت دامولالم بىلهن شامهنسۇرنى ئهسكهرلىرىدىن ئايرىپ يار باغدىك

بۇ ۋەقهدىن كىيىن تۆمۈر سىجاڭغا ماجهنساڭدىن تارتىپ ھهممىسى قاتتىق بويسۇنۇپ . قىلىپ قويدى

تۆمۈر سىجاڭ بۇ تامغىنى بىر كۈن شهھهر ئايالندۇرۇپ داغدۇغا . لىق تامغا تاپشۇردى» سىلىڭ«

سىزنى پهيزاۋاتقا «تىپ، ئارىدىن بىر قانچه كۈن ئۆتكهندە تۆمۈر سىجاڭ مېنى چاقىر. قىلدى

بۇ ئهھۋالدىن قارىغاندا تۆمۈر سىجاڭ بىلهن . دېدى» يۆتكىدىم، ئوسماندىن ئايرىلىپ كېتىڭ

. كۈنگه كهسكىنلهشكهنلىكىنى چۈشهنگىلى بوالتتى- ئوسمان ئېلى ئوتتۇرىسىدىكى زىدىيهتمۇ كۈندىن

باشالپ ئۆز يۇرتى كۈنىگه كهلگهندە ئوسمان ئېلى ئهسكهرلىرىنى-2 ئاينىڭ - 8نهتىجىدە

. قىزىلبويىغا چىقىپ كېتىدۇ

تۆمۈر سىجاڭنىڭ خوتهنگه ئهسكهر چىقىرىشى تۆمۈر سىجاڭ شامهنسۇرالرنى قورالسىزالندۇرۇپ بولغاندىن كېيىن ئهتىسىال يېڭىساردىكى ئهخمهتخان

لۈيجاڭغا بۇيرۇق ئهۋەتىپ ئۇنىڭ يهكهندىكى ھاپىز لۈيجاڭغا ھهمكارلىشىپ يهكهندىكى

نى قورالسىزالندۇرۇپ بۇلۇپ، ئاندىن ) نۇر مهھهممهت(هنسۇرنىڭ قويغان ئادىمى ئهمىر ساھىب شام

خوتهنگه يۈرۈش قىلىپ خوتهننى ئازاد قىلىڭالر، دەيدۇ ھهم شامهنسۇرنى قولغا ئالغانلىقىنى

ه ئارقىدىنال سېتىۋالدىجان بىلهن كىچىك ئاخۇننىمۇ ئىككى تۈەن ئهسكهر بىلهن ياردەمگ. ئۇقتۇرىدۇ

ھاپىز لۈيجاڭ بۇيرۇق بويىچه خوتهنگه قاراپ يولغا چىقىپ قاغىلىققا يېتىپ بېرىپ خوتهن . ئهۋەتىدۇ

قاغىلىقتىكى ). قاغىلىقتىكى ئهسكهرلهر مهمتىمىن ھهزرەتكه بويسۇناتتى(ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشىدۇ

. دىن ئاشمايتتى100ئۇالرنىڭ سانىمۇ . ۋەقهنى پهقهت چۈشىنهلمهي گۇمىغا چېكىنىدۇ ئهسكهرلهر بۇ

ئۇالر زاۋىغا . ھاپىز لۈيجاڭ كېلىپ ئۇرۇشۇپ گۇمىنى ئىگىلهيدۇ. ئۇالر گۇمىغا بېرىپ مۇداپىئهلىنىدۇ

شۇ چاغدا قهشقهردىن كهلگهن سېتىۋالدىجان، كىچىك ئاخۇنالرنىڭ قۇشۇلۇپ ھاپىز . چېكىنىدۇ

پ ئاخىرى بولماي خوتهنگه ئۇالر زاۋىدىمۇ قاتتىق ئۇرۇشۇ. دىن ئاشاتتى800لۈيجاڭنىڭ ئهسكىرى

بۇنىڭدىن خهۋەر تاپقان مهمتىمىن ھهزرەت ئهسكهرلىرىنى باشالپ چىقىپ ھاپىز لۈيجاڭ . چېكىنىدۇ

ئۇالر . ئىككى كۈنلۈك قاتتىق جهڭدىن كېيىن ھاپىز لۈيجاڭ يېڭىلىپ چېكىنىدۇ. بىلهن سوقۇشىدۇ

ىپ ھاپىز لۈيجاڭنىڭ توقماق كۈتۈرۈپ چىق-چىكىنىپ زاۋىغا كهلگهندە پۇقراالر كالتهك

بۇ چاغدا ھاپىز لۈيجاڭ ئهسكهرلهرگه بۇيرۇق چۈشۈرۈپ پۇقراالرنى . ئهسكهرلىرىگه ھۇجۇم قىلىدۇ

مانا شۇنداق بىر پهيتته، . تاالپ، ئۆلتۈرۈپ گۇمىغا كېلىدۇ- ئوققا تۇتىدۇ ھهمدە ئۇالرنى بۇالپ

لتۈرۈلگهنلىكىنى، ئۆزىنىڭ ئوسماندىن ھاپىز لۈيجاڭغا تۆمۈر سىجاڭنىڭ ماجهنساڭ تهرىپىدىن ئۆ

سىجاڭ بولغانلىقىنى، شۇڭا ھاپىز لۈيجاڭنىڭ تېزدىن قهشقهرگه قايتىپ كېلىشى توغرىسىدا ئۇقتۇرۇش




27

. كېلىدۇ

تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئۆلتۈرۈلۈشى

ئاۋغۇست كۈنى ئهسكهرلىرىنى باشالپ قىزىلبويىغا -2ماجهنساڭنىڭ قورقۇتىشى تۈپهيلىدىن ئوسمان

گه يېقىن ئهسكهرلىرى 600ر سىجاڭ بۇ خهۋەرنى ئاڭالپ ھامىتخان لۈيجاڭنى تۆمۈ. كهتكهنىدى

بۇ چاغدا ئوسمان لهنگهردە مادوتهينى ساقالۋاتقان . بىلهن ئوسماننى قوغالشقا لهڭگهرگه چىقىرىدۇ

ھامىتخان ئوسماننىڭ مىڭ . ئهسكهرلهرنىڭ قوراللىرىنى ئېلىپ مىڭ يول تهرەپكه ئۆتۈپ كهتكهنىدى

600سىجاڭ ئۇنى قوغالشقا . كهتكهنلىكىنى خهۋەر قىلىپ تۆمۈر سىجاڭغا خهت يازىدۇيولغا ئۆتۈپ

ئهسكهرنىڭ يېتىشمهيدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ، تېلېفون بىلهن ماجهنساڭدىن بىر تۈەن ئهسكهر

ئاۋغۇست سىجاڭ ماشىنا بىلهن لهڭگهرگه -3. ئۇ بۇنىڭغا ماقۇل بولىدۇ. ياردەم بېرىشنى سورايدۇ

سكهرلهرنى كۆزدىن كۆچۈرۈپ، ماجهنساڭنىڭ بىر تۈەن ئهسكىرى ياردەمگه بېرىپ، ئه

ئوسماننى تۇتۇش توغرىسىدىكى ئىشالرنى ئۇرۇنالشتۇرۇپ : كېلىدىغانلىقىنى ھامىتخانغا ئۇقتۇرۇپ

سىجاڭ سهمهن توغراقلىق مازارغا كهلگهندە، ماجهنساڭنىڭ ياردەمگه . قۇيۇپ ماشىنا بىلهن قايتىدۇ

كاڭ مازا تۆمۈر . كاڭ مازا باشچىلىقىدىكى بىر تۈەن ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇچرىشىدۇچىقارغان تۈەنجاڭ

سىجاڭنى كۆرۈپ ھۆرمهت بىلدۈرگهن قىياپهتته ئهسكهرلىرىنى ئاتتىن چۈشۈشكه بۇيرۇپ تۆمۈر

تۆمۈر سىجاڭ ماشىنىدىن چۈشۈپ ئۇالرنىڭ كېچىكىپ . سىجاڭنىڭ ئالدىغا دوكالت بىرىشكه بارىدۇ

ئۇالرغا ئورۇن راسالپ قويغانلىقىنى، دەرھال لهڭگهرگه يېتىپ بېرىشنى تاپشۇرۇپ، قالغانلىقىنى،

ماشىنىغا چىقاي دەۋاتقاندا كاڭ مازىنىڭ يېنىدىكى ئهسكهر تۆمۈر سىجاڭنى ئاتىدۇ ھهمدە ئۇنىڭ

تۆمۈر سىجاڭنىڭ . ئىككىسى قېچىپ كېتىدۇ. ئارقىسىدىكى ئادەملهردىن تۆتنى ئېتىپ تاشاليدۇ

شۇ چاغدا شهھهر مۇھاپىزىتىدە يۈسۈپجان . كېسىۋېلىپ قهشقهر شهھرىدە سازايى قىلىدۇكاللىسىنى

ئۇالر يار باغ دەرۋازىسىدا بۇلۇپ، ھهممه . تۈەنجاڭ، توختى لىيهنجاڭ، ئىدرىس ليهنجاڭالر قالغانىدى

. دىن ئاشمايتتى400ئهسكىرى

يه قىلىپ يۈرگهنلىكىنى ئاڭالپ ئۇالر ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىنىڭ تۆمۈر سىجاڭنىڭ كاللىسىنى سازا

شۇ ئوتتۇرىدا ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى بىلهن . دەرھال ھهرىكهتكه كىلىپ، ئۇالرغا قارشى ئوت ئاچىدۇ

شۇ . قاتتىق ئۇرۇش بۇلۇپ، يۈسۈپجانالر يۇڭ تايلىرىدىن بارىگاھ ياساپ، ھېيتگاھنى ئىگىلىۋالىدۇ

جهنساڭنىڭ قولىدا بۇلۇپ، ئىككى تهرەپ چاغدا ئۆستهڭ بويى، قۇم دەرۋازىسى، يىڭى دەرۋازا ما

. شهھهر تالىشىپ قاتتىق ئۇرۇشالرنى قىلىدۇ




28

ئوسماننىڭ قايتىپ كېلىشى

تۆمۈر سىجاڭنىڭ مهجهنساڭ تهرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگهنلىكىنى ئاڭلىغان ئوسمان ئېلى دەرھال

دەك ئهسكهر 100شۇ ھامان ماجهنساڭ . قهشقهرگه كېلىپ يۇمىالق شهھهر كۆلبېشىغا ئۇرۇنلىشىدۇ

لېكىن ئۇ ماجهنساڭنىڭ . بىلهن ئوسمانغا سىجاڭلىق ئۇنۋان بىلهن تامغا كىرگۈزۈپ بىرىدۇ

ئهسكهرلىرىنى ئۆز يېنىغا كىرگۈزمهيدۇ، ھهتتا ماجهنساڭغا خهت يېزىپ قهشقهر كونىشهھهردىكى

ڭ لېكىن ماجهنسا. ئهسكهرلىرىنى دەرھال يېڭىشهھهرگه ئېلىپ چىقىپ كىتىشنى تهلهپ قىلىدۇ

ئوسمان ماجهنساڭنىڭ يهنه بىر سۈيقهست . ئېغىزىدا ماقۇل دەپ قۇيۇپ، ھه دەپ ئارقىغا سۈرىدۇ

پىالنالۋاتقانلىقىنى سىزىپ قهشقهردىكى ئۇيغۇر، ئۆزبېك ئهسكهرلىرىنى تهشكىللهپ ماجهنساڭغا

قارشى ئۇرۇش ئاچىدۇ، شۇنداقال تۆمۈر سىجاڭنىڭ خوتهنگه كهتكهن، يېڭىساردىكى، لهڭگهردىكى

ئۇالر يېتىپ كهلگۈچه ئوسمان يۈسۈپجان قۇر . ئهسكهر باشلىقلىرىغا خهت يېزىپ ئۇالرنى چاقىرتىدۇ

بېشى، توختى ليهنجاڭ، ئىدرىس ليهنجاڭالرنىمۇ ھهركهتلهندۈرۈپ ئۇرۇشنى داۋامالشتۇرىۋىرىپ

ا دەك ئهسكهرنى سۈگهل مازارغ100ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىنى يېڭىشهھهرگه چېكىنگهندە، ئوسمان

بۇنىڭدىن قورقۇپ كهتكهن . مۈكتۈرۈپ قۇيۇپ، چېكىنگهن ئهسكهرلهرنى نۇرغۇن چىقىمغا ئۇچرىتىدۇ

. ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى ھېچ يهردە توختىيالماي ئۇدۇل يېڭىشهھهرگه قېچىپ دەرۋازىنى تاقىۋالىدۇ

. شۇ قېتىمقى ئۇرۇشتا ئوسماننىڭ ئىنىسى ئۆمهر ئۆلىدۇ

اندا لۈيجاڭ ھهمدەم بهگ ھاجى تۆمۈر سىجاڭنىڭ كۇچادىن تۆمۈر سىجاڭنىڭ كاللىسى ئېلىنغ

ھامىتخان لۈيجاڭ بولسا، ئوسماننى . چاقىلىرىنىڭ ئالدىغا پهيزاۋاتقا كهتكهنىدى-كېلىۋاتقان باال

ئۇالرنىڭ ھهممىسىگه . ھاپىز لۈيجاڭ بولسا گۇمىدا ئىدى. قوغالپ چىقىپ لهڭگهردە تۇرۇپ قالغانىدى

مهن ھېچقانداق ئاداۋەت . هرنىڭ ھهممىسى تۆمۈر سىجاڭدىن ئۆتتىبۇ سهۋەنلىكل«: خهت يېزىپ

ھهممىمىز بىرلىكته ئىتتىپاقلىشىپ، ماجهنساڭغا قارشى . ساقلىمايمهن، سىلهر دەرھال قايتىپ كېلىڭالر

ئارقىدىن -ئۇالر ئارقا. دەپ ۋەدە بهردى» ئۇرۇش قىاليلى، تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئىنتىقامىنى ئااليلى

شۇنداق قىلىپ ھامىتخان لۈيجاڭ، . كىلىپ يېڭىشهھهر مۇھاسىرىسىگه قاتناشتىقهشقهرگه قايتىپ

دەك ئهسكهر 1400ھهمدەم بهگ ھاجى لۈيجاڭ، ئوسماننىڭ بۇلۇپ، يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىشقا

ئۇنىڭ كهينىدىن يېڭىساردىن ). دەك ئهسكهر بار ئىدى1700شۇ چاغدا يېڭىشهھهردە (قاتنىشىدۇ

دەك ئهسكهر بىلهن كېلىپ ئۇمۇ يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىشقا 200 ان لۈيجاڭخئهخمهت

ھاپىز لۈيجاڭ قورالسىزالندۇرۇپ نهزەربهند قىلىپ قۇيۇلغان ئهمىر ساھىب نۇرمۇھهممهدمۇ . قاتنىشىدۇ

. دەك ئهسكىرىنى توپالپ يهكهنگه قايتىپ كېتىدۇ600 - 500بوشاپ ئۆزىنىڭ

دەك ئهسكهر بىلهن گۇمىدىن قايتىپ يهكهنگه 800ئاخۇنالر ھاپىز لۈيجاڭ، سېتىۋالدىجان، كىچىك




29

ئۆتكهنگه : چۈشكهندە شامهنسۇر ئۇالر بىلهن كۆرۈشۈپ، ئۇالرنىڭ ئۆزرىسىنى قۇبۇل قىلىپ، ئۇالرغا

بىرىمىز بىلهن ئۇرۇشۇپ كۆپ قان تۆكۈلۈپ -شۇڭا بىر. سالىۋات، سهۋەنلىك تۆمۈر سىجاڭدىن ئۆتتى

راپ، قهشقهرگه بارغاندىن كېيىن قهشقهر يېڭىشهھهر ئۇرۇشىنى قهتئى ئهمدى ئالدىمىزغا قا. كهتتى

دەپ ئۇالرنى قهشقهرگه يولغا . داۋامالشتۇرۇڭالر، مهنمۇ خوتهنگه بېرىپ ئهسكهر ئېلىپ كېلىمهن

.)بۇ سۆزنى قادىر ھاجىغا شامهنسۇر يېڭىساردا سۆزلهپ بهرگهن. (سېلىپ قويىدۇ

ېتىش ئابدۇقادىر ھاجىنى ئوسماندىن ئايرىۋ

ئابدۇقادىر (تۆمۈر سىجاڭ ئوسماننىڭ قولىدىكى ئهسكهرلىرىنى پارچىالپ تاشالش ئۈچۈن مىنى

-1933مهن . تۈەن قىلىپ پهيزاۋاتقا يۆتكىدى- 7ئهسكهرلىرىم بىلهن ئۆزىگه قاراشلىق ) ھاجىنى

رىمنى ئهسكهرلى: كۈنى پهيزاۋاتقا يېتىپ بېرىپ تۇرۇشۇمغا تۆمۈر سىجاڭدىن-28 ئاينىڭ -7يىل

مهن بۇيرۇققا بىنائهن . ئېلىپ ئاقسۇغا بېرىپ خوجىنىياز ھاجىمغا ياردەم بېرىشكه بۇيرۇق كهلدى

300 كۈنى پهيزاۋاتتىن ئاتلىق، ھارۋىلىق، پىيادە بۇلۇپ - 30 ئاينىڭ -7ئهسكهرلىرىمنى ئېلىپ

يېقىن شهھهرگه. كۈنى ئاقسۇغا يېتىپ باردىم-7 ئاينىڭ -8دەك ئهسكهر بىلهن يولغا چىقىپ

. قالغاندا باي سىجاڭ، ۋالىي ئايۇپ بهگلهر بىرقانچه يۈز ئهسكهر بىلهن ئالدىمىزغا چىقتى

بىزگه راسلىغان تائامالردىن غىزالىنىپ، ئۇالرنىڭ كۆرسهتمىسى بويىچه بىزگه تهييارلىغان ئاقسۇدىكى

ۈپ ئاخۇن، مېنىڭ بىلهن ئاقسۇغا بارغانالر ئىچىدە فۇ تۈەنجاڭ يۈس. سارايغا ئورۇنالشتۇق

بىز پهيزاۋاتقا ماڭىدىغان . ليهنجاڭالردىن سايىت ئاخۇن، ئابدۈشۈكۈر ئاخۇن مهخسۇمالر بار ئىدى

. چاغدا ئوسمان بىزنىڭ تۆۋەندىن ئىدرىس ليهنجاڭنى ئېلىپ قالغان ئىدى

بىز بېرىپ ئىككى كۈن ئۆتكهندىن كىيىن باي سىجاڭ . خوجىنىياز ھاجىم شۇ چاغدا بۈگۈردە ئىكهن

ئۇ، . قارىسام قولىدا بىر پارچه ئاالقه تۇرىدۇ. ۋالىي ئايۇپ بېك بىزنىڭ سارايغا كېرىپ كهلدىبىلهن

ئوسمان سىجاڭنىڭ باي سىجاڭغا يازغان ئاالقىسى ھهم مېنىڭ قهشقهرگه قايتىپ كېلىشىم

ئۇچاغ تۆمۈر سىجاڭ ئۆلتۈرۈلۈپ ئورنىغا ئوسمان ئېلى دەسسىگهن . (توغرىسىدىكى بۇيرۇق ئىكهن

بىز بۇيرۇق .) بۇلۇپ، ئاالقىگه تۆمۈر سىجاڭنىڭ ئۆلتۈرۈلگهنلىك ۋەقهسى قىستۇرۇلغانىكهنچاغ

شۇنداقال، قهشقهر . باي سىجاڭ بىلهن ۋالىي ئايۇپ بېكمۇ قوشۇلدى. مبويىچه قايتايلۇق دېدى

خوجىنىياز ھاجىمغا ياردەمگه بىز ئهسكهر . مهسىلىسى ھازىر قارا شهھهر مهسلىسىدىنمۇ مۇھىم

مىز، سىز ھايال بولماي قهشقهرگه قايتىڭ، دېدى ھهم بىرقانچىمىزنى ۋالىي مهھكىمىسىگه ئهۋەتى

پاراڭنىڭ مهزمۇنى، قارا . چۈشلۈك تاماققا تهكلىپ قىلدى بىز بېرىپ ئىككى سائهتتهك پاراڭالشتۇق




30

. شهھهر ۋەقهسى، قهشقهر ۋەقهسى، تۆمۈر سىجاڭ، شامهنسۇر ۋەقهسى ۋە ئوسمان سىجاڭ ئۈستىدە بولدى

دۈشمهننى پهرق - تۆمۈر سىجاڭ دوست. بۇالرنىڭ ھهممىسى ئىتتىپاقسىزلىقتىن بولغان«:بايسىجاڭ

قارىغان، ئهگهر قهشقهر يېڭىشهھهر مهسىلىسى بۇرۇنال هلمىگهن، ماجهنساڭ ئهسكهرلىرىگه سئىتهل

ە ھهربى ماجۇڭيىڭمۇ قهشقهرد. ھهل بولغان بولسا، خوجىنىياز ھاجىممۇ بۈگۈرگه چېكىنمىگهن بۇالتتى

ئهمدى بۇنىڭدىن كېيىن . كۈچى بولمىغان بولسا، ئۇ بۇياققا ئۆتۈشكه جۈرئهت قىاللمىغان بۇالتتى

. دېدى» ئىتتىپاقلىقنى كۈچهيتىپ بىرلىكته ھهركهت قىاليلى

كۈنى قهشقهرگه يېتىپ كېلىپ، قهشقهر - 18. كۈنى يولغا چىقتۇق- 10 ئاينىڭ - 8بىزئاقسۇدىن

- 20 ئاينىڭ - 8. ېگهن يېرىگه ئۇرۇنلۇشۇپ يېڭشهھهر ئۇرۇشىغا قاتناشتۇقيېڭىشهھهرنىڭ ئارىباغ د

ئوسمان مهن بىلهن قىزغىن قۇچاقلىشىپ كۆرۈشتى . كۈنى ئوسمان سىجاڭ بىلهن كۆرۈشكىلى كىردىم

ھهمدە مهندىن ئايرىلغاندىن بۇيان بېشىدىن ئۆتكهن ۋەقهلهرنى، ئىنىسى ئۆمهرنىڭ ئۇرۇشتا ئوق

. يېڭىشهھهر ئۇرۇشى تۇرۇپ جىددى، تۇرۇپ بوشاپ قاالتتى. سۆزلهپ بهردىتىگىپ ئۆلگهنلىكىنى

ئۆزى . ھهر بىر تۈەن لۈيلهرنىڭ باشلىقلىرى ئۆز ئالدىغا ئۇرۇش قىالتتى. قىسقىسى، قااليمىقان ئىدى

بىلگهنچه ئىش كۆرەتتى، ماجهنساڭنىڭ ئهسكهرلىرى دەرۋازىدىن چىقىپ ھۇجۇم قىلسا قاچاتتى،

ئىشقىلىپ ئۇرۇش توغرىسىدا تۈزۈكرەك پىالنمۇ يوق ئىدى، يۇقىرىنىڭ . تتىچېكىنسه قوغلىماي

پهقهت مۇھاسىرە قىلىش ئۈچۈنال قىلىۋاتقاندەك كۆرۈنهتتى، شۇ . ئورۇنالشتۇرۇشىمۇ يوق ئىدى

. ئهھۋالدىن قاراپ يېڭىشهھهرنى ئېلىشتىن ئۈمىد يوق دەپ قارىدىم

نىڭ ساالمهتلىكىمنىڭ ناچارلىشىپ كهتكهنلىكىنى بىر كۈنى ئوسمان سىجاڭنىڭ ئالدىغا كىرىپ ئۈزۈم

تارتىشتىن كېيىن - جىق تاالش. ئېيتىپ مهمۇرىي خىزمهتكه يۆتكهپ قۇيۇشىنى ئىلتىماس قىلدىم

مهن فۇ تۈەنجاڭ يۈسۈپ ئاخۇننى . ئىلتىماسىمنى قۇبۇل قىلدى ھهم ئورنۇمغا كىمنى قۇيۇشنى سورىدى

. كۆرسىتىۋىدىم قۇبۇل كۆردى

كۈنى ئوسمان سىجاڭدىن مىنىڭ يېڭىسارغا ھاكىم بولغانلىقىمنى، تۈەنجاڭلىقنى - 28 ئاينىڭ - 8

مهن خىزمهتنى ئۆتكۈزۈپ بېرىپ، . يۈسۈپ ئاخۇنغا ئۆتكۈزۈپ بېرىشىم توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشتى

. يېڭىسار ناھىيىسىگه ماڭدىم

ساۋۇت دامولالمنىڭ ئاتۇشتىن قهشقهرگه قايتىپ كىرىشى، خوتهن هشقهر ئىش باشقۇرۇش ئورنىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە زىددىيهت ھۆكۈمىتىنىڭ ق

تۆمۈر سىجاڭ ئۆلتۈرۈلگهندىن كېيىن ساۋۇت دامولالم نهزەربهنىتتىن قۇتۇلۇپ ئاتۇشقا چىقىپ كهتكهن

ئوسمان ئېلى سىجاڭ بولغاندىن كېيىن دومولالم ئاتۇشتىن قايتىپ كىلىپ، ئوسمان بىلهن . ئىدى




31

لىدۇ ھهم بېشىدىن ئۆتكهن ۋەقهلهرنى سۆزلهپ بېرىپ، ئوسمان قىزغىن كۈتۈۋا. كۆرىشىدۇ

ئاندىن ساۋۇت دامولالم ئوسمانغا قهشقهردە خوتهن . ئىتتىپاقلىشىشنىڭ الزىملىقىنى كۆرسىتىدۇ

ھۆكۈمىتىنىڭ بىر ئىش باشقۇرۇش ئورنىنى قۇرۇشنى، شۇ چاغدىال خوتهنمۇ قهشقهر يېڭىشهھهر ئۇرۇشىغا

كۈنى -15 ئاينىڭ -8شۇنىڭ بىلهن . بۇنىڭغا ئوسمان قوشۇلىدۇ. ۇئۈنۈملۈك ياردەم بېرەلهيدۇ، دەيد

ئىدارىنىڭ . قهشقهر شهھرىدە خوتهن ھۆكۈمىتىنىڭ قهشقهر ئىش باشقۇرۇش ئىدارىسى قۇرۇلىدۇ

باشلىقلىقىغا ساۋۇت دامولالم، مۇئاۋىنلىقىغا زىرىپ قارى ھاجىم، باش كاتىپلىقىغا مۇساجان، مالىيه

ئۇبۇلههسهن ھاجىم ئوراز بېك، يۈسۈپجان، مۇختهر قاتارلىق تۆت . نلىنىدۇئىشىغا سۇلتان بېك تهيى

بۇ ئىدارىنىڭ دەسلهپكى ۋەزىپىسى خوتهندىن كهلگهن پۇل، . كىشى ھهيئهت ئهزالىقىغا بهلگىلىنىدۇ

. ماددى نهرسىلهرنى ھهربىي قىسىمالرغا تهقسىم قىلىپ بېرىشتىن ئىبارەت بولىدۇ

هر ئوسماننىڭ سهمىگه سېلىنمايال بىراقال خوتهن ئىش باشقۇرۇش پىچهكل-خوتهندىن كهلگهن پۇل

لېكىن بۇ . ئىدارىسىدىن قىسىمالرغا بىۋاسته تارتىلغاچقا بۇنىڭغا ئوسماننىڭ بىر ئاز قورسىقى كۆپىدۇ

شۇنداقال كىيىنكى . ئىدارە ئۇنىڭغا پىسهنت قىلماي ئۆز ئىشىنى ئاۋۋالقىدەكال داۋامالشتۇرىۋېرىدۇ

اننىڭ مىجهزى چۇسراق بۇلۇپ قالغانلىقتىن، ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى لۈيجاڭ، چاغالردا ئوسم

چۈششهك ئىشالر ئوسمان -مۇشۇنىڭغا ئوخشاش ئۇششاق. تۈەنجاڭالرمۇ ئۇنىڭدىن يىراقلىشىپ قالىدۇ

بىلهن ساۋۇت دامولالم، ئوسمان بىلهن ئۇنىڭ قول ئاسىتىدىكىلهر ئوتتۇرىسىدا مهلۇم دەز پهيدا

. قىلىدۇ

ن بىلهن خوتهن ئىش باشقۇرۇش ئىدارىسى ئوتتۇرىسىدا زىددىيهت تۇغۇلغانلىقىنى سهزگهن ئوسما

ھاپىز لۈيجاڭ بىلهن كىچىك ئاخۇنالر ھه دەپ ھهربىي باشلىقالر ئوتتۇرىسىدا، خوتهن ئىش باشقۇرۇش

ارىنى پاساتالرنى تارقىتىپ بۇ ئىد-ئىدارىسىگه ئىشهنمهسلىك ئۇرۇقى تېرىيدۇ ھهمدە بىر قىسىم پىتنه

تارقىتىۋېتىشكه ھهركهت قىلىدۇ، لېكىن بۇ ئىدارە بارغانسېرى راۋاجلىنىپ، شهرقىي تۈركىستان

. ئىستىقالل جهمئىيىتى قۇرۇشنىڭ تهييارلىق كۆرۈش ئورگىنى بۇلۇپ قالىدۇ

كۈنى خوتهن ھۆكۈمىتىنىڭ -10 ئاينىڭ -9 يىل -1933شۇنداق قىلىپ نۇرغۇن تهييارلىقالر ئارقىلىق

ئىش باشقۇرۇش ئىدارىسى ئهمهلدىن قېلىپ ئۇنىڭ ئورنىغا شهرقىي تۈركىستان ئىستىقالل قهشقهر

جهمئىيهتنىڭ رەئىسلىكىگه ساۋۇت دامولالم، ھهيئهت ئهزالىقىغا زىرىپ قارى . جهمئىيىتى قۇرۇلدى

ھاجىم، شهمشىدىن دامولالم، ئوراز بېك لۈيجاڭ، ئابالخان، سۇلتان بېك، يۈسۈپجان قۇر بېشى،

. كىشى سايالندى11ان، ئۇبۇلههسهن ھاجىم، قاسىمجان ھاجىم، ئابدۇقادىر ھاجى قاتارلىقمۇساج

يىغىندا ساۋۇت دامولالم . جهمئىيهت قۇرۇلۇپ ئىككى كۈندىن كىيىن جهمئىيهتنىڭ يىغىنى چاقىرىلدى

ىن سۆز قىلىپ، بۇ جهمئىيهتنىڭ نىشانىسى شهرقىي تۈركىستان ئىستىقالل ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇشت




32

. ئىبارەت دەپ كۆرسهتتى

يىغىنغا قاتناشقان ھهربىي، مهمۇرى باشلىقالر بىردەك بۇ جهمئىيهتنى قولاليدىغانلىقىنى، ئۇنىڭغا

يېقىندىن ياردەمدە بولىدىغانلىقىنى، يىڭى شهھهر ئۇرۇشىنى بالدۇرراق ئاخىرالشتۇرۇپ، شهرقىي

. قلىرىنى بىلدۈرۈشتىتۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇشقا يول ئاچىدىغانلى

ئهمما . (بۇ قېتىمقى يىغىنغا ئوسمان سىجاڭ، ھاپىز لۈيخاڭ، كىچىك ئاخۇن تۈەنجاڭالر كهلمىدى

شۇنىڭدىن بىر قانچه كۈن ئۆتكۈزۈپ ئۇزار بېك لۈيجاڭنى ئوسماننىڭ ئالدىغا ) تهكلىپ قىلىنغان

كىيىن شهرقىي تۈركىستان ئىسالم ئهۋەتىپ ئۇنىڭغا ئىستىقالل جهمئىيىتىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنى، بۇنىڭدىن

جۇمهۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلىدىغانلىقىنى، بۇنىڭغا قارىتا ئوسمان سىجاڭنىڭ قانداق پىكىرى بارلىقىنى

. سورايدۇ

بىزنىڭ ئىنقىالب قىلىشتىن مهقسىتىمىزمۇ ئىسالم ھۆكۈمىتى . بۇ توغرىدا مىنىڭ پىكىرىم يوق: ئوسمان

خوتهن ئىش باشقۇرۇش . كه مىنى باشتىن ئاخىر قاتناشتۇرمىدىلېكىن بۇ ھهرىكهت. قۇرۇشتىن ئىبارەت

ئۇراز بېك بۇ جهمئىيهتنىڭ . ئىدارىسىنىڭ مهقسىتى، مىنى ئارىدىن سىقىپ چىقىرىش دېدى

. مهقسىتىنى، ئوسماننى چهتكه قاقمىغانلىقىنى چۈشهندۈرىدۇ

ئۇزار . ن، دەپ سورايدۇبۇ چاغدا ئوسمان مهن بۇنىڭغا قۇشۇلىمهن، ھۆكۈمهت باشلىقى كىم بولىدىكه

بهگ ھازىرچه تېخى ئېنىق ئهمهس، بهلكى خوجىنىياز ھاجىم بىرىنچى باشلىق، ساۋۇت دامولالم

ئوسمان بۇنى ئاڭالپ ئويلىنىپ جاۋاب بېرىدىغانلىقىنى . ئىككىنچى باشلىق بۇلۇشى مۇمكىن دەيدۇ

. بىلدۈردى

للىغا ئوسمان بىلهن بولغان سۆھبهتنىڭ ئۇزار بهگ ئوسماننىڭ ئالدىدىن قايتىپ كىلىپ، سابىت دامو

شۇ . ئوسمان سىجاڭ بىلهن يهنه سۆزلىشىمىز دەپ قويىدۇ: سابىت دامولال. مهزمۇنىنى يهتكۈزىدۇ

سۆھبهتتىن كىيىن . كۈنلهردە، ئوسمان بىلهن ئۇزار بهگنىڭ مۇناسىۋىتى ئانچه ياخشى ئهمهس ئىدى

دەك ئهسكهر بىلهن ئوسماندىن 600اڭالر ئۇزار بېك لۈيجاڭ، ئابدۇلال لۈيجاڭ، قوشمهت تۈەنج

دەك 300ئوسمان . بۆلۈنۈپ چىقىپ، ئىستىقالل جهمئىيىتىنى ھىمايه قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرىشىدۇ

ھاپىز لۈيجاڭ، كىچىك ئاخۇن تۈەنجاڭالر . ئهسكهر بىلهن ئۇنىڭغا قوشۇلماي چهتته قېپ قالىدۇ

ەپكه قوشۇلماي يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىشتا ئاغىزىدا ھه دەپ قۇيۇپ ئهمهلىيهتته ھېچقايسى تهر

يهنه بىر تهرەپتىن خوجىنىياز ھاجىمغا خهت يېزىپ ساۋۇت دامولالم، خوتهن . تۇرىۋېرىدۇ

. قوزغىالڭچىلىرى بىلهن بىر بۇلىۋېلىپ ئۆزلىرىنى خاپا قىالرمىكىن دەپ ئوتتۇرىدا گۇمان پهيدا قىلىدۇ

لېكىن ساۋۇت دامولالم مۇنداق خهت يازغانالرنى ) غانمۇنداق خهتتىن بىر پارچىسى تۇتۇلۇپ قال(

. جازالىمىدى، ئىنقىالب مهزگىلدە مۇنداق ئهھۋالالر بۇلۇپ تۇرىدۇ دەپ قارىدى




33

خوجىنىياز ھاجىم مافۇيهندىن يېڭىلىپ ئاقسۇغا چېكىنىپ كهلگهن بولسىمۇ، ئۇنى يهنىال : مهسىلهن

ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ رەئىسلىكىگه، خوجىنىياز ئىنقىالبنىڭ داھىيسى دەپ تونۇپ شهرقىي تۈركستان

ھاجىمنىڭ يېقىن ئادەملىرىدىن ئېلى ھاجىمنى مالىيه نازىرلىقىغا، ئابدۇكىرىم خاننى جۇمهۇرىيهتنىڭ

باش كاتىپلىقىغا، ماخمۇت مۇھىتنى ئهركان ھهربىي رەئىسلىكىگه، يۇنۇسبېكنى ئىچكى ئىشالر

ىڭ شۇ چاغدىكى مهقسىتى ئىالج قىلىپ ھهربىي، ھۆكۈمهت ۋە ساۋۇت دامولالمن. نازىرلىقىغا سايلىدى

پۈتۈن خهلق ئاممىسىنى ئىتتىپاقالشتۇرۇپ ھۆكۈمهت ئهتراپىغا ئۇيۇشتۇرۇپ دۈشمهنگه بىرلىكته قارشى

. تۇرۇش ئىدى

كۈتۈلمىگهن مېهمان ھىندىستان تهرەپتىن كهلگهن ئهخمهت تهۋپىق دېگهن ئاينىڭ باشلىرىدا قهشقهردە-9 يىلى - 33

ئۆزىنىڭ ئېيتىشچه، تۈركىيه سۇلتانلىقىدا بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىغا . بىر كىشى پهيدا بۇلۇپ قالدى

قاتناشقان بۇلۇپ، سۇلتان مهغلۇپ بۇلۇپ، تۈركىيه جۇمهۇرىيىتى قۇرۇلغاندا، ئۇ، ئىراققا قېچىپ

ئۇنى ھۆكۈمهت مامۇتخان . قوزغىالڭنى ئاڭالپ كهلگهنىكهنئۇ قهشقهردە كۆتۈرۈلگهن . كهتكهن

ئۇ باغدىكى چاغدا، قهشقهردىكى نۇرغۇن ھهربىي، . بايۋەچچىنىڭ بېغىغا ئورۇنالشتۇرۇپ قويىدۇ

يېڭىشهھهر ئۇرۇشىنى : كۆرۈشكىلى چىققان ئادەملهرگه. مهمۇرىي باشلىقالر ۋە بايالر كۆرۈشكىلى چىقىدۇ

رەپ قىاللمايسىلهر، ئهگهر ئهسكهرلهرنى ماڭا ئۆتكۈزۈپ بهرسه، قهشقهر بۇنداق ئۇرۇش بىلهن بىر ته

يېڭىشهھهرنى بىرنهچچه كۈندىال ئاالتتىم دەيدۇ ھهمدە قهشقهر يېڭىشهھهرگه چىقىپ ئۇرۇشۇۋاتقان

ماڭا «: ئهسكهرلهرنى كۆزدىن كهچۈرۈپ كىلىپ، ئوسمان سىجاڭنىڭ قېشىغا كىرىدۇ ھهمدە ئوسمانغا

ئهسكهرلهرنى باشقىدىن تهشكىللهپ، ھهربىي مهشىقنى كۈچهيتىپ، كوماندىرالرغا رۇخسهت بهرسىڭىز،

قۇماندانلىق قىلىش دەرىسى ئۆتىمهن، شۇنداق قىلىپ قهشقهر يېڭىشهھهرنى بىر ھۇجۇم بىلهنال بىر

ساۋۇت . ئوسمان بۇنى ئاڭالپ، ئويلىنىپ جاۋاب بېرەي، دەپ قايتۇرۇۋېتىدۇ. دەيدۇ» تهرەپ قىلىمهن

تهۋپىق ئهپهندىنىڭ بۇ سۆز ھهرىكىتىنى ئاڭالپ ئۇنىڭغا خهت يېزىپ ئۇنىڭ ھهربىي ۋە دامولالم

شۇنىڭ بىلهن ئهخمهت . تهۋسىيه قىلىدۇ شماي، مېهمان سۈپىتىنى ساقالشنىھۆكۈمهت ئىشلىرىغا ئارىال

نىشىشنى لېكىن ئىستىقالل جهمئىيىتى قۇرۇلغاندا ئۇ يهنه ئۇنىڭغا قات. تهۋپىق بىر ئاز جىمىققان بولىدۇ

تهلهپ قىلىدۇ، بۇ چاغدا ساۋۇت دامولالم قهتئىي رەت قىلىدۇ، شۇنىڭ بىلهن تهۋپىق ئهپهندىمۇ يوقاپ

.كېتىدۇ

ئوسمان سىجاڭنىڭ ئىككىنچى قېتىم تاغقا چىقىپ كېتىشى




34

ئىستىقالل جهمئىيىتى قۇرۇلۇپ نۇرغۇن ھۆكۈمهت ئىشلىرى شۇ جهمئىيهت ئارقىلىق يۈرۈشۈپ

تىن، ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى بىر قىسىم ئهسكهر باشلىقلىرى، ئهسكهرلىرى بىلهنال ئىستىقالل كهتكهنلىك

جهمئىيىتىگه ئۆتۈپ كهتكهنلىكتىن، ئوسمان ئېلى ئۆزىنى چهتكه قېقىلىپ قالغاندەك ھېس قىلىپ بىر

ىكى ئاينىڭ باشلىرىغا كهلگهندە قول ئاستىد-10 يىلى - 33 ئهندىشىلهرگه بېرىلىپ، -قىسىم گۇمان

. دەك ئهسكهرلىرىنى باشالپ قىزىلبويىغا چىقىپ كېتىدۇ300

دەك ئهسكهر بىلهن ئوسماننى 400ئىستىقالل جهمئىيىتى يۈسۈپجان قۇر بېشى ۋە قوشمهتلهرنى

« :خهتنىڭ مهزمۇنى مۇنداق. چاقىرىپ كېلىشكه چىقىرىدۇ ھهم ئۇنىڭغا بىر پارچه خهت يازىدۇ

ھېچگهپ يوق، قېيىداپ تاغقا -ساق، سىز ئۆزىڭىزچه ھېچگهپتىنئوسمان سىجاڭغا ساالم، ۋاقىپ بول

سۆزلىرىگه - پاسات گهپ- چىقىپ كېتىپسىز، بهلكى بىر قىسىم يامان نىيهتلىك ئادەملهرنىڭ پىتنه

ئىشىنىپ كهتكهن بولۇشىڭىز مۇمكىن، جهمئىيىتىمىز مۇزاكىرە قىلىپ يۈسۈپجان بىلهن قوشمهتنى

يتىپ كىرىپ، ئۆز ئورنىڭىزدا ئولتۇرۇڭ، سىز ئىنقىالبقا كۆپ تۆھپه شۇالر بىلهن بىرگه قا.چىقاردى

تهرۇز قىلىنمايدۇ، بهلكى -سىزگه ھېچقانداق دەخلى. قوشتىڭىز، ئۇنى ئۇنتۇپ قالغىنىمىز يوق

سىزنىڭ ھاياتىڭىزغا جهمئىيهت نامىدىن ) ساۋۇت دامولال( ھۆكۈمهتكه قاتناشتۇرۇلىسىز، مهن

. »كاپالهتلىك قىلىمهن

پجان، قوشمهتلهر ئهسكهرلىرىنى قىزىلبۇيىغا باشالپ بېرىپ ساۋۇت دامولالمنىڭ ئوسمانغا يازغان يۈسۈ

ئوسمان خهتنى كۆرۈپ ئىككى كۈندىن كىيىن . خېتىنى كۆرۈپ ئىككى كىشىدىن ئهۋەتىپ بىرىدۇ

مۇ ئىككى كۈن. جاۋاپ بېرىدىغانلىقىنى ئېيتىپ ۋەكىللهرنى قايتۇرىدۇ ھهمدە مۇداپىئهنى كۈچهيتىدۇ

شۇنىڭ بىلهن يۈسۈپجان، قوشمهتلهر ئوسماننى قىستاپ . توشىدۇ، ئوسماندىن جاۋاپ بولمايدۇ

ئوسمان بۇنى كۆرۈپ ئۇالرغا قارىتا ئوق چىقىرىدۇ، ئوتتۇرىدا بىر ئاز . مۇھاسىرە قىلىشقا ئۇرۇنىدۇ

: الرغائوسمان ئۇ. ئاخىرىدا يهنه ئىككى تهرەپ ۋەكىل چىقىرىپ سۆھبهتلىشىدۇ. ئۇرۇشمۇ بولىدۇ

ئۆزىنىڭ قۇرال تاپشۇرمايدىغانلىقىنى، يولنى ئېچىپ بهرسه ئهسكهرلىرىنى ئېلىپ، قهشقهرگه ئۆز

ئىختىيارى بىلهن كىرىدىغانلىقىنى، ئهگهر ساۋۇت دامولالم قۇرالنى تاپشۇر دىسه، شۇ چاغدا قۇرال

ماڭغانچه ئوسمان شۇ . شۇنىڭ بىلهن يولنى ئېچىپ بىرىدۇ. تاپشۇرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ

ى ئۆز ئورنىغا ئورۇنلىشىدۇ ھهمدە ئهسكهرلىرى بىلهن قهشقهرگه كىلىپ يۇمىالق شهھهر كۆلبېشىدىك

ساۋۇت دامولالم ئوسمانغا بىر قىسىم ئهسكهرلىرىنى . ساۋۇت دامولالم بىلهن ۋەكىل ئارقىلىق سۆزلىشىدۇ

. يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىش ئۇرۇشىغا قاتناشتۇرۇشنى، بىر قىسمىنى ئۆز يېنىدا ساقالشنى تاپشۇرىدۇ

ىن ئارىلىقتا ئوسمان بىلهن ئوزاربېك، قوشمهت، يۈسۈپجانالر لېك. ئۇمۇ دامولالم ئېيتقاندەك قىلىدۇ

ئوتتۇرىسىدىكى كونا زىددىيهت كۈچىيىپ قالىدۇ، بۇ چاغدا ئوسمان ئۆزىنىڭ يېڭىشهھهر




35

بۇنى كۆرگهن ئۇرازبېك، قوشمهت، . مۇھاسىرىسىگه قاتنىشىۋاتقان ئهسكهرلىرىنى قايتۇرۇۋالىدۇ

ماننىڭ ئۈستىدىن شىكايهت قىلىدۇ ھهمدە ئوسماننى يۈسۈپجانالر ئىستىقالل جهمئىيىتىگه ئوس

مۇھاسىرىسىگه ئېلىشنى تهلهپ قىلىدۇ، شۇنىڭ بىلهن جهمئىيهتنىڭ ماقۇللىقىنى ئالغان يۈسۈپجان

بۇ . دەك ئهسكهر بىلهن يۇمىالق شهھهر سېپىلىنىڭ ئۈستىگه چىقىپ ئوسماننى مۇھاسىرىگه ئالىدۇ400

. ارا ئۇرۇشۇپ قالىدىغاندەكال ۋەزىيهت يۈز بىرىدۇ ئ- چاغدا زىددىيهت ئۆتكۈرلىشىپ ئۆز

ساۋۇت دامولالم ئوسمان بىلهن ئوزاربېك، يۈسۈپجانالر ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهتنىڭ چوڭقۇرلىشىپ

كېتىۋاتقانلىقىنى سېزىپ، ئوسمانغا خهت يېزىپ، ئۇنى قۇرال، ئهسكهرلهرنى ئۆتكۈزۈپ بېرىپ،دەم

ه كاپالهتلىك قىلىدىغانلىقىنى، بولمىسا، بۇ ئوتتۇرىدىكى مۈلكىگ- ئېلىشنى ئۇنىڭ ھاياتى، مال

ئوسمان بۇ خهتنى كۆرۈپ، جهمىئىيهتنىڭ بىر . سۈركىلىشنىڭ چوڭىيىپ كېتىدىغانلىقىنى ئۇقتۇرىدۇ

شۇنىڭ بىلهن . ھهيئهت تهشكىل قىلىپ ئهسكهر ۋە قورالالرنى ئۆتكۈزۈۋېلىشنى تهلهپ قىلىدۇ

شكىل قىلىپ ئۇنىڭ ئهسكهر ۋە قوراللىرىنى ئۆتكۈزۈۋېلىپ، ئۇنى ئىستىقالل جهمئىيىتى بىر ھهيئهت ته

شۇنىڭ بىلهن ئوسماننىڭ ھهربىي خىزمىتى . ئىبراھىم لوزۇڭنىڭ بېغىدا دەم ئېلىشقا ئورۇنالشتۇرىدۇ

. ئاياغلىشىدۇ

شۇنىڭدىن كېيىن ھهربىيلهر ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيهت بىر ئاز پهسلهپ يېڭىشهھهر مۇھاسىرىسى

تۈەن بۇلۇپ، ئۇمۇمىي 12شۇ مهزگىلدە ئىستىقالل جهمئىيىتىنىڭ ئىختىيارىدا ئالته لۈي، . ۇكۈچهيتىلىد

دەكى يېڭىشهھهر مۇھاسىرىسىگه قاتنىشاتتى، 2400 دەك ئىدى، ئۇنىڭدىن 3000ئهسكهر سانى

دەك ئهسكهر قهشقهر كونىشهھهرنى مۇھاپىزەت قىالتتى، قهشقهر 400يۈسۈپجاننىڭ قول ئاستىدىكى

. دەك ئهسكىرى بار ئىدى2000هھهردە ماجهنساڭنىڭ يېڭىش

ناھىيىنى خوتهن ئهمرى مهمتىمىن ھهزرەت ئىدارە 12شۇ مهزگىلدە يهكهندىن چهرچهنگىچه بولغان

قهشقهر ۋىاليىتىگه قاراشلىق توققۇز ناھىيىنى شهرقىي تۈركىستان ئىستىقالل جهمئىيىتى ئىدارە . قىالتتى

كېيىنرەك ئاقسۇغا . (اراشلىق توققۇز ناھىيىنى باي سىجاڭ ئىدارە قىالتتىقىالتتى؛ ئاقسۇ ۋىاليىتىگه ق

مۇشۇ ئۈچ ۋىاليهتنىڭ ھهممىسى خوجىنىياز ھاجىمنى ئىنقىالبنىڭ يېتهكچى ). خوجىنىياز ھاجىم كهلدى

. دەپ تونۇيتتى ھهم ھاجىمغا بهيئهت قىالتتى

ئۇرۇشىدا ھېچقانداق نهتىجه ئايغىچه بولغان يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىش - 10 ئايدىن - 8

- كۆرۈلمىدى، ھهتتا ماجهنساڭنىڭ ئهسكهرلىرى كۈپكۈندۈزدە يېزىالرغا چىقىپ دېهقانالرنى بۇالپ

. بۇنى ئىستىقالل جهمئىيىتى بىر تهرەپ قىاللمىدى. تاالپ كىرىپ كېتىدىغان بولدى شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلۇشى

ۆتۈلگهن ئاۋۋال قۇرۇلغان خوتهن ھۆكۈمىتىنىڭ قهشقهردىكى ئىش باشقۇرۇش يۇقىرىدا كۆرسىتىپ ئ




36

ئىدارىسى؛ ئۇنىڭدىن كىيىن قورۇلغان شهرقىي تۈركىستان ئىستىقالل جهمئىيىتى دېگهن تهشكىالتالر

شهرقىي تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇشنىڭ دەسلهپكى تهييارلىق ئورگانلىرى ئىدى، بۇ

شهھرىدە بىر مهزگىل ھهربىي ۋە خهلق ئارىسىدا خىزمهت ئىشلهپ يۈرۈپ ئورگانالر قهشقهر

ھهربىيلهرنى ۋە بىر قىسىم كىشىلهرنى ئۆزىگه قارىتىۋالدى، شۇنداقال بۇ ئورگان ھۆكۈمهت ئورنىدا

ھوقۇق يۈرگۈزۈپ، خىزمهتكه بهلگىلهش، خىزمهتتىن قالدۇرۇش، ھهربىيلهرنى يۆتكهش، جازاالش

شۇنىڭ . ئاستا ئىلكىگه ئېلىپ، خهلق ئارىسىدا مهلۇم نوپۇز پهيدا قىلدى-ئاستاقاتارلىق ئىشالرنىمۇ

شارائىت پىشىپ يېتىلدى، دەپ ھېسابلىسا كېرەك، -بىلهن بۇ تهشكىالت جۇمهۇرىيهت قۇرۇشقا شهرت

ئاينىڭ باشلىرىدا شهرقىي تۈركىستان ئىستىقالل جهمئىيىتىنىڭ چوڭ يىغىنى -11 يىلى -1933

غىنغا شۇ جهمئىيهتنىڭ ھهيئهت ئهزالىرى قاتناشقاندىن تاشقىرى خوتهندىن قاسىمجان يى. چاقىرىلدى

بىر قانچه كۈنلۈك . نهچچه كىشى قاتناشتۇق20قاتارلىق ) قادىر ھاجى(ھاجىم، يېڭىساردىن مهن

كۈنى شهرقىي تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيهت - 7 ئاينىڭ - 11 تارتىشالردىن كىيىن - تاالش

بىر (سلهپكى جازىسى شهكىللهندى ھهم ئۇنىڭ باشلىقلىرى سايالپ چىقىلدى ھۆكۈمىتىنىڭ دە

). قىسىملىرى ئۆزى بولمىغانلىقى ئۈچۈن سىرتىدىن كۆرسىتىلدى

: جۇمهۇرىيهتنىڭ تهشكىلى قۇرۇلمىسى تۆۋەندىكىچه

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى؛ -ھۆكۈمهت ئىسمى

ايراق؛ يۇلتۇزلۇق كۆك ب- ئاي-دۆلهت بايرىقى

دۆلهت قانۇنى قۇرئان كېرىم ئاساس قىلىنىدۇ؛

. ئىككى باش بۇغداينىڭ ئوتتۇرىسىغا ئېلىنغان ئاي يۇلتۇز-دۆلهت بهلگىسى

شۇنداق قىلىپ جۇمهۇرىيهتنىڭ . ئادەم كۆرسىتىش16ھۆكۈمهتكه سايلىنىدىغانالرغا ھهربىر ئادەم

: رەھبهرلىكىگه سايالنغانالر

). قۇمۇل(خوجىنىياز ھاجىم : م جۇمهۇرىيىتىنىڭ رەئىسلىكىگهشهرقى تۈركىستان ئىسال

). ئاتۇش(ساۋۇت دامولال ) زۇڭلى(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ باش ۋەكىللىكىگه

قهشقهر (شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ ئهدىلىيه ۋەكىللىكىگه زېرىپ قارى ھاجىم

). ئۆزبېك

). خوتهندىن(م جۇمهۇرىيىتىنىڭ خارجى ئىشالر ۋەكىللىكىگه قاسىمجان ھاجىم شهرقى تۈركىستان ئىسال

). تۇرپاندىن(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ ئىچكى ئىشالر ۋەكىللىكىگه يۇنۇس بېك

). ئاتۇشتىن(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ مالىيه ۋەكىللىكىگه ئېلى ھاجىم

ىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ مائارىپ ۋەكىللىكىگه ئابدىكىرىمخان مهخسۇم شهرقى تۈركىستان ئ




37

). قهشقهردىن(

). ئۆزبىك(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ سهھىيه ۋەكىللىكىگه ئابالخان

). ئاتۇشتىن(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ ئهۋقاپ ۋەكىللىكىگه شهمشىدىن دامولال

ئىسالم جۇمهۇرىيىتى سودا ۋە يېزا ئىگىلىك ۋەكىللىكىگه ئۇبۇلههسهن ھاجىم شهرقى تۈركىستان

). ئاتۇشتىن(

). قىرغىز(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى دۆلهت مۇداپىئه ۋەكىللىكىگه ئوراز بېك

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى ھهربىي ئىشالر باش رەئىسلىكىگه ماخمۇت مۇھىتى

).تۇرپاندىن(

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى باش ۋاكالهت، باش كاتىپلىقىغا مهھهممىدىن ھاجىم

). قهشقهردىن(

). ئۆزبېك(سۇلتان بېك ) ئارقا سهپ(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى ھهربىي تهمىنات

قاتارلىق ) ۆزبېكئ(شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى مهركىزى قوماندانلىق شىتابىغا يۈسۈپجان

. ئادەم سايالندى16

كۈنى شهرقى تۈركىستان ئىسالم - 21 كۈنى ماھى رەجهبنىڭ - 10 ئاينىڭ - 11 يىلى - 33

قهشقهر تۈمهن . جۇمهۇرىيتىنىڭ قۇرۇلغانلىقى ھهم ئۇنىڭ تهركىۋى چوڭ يىغىن ئېچىپ ئېالن قىلىندى

لىك بۇلۇپ، شۇ ئورۇنغا سهھنه دەرياسىنىڭ شىمال تهرىپىدە ناھايىتى كهڭ كهتكهن بىر تۈزلهڭ

پهيشهنبه قهشقهر شهھىرىنىڭ بازار كۈنى بۇلۇپ شۇ كۈنى يېزىالردىن ناھايىتى كۆپ ئادەم . راسالندى

يىغىن مهيدانىنىڭ تۆت ئهتراپى، . پۈتۈن مهيدان ئادەم دېڭىزىغا ئايالنغانىدى. كىرگهنىدى

م جۇمهۇرىيىتىنىڭ ئاي يۇلتۇزلۇق كۆك مهكتهپ، دۇكان، كۇچا دوقمۇشلىرىغا شهرقى تۈركىستان ئىسال

. پۈتۈن مهيدان ھهربىي، خهلق ۋە ئوقۇغۇچىالر بىلهن تولغانىدى. بايرىقى ئېسىلغانىدى

لهردە ساۋۇت دامولالم باشلىق ھۆكۈمهت ئهزالىرى يىغىن مهيدانىغا كىرىپ كهلگهندە، 11سائهت

يىغىن . رغا تهنتهنه قىلىشتىئامىن، ئامىن، دەپ توۋالپ ئۇال: خهلق كۆتۈرەڭگۈ ئاۋاز بىلهن

شهمشىدىن دامولال يىغىننىڭ ئېچىلغانلىقىنى . پاي ھۆرمهت توپى ئېتىلدى41باشلىنىشتىن بۇرۇن

ئېالن قىلدى ھهمدە شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنى، ئۇنىڭ ھۆكۈمهت

ئاندىن باش . گهن ئاۋاز بىلهن تولدىدې» ئامىن«بۇ چاغدا پۈتۈن مهيدان . تهركىبىنى ئېالن قىلدى

ساۋۇت دامولالم شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ يۈرگۈزىدىغان ) باش ۋەزىر(ۋەكىل

. تاشقى سىياسىتى، ئۇنىڭ كهلگۈسى نىشانىسى ئۈستىدە ئۇزۇن نۇتۇق سۆزلىدى- ئىچكى

ۈن ھهربىي ۋە خهلق ھېيتگاھقا يىغىن سائهت بىرلهردە ئاخىرلىشىپ ساۋۇت دامولالم باشچىلىقىدا پۈت




38

. ماڭدى) نامايىش قىلىپ(قاراپ

سۆزىنىڭ ئاخىرىدا شهھهر . ساۋۇت دامولالم ھېيتكاھدا توپالنغان جامائهتكه يهنه سۆز قىلدى

. ياشلىرىنى پىدائىي بولۇشقا، يېڭى شهھهرنى ئازاد قىلىش ئۇرۇشىغا قاتنىشىشقا چاقىردى

كى خوجىنىياز ھاجىمغا خوتهندىكى مهمتىمىن ھهزرەتكه، قهشقهردە شۇ كۈنى يىغىندىن كىيىنال ئاقسۇدى

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنى، ھۆكۈمهتنىڭ شهكلى، بايرىقى، قانۇنى،

. دۆلهت بهلگىسى، ھۆكۈمهتنىڭ تهشكىلى ئاپپاراتى، سايالم نهتىجىسىنى مهلۇم قىلىپ خهت يېزىلدى

ۇرۇنمۇ ھۆكۈمهتنىڭ تهشكىلى ۋە ئىسىملىكلهر توغرىسىدا خوجىنىياز ھاجىمدىن ھۆكۈمهت قۇرۇلۇشتىن ب

. پىكىر ئېلىنغان، ھاجىممۇ قوشۇلىدىغانلىقىنى بىلدۈرگهن

. خوجىنىياز ھاجىم، مهمتىمىن ھهزرەتلىرىدىن ھۆكۈمهتكه قوشۇلىدىغانلىقى توغرىسىدا جاۋابمۇ كهلدى

ۆت ۋىاليهت شهرقى تۈركىستان ھۆكۈمىتىنى ئېتىراپ شۇنىڭ بىلهن خوتهن، قهشقهر، يهكهن، ئاقسۇ ت

ئاقسۇ قانداق قىلدى، ئۇنى (قىلدى ھهمدە شهرقى تۈركىستاننىڭ دۆلهت بايرىقىنى چىقاردى

). بىلهلمىدىم

كۈنى پۈتۈن ھۆكۈمهت تهركىبىدىكىلهر - 11 ئاينىڭ - 11 يىل -33يىغىننىڭ ئىككىنچى كۈنى يهنى

. نىنى ۋە قىلىدىغان خىزمهتلهرنى مۇزاكىرە قىلدىيىغىلىپ ھهر بىر مهھكىمىنىڭ ئور

. ۋالىي مهھكىمىسى- باش ۋەكىلنىڭ ئورنى

. ۋالىي مهھكىمىسىدىكى باغ-ئىچكى ئىشالر مهھكىمىسىنىڭ ئورنى

. ۋالىي مهھكىمىسىدىكى باغ- خارجى ئىشالر مهھكىمىسى

). قۇم دەرۋازا( گۇڭگا -ئهدىلىيه مهھكىمىسى

. ا مالىيه ئىدارىسى كون-مالىيه نازارىتى

. ئۆستهڭ بويىدىكى ئىككى قهۋەتلىك بىنا- مائارىپ نازارىتى

. قۇم دەرۋازىسىدىكى كونا فۇلخانا-ئهۋقاپ مهھكىمىسى

. يار باغرىدىكى دوختۇرخانا-سهھىيه نازارىتى

. يۇمىالق شهھهر كۆلبېشىدىكى سىبۇ-ھهربىي نازارەت

. دىكى ساپسېتنتورگ ئورنى يارباغ- يېزا ئىگىلىك مهھكىمىسى-سودا

. يارباغدىكى ساپسېتنتورگ ئورنى-ھهربى تهمىنات ئىدارىسى

ھۆكۈمهت تهركىبىدىكى ھهر بىر ئىدارە شۇ كۈندىن تارتىپ يۇقىرىدا كۆرسىتىلگهن ئورۇنالرغا كۆچۈپ

پ مازار، يول، كۆۋرۈك ۋەخپىلىرىنىڭ ئىجارە ئاشلىقلىرىنى يىغى- ئهۋقاپ نازارىتى. ئىش باشلىدى

چاقىسىزالر، تۇل خوتۇن، قېرىالرنى ۋە بالىالرنى يىغىپ - دارىلئاجىز قۇرۇپ، ئاجىز، يىتىم، ئىگه




39

. ئۇالرنىڭ ھالىدىن خهۋەر ئېلىش، تهربىيىلهش ئىشىنى باشلىۋەتتى

باج ئېلىشنى، چهتكه 3% چهتئهل بىلهن سودا قىلىدىغان سودىگهرلهردىن -سودا نازارىتى

شۈرۈشتىن ئۆتكۈزۈشنى، سىرتتىن كهلتۈرىدىغان مالالرنى ھۆكۈمهتنىڭ چىقىرىدىغان مالالرنى تهك

بۇ ئىشالرغا باۋۇدۇن باينىڭ بوغالتىرى مۇختهر دېگهن كىشى . تهستىقىدىن ئۆتكۈزۈشنى بهلگىلىدى

. قۇيۇلدى

. شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇلغاندىن كىيىن نهشرىيات ئىدارىسى تهسىس قىلىندى

نهشرىياتقا الزىملىق باسما ماشىنىلىرى . مهسئۇل قىلىندى) قۇتلۇق شهۋقى(تلۇق ھاجى ئۇنىڭغا قۇ

شۇنداق . سوۋېت كونسۇلخانىسىدىن ئارىيهت ئېلىندى، ھهرپ تىزىدىغان ئادەملهر تهربىيىلهندى

دىن باشالپ ھهپتىدە بىر قېتىم گېزىت چىقىرىش يولغا ) يىلى- 33( كۈنى -15 ئاينىڭ -11قىلىپ

» ئىستىقالل« ئايدا - 12. بولدى» شهرقى تۈركىستان ھهپتىلىك گېزىتى« گېزىتنىڭ ئىسمى.قۇيۇلدى

شهرقى تۈركىستان ئىسالم ) بىرىنچى سانغا: (بۇ ژۇرنالغا. دېگهن ئايلىق ژورنال چىقىرىلدى

جۇمهۇرىيىتىنىڭ تهشكىلى ئاپپاراتى، ئىسىملىكى، ئۇنىڭ ۋەزىپىسى ۋە مهقسىتى، نىزامنامىسى

). كۈنگه قهدەر قهشقهر ۋىاليىتىدە ژورنال يوق ئىدىشۇ(بېسىلدى

جۇمهۇرىيهت قۇرۇلغاندىن كىيىن تۈركىيه ھۆكۈمىتى، مۇستاپا كامال، مهخمۇت نادىم ئىسىملىك

. ئىككى دوختۇرنى ھۆكۈمهتنىڭ ساقلىقنى ساقالش خىزمىتىگه ياردەم بېرىشكه ئهۋەتتى

ان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى ئۈستۈن ئاتۇشلۇق ئاينىڭ ئاياغلىرىدا شهرقى تۈركىست- 11 يىلى - 33

ئابدۇقادىر ھاجىم ئالتۇن چىش دېگهننى دوختۇر مۇستاپاغا قوشۇپ ھىندىستانغا شهرقى تۈركىستان

شۇ چاغدا . (ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇلغانلىقىنى ھىندىستان رادىئوسىدا دۇنياغا ئېالن قىلىشقا ئهۋەتتى

گېزىتته شهرقىي تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇلغانلىقى ھىندىستان رادىئوسىدا ھهم بىر قانچه

.) توغرىسىدا خهۋەر ھهم ماقالىالر ئېالن قىلىندى

ئايالردا - 12 يىلى -1933شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيتى قۇرۇلۇپ ئۇزۇن ئۆتمهيال، يهنى

قىممهتته يىڭى پۇلغا كونا ھۆكۈمهت پۇلى تهڭ. قهغهز پۇل ۋە مىس پۇل چىقىرىشنى يولغا قويدى

» ئاق تىزا«يىڭى قهغهز پۇلنىڭ رەڭگى ئاق بولغانلىقى ئۈچۈن كىشىلهر ئۇنى. ئالماشتۇرۇپ بېرىلدى

بىر سهر قهغهز (خهلق ئارىسىدا بۇ پۇل تهڭگه پۇل بىلهن تهڭ قىممهتته خهجلهندى . دەپ ئاتاشتى

.) پۇلغا بىر سهر كۈمۈش تهڭگه تېگىشىپ بېرىلهتتى

قېتىم كېلىشى -2شامهنسۇرنىڭ يهكهندىن يېڭىسارغا




40

ئالته يۈزدەك - شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى قۇرۇلۇپ ئۇزۇن ئۆتمهيال شامهنسۇر بهش

. مهن شۇ چاغدا يېڭىساردا ھاكىم ئىدىم. ئهسكهر بىلهن يېڭىسارغا كهلدى

ئۇ، شهرقى . ه ئىستىقبالغا چىقتىممهن يېڭىسارنىڭ قايراق دېگهن يېرىگه چۈشكۇن راسالپ شۇ يهرگ

لېكىن ئۆزى . تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ ئاي يۇلتۇزلۇق كۆك بايرىقىنى كۈتۈرۈپ كهلگهنىكهن

مهن . ئولتۇرغان ئۆينىڭ ئالدىغا ئىنناپه تهھنا سۈرىسى يېزىلغان يېشىل بايراقنى ئېسىپ قۇيۇپتۇ

. ابى رەسۇلۇلالھ يېشىل بايراق ئىشلهتكهن دېدىئۇنىڭدىن بۇ نېمه قىلغانلىرى دەپ سورىسام، جان

ئۇ، مۇشۇ ئىككى يىل ئىچىدە بېشىدىن ئۆتكهن . شامهنسۇر بىلهن مهن بىر كېچه پاراڭالشتىم

مهنمۇ شهرقى تۈركىستان ئىسالم . قارىشىنى سۆزلهپ بهردى-ۋەقهلهرنى ۋە ئۆزىنىڭ كۆز

مهسىلهن، كونا . ئىسالھاتالرنى سۆزلهپ بهردىمجۇمهۇرىيىتىنىڭ تاپشۇرۇقى بويىچه قىلىنغان بىر قاتار

پاراق دەپتىرى ۋە - پاراق دەپتهرلىرىنى ئهمهلدىن قالدۇرۇپ، ئۇيغۇر يېزىقىدا يىڭى غهلله-غهلله

پاراق ئېلىشتىن بۇرۇن ھهر بىر يۇرتتىن ۋەكىل چاقىرىپ، پاراق ئېلىش . تالونىنى تۈزۈپ چىقتۇق

شۇنداقال ئېلىنىپ كېلىۋاتقان ئۆشىرىنىڭ يېرىمىنى پاراققا . قائىدىلىرىنى مۇزاكىرە قىلىپ بېكىتتۇق

پاراق يىغىدىغان -ئاندىن، غهلله. پاراقنىڭ يېرىمىنى قىسقارتىۋەتتۇق-ھېساب قىلىپ ئېلىپ غهلله

دوۋان بېگىنى ھهر بىر يۇرت سايالپ چىقىشنى يولغا قويدۇق، شۇنداقال ناھىيه بويىچه ھهربىر ساھهدىن

ئۇالر . پاراق ئېلىشقا نازارەت قىلىش ھهيئىتى تهشكىل قىلدۇق- كىشىلىك غهلله15تهركىب تاپقان

. پاراق ئېلىشقا نازارەت قىلىپ ماڭدى- ئۈچتىن بۆلۈنۈپ يېزىالرغا بېرىپ غهلله

ناھىيه بازىرىدا بىر يېڭى مهكتهپ ئېچىپ، . ئاقارتىش ئىشىنى يولغا قويدۇق- ئىككىنچى، مائارىپ

قۇبۇل قىلىپ، يېڭىچه ئوقۇتۇش تۈزۈمىنى ئورناتتۇق، بۇالرنى ئاڭالپ دەك باال 100ئۇنىڭغا

ئهتىسى شامهنسۇر قهشقهر يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىش . شامهنسۇر رازى بولغانلىقىنى بىلدۈردى

ئۇالر يېڭىشهھهر . دەك ئهسكهرنى ماڭدۇرغانىكهن100ئۇ، ئالدىدا . ئۇرۇشىغا يۈرۈپ كهتتى

دەك 300 قهشقهر يېڭىشهھهردىكى ماجهنساڭ بۇنىڭدىن خهۋەر تېپىپ، ئهتراپىغا يېتىپ بارغاندا

ئىككى تهرەپ ئۇرۇشۇپ، شامهنسۇرنىڭ ئهسكهرلىرى يېڭىلىپ، . ئهسكىرىنى ئۇرۇشقا چىقىرىدۇ

بۇنىڭدىن . ئاي ئىدى- 12 يىلى -33يېڭىسارنىڭ سىيىتله دېگهن يېرىگه چېكىنىپ كېلىدۇ، بۇ

شۇنىڭ بىلهن شامهنسۇر ياپچاندىكى . تاشالپ قىزىلغا چېكىنىدۇخهۋەر تاپقان شامهنسۇر يېڭىسارنى

دەك ئهسكىرىنى يېڭىساردا قالدۇرۇپ، ئۆزى يهكهنگه قايتىدۇ، 200ئهسكهرلىرىنى چاقىرتىپ

دەك ئهسكهر 500 قورالسىز بۇلۇپ -ئارقىدىن يهكهندىن نۇرمۇھهممهت ئهمهر ساھىبنى قۇراللىق

. بىلهن يېڭىساردا تۇرۇشقا ئهۋەتىدۇ




41

خوجىنىياز ھاجىمنىڭ قهشقهرگه كېلىشى

بۇ جهرياندا ئۈچتۇرپان . خوجىنىياز ھاجىم ئاقسۇدا بىر مهزگىل تۇرۇپ، ئۆز قىسىملىرىنى رەتكه سالدى

تال بهش 1000 قوي بهدىلىگه مىڭ 80قارقۇل ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ئاقسۇدىن توپالنغان

شۇ كۈنلهردە ماجۇڭيىڭ . ى قىسىمالرغا تهقسىم قىلىپ بهردىبۇ قورالالرن. ئاتار مىلتىق ئالدى

ئۇالرنى توسۇش ئۈچۈن پۈتۈن قىسىمالر قارا . قىسىملىرى كۇچاردىن چىقىپ ئاقسۇغا كېلىۋاتاتتى

. بۇ ئۇرۇشتا ئاقسۇدىكى باي سىجاڭغا ئوق تهگدى. يۇلغۇنغا توپلىنىپ، بىر مهيدان جهڭ قىلدى

شۇنىڭ بىلهن ئۇرۇش ئۇزۇن داۋام قىاللماي ھاجىم . ئۇچرىدىخوتهن قىسىملىرى نۇرغۇن چىقىمغا

خوجىنىياز ھاجى چېكىنىپ ئۈچتۇرپانغا كېلىپ قاقشال يولى ئارقىلىق قهشقهرگه . تهرەپ چېكىندى

. ساۋۇت دامولالم ئاتۇشقا چىقىپ ھاجىمنى قارشى ئالدى. كهتتى

پۈتۈن ھۆكۈمهت . هرگه كىردى كۈنى ئاتۇشتىن قهشق- 12 ئاينىڭ -1 يىلى -1934خوجىنىياز ھاجى

چۈنكى . ئهزالىرى ۋە شهھهر ئاھالىسى ناغرا سۇنايالرنى چېلىپ ناھايىتى قىزغىن قارشى ئالدى

. ھاجىمنىڭ نامىنى ئاڭلىغان پۈتۈن خهلق ئۆزىنى كۆرۈشنى كۆپ ئارزۇ قىالتتى

بۇلۇپ، شۇ راسالنغان) چاجاڭ(خوجىنىياز ھاجىمغا خوجا چوڭنىڭ قۇملۇقى دېگهن يهرگه چۈشكۈن

يهردىن شهھهرگىچه بولغان ئارىلىقتا يولنىڭ ئىككى قاسنىقىغا پۈتۈن شهھهر ئاھالىسى سهپ تارتىپ

خوجىنىياز ھاجىم باشلىق ھۆكۈمهت ئهزالىرى، ئۇنىڭدىن كىيىن ئهسكهرلهر يولدىن . تۇراتتى

ىياز ھاجىم خوجىن. دەپ توۋالپ ئۇالرغا نۇسرەت تىلهشتى» ئامىن، ئامىن«ئۆتكهندە ئاھالىلهر

قهشقهردە ئىككى كۈن ئارام ئالغاندىن كىيىن، ماخمۇت مۇھىتى پۈتۈن ئهسكهرلىرىنى ئېلىپ

خوجىنىياز ھاجىم ئۆزى بىلهن بىرگه ئېلىپ . يېڭىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىش ئۇرۇشىغا چىقىپ كهتتى

ئهسكهرنى 1000 نى ئۆزىنىڭ مۇھاپىزىتىگه قالدۇرۇپ 300 ئهسكهردىن 1300كهلگهن

مىلتىقالر يېڭى بۇلۇپ - ئۇالرنىڭ قولىدىكى پىلىمۇت. ىشهھهرنى مۇھاسىرە قىلىشقا چىقاردىيېڭ

ماخمۇت مۇھىتى يېڭىشهھهرگه چىقىپ مۇھاسىرە ئۇرۇشىنى . ھهممىسى سوۋېت قوراللىرى ئىدى

گېزەك - سېپىلغا خېلى يېقىنال قالغانىكهن، مېنى ساۋۇت دامولالم قوي، قهن. غهلىبىلىك ئېلىپ باردى

چىقسام ماخمۇت مۇھىتى . اتارلىق بۇيۇمالر بىلهن ماخمۇت مۇھىتىدىن ھال سوراپ كىرىشكه چىقاردىق

بىزنى قىزغىن كۈتىۋېلىپ، ئۇرۇش ئهھۋالىنى تۇنۇشتۇردى ھهم ساۋۇت . ئۆزىنىڭ چېدىرىدا ئىكهن

. دامولالمغا رەھمهت ئېيتتى

رىگه روزا ھېيت نامىزىنى ئوقۇپ روزا ھېيت كۈنى ماخمۇت سىجاڭ باشلىق لۈيجاڭالر قهشقهر شهھى

نامازدىن كىيىن، ساۋۇت دامولالم ئاممىغا نۇتۇق سۆزلهپ پۈتۈن خهلقنى . قايتىشقا چاقىرىلدى




42

ئارقىدىن ئامىن، دەپ ئۈنلۈك توۋالپ، -خهلق ئارقا. يېڭىشهھهر ئۇرۇشىغا ياردەم بېرىشكه چاقىردى

. ىلدۈرۈشتىدامولالمنىڭ چاقىرىقىغا ئاۋاز قوشۇلىدىغانلىقلىرىنى ب

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىدىن سوۋېت ھۆكۈمىتىگه ۋەكىل بارغانلىقى

شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى بىر ھهيئهت . ئاينىڭ ئاياغلىرى ئىدى- 1 يىلى -1934

ماخمۇت سىجاڭنىڭ (ھهيئهت باشلىقى مۇسۇل ھاجىم . تاشكهنتكه ئهۋەتتىتهشكىللهپ ئۇالرنى

مۇئاۋىنى ئهمهت پاختا، ئهزالىرى قهشقهر شهھىرىدىكى ھهر بىر ساھهدىن ئۈچ كىشى ) ئاكىسى

: بۇ ھهيئهتنىڭ مهقسىتى. قاتارلىق بهش كىشى ئىدى) ئۇالرنىڭ ئىسمىنى ئۇنتۇپ قاپتىمهن(

تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنى ئېتىراپ قىلىشنى تهلهپ قىلىش؛ سوۋېت ئىتتىپاقىدىن شهرقى) 1(

سوۋېت ئىتتىپاقىدىن قورال سېتىۋېلىش؛ ) 2(

. سودا توختىمى ئىمزاالش) 3(

سوۋېت ھۆكۈمىتىگه يېزىلغان خهتكه سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مهزلۇم مىللهتلهرنى ئىنقىالبىغا خالىسانه

رگۈزۈلگهن ئىدى ھهم بۇ ھهقته خوتهنگه مالىيه نازىرى ئېلى ياردەم بىرىمىز دېگهن ئىبارىلىرى كى

ئهۋەتىلىپ مهمتىمىن ھهزرەتلهر ) خوجىنىياز ھاجىمنىڭ قېيىن ئاتىسى(ھاجىم، كۇچالىق سادىق ھاجىم

سهر 300بۇنىڭغا ( سهر ئالتۇن بېرىش تهلهپ قىلىندى 500خهۋەردار قىلىندى ھهم قورال سېتىۋېلىشقا

). ئالتۇن بېرىپتۇ

فۇيهنگه قارشى ئهسكهر چىقىرىش ۋە خوجىنىياز ھاجىمنىڭ شهھهرنى ما تاشالپ چىقىپ كېتىشى ۋە شهھهردىكى قىرغىنچىلىق

خوجىنىياز ھاجىم قهشقهرگه كېلىپ ئۇزۇن ئۆتمهيال مافۇيهن قىسىملىرىنىڭ ئاقسۇدا بىر مهزگىل

قهشقهر تهرەپ كىچىك ئاخۇن . ىتهييارلىق قىلىپ قهشقهرگه قاراپ كېتىۋاتقانلىقىدىن خهۋەر كهلد

تۈەنجاڭنىڭ قولىدىكى ئابدۇرشىت ليهنجاڭنى مافۇيهن ئهسكهرلىرىنى توسۇش ئۈچۈن مارالبېشىغا

ئابدۇرشىت ليهنجاڭ مارالبېشى تۇمشۇقىغا بېرىپال مافۇيهنگه تهسلىم بۇلۇپ، ئۇنىڭ . ئهۋەتتى

. قوشۇنىغا ئۆتۈپ كهتتى




43

300م جۇمهۇرىيتى يېڭىساردا تۇرىۋاتقان ئىمىر سايىتنى ئۇنىڭدىن كېيىن شهرقى تۈركىستان ئىسال

ئۇالر مارالبېشىغا بېرىپ مافۇيهن قىسىملىرى بىلهن بىر مهيدان . ئهسكهر بىلهن مارالبېشىغا ئهۋەتتى

نهتىجىدە تهڭ كېلهلمهي تۇڭگان مازار، ئۆدەكلىك ئارقىلىق چېكىنىپ پهيزاۋاتقا . قاتتىق جهڭ قىلدى

مۇشۇنداق ھالقىلىق پهيتته . نۇرمۇھهممهتنىڭ نۇرغۇن ئادىمى ئۇرۇشتا ئۆلدى- ئىمىر ساھىب. كهلدى

بۇ چاغدا ئىمىر (خوجىنىياز ھاجى ئىمىر نۇرمۇھهممهتكه ئۆزى ياردەم بېرىدىغان بۇلۇپ يولغا چىقتى

ساھىب پهيزاۋاتتا بىر مهيدان ئۇرۇش قىلىپ، ۋاقتىدا ياردەم كهلمىگهنلىكى ئۈچۈن يېڭىسارغا

بۇ لومودىلهرنىڭ « چه ئهسكهرنى ئېلىپ، 300خوجىنىياز ھاجىم ئۆز يېنىدىكى . )كهتكهنىدى

ئاينىڭ -2 يىلى -1934بۇ . دەپ چوكانيارغا كهلدى» ئهدىبىنى ئۆزۈم بهرمىسهم بولمايدۇ

100خوجىنىياز ھاجىم شهھهردىن چىقىپ يېڭىئۆستهڭ بىلهن ئاققاشقا يهتكهندە . ئاخىرلىرى ئىدى

ئۇالر چوكانيارغا . ئهسكهرنى چوكانيارغا ئهۋەتىدۇ200 قالدۇرۇپ قالغان، ئادىمىنى ئۆز يېنىدا

بېرىپ يولنىڭ ئىككى قاسنىقىغا بۆكتۈرمه بولۇپ چوڭ يول بىلهن كهلگهن مافۇيهن قىسىملىرىغا

قاتتىق زەربه بىرىدۇ، لېكىن مافۇيهن قىسىملىرى سان جهھهتتىن كۆپ بولغاچقا ئۇرۇشتا ئۈستۈنلۈكنى

مافۇيهن قىسىملىرى چوڭ يول بىلهن ماڭغانچه . ىنىياز ھاجىمنىڭ ئهسكهرلىرى چېكىنىدۇخوج. ئالىدۇ

ئۇدۇل يېڭىشهھهرگه كېرىپ ماجهنساڭ قىسىملىرى بىلهن قۇشۇلىدۇ، خوجىنىياز ھاجى چېكىنگهن

ئهسكهرلىرىنى باشالپ يېڭىئۆستهڭگه كهلگهندە يېڭىشهھهر مۇھاسىرىسىنى بوشىتىش توغرىسىدا

ھهمدە ساۋۇت دامولالم باشلىق ھۆكۈمهت ئهزالىرىنى يار باغقا . ا خهت ئهۋەتىدۇمامۇت سىجاڭغ

شۇڭا مۇھاسىرىنى بوشىتىپ . مافۇيهن قىسىملىرىنى ئۇرۇش قىلىپ يهڭگىلى بولمىدى«: چاقىرىپ

. شهھهر سىرتىدا ئهسكهرلهرنى قايتا تهرتىپكه سالغاندىن كېيىن چهتنهپ يۈرۈپ ئۇرۇش قىلىڭالر

دەيدۇ، شۇنىڭ بىلهن » ندا شهھهردە ئادەم كۆپ، قىيىنچىلىق بۇلۇپ كېتىشى مۇمكىنئۇنداق قىلمىغا

. ساۋۇت دامولالم ھۆكۈمهت ئورگىنىنى يېڭىسارغا كۆچۈرۈشكه مهجبۇر بولىدۇ

ئۇنىڭ ئارقىسىدىن . ھهممىنىڭ ئالدىدا مامۇت سىجاڭ ئهسكهرلىرىنى باشالپ يېڭىسارغا كېتىدۇ

ئۇراز بېك ئهسكهرلىرى بىلهن سهمهن مۇچتا، زەيدىن كارۋان، كىچىك خوجىنىياز ھاجى يولغا چىقىدۇ،

ئهسكهر بىلهن توققۇزاقتا تۇرىدىغان 300ئاخۇنالر دۆلهت باغ قۇرغان تهرەپته، يۈسۈپجان قۇربېشى

ئىشالر مۇشۇنداق ئورۇنالشتۇرۇلغاندىن كېيىن ھۆكۈمهت ئهزالىرى يېڭىسارغا بارساق . بولىدۇ

مامۇت سىجاڭالر پۈتۈن ئهسكهرلىرىنى باشالپ يېڭىساردا توختىماي يهكهنگه خوجىنىياز ھاجىم بىلهن

. دەك ئهسكهر بىلهن قالغان ئىكهن200يېڭىساردا پهقهتال ئىمىر ساھىب . كېتىپتۇ

خوجىنىياز ھاجىم ئهركهشتامغا بارغۇچه بولغان ۋەقهلهر




44

ا، قهشقهر كونىشهھهردىكى خوجىنىياز ھاجىم ئهركهشتامغا كېتىۋېتىپ ئاتۇشقا يېتىپ بارغاند

ئۇ كاتتايالقنىڭ باچاڭ دېگهن يېرىدە مافۇيهن . مافۇيهننىڭ ئهسكهرلىرى كهينىدىن قوغاليدۇ

خوجىنىياز ھاجىم چېكىنىپ . دە، ئوتتۇرىدا قاتتىق جهڭ بولىدۇ- ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇچرىشىپ قالىدۇ

كۆكتام دېگهن يهرگه بارغاندا، باچاڭ بىلهن ئاغۇنىڭ ئۈستىگه چىقىپ، ئۇ يهردىن بوغۇز بىلهن

بۇ چاغدا، خوجىنىياز ھاجى . مافۇيهن ئهسكهرلىرى يهنه يېتىشىۋېلىپ، تهڭگه تار تېغىدا ئۇرۇشىدۇ

تىپ، بىرلهپ دومىلى-تاغنىڭ ئۈستىگه چىقىۋېلىپ، شىراقلىق مىلتىق بىلهن مافۇيهن ئهسكهرلىرىنى بىر

.ىدۇئاخىرى ئۇالرنى چېكىندۈر

. ىنىياز ھاجىم تېرەك، قىزىلبوي، ئۇلۇغچات ئارقىلىق سىمخانىغا يېتىپ بارىدۇشۇنداق قىلىپ، خوج

مافۇيهن ئهسكهرلىرى ئاتۇشقا قايتىپ كېلىپ ساۋۇت دامولالم ۋە ھۆكۈمهت ئهزالىرىنىڭ ئۆيلىرىگه

تاالڭ قىلىۋاتقاندا، قهشقهر كونىشهھهردىن ئۇالرنى - چاقىلىرىنى ئۆلتۈرۈپ بۇالڭ-ئوت قويۇپ، باال

. شۇنىڭ بىلهن مافۇيهن ئهسكهرلىرى ناھايىتى تېز قايتىدۇ. رغىلى ئادەم كېلىدۇچاقى

شهھهردىكى قىرغىنچىلىق قهشقهر كونىشهھهردىكى مافۇيهن ئهسكهرلىرىنىڭ بىر قىسمى خوجىنىياز ھاجىنى قوغالپ ئاتۇشقا

ئازغىنه ئادەم كهتكهندىن كېيىن، ئوپال، تاشمىلىقتىكى يۈسۈپجان قۇربېشى قهشقهر كونىشهھهردە

مافۇيهن ئهسكهرلىرى . ئهسكهر بىلهن شهھهرگه باستۇرۇپ كىرىدۇ300قالغانلىقىنى ئاڭالپ،

شۇ ئارىلىقتا يۈسۈپجان . تۇيۇقسىز ھۇجۇمدىن قاتتىق زەربىگه ئۇچراپ، چېكىنىشكه مهجبۇر بولىدۇ

) مازىخۇي(ساڭ قهشقهر شهھىرىنىڭ يېرىمىنى ئىگىلهيدۇ، بۇ چاغدا قهشقهر يېڭىشهھهردىكى ماجهن

دەك ئهسكهر ئهۋەتىپ مافۇيهن قىسىملىرىغا ياردەملىشىپ 1000بۇنىڭدىن خهۋەر تېپىپ،

بۇ ئارىلىقتا ئاتۇشقا كهتكهن مافۇيهننىڭ . شهھهردە قاتتىق ئۇرۇش بولىدۇ. يۈسۈپجان بىلهن ئۇرۇشىدۇ

هرەپتىن كېلىدىغان يۈسۈپجانالرغا باشقا ت. دەك ئهسكىرىمۇ قايتىپ كېلىپ ئۇرۇشقا قاتنىشىدۇ300

نهتىجىدە قهشقهر شهھىرى . ياردەم بولمىغانلىقتىن شهھهرنى تاشالپ چېكىنىپ چىقىپ كېتىدۇ

بۇ . شهھهردە قىرغىنچىلىق بولىدۇ. پۈتۈنلهي ماجهنساڭ بىلهن مافۇيهننىڭ قولىغا قالىدۇ

: قىرغىنچىلىقنىڭ تهپسىلىي ئهھۋالى تۆۋەندىكىچه

. ماڭىدۇۇيهن قىسىملىرى ئۆزىچىال ئهسكهر تارتىپ ئاتۇشقا كۈنى ماف- 6 ئاينىڭ - 2 يىل - 34

بۇ ئهھۋالدىن خهۋەر تاپقان يۈسۈپجان قۇر بېشىنىڭ . كونىشهھهردە ئازغىنه ئهسكهر قالغانىدى

دەك ئادىمى بىلهن شهھهرگه باستۇرۇپ 100باي دېگهن ئادىمى ئۆز بېشىمچىلىق قىلىپ قوچقار

مافۇيهن بهشكېرەم . ه خهلق ئامىن دەپ مهدەت بېرىشتىئۇنىڭغا بىرمۇنچ. كىرىپ ئۇرۇش قىلدى




45

ئېغىزىدىكى ئۇزۇن سايغا يهتكهندە، ئۇنىڭ كهينىدىن بىر چاپارمهن كېلىپ شهھهر ئهھۋالىدىن

شهھهر ئىچىدە قوچقار باي باشچىلىقىدىكى پىدائىيالر . ئۇ دەرھال شهھهرگه قايتىدۇ. خهۋەر يهتكۈزىدۇ

گادا شتابىنى ئىشغال قىلىپ دوتهي يامۇلغا ھۇجۇم قىلىۋاتقاندا شهھهر ئىچىدىكى مافۇيهننىڭ بىرى

يېڭىشهھهردىكى چوالق زىخۇيمۇ مىڭدەك ئادەم ئهۋەتىپ شهھهرگه . مافۇيهن باستۇرۇپ كېلىدۇ

شۇنىڭ بىلهن ئۇالر قوچقارباي باشچىلىقىدىكى پىدائىيالرنى مهغلۇپ قىلىپ شهھهرنى . ھۇجۇم قىلىدۇ

بۇ . قىلىدۇ) چاپ- چاپ(يىن، ئۇچۇق ھهربىي ھالهت ئېالن قىلىپ قىرغىن قايتا ئىشغال قىلغاندىن كې

. دىن ئارتۇق ئادەم ئۆلتۈرۈلىدۇ4000ئۈچ كۈنلۈك قىرغىندا

ئهركهشتامدىكى سۆھبهت

كۈنى ئىككى ئهسكهر بىلهن سىمخانىغا - 28 ئاينىڭ - 3مهن ساۋۇت داموللىنىڭ تاپشۇرۇقى بويىچه

هن كۆرۈشۈپ، ساۋۇت دامولالمنىڭ يازغان خېتىنى ۋە ئاغزاكى سۆزىنى بېرىپ خوجىنىياز ھاجىم بىل

سۆھبهتته قۇرال ھهل بۇلۇپ قالسا، ئالتۇن دېسه ئالتۇن، باشقا قانداق نهرسه دېسه شۇنى (ئهگهر

. يهتكۈزدۈم، ئۇ خهتنى كۆرۈپ خوشال بولدى) دەرھال ئهۋەتىپ بېرىمىز دېگهن سۆزىنى

هن شهھهرگه باستۇرۇپ كىرىپ، قىيىنچىلىقنىڭ يۈز بېرىشىگه يۈسۈپجاننىڭ ئۆز بېشىمچىلىق بىل

. سهۋەبچى بولغانلىقىغا ئېچىندى

ئهۋەتىلگهن خهتكه . مهن بارغىچه خوجىنىياز ھاجىم ئهركهشتام سۆھبىتىنى تېخى ئۆتكۈزۈلمىگهنىكهن

نى مې) كۈنى- 29 ئاينىڭ - 3(شۇڭا مهن بېرىپ ئهتىسى . ئۇ تهرەپتىن تېخى جاۋاب كهلمىگهنىكهن

مهن ئهركهشتامدىكى سوۋېت قاراۋۇللۇق ئورنىغا بېرىپ، . خهت بىلهن ئهركهشتامغا ئهۋەتتى

ناچالنىك بىلهن كۆرۈشىدىغانلىقىمنى ئېيتىۋېدىم، تېلېفوندا سوراپ، مېنى ناچالىنىكنىڭ ئىشخانىسىغا

كىشى ئۇنى بىر قىرغىز. باشالپ قويدى، مهن ناچالىنىككه خوجىنىياز ھاجىمنىڭ خېتىنى بهردىم

تهرجىمه قىلىپ بهردى، ناچالنىك تاشكهنتتىن سوراپ جاۋاب بېرىدىغانلىقىنى ئېيتتى ۋە شۇ ھامان

ھازىر سىلهرگه قورال سېتىپ بېرەلمهيمىز، شۇنىڭ ئۈچۈن «:تېلېفوندا سۆزلىشىپ، ماڭا مۇنداق دېدى

دەم كېلىدۇ، شۇالرنى بىر مهزگىل كۈتۈپ تۇرۇڭالر، خوجىنىياز ھاجىمغا ئۈرۈمچى تهرەپتىن ياردەمگه ئا

ساقالپ تۇرۇڭالر، سىلهرنىڭ قهشقهردىن تاشكهنتكه ئهۋەتكهن ۋەكىللىرىڭالر يېقىندا قايتىپ كېلىدۇ،

» ...قالغان گهپنى شۇالردىن ئاڭالڭالر

. مهن بۇ جاۋابنى ئېلىپ، ئهركهشتامدىن سىمخانىغا قايتتىم

ت پاختا باشچىلىقىدىكى بهش كۈنى تاشكهنتكه كهتكهن مۇسۇل ھاجى، ئهمه- 31 ئاينىڭ - 3




46

ئۇالرنى خوجىنىياز ھاجىم بار ئۆيگه چۈشۈرۈپ . كىشىلىك ۋەكىللهر قايتىپ كېلىپ، سىمخانىغا چۈشتى

خوجىنىياز ھاجىم، ساۋۇت «:مهخپى سۆھبهت ئۆتكۈزۈشتى، سۆھبهتنىڭ مهزمۇنى مۇنداق بولغان

نى ئېلىپ ئاقسۇغا قايتسۇن، بىزنىڭ دامولالم باشچىلىقىدىكى شهرقى تۈركىستان ھۆكۈمىتىنىڭ ئهزالىرى

››. ئاندىن بىز جىمساردا بهرگهن ۋەدىمىزگه ئهمهل قىالاليمىز. ياردىمىمىز شۇ يهردىن بولىدۇ

ئهركهشتامدىن قايتىش

كۈنى -1 ئاينىڭ -4 يىلى -1934تاشكهنتكه ئهۋەتكهن ۋەكىللىرىمىز ھهم خوجىنىياز ھاجى بىرلىكته

كۈنى -27 ئاينىڭ - 3ئوپالغا كهلگهن چېغىمىزدا، يۈسۈپجان قۇربېشى بىز . سىمخانىدىن قايتتۇق

ماجهنساڭنىڭ يېڭىسارغا ھۇجۇم قىلغانلىقىنى، ئهمىر نۇرمۇھهممهتنىڭ بهرداشلىق بېرەلمهي،

دەرۋازىنى تاقاپ، سېپىلنىڭ ئىچىگه كىرىۋالغانلىقىنى، شۇ ئارىلىقتا مامۇت سىجاڭ بىلهن شامهنسۇر

هنساڭ ئهسكهرلىرىنى قورشىۋېلىپ، ئۇالر بىلهن قاتتىق ئۇرۇشۇۋاتقاندا، يېڭىسارغا كېلىپ، ماج

شامهنسۇرغا ئوق تهگكهنلىكىنى، خوتهن ئهسكهرلىرى ئۇرۇشتىن توختاپ، ئۇنى كۆتۈرۈپ، ئۇرۇش

مهيدانىدىن چېكىنىپ چىققانلىقىنى، ساۋۇت دامولالمنىڭ بۇ ئهھۋالنى ئاڭالپ، كېچىلهپ ئوپالدىن

ساۋۇت دامولالم ئوپالغا ئهھۋال ئىگىلهش ئۈچۈن . كهنلىكىنى سۆزلهپ بهردىيېڭىسارغا يۈرۈپ كهت

خوجىنىياز ھاجى . بىزمۇ ئوپالدا توختىماي، يېڭىسارغا كهلسهك ئۇرۇش بۇلىۋېتىپتۇ. كهلگهنىكهن

نېمه توغرىلىق سۆزلهشتى، ئۇنى (كېلىپال مامۇت سىجاڭ بىلهن بىر سائهتتهك سۆزلهشكهندىن كېيىن

مامۇت سىجاڭمۇ . كۈنى يهنه يهكهنگه يۈرۈپ كهتتۇق-7 ئاينىڭ - 4كۈنى يهنى شۇ ) بىلمىدۇق

ئهسكهر بىلهن قامالدا قالدۇرۇپ يهكهنگه 500يېڭىسار سېپىل ئىچىدىكى ئهمىر نۇرمۇھهممهتنى

. قاراپ يولغا چىقتى

. ق ئاپرىل كۈنى كۆك راۋاتقا يېتىپ كهلدۇ-8بىز شۇ كۈنى يېڭىساردىن چىقىپ قىزىلدا قونۇپ،

خوجىنىياز ھاجىمنىڭ يهكهنگه كېلىشى، شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى ئهزالىرىنىڭ نهزەربهند قىلىنىشى

مهمتىمىن -بىز ئهركهشتامدىن ئوپال، يېڭىسارالرنى بېسىپ، كۆك راۋاتقا كهلگهندە، خوتهن

. ئېلى ھاجى، كۇچالىق سادىق ھاجىالر شۇ يهردە ئىكهنھهزرەتتىن ئالتۇن ئېلىپ كېلىشكه ئهۋەتكهن

سهر ئالتۇن بهرگهنلىكىنى، يهنه تهييارالپ بېرىمهن دېگهنلىكىنى، 300ئۇالر مهمتىمىن ھهزرەتنىڭ

بۇ ئالتۇنالرنى ساۋۇت دامولالمنىڭ خوجىنىياز ھاجىمغا ئۆزۈم بېرىمهن دەپ، ئېلىپ قالغانلىقىنى




47

جىنىياز ھاجىم خاپا بولدى ھهم ساۋۇت داموللىنىڭ غهرىزى باشقا بۇنى ئاڭالپ خو. سۆزلهپ بهردى

دامولالمنىڭ غهرىزى باشقا ئهمهس، مهمتىمىن ھهزرەت «:ۋەكىللهر. دەپ قاتتىق چېچىلىشقا باشلىدى

، ئارقىسىدىنال ساۋۇت داموللىغا ھاجىم سوۋېتتىن قۇرالنى ئااللماپتۇ، لىۋېتىپئالتۇننى بىزدىن يولغا سې

ى ئېلىپ قويسىال دەپ تاپىالپتۇ، بهلكىم دامولالم شۇ خهتكه ئاساسهن ئېلىپ قويغان شۇڭا ئالتۇنن

داموللىنىڭ «:مهن ئارلىقتا گهپ قىستۇرۇپ. دەپ چۈشهندۈرسىمۇ، ھاجىم ئۇنىمىدى» بۇلۇشى مۇمكىن

دېۋىدىم، ››قىلمايدۇ، بهتنىيهت ئادەم ئهمهسسىلىگه ئىخالسى چوڭ، ھهرگىز سىلىدىن بىسۇراق ئىش

دەپ سۆزۈمنى ››.ھهممىڭ بىر ئاتۇشلۇق، گېپىڭ بىر) ئېلى ھاجىمۇ شۇنىڭ ئىچىدە(‹‹هر سهنل

. شۇنىڭ بىلهن ھهممىمىز شۈك بۇلۇپ قالدۇق. كېسىۋەتتى

. ئهتىسى ھهممىمىز سائهت توققۇزالردا كۆك راۋاتتىن يهكهنگه يۈرۈپ كهتتۇق

خوتهنلىك لومودىالر ھهممىڭ «: خوجىنىياز ھاجىم يهكهنگه بارغان كۈنىال ھۆكۈمهت مهھكىمىسىدە

قورالسىز - شۇ چاغدا يهكهندە قوراللىق. دەپ بۇيرۇق قىلدى» يېڭىسارغا بېرىپ ئۇرۇشقا قاتنىشىسهن

ئۇالر (بىرسى قالماي، ئاتلىق، پىيادە يۈرۈپ كهتتى . دەك ئهسكهر بار ئىكهن500بۇلۇپ،

مهن، . كىللهر باشقا يهرگه ئورۇنالشتىۋە.) ئهمهلىيهتته يېڭىسارغا بارماي قاغىلىققا چىقىپ كهتكهن

دەپ مېنى ! خوجىنىياز ھاجىم ۋە نازىرالر بار ھهربىي ئۇرۇنغانغا كىرىشىمگه، بىرسى ھاجى ئهپهندىم

قارىسام، زىرىپ قارى ھاجى ئىكهن، بېرىپ كۆرۈشتۈم، ئۇنى ھويلىدىكى بىر ئورۇندۇققا . چاقىردى

خوجىنىياز «:نېمه بولدى دەپ سورىسام، ئۇ. ۆرە تۇرۇپتۇيېنىدا ئىككى ئهسكهر ئ. ئولتۇرغۇزۇپ قۇيۇپتۇ

نهزەربهند ) لتان بهگزىرىپ قارى ھاجى، شهمشىدىن دامولال، ئابالخان، سۇ(ھاجىم بىزنى ھازىرال

. دېدى››.قىلىپ قويدى

ساۋۇت دامولالم ھازىر مهن «: خوجىنىياز ھاجىمنىڭ قېشىغا كىرسهم، ئۇ- ئۇ يهردىن ئىچكىرىكى قورۇغا

مىجهزى يوق ئىكهن، شۇڭا چىقىپ دەپ قويۇڭ، ئۆزىگه راسالنغان . ن كۆرۈشۈپ چىقىپ كهتتىبىله

مهن بار يېرىنى دەپ . دېدى ۋە ئېلى ھاجىمنىڭ قهيهردە قالغانلىقىنى سورىدى» باغدا دەم ئالسۇن

ساۋۇت دامولالمنىڭ ئىشخانىسى خوجىنىياز ھاجىمنىڭ (ئۇنىڭ ئالدىدىن چىقىپ . بهردىم

داموللىنىڭ ئىشخانىسىغا كىرىپ، ئۇنىڭغا خوجىنىياز ) ئۇدۇل ئىكهن- ئۇدۇلمۇئىشخانىسىغا

. ھاجىمنىڭ تاپشۇرۇقىنى يهتكۈزدۈم

مهن ئهركهشتامدا ناچالنىك بىلهن بولغان . ساۋۇت دامولالم ئهكهشتامدا بولغان سۆھبهتنى سورىدى

) ىرىدا ئېيتقانالرنىيۇق(سۆھبهتنى، تاشكهنتتىن كهلگهن ۋەكىللهرنىڭ ئېلىپ كهلگهن سۆزىنى

زىرىپ قارى ھاجى باشلىق تۆت نهپهر ھۆكۈمهت ئهزاسىنىڭ : ئاندىن. قالدۇرماي سۆزلهپ بهردىم

. نهزەر بهند قىلىنغانلىقىدىن خهۋەرلىرى بارمۇ؟ دەپ سورىۋىدىم، ئۇ، خهۋرىم بار دېدى




48

كۈمهت ئهزالىرىنى ھۆ(شۇنىڭدىن كېيىن ساۋۇت دامولالم مهپىگه ئولتۇرۇپ، مىلهڭزىسىنى ياپتۇرۇپ

20(، ئۆزىنىڭ مۇھاپىزەتچىلىرى بىلهن ئۆزىگه راسالنغان باغقا چىقىپ كهتتى )كۆرۈپ قالمىسۇن دەپ

). دەك مۇھاپىزەتچى بار ئىدى

سىز ساۋۇت داموللىغا ئېيتىڭ، بۈگۈن قاغىلىققا چىقىپ «:ئهتىسى خوجىنىياز ھاجىم مىنى چاقىرتىپ

.دېدى» كهتسۇن، ئهته مهن چىقىمهن

ساۋۇت داموللىنى قولغا ) باش مىنىستىر(مامۇت سىجاڭنىڭ باش ۋەكىل ئېلىپ، شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنى ئاغدۇرۇشى

مامۇت سىجاڭ يېڭىساردا ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشماي، ئهمىر نۇرمۇھهممهتنى سېپىلنىڭ

دەك ئهسكهرنى ساۋۇت 200 كۈنى - 13 ئاينىڭ - 4ئىچىدە قورشاۋدا قالدۇرۇپ، يهكهنگه بېرىپ،

بۇ چاغدا، ساۋۇت داموللىنىڭ . ئۇالر بېرىپ، باغنى قورشىۋالىدۇ. دامولالمنى تۇتۇپ كېلىشكه ئهۋەتىدۇ

بۇنىڭدىن خهۋەر تاپقان دامولال . مۇھاپىزەتچىلىرى ئۆگزىگه چىقىپ ئۇرۇشۇشقا تهييارلىنىدۇ

- پشۇرۇپ بېرىشكه كۆندۈرۈپ، ئۆزى كىيىممۇھاپىزەتچىلهرنى ئۇرۇشماسلىققا، قوراللىرىنى تا

شۇنىڭ بىلهن مامۇت سىجاڭ . كېچهكلىرىنى كىيىپ، تۇتقىلى كهلگهنلهرنىڭ ئالدىغا چىقىدۇ

مامۇت سىجاڭ . سىجاڭنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىدۇئهۋەتكهن ئهسكهرلهر دامولالمنى تۇتۇپ مامۇت

تىغا كىشهن سالدۇرۇپ، ئۈچ مهپىگه ساۋۇت دامولالم، زىرىپ قارى ھاجى ۋە سۇلتان بهگلهرنىڭ پۇ

. ئهسكهر بىلهن قاغىلىققا يولغا سالىدۇ10ئولتۇرغۇزۇپ

ئهسكهر ئهۋەتكهن، 100شۇ كۈنى مامۇت سىجاڭ خوتهنلىك مهمتىمىن ھهزرەتنىمۇ تۇتۇپ كېلىشكه

مۇشۇنىڭ بىلهن شهرقى تۈركىستان . لېكىن ئۇ بۇنى تۇيۇپ قالغانلىقتىن، خوتهنگه قېچىپ كېتىدۇ

شهرقى تۈركىستان . كۈنى ئىدى-13 ئاينىڭ - 4 يىلى -1934بۇ . سالم جۇمهۇرىيتى ئاخىرلىشىدۇئى

-13 ئاينىڭ -4 يىل -1934 كۈنى قۇرۇلۇپ، -10 ئاينىڭ -11 يىل - 1933ئىسالم جۇمهۇرىيىتى

. ئۇ، پهقهت ئالته ئايال ئۆمۈر كۆردى. كۈنى ئاخىرالشتى

ساۋۇت دامولالمنى مهپىلىك ئىكىسۇ . ېرىدە ئىدىممهن شۇچاغدا پوسكامنىڭ ئىككىسۇ دېگهن ي

ئۇالر . بازىرىغا ئېلىپ كهلگهنلىكىنى ئاڭالپ بازارغا كۆرۈشكىلى كىرسهم، قاغىلىققا ئېلىپ كىتىپتۇ

قاغىلىققا بېرىپ ئىككى كۈن بولمايال، مامۇت سىجاڭ خوجىنىياز ھاجىمغا خهت يېزىپ، مهھبۇسالرنى

دەك مۇھاپىزەتچى 200ڭ بىلهن خوجىنىياز ھاجىم ئۆزىنىڭ شۇنى. مهكىتكه يۆتكهشنى ئېيتىدۇ

ساۋۇت دامولالم باشلىق مهھبۇسالرنى ئون . ئهسكىرىنى ئېلىپ، مهكىت ئارقىلىق ئاقسۇغا يولغا چىقىدۇ




49

يېڭىساردىكى . ئهسكهر ياالپ ماڭىدۇ، خوجىنىياز ھاجىم مامۇت سىجاڭ بىلهن مهكىتته ئۇچرىشىدۇ

. جهنساڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇشتىن ھېچكىمنىڭ كارى بولمايدۇئهمىر نۇرمۇھهممهت بىلهن ما

قورالسىز -ماجهنساڭ يېڭىسار سېپىلىنى پارتلىتىپ، ئهمىر نۇرمۇھهممهتنىڭ تىز پۈكمىگهن قوراللىق

ئالته يۈزدەك ئهسكىرىنى قىرىپ تاشالپ، سىرتتا قېلىپ قالغان بىرقانچه يۈز خوتهنلىك -بۇلۇپ بهش

چه ئهسكهر بىلهن مامۇت سىجاڭ ۋە 1500ىنىڭ ئهسكىرىگه قوشۇپ، قورالسىز ئهسكهرنى ئۆز

ئۇ، . شۇ چاغدا باي ئاخۇن يهكهندە ھاكىم ئىدى. خوجىنىياز ھاجىمنى قوغالپ يهكهنگه بارىدۇ

ماجهنساڭنىڭ مامۇت سىجاڭنى قوغالپ يهكهنگه كهلگهنلىكىنى ئاڭالپ، مىشا دېگهن يهرگه

ىرىدىن بۇلۇپ بىر قانچه يۈز كىشى بىلهن ئۇنىڭ ئالدىغا موللىل- چۈشكۈن راسالپ، شهھهرنىڭ باي

ئاڭالشالرغا قارىغاندا، باي ئاخۇن بىلهن ماجهنساڭنىڭ تونۇشلۇقى بولغانلىقى ئۈچۈن، . (چىقىدۇ

ماجهنساڭ مامۇت سىجاڭ، خوجىنىياز ھاجىمالرنىڭ يهكهندىن .) ئۇنىڭ ھاكىملىقىغا تهگمىگهن

. نلىقىنى ئاڭالپ، ئۇالرنىڭ ئارقىسىدىن قوغالپ مهكىتكه بارىدۇكهينىگه يېنىپ، مهكىتكه كېتىپ قالغا

ئاخىرى . بۇ يهردە ماجهنساڭ بىلهن خوجىنىياز ھاجىم ئوتتۇرىسىدا خېلى قاتتىق جهڭ بولىدۇ

خوجىنىياز ھاجىم ماجهنساڭنىڭ ئهسكهرلىرىگه تهڭ كېلهلمهي، يهكهن دەرياسىنىڭ ئۇ قېتىغا ئۆتۈپ

شۇنىڭ بىلهن ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى قوغالشنى توختىتىپ، ئارقىسىغا . ئاقسۇغا قاراپ يول ئالىدۇ

. قايتىدۇ

. شۇ نۆۋەتته خوجىنىياز ھاجىم ئاقسۇغا ساۋۇت دامولالم، زىرىپ قارى ھاجىالرنىمۇ بىلله ئېلىپ كېلىدۇ

يهكهندىن ئاقسۇغا كهلگۈچه بولغان ۋەقهلهر

مهپىلىك مهكىتكه ئېلىپ كېلىنىۋاتقاندا، ساۋۇت دامولالم، زىرىپ قارى ھاجى، سۇلتان بېكلهر

بۇ . ماجهنساڭ ئهسكهرلىرى خوجىنىياز ھاجىمنى قوغالپ يىتىپ ئىككى ئوتتۇرىدا قاتتىق جهڭ بولىدۇ

شۇ يهردىكى . چاغدا، ساۋۇت داموللىنى ئېلىپ ماڭغان ئهسكهرلهر مهپىنى تاشالپ قېچىپ كېتىدۇ

هپىدىن چۈشۈرۈپ، پۇتىدىكى كىشهننى چېقىپ دېهقانالر ساۋۇت داموللىنى كۆرۈپ قېلىپ ئۇنى م

پهقهت ساۋۇت دامولال . شۇ ئارىلىقتا سۇلتان بېك قېچىپ كېتىدۇ. تاشالپ، ئۆيلىرىگه ئاپىرىپ باقىدۇ

. بىلهن زىرىپ قارى ھاجى قېپقالىدۇ

خوجىنىياز ھاجىم شۇ ماڭغانچه مارالبېشىنىڭ شاقۇ دېگهن يېرىگه كهلگهندە ئاندىن كۆڭلى تىنىدۇ ۋە

ئۇ قاتتىق چېچىلىپ ھهر تهرەپكه . سۈرۈشتۈرسه ھېچ كىشى بىلمهيدۇ. ساۋۇت داموللىنى يادىغا ئالىدۇ

ئىزدىگۈچىلهر سۈرۈشتۈرۈپ يۈرۈپ ئاخىرى مهكىتنىڭ ئېغىز دېگهن يېرىدىن . ئادەم چاپتۇرىدۇ




50

. تاپىدۇ

كېتىپ قالغان ئىككىسۇدىن قاغىلىققا بارسام، خوجىنىياز ھاجىمالر، مهكىتكه) قادىر ھاجى(مهن

قاغىلىقتىن تارتىپ . مهن ئىلگىرىكى نىشان بويىچه قاغىلىقتىن خوتهنگه قاراپ يولغا چىقتىم. ئىكهن

خوتهنگىچه بولغان گۇما، قاراقاش، زاۋا قاتارلىق جايالرنىڭ ھهممىسىگه مهمتىمىن ھهزرەتنىڭ

رلىرىگه قارشى ئۇالر ماجهنساڭ ئهسكه. ( قورالسىز ئهسكهرلىرى توشۇپ كېتىپتۇ-قوراللىق

ئىالجى بولماي، قۇربان ھاجى . ئادەمنىڭ كۆپلىكىدىن سارايالرمۇ توشۇپ كېتىپتۇ) توپالنغانىكهن

بىز ئىككى . دېگهن بىر كىشىنىڭ تونۇشتۇرۇشى بىلهن خوتهننىڭ بىر يېزىسىغا بېرىپ ئورۇنالشتىم

يسى مهھهممهتنىياز ئهتىسى قۇربان ھاجى خوتهننىڭ ۋالى. ئهسكهر قوشۇلۇپ ئوندەك ئادەم ئىدۇق

ۋالىي مهندىن قهشقهر، يېڭىسار، يهكهنلهرنىڭ ئهھۋالىنى سورىدى، . ئهلهمنىڭ قېشىغا باشالپ باردى

- 3. ئۇ كىشى ساۋۇت دامولالم ھهققىدە خوجىنىياز ھاجىمدىن رەنجىدى. مهن قىسقىچه سۆزلهپ بهردىم

. شالردىن خهۋىرى بار ئىكهنئۇ ئادەمنىڭ ھهممه ئى. كۈنى مېنى مهمتىمىن ھهزرەت قۇبۇل قىلدى

نىياز ىساۋۇت دامولالم خوج«:ۇنداق دېدىمهندىن بهزى نهرسىلهرنى سۈرۈشتۈرگهندىن كېيىن م

ئهگهر خوجىنىياز ھاجىم، مامۇت . ھاجىمغا قارشىلىق بىلدۈرۈشى ياكى خوتهنگه كېلىشى كېرەك ئىدى

اجۇڭيىڭنىڭ ئهسكهرلىرىگه تاقابىل سىجاڭ، ساۋۇت داموللىالر بىرلىكته خوتهنگه كهلگهن بولسا، بىز م

. »تۇرااليتتۇق

ماخۇسهننىڭ خوتهنگه بېسىپ كېلىشى

خوجىنىياز ھاجىم بىلهن مامۇت سىجاڭ يهكهندىن چېكىنىپ مهكىت ئارقىلىق ئاقسۇغا كهتكهندىن

يهكهن، . كېيىن ماخۇسهن ماجۇڭيىڭنىڭ ھهممه قوشۇنلىرىغا سىجاڭ بۇلۇپ خوتهنگه قاراپ ماڭىدۇ

، قاغىلىقالرنى ئېلىپ گۇمىغا كهلگهندە مهمتىمىن ھهزرەتنىڭ ئهسكهرلىرى بىلهن بىر كۈندەك پوسكام

خوتهن قۇشۇنلىرىنىڭ كۆپ قىسمىدا قورال بولمىغانلىقى، قورال بولسىمۇ ناچار . قاتتىق ئۇرۇش قىلىدۇ

. ى ئىدى ئاينىڭ ئاياغلىر-5 يىلى -1934بۇ . قورال بولغانلىقى ئۈچۈن، چېكىنىپ زاۋىغا قايتىدۇ

- ئۇالر زاۋىدىكى ئهسكهرلهر بىلهن بىرلىشىپ، ماخۇسهننىڭ ئهسكهرلىرىگه قارشى ئىككى كېچه

ماخۇسهن خوتهن ئهتراپىغا بېسىپ . ئاخىرى بواللماي خوتهنگه چېكىنىدۇ. كۈندۈز قاتتىق ئۇرۇشىدۇ

. كېلىدۇ

ا قېچىپ كېتىش بۇ چاغدا مهمتىمىن ھهزرەت ئۆز ئائىله تاۋابىئاتلىرىنى ئېلىپ ھىندىستانغ

ماخۇسهن ئهسكهرلىرى . شۇنىڭ ئۈچۈن خوتهن مۇداپىئهسىز قالغان ئىدى. تهييارلىقىنى كۆرۈۋاتاتتى

خوتهن شهھىرىگه يېقىنالشقاندا، خوتهن ۋالىيسى مهھهممهتنىياز ئهلهم شهھهرنىڭ مولال، يۇرت




51

شۇنىڭ بىلهن . ىدۇكاتتىلىرىنى ئېلىپ، ئۇالرنىڭ ئالدىغا چىقىپ، ئۇالرنى شهھهرگه باشالپ كىر

. خوتهن ماخۇسهننىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئۆتىدۇ

مهمتىمىن ھهزرەتتىن كىيىن يۇرۇڭقاش ئاڭگىتلىق دېگهن يۇرت بىلهن يۈرۈپ ) قادىر ھاجى(مهن

ئىسالم ئاۋاتقا بېرىپ، ئۇ يهردىن خوتهن دەرياسىنى بويالپ مېڭىپ، ئون كۈن بولغاندا، ئاقسۇ

شېڭ شىسهي ( شى -6شۇ چاغدا ئاقسۇ ئاۋاتتا . گه يېتىپ كهلدىمچۆل دېگهن يېرى ورئاۋاتنىڭ غو

) شى قىلىپ ئۆزگهرتىپ، مامۇت مۇھىتنى سىجاڭلىققا تهيىنلىگهنىكهن- 6مامۇت سىجاڭنىڭ شىسىنى

مامۇت سىجاڭنىڭ يېڭىدىن بهلگىلهنگهن خىزمهت . تۈەننىڭ تۈەنجاڭى سهمهت ھاجى بار ئىكهن- 1

مهن غورو چۆلدا ئىككى كۈن تۇرۇپ، ئاقسۇ . قهشقهرگه كېتىپ قاپتۇئورنى قهشقهردە بولغانلىقتىن،

خوجىنىياز ھاجى ماڭا مېنى شېڭ شىسهي . كۈنى خوجىنىياز ھاجى بىلهن كۆرۈشتۈم-3ئاسۇققا باردىم،

شىنجاڭ ئۆلكىلىك ھۆكۈمهتنىڭ مۇئاۋىن رەئىسلىكىگه بهلگىلهپ ئۈرۈمچىگه چاقىرتىپتۇ دەپ سۆزلهپ

. بهردى

ىڭ سوۋېتقا كېتىشى ماجۇڭيىڭن

يىلى ماجۇڭيىڭ شېڭ شىسهي تهرىپىدىن ئۈرۈمچى ئهتراپىدىكى ئۇرۇشتا يېڭىلگهندىن -1934

كېيىن جهنۇبقا سۈرۈلۈپ، بىر تهرەپتىن، شېڭ شىسهي بىلهن يهنه بىر تهرەپتىن، خوجىنىياز ھاجى

گهندىن كېيىن ئۇ قهشقهرگه كهل. ئاينىڭ باشلىرىدا قهشقهرگه يېتىپ كهلدى-5بىلهن ئۇرۇشۇپ،

ئۇ ئهسكهرلىرى بىلهن يا ئارقىغا قايتالماي، ياكى باشقا ياققا چىقىپ (پهقهت چىقىش يولى تاپالماي،

مادوتهي ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قهشقهردىكى كونسۇلى بىلهن ئاالقىلىشىپ، سوۋېت ) كېتهلمهي

ي ماجۇڭيىڭ ۋە ئۇنىڭ ئىتتىپاقىغا ئوقۇشقا بارىدىغان بولدى، شۇنىڭ بىلهن شېڭ شىسه

ئاينىڭ باشلىرىدا -7 يىلى -1934شۇنداق قىلىپ . ئهسكهرلىرىنى قوغالشنى مارالبېشىدا توختاتتى

چه ئهسكىرى بىلهن قهشقهردىن ئهركهشتام ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىغا چىقىپ 200ماجۇڭيىڭ

هندە تۇرۇشىغا ئۇنىڭ قول ئاستىدىكى ماخۇسهن باشچىلىقىدىكى ئهسكهرلهرنىڭ خوت. كهتتى

. رۇخسهت قىلىندى

قېتىم قهشقهرگه كېلىشى -2مامۇت سىجاڭنىڭ

خوجىنىياز ھاجى بىلهن مامۇت سىجاڭالر يهكهندىن تارىم ياقىالپ مېڭىپ ئاقسۇغا كهلگهندىن




52

كېيىن، ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتى خوجىنىياز ھاجىنى ئۆلكىلىك ھۆكۈمهتنىڭ مۇئاۋىن رەئىسلىكىگه، مامۇت

شىنىڭ سىجاڭلىقىغا -6ۇبى شىنجاڭ گارنىزوننىڭ مۇئاۋىن سىلىڭى، قۇشۇمچه سىجاڭنى جهن

مامۇت سىجاڭ ئهسكهرلىرىنى . شۇنىڭ بىلهن خوجىنىياز ھاجىم ئۈرۈمچىگه قاراپ ماڭىدۇ. بهلگىلهيدۇ

ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قهشقهرگه كېلىپ ئهسلى ئورنى يۇمىالق شهھهر -7 يىلى -1934ئېلىپ

بۇ چاغدا ماجۇڭيىڭنىڭ قالدۇق ئهسكهرلىرى ماخۇسهن باشچىلىقىدا خوتهنگه . شىدۇكۆلبېشىغا ئورۇنلى

ماشاۋۋۇ قهشقهرگه قايتىدىن ۋلىي . پوسكام ناھىيىسى ئوتتۇرىدىكى چېگرا بۇلۇپ بېكىتىلىدۇ. كېتىدۇ

. بۇلۇپ بهلگىلىنىدۇ

مامۇت سىجاڭنىڭ چهتئهلگه قېچىشى شىسىغا -6 ئايالردا شېڭ شىسهينىڭ -7 يىلى - 1934) دىۋىزىيه(مامۇت سىجاڭ شىسى

ئۆزگهرتىلگهندىن كېيىن، ئۇنىڭغا سوۋېت ئىتتىپاقى تهرىپىدىن رىبالكىن دېگهن بىر ساقاللىق روس

رىبالكىن دېگهن ئادەم نامدا مهسلىههتچى بولسىمۇ، ئهمهلىيهتته . مهسلىههتچى تهرىقىسىدە قۇيۇلدى

ا تۇتقاندىن تاشقىرى، قهشقهر گۇڭئهنجۈنىڭ ئىشىنىمۇ شىنىڭ ھهربىي، سىياسى ھوقۇقىنى ئۆز قۇلىد- 6

كهلدىسى بار؟ ئۇنىڭ -شۇڭالشقا، مامۇت سىجاڭنىڭ سىرتتا كىملهر بىلهن باردى. ئۆز قۇلىدا تۇتاتتى

قهشقهر گۇڭئهنجۈنىڭ . چىقىدۇ؟ بۇالرنىڭ ھهممىسى رازۋېد قىلىپ تۇراتتى-يېنىغا كىملهر كېرىپ

ساقچى ئهترەت باشلىقى ئېسهاق بهگلهرمۇ رىبالكىننىڭ يوليورۇقى باشلىقى قادىر ھاجى، گۇڭئهنجۈ

. بويىچه ئىش قىالتتى

ئايالردا مامۇت سىجاڭنىڭ قول ئاستىدىكى يېقىن كىشىلهر ۋە تۇغقانالردىن قۇربان - 11 يىلى -1934

ئوقۇپ ئۇالر بىر يىل. سهئىدى، قۇرباننىياز، ئابال ئهپهندى دېگهنلهرنى تاشكهنتكه ئوقۇشقا ئهۋەتتى

شىنىڭ سهنمۇجاڭلىقىغا، -6 ئايدا قايتىپ كهلگهندىن كېيىن قۇربان سهئىدى - 10 يىلى -1935

. تۇەننىڭ تۈەنجاڭلىقىغا تهيىنلهندى- 4 تۇەننىڭ تۈەنجاڭلىقىغا، ئابال ئهپهندى -2قۇرباننىياز

يهنه . لىدىقۇربان سهئىدى قىسقا كۇرۇس ئېچىپ ليهندىن يۇقىرى ئوفېتسىرالرنى تهربىيىلهشكه باش

بىر تهرەپتىن شېڭ شىسهي سهمهت ھاجى، غوپۇر تۈەنجاڭ قاتارلىق ئون نهچچه كىشىنى ئۈرۈمچىگه

چاقىرتىپ بىر مهزگىل شېڭدۇ بهن نامىدىكى كۇرستا ئوقۇتۇپ ھهربىي، سىياسى جهھهتتىن

مهلۇم تهربىيىلىدى، نهتىجىدە تاشكهنت ۋە ئۈرۈمچىگه بېرىپ ئوقۇپ كهلگهنلهردە ئىدىيه جهھهتته

شىنىڭ ھهربىي، سىياسى ھوقۇقى ئاشۇ كىشىلهرنىڭ قولىدا بولغانلىقتىن، مامۇت -6. ئۆزگىرىش بولدى

. شېڭ شىسهيمۇ ئۇنى كۆپ قېتىم ئۈرۈمچىگه تهكلىپ قىلدى. سىجاڭ ئىلگىرىكىدەك ئهركىن بواللمىدى

شۇنىڭ بىلهن مامۇت. شىغا تۈرتكه بولدىلىيۇقىرىقى بىر قاتار ئىشالر مامۇت سىجاڭنىڭ چهتكه قېقى




53

ئاي ئىلگىرى ئوۋغا چىقىشنى باھانه قىلىپ، قېچىشنىڭ كى ئىك-شتىن بىرلىسىجاڭ چهتكه قېقى

تهييارلىقىغا چۈشتى؛ يهنه بىر تهرەپتىن، شهھهر كاتتىلىرىنى، ئوقۇغۇچىالرنى ھهرىكهتلهندۈرۈپ،

ۇل سۈيىقهست بىلهن ئۈرۈمچىگه بارماسلىق ئۈستىدە نامايىش قىلدۇرۇپ، ئابدۇغۇپۇر ھاجى شاپت

ئابدۇغۇپۇر ھاجى شاپتۇل شېڭ شىسهينىڭ يېنىغا ئۈرۈمچىگه بېرىپ كهلگهندىن (ئۆلتۈرۈپ تاشالندى

ئهگهر كېلىدىغان بولسا، شېڭ دۇبهن . مۇندىن كىيىن پهيغهمبهر كهلمهيدۇ«:كېيىن بىر يىغىندا

ۇنىڭدىن شېڭ شىسهي ئۇنىڭ قاتىلى تېپىلمىدى، ب) دەپ سۆزلىگهن» جانابلىرى كهلگهن بۇالتتى

قاتتىق گۇمانلىنىپ، مامۇت سىجاڭغا بىۋاسته چېقىاللماي، ئۇنىڭ يېقىن كىشىلىرىدىن ئابدىراخمان

بۇ بىر قاتار . ھاجى، ئهمهت قۇل ھاجىالرنى گۇڭئهنجۈ ئارقىلىق قولغا ئېلىپ ئۈرۈمچىگه ئېلىپ كهتتى

ىر پهيتته، مامۇت سىجاڭ ئۆزىنىڭ مۇشۇنداق ب. ئىشالر مامۇت سىجاڭنىڭ قېچىشنى تېخىمۇ تېزلهتتى

ئۇيغۇر (ھازىر شېڭ دۇبهن بىزنىڭ دېۋىزىيىنى «:ئىشهنچىلىك ئادىمى سهمهت ھاجى تۈەنجاڭغا

شۇڭا بىز ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، ئۈرۈمچىگه قارشى .ئۆتكۈزۈۋېلىشقا تهييارلىنىۋاتىدۇ) ئهسكهرلهرنى

. دەيدۇ» ئويلىنىپ باقاي«جىسهمهت ھا. دەپ مهسلىههت سالىدۇ» ھهرىكهتلهنسهك قانداق؟

سهمهت ھاجى مامۇت سىجاڭنىڭ يېنىدىن چىقىپ، بۇ گهپنى ئۆزىنىڭ يېقىن بىر ليهنجاڭىغا ئېيتىدۇ

بىز نۇرغۇن ئىنقىالب قىلىپ جاپا چهكتۇق، ئهمدى سىم كارىۋاتقا ئىگه بۇلۇپ خاتىرجهم «ھهمدە

بۇ . دەيدۇ» ڭ گېپىنى قىلىۋاتىدۇتۇرمۇش كهچۈرەرمىزمىكىن دېسهك، سىجاڭ يهنه ئىنقىالب قىلىشنى

شۇنىڭ بىلهن ئۇ بۇ گهپنىڭ پاش بۇلۇپ قېلىشىدىن . گهپ ئۇزۇن ئۆتمهيال سىجاڭنىڭ قۇلىقىغا يېتىدۇ

ئهنسىرەپ، سهمهت ھاجىنى قولغا ئېلىپ، ئۇنىڭغا باشقا بىر جىنايهتنى ئارتىپ، شېڭ شىسهيگه مهلۇم

ۈيىقهست قىلغانلىقى ئۈچۈن قولغا ئېلىنغان شۇ چاغدا، سهمهت ھاجى مامۇت سىجاڭغا س. (قىلىدۇ

يىلى - 1934شۇ ئارىلىقتا يهنى .) بۇ ئهمهلىيهتته ئۇنداق ئهمهس ئىدى. دېگهن گهپ تارقالغانىدى

سىجاڭ تۈرلۈك يولالر بىلهن رەت . ئايدا شېڭ شىسهي مامۇت سىجاڭنى ئۈرۈمچىگه يهنه چاقىرتىدۇ- 1

ىشقا تهييارلىنىۋاتىمهن دەپ ھهر ھهپتىدە ئوۋغا چىقىپ ئاخىرى بولماي، ئۇ ئۈرۈمچىگه بېر. قىلىدۇ

شىدىن ئۈرۈمچىگه ئوقۇشقا كهتكهن تۈەنجاڭ، -6بۇ ۋاقىتتا، . قېچىشنىڭ تهييارلىقىنى كۆرۈۋېرىدۇ

ئۇالر شېڭ دۇبهننىڭ مامۇت سىجاڭغا يوللىغان سالىمىنى يهتكۈزۈش . ليهنجاڭالر قايتىپ كېلىدۇ

مامۇت سىجاڭ ئۇالرغا ئۈرۈمچىگه . رىپ كېلىشكه دەۋەت قىلىدۇبىلهن بىلله، ئۇنى ئۈرۈمچىگه بې

شۇ پهيتته ئۇالر ئۆزلىرىنىڭ خىزمهت ئورۇنلىرىغا قايتىش ھهققىدە سىجاڭغا . بارىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ

مامۇت سىجاڭ ئۇالرنىڭ، بولۇپمۇ غوپۇر تۈەنجاڭنىڭ ئوقۇشقا بېرىش بىلهنال . ئىلتىماس سۇنىدۇ

ھازىرچه «ى سىزىپ ئۆز ئورنىغا قايتىپ خىزمهت ئىشلىشىگه يول قويماي، ئۆزگىرىپ كهتكهنلىكىن

مامۇت سىجاڭ بۇ كىشىلهرگه قىسىمنى . دەپ ئۇالرنى دەم ئېلىشقا دەۋەت قىلىدۇ» دەم ئېلىپ تۇرۇڭالر




54

شۇنداق قىلىپ، ئۇ ئىككى ھهپته ئوۋغا . تۇتقۇزماي تۇرۇپ، چهتئهلگه قېچىپ كېتىشنىڭ كويىدا بولىدۇ

شۇ كۈنى ئۇ، ئاكىسى . اۋامالشتۇرۇپ، ئۈچىنچى ھهپتىسى رەسمىي قېچىشقا تهييارلىق كۆرىدۇچىقىشنى د

ئارقىدىن، سىلىڭبۇدا . موسۇل ھاجى، توختى ھاجى باشلىق بىر تۈركۈم كىشىنى يېڭىسارغا يولغا سالىدۇ

غىنىغا بۆلۈم باشلىقى بۇلۇپ ئىشلهيدىغان ئۆزىنىڭ رەقىبلىرىدىن بىرى بولغان ئىدارىسىنى ئۇنىمى

ئۇ، ئهتىگهن سائهت سهككىزلهردە شىبۇدىن يولغا . قويماي ئوۋغا چىقىمىز دەپ، بىلله ئېلىپ ماڭىدۇ

چىقىپ ساۋخۇغا بارغاندا، ئىدرىسنىڭ يان قورالىنى ئېلىۋېلىپ باغالپ، ئىككى ئهسكهر بىلهن ئالدىن

.) ن ئاالقه قىلىپ تۇراتتىئىدرىس رۇسچه بىلهتتى ھهم سوۋېت كونسۇلى بىله. (يېڭىسارغا يولغا سالىدۇ

تۈەندە ئۆزىنىڭ - 3. تۇەنگه چۈشىدۇ- 3ئارقىدىن ئۆزى يېرىم كېچىدە يېڭىسارغا يېتىپ بېرىپ،

مامۇت سىجاڭ بۇ يهردە . ئىشهنچىلىك ئادەملىرىدىن ئىسمايىل ئاخۇن، مايىت ئاخۇنالر بار ئىدى

ئابدۇنىيازنى بىر ليهن ئهسكهر ليهننىڭ ليهنجاڭى -1ئهسكهرلهرنى جهڭگىۋار ھالهتته تۇرغۇزۇپ،

بىلهن يېڭىشهھهردىن چىقىپ قېلىش ئېهتىمالى بولغان ئهسكهرلهرنى توسۇش ئۈچۈن ياپچانغا

كىچىك ئاخۇن بىلهن بوغالتىر نىئارقىدىن مۇئاۋىن تۈەنجاڭ ئىسمايىل ئاخۇن ليهنجاڭ. ئهۋەتىدۇ

ھهممىسىنى ئالدۇرۇپ ئېلىپ ئابلىمىتنى تۇتۇپ كېلىشكه بۇيرۇپ، يېڭىسار باجخانىدىكى پۇلنىڭ

قىزىلغا بارغاندا مامۇت سىجاڭ ئىدرىسنى ئېتىپ تاشالپ، تاشقا باستۇرۇپ قۇيۇپ، كۆك راۋاتقا . كېتىدۇ

تۇەنى يهكهندە بۇلۇپ، ئۇنىڭ مۇئاۋىن تۈەنجاڭى بوساق نىيازنى -4 شىنىڭ -6. قاراپ ماڭىدۇ

تۈەننىڭ تۈەنجاڭى سايىم، - 4ا ئۇنىڭغ. مامۇت سىجاڭ قهشقهردىن بىرگه ئالغاچ كهلگهنىدى

) ئهخمهتجان تاشكهنت ئۇيغۇرلىرىدىن ئىدى(بوغالتىرى ھېكىمجان، يهكهن ھاكىمى ئهخمهتجان

تۈەننى باشالپ كاچۇڭغا - 4الرنى ئۆلتۈرۈشنى بۇيرۇپ، بانكىدىكى پۇلنىڭ ھهممىسىنى ئېلىپ

ۇقىنى ئۇرۇنداپ كاچۇڭغا بارسا، بوساق نىياز يهكهنگه كىرىپ سىجاڭنىڭ بۇير. بېرىشنى بۇيرۇق قىلىدۇ

سىجاڭ كاچۇڭدا تۇرماي يهكهن دەرياسىدىن ئۆتۈپ، تاغ بويالپ مېڭىپ، قاغىلىقنىڭ كۆكياردىن

سىلهر قايتىپ كېتىڭالر، سىلهرگه «:الداخقا يۈرۈپ كېتىپتۇ، ئۆزى بىلهن بىرگه كهلگهن ئهسكهرلهرگه

مهن چىقىپ كهتسهم، ھهممه غهۋغا ھېچ گهپ يوق، شېڭ دۇبهننىڭ يامان كۆرگهن ئادىمى مهن،

. دە، ھىندىستانغا كېتىدۇ-دەيدۇ» بېسىقىدۇ

مامۇت سىجاڭ بىلهن كۆكيارغا بارغان ئهسكهرلهر قايتىپ، كاچۇڭغا كېلىپ، بوساق نىيازنىڭ

. ئهسكهرلىرىگه قوشۇلىدۇ

ەنجاڭ تۈ: تۈەننىڭ مۇئاۋىن تۈەنجاڭى ياقۇپقا- 2مامۇت سىجاڭ قهشقهردىن ئايرىلىش ئالدىدا

بۇيرۇققا . قۇربان نىيازنى ئۆلتۈرۈپ، تۈەننى باشالپ ئۆزىنىڭ ئارقىسىدىن يېڭىسارغا بېرىشنى بۇيرۇغان

لېكىن ئوق ئۇنىڭ پۇتىغا تېگىپ . ئاساسهن تۈەنجاڭ ياقۇپ، قۇربان نىياز تۈەنجاڭنى ئاتىدۇ




55

پچانغا بارسا، ئابدۇنىياز يېڭىشهھهردىن چىقىدىغان ئهسكهرلهرنى توسۇش ئۈچۈن يا. يارىلىنىدۇ

ئۇ، بۇ خهتنى دەرھال يېڭىسارغا . كىچىك ئاخۇننىڭ يېڭىشهھهرگه يوللىغان خېتى قولغا چۈشىدۇ

ئابدۇنىياز ياپچاندا ئىككى كۈن تۇرۇپ . لېكىن بۇ چاغدا، مامۇت سىجاڭ كېتىپ قالغان. ئهۋەتىدۇ

. ئهسكهرلىرىنى ئېلىپ يېڭىسارغا قايتىدۇ

) مۇئاۋىن تۈەنجاڭ مۆيدىن(رمىگه كىرىپ قالغان مۆيدىن تهنفۇ قهشقهردە خىزمهتته خاتالىشىپ تۈ

ئابدۇنىياز ئۇنى تۈرمىدىن بوشىتىپ، سىجاڭنىڭ كهينىدىن كاچۇڭغا . يېڭىساردا تۈرمىدە ئىدى

مۆيدىن تهنفۇ . ئۇ كاچۇڭغا كهلگهندە، پۈتۈن ئهسكهرلهر ئۇ يهرگه توپالنغانىدى. ئهۋەتىدۇ

ئوفېتسېرلىرىنى يىغىپ، مامۇت سىجاڭنىڭ ئورنىغا سىجاڭلىققا كاچۇڭدا تۇرۇۋاتقان ئهسكهرلهرنىڭ

نهتىجىدە مۆيدىن تهنفۇنىڭ كۆرسىتىشى بىلهن ئابدۇنىياز . بىرەيلهننى سايالشنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ

. سىجاڭلىققا سايلىنىدۇ

يۈسۈپجان قۇر بېشى بىلهن سېتىۋالدىجاننىڭ ئاقىۋىتى

ۋەقهسىدىن كېيىن تاغارما، بۇلۇڭكۆل، بوستان تېرەك يۈسۈپجان قۇر بېشى يۇقۇرىدىكى يهكهن

ئهتراپلىرىدا ئهسكهرلىرى بىلهن ئايلىنىپ يۈرۈپ، ماخۇسهن قهشقهر يېڭىشهھهردىن خوتهنگه

يۆتكهلگهندە يېڭىسار ئهتراپىغا كېلىپ ئۇنىڭ بىلهن بىر قانچه قېتىم توسۇپ ئۇرۇش قىلغان بولسىمۇ،

مامۇت سىجاڭ ئاقسۇدىن . ما دېگهن يېرىگه ئورۇنلىشىدۇيهنىال يېڭىلىپ، تاشقورغاننىڭ تاغار

قهشقهرگه كهلگهندىن كېيىن ئۇالر ئهسكهرلىرى بىلهن مامۇت سىجاڭغا تهۋە بولۇپ شهھهرگه قايتىپ

. كىرىدۇ

شۇنىڭدىن كېيىن ئۇزاق ئۆتمهي رىبالكىنىڭ كۆرسىتىشى بويىچه مامۇت سىجاڭ يۈسۈپجاننى

دەپ » ئالتايسكى«بۇ چاغدا مارالبېشىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مارالبېشىدا تۇرۇشقا بۇيرۇيدۇ،

شۇ ئارلىقتا مامۇت سىجاڭنىڭ . ئاتالغان روس قۇشۇنى بار ئىدى، ئۇ بېرىپ شۇنىڭ ئىختىيارىدا بولىدۇ

شۇنىڭ بىلهن . ئوسمان ئېلىنى ئهسكهرلىرى بىلهن قۇرالسىزالندۇرۇپ، قولغا ئالغانلىقىنى ئاڭاليدۇ

چۈشۈپ بىر كىچىدىال ئىككى ئهسكىرى بىلهن مارالبېشىدىن يهكهن تهرەپكه يۈسۈپجان ۋەھىمىگه

قاچىدۇ، مهكىتكه كېلىپ بىر دېهقاننىڭ ئۆيىدە قونغاندا شۇ كېچىسى ئۆلتۈرۈلىدۇ، كىمنىڭ

ئۆلتۈرگهنلىكى ئېنىق ئهمهس، كېيىنكى ئاڭالشالرغا قارىغاندا ئۇنىڭ يېنىدا بىر قىسىم ئالتۇن، كۈمۈش

. ىنىڭ ئهسكهرلىرى ئۆلتۈرۈپ تاشلىغان دېيىشىدۇبۇلۇپ ئۇنى ئۆز




56

سېتىۋالدىجان سېتىۋالدىجان خوتهندە شامهنسۇرغا قارشى ئۇرۇشقا قاتنىشىپ قايتىپ كهلگهندىن كىيىن خىزمهتتىن

ئايدا تاشقورغان ئارقىلىق -2 يىلى - 1934بوشاپ قهشقهر شهھرىدە بىكارچى بۇلۇپ قالغان،

كىيىن ئاڭلىشىمىزچه ئۇ ھىندىستاننىڭ گىلگىتكه بارغاندا، گىلگىتنىڭ . ھىندىستانغا چىقىپ كهتكهن

يهرلىك ھۆكۈمىتى ئۇنى قولغا ئېلىپ قهشقهر ھۆكۈمىتىنىڭ تاشقورغاندىكى قاراۋۇللۇق ئورنىغا

يىلىنىڭ - 35، )بۇ چاغ شېڭ شىسهي ھاكىمىيىتىنى تىكلهنگهن چاغ ئىدى(تاپشۇرۇپ بهرگهن

. ىن يېڭىشهھهردە ئۆلتۈرۈلگهنباشلىرىدا ليۇ سىلىڭ تهرىپىد

ئوسمان ئېلىنىڭ ئاقىۋىتى يىلىنىڭ ئاخىرىدا - 1933ئوسمان سىجاڭ شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى تهرىپىدىن

. يهكهندە نهزەربهند قىلىنىدۇ

ئايدا مامۇت سىجاڭ تهرىپىدىن يهكهندە شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتى - 4 يىلى -1934

ىلىپ، ھۆكۈمهت ئهزالىرى قولغا ئېلىنغاندىن كېيىن ئوسمان نهزەربهنىتتىن بوشاپ ئۆزىنىڭ تارقىت

ويغا قايتىپ كېتىدۇ، بۇ چاغدا شهرقى تۈركىستان ئىسالم جۇمهۇرىيىتىنىڭ ۇيۇرتى ئۇلۇغچاتنىڭ قىزىل

كهن دۆلهت مۇداپىئه نازىرى ئۇراز بېك مهلۇم سهۋەب بىلهن ئۆلۈپ ئۇنىڭ ئهسكهرلىرى تارقاپ كهت

گه 500چاغ ئىدى، ئۇ كىلىپال تاغدا تارقاپ كهتكهن قىرغىز ئهسكهرلىرىنى يىغىپ ئۇالرنىڭ سانىنى

بۇنىڭدىن خهۋەر تاپقان مامۇت سىجاڭ رىبالكىننىڭ كۆرسهتمىسى بويىچه ئۇنى . يهتكۈزىدۇ

ئۇ ئهسكهرلىرى بىلهن شهھهرگه كىرىپ ئۆزى بىلهن بىرگه تۇرۇشقا خهت چىقىرىدۇ، شۇنىڭ بىلهن

ئوسمان ئېلى شۇنىڭدىن ئىتىبارەن تىنجىپ مامۇت . ئهسكهرلىرىنى ئېلىپ شهھهرگه قايتىپ كىرىدۇ

سىجاڭنىڭ بۇيرۇقى بويىچه ئىش كۆرۈپ بىر مهزگىل خاتىرجهم بۇلۇپ قالىدۇ، مانا شۇنداق بىر پهيتته

ئالدىن (ىپ رىبالكىن مامۇت سىجاڭ ئارقىلىق ئوسمان ئېلىنى سىجاڭنىڭ ئىشخانىسىغا چاقىرىپ كىل

ئۇنىڭ مۇھاپىزەتچىلىرىمۇ قورالسىزالندۇرىلىدۇ، ئۇنىڭ . شۇ يهردە قولغا ئالىدۇ) ئورۇنالشتۇرۇپ قويغان

ئهسكهرلىرىنىڭ ھهممىسىنى قورالسىزالندۇرۇپ ئائىلىسىگه قايتۇرىدۇ، شۇنىڭ بىلهن ئوسمان ئېلى

. پۈتۈنلهي تۈگىشىدۇ

ه يىلدىن كىيىن ئۈرۈمچىدە شېڭ شىسهينىڭ تۈرمىسىدە ئاڭالشالرغا قارىغاندا ئوسمان ئېلى بىر قانچ

. ئۆلگهن

ئابدۇنىيازنىڭ يهكهنگه كىرىشى




57

مامۇت سىجاڭ ھىندىستانغا چىقىپ كهتكهندىن كىيىن ئابدۇنىياز كاچۇڭدا توپالنغان ئهسكهرلهر

لقى تهرىپىدىن سىجاڭلىققا سايلىنىدۇ، ئاندىن ئۇ ئهسكهرلهرنى قايتا تهشكىللهپ ئۇالرنىڭ ئاۋا

دىن 1000تۈەنجاڭلىرى بولمىغانلىقى ئۈچۈن ليهنجاڭالرنى تۈەنجاڭلىققا ئۆستۈرۈپ كاچۇڭدىكى

كۈنى يهكهنگه كىرىپ - 12 ئاينىڭ -4 يىل - 1937ئوشۇق ئهسكهرنى تۆت تۇەنگه بۆلۈپ،

- 4 تۈەننىڭ يهكهندىكى - 3بۇ تۆت تۈەننىڭ، ئهسكهرلىرى ئاساسهن يېڭىساردىكى . ئورۇنلىشىدۇ

. تۈەننىڭ ئهسكهرلىرى ئىدى- 2، -1، ئازراق بىر قىسمى قهشقهردىكى تۈەننىڭ

يېڭىسار تۈەنىنىڭ فۇتۈەنجاڭى ئىسمايىل ئاخۇن مامۇت سىجاڭنىڭ تاپشۇرۇقى بويىچه يېڭىساردىكى

نهچچه كىشى بىلهن قاغىلىقنىڭ كۆكيارغا كهلسه سىجاڭ ئاللىقاچان چېگرىدىن 50ئىشالرنى تۈگىتىپ

شۇنىڭ بىلهن ئۇ ئهسكهرلىرى بىلهن بىرلىكته بۇ يهردە قونىدۇ، شۇ كېچىسى .ئۆتۈپ كهتكهنىكهن

دەك ئهسكهر چىقىرىپ 200قاغىلىقتا تۇرۇشلۇق ماخۇسهننىڭ ئهسكهرلىرى بۇنىڭدىن خهۋەر تېپىپ

ئۇالرنى قورشىۋېلىپ ئۇالرغا ماخۇسهننىڭ قاغىلىققا كهلگهنلىكىنى، مامۇت سىجاڭنىڭ ئورنىغا

بولغانلىقىنى، قورال تاپشۇرسا ئابدۇنىيازغا ئۆتكۈزۈپ بىلىدىغانلىقىنى ئۇقتۇرىدۇ، ئابدۇنىياز سىجاڭ

شۇنىڭ بىلهن ئىسمايىل قوراللىرىنى تاپشۇرۇپ بېرىپ، قاغىلىققا ماخۇسهننىڭ ئالدىغا كېلىدۇ،

سىلهرنى ھازىر : ماخۇسهن فۇ تۈەنجاڭ ئىسمايىل بىلهن كامال ليهنجاڭنى قۇبۇل قىلىپ ئۇالرغا

ئۇ چاغدا قاغىلىققمۇ خوتهنگه يهنى ماخۇسهنگه (ىرىڭالر بىلهن يهكهنگه يهتكۈزۈپ بېرىمهن ئهسكهرل

ئابدۇنىياز سىجاڭغا ئېيتىڭالر، مهن خوتهندىن ) قارايتتى، قاغىلىقنىڭ بۇ تهرىپى قهشقهرگه قارايتتى

. دىممامۇت سىجاڭ بىلهن كۆرۈشۈپ شېڭ شىسهيگه قارشى ئۇرۇش قىلىشقا مهسلىههتلهشكىلى كېلىۋې

ئهگهر ئابدۇنىياز سىجاڭ قۇبۇل قىلسا بىز ئىتتىپاقلىشىپ شېڭ شىسهيگه . مامۇت سىجاڭ كېتىپ قاپتۇ

قارشى ئۇرۇش قىلساق، دەيدۇ ھهم ئۇالرنىڭ قوراللىرىنى قوللىرىغا قايتۇرۇپ بېرىپ ئهپۇ سوراپ

. ئىككىسۇ دېگهن يهرگىچه ئۇزۇتۇپ قويىدۇ

. بدۇنىياز بىلهن كۆرۈشۈپ ماخۇسهننىڭ پىكىرىنى يهتكۈزىدۇئىسمايىل يهكهنگه كهلگهندىن كېيىن ئا

كامال . ئابدۇنىياز ئويلىنىپ باقايلى دەيدۇ ھهمدە ئىسمايىلنى ئۆزىگه مۇشاۋىر قىلىپ بهلگىلهيدۇ

ليهنجاڭنى تۈەنجاڭلىققا ئۆستۈرىدۇ، ئۇالرنىڭ ئهسكهرلىرىنى ليهنلهرگه تارقىتىۋېتىدۇ، كىچىك ئاخۇن

پ قاغىلىققا چىقىۋالغانىكهن، ئۇنى بۇ قېتىم قايتۇرۇپ ئهكىلىپ نهزەربهند مامۇت سىجاڭدىن قېچى

، پوسكام، )شۇ چاغدا يهكهن ئىككى ناھىيه ئىدى(قىلىپ قويىدۇ، شۇ ۋاقىتتا ئابدۇنىيازغا يهكهن

. مهكىت بولۇپ تۆت ناھىيه قارايدىغان بولىدۇ

ئابدۇنىيازغا ئىككى ۋەكىل ئهۋەتىدۇ ئابدۇنىياز سىجاڭ بۇلۇپ يهكهندە تۇرغاندىن كىيىن ليۇ سىلىڭ

ئۇالر مامۇت ). بۇالر ئاتۇشلۇق كېرىم ھاجى بىلهن تۇسهنگۇڭسىنىڭ مۇدىرى ئابدىكىرىمخان(




58

سىجاڭنىڭ نېمه بولغانلىقىنى، قهيهرگه كهتكهنلىكىنى، بۇ ھهقته ئابدۇنىيازنىڭ قهشقهرگه ۋەكىل

لهن ئابدۇنىياز سىجاڭ يهكهندىن مېنى ئهۋەتىپ بۇ ئهھۋالنى چۈشهندۈرۈشىنى ئېيتىدۇ، شۇنىڭ بى

، موللىالردىن ئابدۇلال دامولالمنى قهشقهرگه ۋەكىل بۇلۇپ بېرىشقا تهيىنلىدى، بۇ چاغدا )قادىر ھاجى(

بۇ قېتىم بارسام . قهشقهرگه بارمىسام بۇالتتى، چۈنكى قهشقهر گۇڭئهنجۈ مېنى رازۋېتكا قىلىۋاتىدۇ: مهن

. ئۇنداق بۇلىشى مۇمكىن ئهمهس«ۆزرەمنى ئېيتسام ئۇنىمىدى، مېنى تۇتۇپ قېلىشى مۇمكىن دەپ ئ

دېدى، شۇنىڭ بىلهن نائىالج يۈرۈپ » ئهگهر شۇنداق بۇلۇپ قالسا، بىز ئۇرۇش بىلهن قايتۇرۇۋالىمىز

ليۇسىلىڭغا يازغان خهتته . ئابدۇنىياز لۇسىلىڭغا، سوۋېت كونسۇلىغا خهت يېزىپ بهردى. كهتتىم

: ىش جهريانلىرى چۈشهندۈرۈلۈپ، مۇنۇ ئۈچ تهلهپ ئوتتۇرىغا قۇيۇلغانمامۇت سىجاڭنىڭ چىقىپ كېت

شىنى يهكهندە تۇرۇشقا تهستىقلىسا؛ -6) 1(

شىنىڭ تهمىناتى ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتى تهرىپىدىن بېرىلسه؛ -6) 2(

؛ڭ سىجاڭلىقىغا بهلگىلهپ بېرىلسه شىنى- 6ئابدۇنىياز ) 3(

. مهتنىڭ قانداق بۇيرۇقى بولسا ئورۇندايمىز دېيىلگهنئهگهر يۇقۇرىدىكى تهلهپ ئورۇندالسا ھۆكۈ

سوۋېت ئىتتىپاقى ئىزىلگۈچى مىللهتلهرنىڭ باش پاناھى، شۇڭا شۇ : سوۋېت كونسۇلىغا يازغان خېتىدە

شوئارىغا ئاساسهن بىزگه ياردەم بهرسه، بىز سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئهمهس، بىز سوۋېت ئىتتىپاقى

سانائهتنى يولغا - سوۋېت ئىتتىپاقى بىزنىڭ يۇرتىمىزدا قانداق سودا. يمىزبىلهن دوست ئۈتۈشنى خاال

كۈنى ماشىنا بىلهن -20 ئاينىڭ - 4بىز . قويسا بىز ئۇنى ھىمايه قىلىمىز ۋە قوغدايمىز دېيىلگهن

. يېڭىسارغا بارساق ئۇ يهر پاراكهندە ئىكهن، بازار ئىچى ئهسكهر ۋە ساقچى بىلهن توشۇپ كېتىپتۇ

بىز . بىزنى ئېلىپ كهلگهن ۋەكىللهر ئهھۋالنى چۈشهندۈرىۋېدى، قۇيۇۋەتتى. ماشىنىنى توستىساقچىالر

ليۇ سىلىڭ مامۇت سىجاڭنىڭ . قهشقهر يېڭىشهھهر سىلىڭبۇغا چۈشتۇق ھهم ليۇ سىلىڭ بىلهن كۆرۈشتۇق

قېچىشىدىن خهۋرى يوقلىقىنىىڭورىدى ھهم ئۆزىنىڭ مامۇت سىجاڭنقېچىپ كېتىش جهريانلىرىنى س

بىز (ئېيتتى، بىز ئۇيهردىن ئايرىلىپ ئهتىسى مۇۋەققهت سىجاڭ قۇربان سهئىدى بىلهن كۆرۈشتۇق

ئاپرىل بايرىمىنى ئۆتكۈزۈش ئۈچۈن قىزىلدا راسالنغان سهھنه ۋە باشقا -12يولدىن ئۆتكىچه

ىنىڭ قۇربان سهئىدى بىزنى شى شىتاب). جاھازالرنىڭ شۇ پېتى تۇرغانلىقىنى كۆردۇق، ئۆتكۈزۈلمهپتۇ

شۇ ئارىلىقتا . ئۆزىنىڭ ئىشخانىسىغا باشالپ كىرىپ بىز بىلهن پاراڭالشتى. ئالدىغا چىقىپ كۈتۈۋالدى

ئۇ كىشى . كىرىپ كهلدى) تاتار(سوۋېت كونسۇلى ئابدۇلال ئهپهندى ) تېلېفون بهرگهن بولسا كېرەك(

ېتىنى بهردۇق، خهتنى بىزدىن يهكهن ئهھۋالىنى سورىدى، ئاندىن ئابدۇنىيازنىڭ كونسۇلغا يازغان خ

ھازىر مىنىڭ ئىشىم ئالدىراش، سىلهر قايتىدىغان چاغدا ئابدۇنىيازغا «:شۇ يهردىال ئېچىپ كۆرۈپ

شۇ بويىچه بۇ كونسۇل ئهپهندىمنى ئىككىنچى . دېدى» خهت يېزىپ بېرىمهن، ئالغاچ كېتهرسىلهر




59

. كۆرمىدۇق، خهتمۇ يېزىپ بهرمىدى

مامۇت سىجاڭ ئۈرۈمچى ھۆكۈمىتىگه : لهپ مۇنداق دېدىمۇۋەققهت سىجاڭ قۇربان سهئىدى سۆز

ئىزچىل ئىشهنمهسلىك پوزىتسىيىسىدە بۇلۇپ كهلدى، ئۆزىنىڭ ئادەملىرىگىمۇ ئىشهنمىدى، شېڭ

. دۇبهن ئۈرۈمچىگه چاقىرتقاندا ماقۇل دەپ قويۇپ بارماي بىر مۇنچه ئاۋارىگهرچىلىكنى تاپتى

بۇ ھهقته . قوزغاپ خهلق نامىدىن ئهرز يازدۇردىمىللهت مهجلىسىگه مائارىپ ساھهسىدىكىلهرنى

ئاكا، بۇنداق ھهرىكهتلهرنى قىلىپ يۈرمهڭ، ئۇنىڭ پايدىسى «مهن سىجاڭنىڭ قېشىغا كىرىپ،

يوق، شېڭ دۇبهن چاقىرتقانىدىن كېيىن ئۈرۈمچىگه بېرىپ كۆرۈشۈپ كېلىڭ، ھېچقانداق

لسا كونسۇل بىلهن كۆرۈشۈپ شۇنىڭغا خهۋپسىرەيدىغان ئىش يوق، ئهگهر باشقىچه تهلهپلىرىڭىز بو

ئهڭ . ئوتتۇرىدا تۇرۇپ ھهل قىلىپ قويىدۇ) سوۋېت كونسۇلى(ئهھۋالىڭىزنى ئېيتىڭ، كونسۇل

. دېدىم» ياخشىسى ئۈرۈمچىگه بارغىنىڭىز تۈزۈك، شېڭ دۇبهن بىلهن ئۆزىڭىز كۆرۈشكىنىڭىز ياخشى

سۆزۈڭ توغرا، ئوقۇغان ئادەمنىڭ ئۇكام، سېنىڭ «مامۇت سىجاڭ مېنىڭ سۆزۈمنى ئاڭالپ بۇلۇپ،

ئهتىسى سىجاڭ مېنىڭ ئىشخانامغا كىرىپ، . دېدى» زېهنى ئۆتكۈر كېلىدۇ، ئويالپ ئهته جاۋاب بېرەي

لېكىن ئۇ . دېدى» سېنىڭ سۈزۈڭ توغرا ئىكهن، مهن ئهمدى ئۈرۈمچىگه بېرىشقا تهييارلىق قىلىمهن«

گهر مهن ئۇنى بىلىپ قالغان بولسام ئۆگزىگه شۇ كۈندىن تارتىپ قېچىشقا تهييارلىق قىلغانىكهن، ئه

تۈەننىڭ - 1پىلىمۇت قۇرۇپ قۇيۇپ ئۇنى مىدىرالتمىغان بۇالتتىم، دەپ سۆزىنى ئاخىرالشتۇرۇپ، بىزنى

بىز شۇ يهردە ئهمهت . تۈەنجاڭى ئهمهت مهخسۇمنىڭ ئىدارىسىگه ئورۇنالشتۇرۇپ قويدى

كۈنى ئۈرۈمچىدىن -4ىز يهكهندىن كېلىپ ب. مهخسۇمنىڭ فۇگۇەنى مهمهتجان بىلهن بىرگه تۇردۇق

بىز بىلهن سۆھبهت ئۆتكۈزگىلى مالىيه نازارىتى سهيتىڭجاڭ، ئىچكى ئىشالر نازىرى، خهلق ئىشالر

جهمئى ئۈچ ) كىيىنكى ئىككى كىشىنىڭ ئىسمى ئىسىمدىن چىقىپ قاپتۇ(باشقارمىسنىڭ باشلىقى بۇلۇپ

ىزمۇ شۇ يهرگه چىقىپ سۆھبهتلهشتۇق، ئۇالر ئۇالر يېڭىشهھهرگه چۈشكهنىكهن، ب. كىشى كهلدى

بىز ئهھۋال تۇنۇشتۇرۇپ ئابدۇنىيازنىڭ ھۆكۈمهتكه قارشى ئهمهسلىكىنى، . يهكهن ئهھۋالىنى سورىدى

بۇ : ئۇالر مۇنداق دېدى. ھۆكۈمهتكه قۇيىدىغان بىر قانچه تهلىپىنىڭ بارلىقىنى يهتكۈزدۇق

نىڭ ئورنىغا ئولتۇرۇپ يهكهن، قهشقهرلهردىكى لېكىن مامۇت سىجاڭ. تهرەپلىرىڭالر ئورۇندىلىدۇ

ئۇنداق بولمىغاندا تىنچلىق . ئۇيغۇر ئهسكهرلهرنىڭ ھهممىسىنى ئۆزى باشقۇرۇش كېرەك

. ئورنىتىلمايدۇ

سىلهرنىڭ سۆزۈڭالرنى ئهينهن يهتكۈزىمىز، . بىزنىڭ ھېچقانداق پىكرىمىز يوق، بىز ۋەكىل: بىز ئۇالرغا

. نىشهھهرگه قايتىپ كىردۇقدېدۇق ھهم شۇ كۈنى قهشقهر كو

بىز ئېيتىپ بېرىۋىدۇق، . بىزنى قۇربان سهئىدى قۇبۇل قىلىپ يېڭىشهھهردە بولغان سۆھبهتنى سورىدى




60

ياخشى بوپتۇ، ئابدۇنىياز كهلسه مهن پۈتۈن ئهسكهرلىرىمنى ئۆتكۈزۈپ بېرىمهن، ياردەملهشكىن «

. دېدى» دېسه ياردەملىشىمهن

. بىرىنچى ماي كۈنى بىر ماشىنا شىبۇغا كىردى. كۈن تۇرۇپ قالدۇق10قهشقهر شهھرىدە ماشىنا يوق

ماشىنىغا چىقىدىغان چاغدا بىزگه دېهقان سۈپهت ئىككى . بىز شۇ ماشىنا بىلهن قايتىدىغان بولدۇق

بۇ ئىككى ئادەم يهكهنلىك ئىكهن، يول «ئادەمنى قوشۇپ قويدى ھهمدە قۇربان سهئىدى شوپۇرغا

. دەپ قويدى» ي قىينىلىپ قاپتۇ، ئالغاچ كېتىڭتۇسۇلۇپ قېلىپ كىتهلمه

. ئۇالرمۇ يهكهنگه يېقىن قالغاندا ماشىنىدىن چۈشۈپ قالدى، ئۇ ئىككىسىنى ئىشپيونمىكىن دېيىشتۇق

يهكهن سىلىڭبۇغا كىرسهك، شىبۇنىڭ ئىچى خېلى جىددىيلىشىپ . بىز يهكهنگه شۇ كۈنى باردۇق

ەكىل بۇلۇپ كهتكهندە ماخۇسهن ئابدۇنىيازنى قاغىلىققا قهشقهرگه ۋ) قادىر ھاجى(مهن . قالغانىكهن

. چاقىرىپ سۆھبهت ئۆتكۈزۈپتۇ

ئابدۇنىياز بىلهن ماخۇسهننىڭ بىرلىشىپ قىلغان ھهرىكىتى سۆھبهتته ھهر . ئايدا ئابدۇنىياز بىلهن ماخۇسهن قاغىلىقتا سۆھبهت ئۆتكۈزىدۇ-5 يىلى -1937

شۇ چاغدا ماخۇسهن . گه قارشى ئۇرۇش قىلماقچى بولىدۇئىككى تهرەپ ئىتتىپاقلىشىپ شىڭ شىسهي

ماڭا شىڭ شىسهيدىن دىيهنباۋ كهلدى، سهن ئابدۇنىياز بىلهن ئۇرۇشۇپ، ئۇنى «: مۇنداق دەيدۇ

مهن ئۇنىڭغا ماقۇل دەپ قويدۇم، ئۇنىڭ . قورالسىزالندۇرۇساڭ، مهن ساڭا ياردەم بېرىمهن، دەپتۇ

هر ئىككىمىز بىرلىشىپ شىڭ شىسهيگه قارشى تۇرساق ئهكسىچه مهن سهن بىلهن پۈتۈشتۈم، ئهگ

نى 300، شۇنداق قىلىپ ماخۇسهن خىل قورالالنغان ئهسكهرلىرىدىن »ئۇنىڭغا تاقابىل تۇرااليمىز

ئهسكهر قوشۇلۇپ 1000ئابدۇنىياز ئۆزىنىڭ قولىدىكى . ئابدۇنىيازنىڭ ئىختىيارىغا بهرمهكچى بولىدۇ

ئهسكىرى بىلهن 1500ونىشهھهرگه، ماخۇسهن ئۆزىنىڭ ئهسكهر بىلهن قهشقهر ك1300جهمئى

. قهشقهر يېڭىشهھهرگه تهگمهكچى بۇلۇپ پۈتۈشىدۇ

ئابدۇنىياز ماخۇسهن بىلهن پۈتۈشكهن كېلىشىم بويىچه ئۆزى يهتته يۈز ئهسكهر بىلهن قهشقهرگه

قاراپ يولغا ئهسكهر بىلهن تېرىم ئارقىلىق قهشقهر كونىشهھهرگه 600مۆيدىن . قاراپ يولغا چىقىدۇ

. مهن شۇچاغدا يهكهندە مائارىپ خىزمىتىگه مهسئۇل ئىدىم. كۈنى ئىدى- 25 ئاينىڭ -5بۇ . چىقىدۇ

شۇنداق قىلىپ مهن ئىككىنچى قېتىم ھهربىي . ئابدۇنىياز مېنى چاقىرىتىپ ئۆزىگه مۇشاۋىر قىلىۋالدى

. خىزمهتكه ئالمىشىپ ئابدۇنىيازنىڭ يۈرۈشىگه قاتناشتىم

ماي - 29 يىلى - 1937مۆيدىنلهر ئىككى يولغا بۆلۈنۈپ قهشقهرگه قاراپ يولغا چىقىپ ئابدۇنىياز،




61

بىز دۆلهتباغ تهرەپتىن كېلىپ دەريانى بويالپ كېرەمباغقا كهلگهندە . كۈنى قهشقهرگه يېتىپ كهلدۇق

لېكىن ئارىلىقىمىز . قهشقهر گۇڭئهنجۈنىڭ ئهسكهرلىرى سىزىپ قېلىپ، بىزگه قارشى ئوق چىقاردى

دەك ئهسكىرى بۇلۇپ، 300شۇ چاغدا قهشقهر گۇڭئهنجۈنىڭ . اق بولغاچقا ئادەم چىقىم بولمىدىيىر

بىز ئهتىسى ئهتتىگهنلىكته يومىالق شهھهرنى . ئۇنىڭغا ئىسهاق بېك قوماندانلىق قىالتتى

يۇمىالق شهھهردىكى مامۇت سىجاڭنىڭ قالدۇق ئهسكهرلىرى قۇربان سىجاڭنىڭ . قورشىۋالدۇق

بىر قانچه كۈندىن كىيىن بىزنىڭ . ىدا سېپىلغا چىقىپ بىزگه قارشى ئوق چىقىرىشقا باشلىدىقوماندانلىق

ئهسكهرلهرنىڭمۇ يهكهندىن كهلگهن مامۇت سىجاڭنىڭ ئهسكهرلىرى ئىكهنلىكىدىن خهۋەر تېپىپ،

ئىككىلهپ - دېيىشىپ بىرلهپ» بىرىمىزگه ئوق چىقىرىشتۇق-ھهر ئىككىمىز مۇسۇلمان تۇرۇپ، بىر«

-شۇڭا سوۋېت كونسۇلى ئالدىراپ. لىدىن چۈشۈپ بىزگه قوشۇلۇپ سانىمىز غولداشقا باشلىدىسېپى

تېنهپ ئابدۇنىياز بىلهن قۇربان سهئىدىنى كېلىشتۈرۈشكه ھهرىكهتلهندى ھهم بۇنىڭدىن ئۈنۈم

. ھاسىل قىلدى

يۇمىالق شهھهردىكى قۇربان سهئىدىنىڭ ئهسكهرلىرى : كونسۇلنىڭ كېلىشتۈرۈشى بويىچه

ېڭىشهھهرگه چىقىپ كېتىش، ئابدۇنىيازنىڭ ئهسكهرلىرى يۇمىالق شهھهردىكى سىلىڭبۇغا كىرىپ ي

شۇ چاغدا بۇ كېلىشىمنىڭ ئارقىسىدا . ئورۇنلىشىش، بۇنىڭغا ئابدۇنىياز بىلهن ماخۇسهن قول قويغان

ىڭ قۇربان سهئىدىنىڭ ئهسكهرلىرىن① : بۇ كېلىشىم ئاساسهن. نېمه يوشۇرۇنغانلىقىنى سهزمهپتۇق

ئۈرۈمچىدىن كېلىدىغان شىڭ شىسهينىڭ ② ئابدۇنىيازغا قوشۇلۇپ كېتىشىدىن ساقلىنىش؛

كىيىنكى ئهمهلىيهت شۇنى . ئهسكهرلىرى يېتىپ كهلگۈچه قهشقهرنى تۇتۇپ تۇرۇشتىن ئىبارەت ئىكهن

. ئىسپاتلىدى

شهھهر شىبۇغا بىز كېلىشىم بويىچه ماخۇسهن، ئابدۇنىياز باشچىلىقىدىكى قىسىمالر قهشقهر يۇمىالق

. لېكىن شۇ ئارىلىقتا بىز كېلىشىمگه ئهمهل قىلىپ ھېچ ئىشقا ئارىالشماي جىم تۇرۇپتۇق. ئورۇنالشتۇق

دىن ئوشۇق مهھبۇسنى تۈرمىگه 300ئهمما گۇڭئهنجۈدىكى قادىر ھاجى گۇڭئهنجۈ تۈرمىسىدىكى

. گه كۆچۈپ كېتىپتۇكىرسىن چېچىپ ھهممىسىنى كۆيدۈرۈپ تاشالپ، ساقچىلىرىنى ئېلىپ يېڭىشهھهر

ئابدۇنىياز قهشقهرگه كهلگهندىن كىيىن يهنه مىنى ئۆتكهندە كونسۇلغا يازغان خهتنىڭ جاۋابىنى

مهن كونسۇلخانىغا چىقسام، مهن خهت تاپشۇرغان تاتار كونسۇل ئابدۇلال . ئېلىشقا چىقاردى

ىڭغا مۇئاۋىن كونسۇل مېنىڭ سۆزۈمنى ئۇن. ئهپهندى كېتىپ ئۇنىڭ ئورنىغا بىر روس كونسۇل كهپتۇ

ئۇ مېنىڭ سۆزۈمنى ئاڭالپ بۇلۇپ، بىزگه ھېچ قانداق ياردەم . تهرجىمه قىلىپ بهردى

بېرىلمهيدىغانلىقىنى، ئىككى ئوتتۇرىدىكى ماجرا ئۆز ئاراڭالردىكى ماجرا، شۇڭا بۇنىڭغا

ن ئارىالشمايدىغانلىقىنى، ئۆزلىرىنىڭ خالىس ئادەم ئىكهنلىكىنى، ھېچقايسى تهرەپكه يا




62

تهرۇزغا - باسمايدىغانلىقىنى شۇنداقال سوۋېت پۇقرالىرىنىڭ ھهم ئۆزلىرىنىڭ ھېچ قانداق دەخلى

. مهن بۇ ئهھۋالنى ئابدۇنىيازغا دوكالت قىلدىم. ئۇچرىماسلىقىنى تهكىتلهپ سۆزىنى تۈگهتتى

شۇنداق شىڭ شىسهيگه بېرىدۇ، . مهن ئۇالرنى بىلهتتىم، ئۇالر بىزگه ياردەم بهرمهيدۇ«:ئابدۇنىياز

10شۇ ۋاقىتتا ئۈرۈمچىدىن بىزگه قارشى . دېدى» بولسىمۇ بىز سىناپ باقتۇق، ئۇنىڭ زىيىنى يوق

بۇ ھهقته ماخۇسهن بىلهن . ماشىنا ئهسكهرنىڭ ئاقسۇغا چۈشكهنلىكى توغرىسىدا خهۋەر كهلدى

شالش، ئابدۇنىياز مهسلىههتلىشىپ، قهشقهردە ماخۇسهن قېلىپ قېلىپ يېڭىشهھهر مۇھاسىرىسىنى با

دەك ئهسكهر بىلهن مارالبېشىغا بېرىپ ئۈرۈمچىدىن 1400ئابدۇنىياز خۇيزۇ، ئۇيغۇر بۇلۇپ

. كېلىۋاتقان ئهسكهرلهرنى توسۇش قارار قىلىندى

بىز . كۈنى مارالبېشىغا يېتىپ باردۇق- 7 كۈنى قهشقهردىن يولغا چىقىپ -3 ئاينىڭ - 6 يىل -37بىز

ر بىزنىڭ كېلىۋاتقانلىقىمىزنى ئاڭالپ مارالبېشى سېپىلىنىڭ بارساق ئۈرۈمچىدىن كهلگهن ئهسكهرله

بىز بېرىپال سېپىلنى قورشاپ ئىككى كۈن . ئىچىگه كىرىپ دەرۋازىنى تاقاپ، سېپىلغا چىقىۋالغانىكهن

شىمال تهرەپتىكى دەرۋازىنى ئوت قۇيۇپ، ئۆچۈرۈۋەتكهندىن كېيىن، ئۇالر بىزگه ئۇرۇشنى . ئۇرۇشتۇق

. ككى كۈن مۆھلهت بېرىلسه، قۇرالنى ئاندىن تاپشۇرساق، دەپ ۋەكىل چىقاردىتوختاتساق، بىزگه ئى

. لېكىن ئۇالر ئىككى كۈنگىچه قېچىش تهييارلىقىنى كۆرگهنىكهن. بىز ئۇالرنىڭ شهرتىگه كۆندۇق

مۇددەت توشقان كۈنى ئۇالر ماشىنىنىڭ ئۈستىگه پىلىموتلىرىنى تىكلهپ قۇيۇپ ماشىنىلىرىنى ھهيدەپ،

دەرۋازا ئېتىكلىك بولغاچقا ئىچىدىكى تهييارلىقتىن . تىپ پىلىمۇت ئېتىپ قېچىشقا باشلىدىبىزگه قارى

ئهمما . لېكىن ئۇنىڭ ئۈنۈمى بولمىدى. بىزمۇ ئارقىدىن ئوق چىقاردۇق. پهقهت خهۋىرىمىز بولماپتۇ

سكىرىمىز، بىز مارالبېشىغا كېلىپال تۇمشۇققا ئهۋەتكهن بىر ليهن ئه. ئۇالر قېچىپ قۇتۇلۇپ كېتهلمىدى

ئۇالرنىڭ ماشىنىسىدا قېچىپ كېتىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ ئوق چىقىرىپ ئىككى ماشىنىنى توختىتىپ

دانه مىلتىق، بىرقانچه 70. سى ئهسىر چۈشكهن52ى ئۆلگهن 18 ئادەمدىن 70ئۇنىڭدىكى . قالغان

. ساندۇق ئوق غهنىيمهت ئالغان

بىز تۇمشۇقتىن يۈرۈپ كهلپىننىڭ سايۋاغ . ىرلىدىبىز تۇمشۇققا كهلگهندە ئابدۇنىياز بۇ ليهننى تهقد

دېگهن يېرىگه بارغان چېغىمىزدا ئىككى ئايروپىالن ئۈستىمىزدە پهسلهپ ئۇچۇپ بىزگه پىلىموتتىن

ئۇ يهرگه ئادەم . بىرسىگه ئوق تىگىپ تاغ تهرەپكه چۈشۈپ كهتتى. ئوق ئاتتى، بىزمۇ ئوق چىقاردۇق

ليۇتچىك ساق قاپتىكهن، ئۇنى . ەمدىن بىرسى ئۆلۈپتۇئهۋەتسهك، ئايروپىالندىكى ئىككى ئاد

. ئۇنى بىر دېهقاننىڭ ئۆيىدە قۇيۇپ ئۇنى ساقالشقا بىر ئهسكهر قالدۇردۇق. ھهيدەپ كهپتۇ

بىر تۆۋەننى . بىز ئۇيهردىن ئايكۆلگه بارغاندا ئابدۇنىياز ئهسكهرلىرىنى قايتىدىن تهشكىللىدى

بىر . ۋەننى غوروچۆلگه، بىر تۆۋەننى دەريا بويىغا ئورۇنالشتۇردىقۇمباشقا، بىر تۆۋەننى ئاۋاتقا، بىر تۆ




63

بىز . ليهننى ئۈچتۇرپان ئهتراپىغا، ئىككى لىيهننى شىتابىنى مۇھاپىزەت قىلىشقا ئورۇنالشتۇردى

دەك 2000ئۈرۈمچىدىن كهلگهن ئهسكهرلهر . ئابدۇنىياز باشچىلىقىدا ئاۋاتقا كىرىپ ئورۇنالشتۇق

ئۇالر دەريانىڭ ئاقسۇ تهرىپىدە، بىز . خهنزۇ، خۇيزۇالردىن تهركىب تاپقانىكهنبۇلۇپ، ئۇالر ئۇيغۇر،

. دەريانىڭ ئايكۆل تهرىپىدە ئورۇنالشتۇق، ئۇالردا پىلىمۇت، زەمبىرەك قاتارلىق قورالالرمۇ بار ئىكهن

ۇنچه م-بىزنىڭ قوراللىرىمىز بهك ئاددى بۇلۇپ، ئوقلىرىمىزمۇ يېتهرلىك ئهمهستى، شۇنداقتىمۇ ئانچه

. ئۇرۇشۇپ تۇردۇق

كهندە قىلىش ئۈچۈن داۋۇت قارى دېگهن بىر ائابدۇنىياز ئۈرۈمچى ئهسكهرلىرىنىڭ ئارقا تهرىپىنى پار

ئهسكهر بىلهن شايار، 100كىشىنى ليهنجاڭلىققا ئۆستۈرۈپ، ئۇنى پارتىزانلىق ئۇرۇش ئېلىپ بېرىشقا

كىشى بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇزاققا بارمايال ئۇ ئادەم خېلى تهدبىرلىك . كۇچا ئهتراپىغا يولغا سالدى

ئۇالر كۇچانىڭ ياقا دېگهن يېرىگه بارغاندا . بهش يۈزگه يهتكۈزىۋالغان-ئهسكهرلىرىنى تۆت

دەك مىلتىق، نۇرغۇن 80ئۈرۈمچىدىن كېلىۋاتقان ئىككى ماشىنا ئهسكهرنى توسۇپ، تهسلىم قىلىپ

كېلىۋاتقان ئهسكهرلهرنىڭ ماشىنىلىرىنىڭ بۈگۈردىمۇ ئۈرۈمچىدىن. دورا غهنىيمهت ئالغان-ئوق

شۇنداق قىلىپ . دەك قۇرالغا ئىگه بولغان300چاقلىرىغا ئېتىپ ماشىنىلىرىنى توختىتىۋېلىپ

ئۈرۈمچىدىن ئاقسۇدىكى ئهسكهرلهرگه بارىدىغان ياردەمنى ئۈزۈپ قۇيۇپ، ئاقسۇدىكى

. ئهسكهرلهرگه زور خهۋپ يهتكۈزگهن

راللىرى خىل، ئادەم سانى كۆپ بولسىمۇ بىر مهزگىل بىزگه يۈرەكلىك شۇڭا ئۈرۈمچى قىسىملىرى قو

شۇ مهزگىلدە ئابدۇنىياز سىجاڭ ئاۋاتتا . ساندا ئۇرۇش قىلىپ تۇردى- ھۇجۇم قىاللمىدى، لېكىن ئاندا

دەك ئهسكهر بىلهن 100 دەك ئهسكهر بىلهن قالدۇرۇپ، ئۆزى 100مۇشاۋىر ئىسمايىل ئاخۇننى

دەريا . رلهرنى كۆزدىن كۆچۈرۈپ بۇلۇپ، ئۈچتۇرپانغا چىقىپ كهتتۇقدەريا بويىدىكى ئهسكه

. مۇنچه ئوق چىقىرىپ ئۇرۇشىۋاتقانىكهن-بويىدىكى ئهسكهرلهر ئانچه

ئۇالر . كېچهك كارخانىسى قۇردۇق- بىز ئۈچتۇرپانغا كېلىپ ئۇ يهردە ئوق زاۋۇتى، يهنه بىر كېيىم

. دى ھهم خېلى كۆپ ئۆتۈك، چاپان تىكىپ بهردىقىسقىال ۋاقىت ئىچىدە خېلى كۆپ ئوق قۇيۇپ بهر

. كۈندەك تۇردۇق20بىز ئۈچتۇرپاندا

بىز بىرقانچه . كۈنى شىڭ شىسهينىڭ ئهسكهرلىرى بىزگه ھۇجۇم باشلىدى- 5 ئاينىڭ -8 يىل - 37

كۈن ئۇرۇشقان بولساقمۇ، ئۇالر باستۇرۇپ كېلىۋەردى، شۇنداق قىلىپ بىزنىڭ قىسىم ئۈچتۇرپانغا

. كىلومېتىرال قالغانىدى، ئۇرۇش جىددىيلهشكىلى تۇردى10 ئۇالر بىلهن بىزنىڭ ئارىلىقىمىز .چېكىندى

دەك كېلهتتى، 400بىزنىڭ چېكىنگهن ئهسكهرلىرىمىز . بىز ئاخىرى بواللماي ئاقچىغا چېكىندۇق

1000شىڭ شىسهينىڭ بىزنى قوغالپ كېلىۋاتقان ئهسكهرلىرى . قالغانلىرى ئاۋات تهرەپته قالغانىدى




64

بىز ئاقچىدىمۇ تۇرالماي، تاغ يولى بىلهن يۈرۈپ . دىن ئاشاتتى ھهم ئۇالرنىڭ قوراللىرى خىل ئىدى

. كۈندەك تۇرۇپ، ئۇ يهردىن يهنه ئاۋاتقا كهتتۇق10كهلپىندە . ئهتىسى كهلپىنگه يېتىپ كهلدۇق

: قىستۇرما

يۈز ئۆرۈپ ئۇنىڭ شىڭ ئابدۇنىياز شىسىنىڭ سهنمۇجاڭى مۆيدىن ئاۋاتقا كهلگهندە بىزدىن ) 1(

شىسهي تهرەپكه بىزنىڭ قىسىمنىڭ ئهھۋالى ھهم قىسىمنىڭ بىر قىسىم مهخپىيهتلىكلىرى توغرىسىدا

بۇنى نۇرغۇن تهكشۈرۈشلهر ئارقىلىق ئىسپاتلىغاندىن كېيىن، . يازغان خېتى قولىمىزغا چۈشۈپ قالدى

ت ليۇتچىكىنىمۇ شۇ قۇيۇپ ھېلىقى سوۋې. (ئۇنىڭ ئىقرارىغا ئاساسهن، ئۆلۈم جازاسى بېرىلدى

.) بهرگهنىكهن

پارتىزانلىق ئۇرۇشقا كۇچا تهرەپكه ئهۋەتىلگهن داۋۇت قارى شىڭ شىسهينىڭ ئهسكهرلىرىنى ) 2(

گه يهتكهنىدى ھهم يىڭجاڭلىققا 400يولدا تۇسۇپ ئۇرۇشۇپ، خېلى راۋاجلىنىپ، ئهسكىرى

ردا يېڭىلىپ ئۇنىڭ ئهھۋالىدىن خهۋەر كېيىنكى چاغالردا بىز ئاقسۇ، ئۈچتۇرپانال. ئۆستۈرۈلگهنىدى

ئااللماي ھهم يوليۇرۇق بېرەلمهي ئۈزىمىز بىلهن بۇلۇپ يهكهن تهرەپكه چېكىنىپ كهتكهندىن كېيىن

ئۇالرمۇ پارچىلىنىپ، ئهسكهرلىرى تارقاپ كېتىپ، ئاخىرىسىدا داۋۇت قارى قېچىپ دۈڭخۇاڭ بىلهن

اندا شۇ يهردىكى سودىگهرلهردىن ئۇنىڭ مهن كېيىن لهنجۇغا بارغ(لهنجۇغا كىرىپ كهتكهن

.) ئهھۋالىنى ئاڭلىدىم

يۇقىرىدا خوجىنىياز ھاجىم تهرىپىدىن مۇسۇل ھاجىم بىلهن تاشكهنتكه ۋەكىللىككه ئهۋەتىلگهن ) 3(

. ئهمهت پاختا دېگهن ئادەم بىلهن يهنه بىر ئاقسۇلۇق ئوسمان ئهپهندىنى ئۈچتۇرپاندا ئۇچراتتۇق

ئهمهت . بانكىغا باشلىق بۇلۇپ شۇ يهردە ئىشلىگهنىكهنداكېيىن ئاقسۇئهمهت پاختا شۇنىڭدىن

كېيىن ئاڭلىساق ھىندىستانغا چىقىپ ئۇيهردىن تۈركىيىگه . پاختا بىزدىن ئايرىلىپ قهشقهرگه كهتتى

. كهتكهنىكهن

ئاقسۇ ئاۋاتتىن چېكىنىش تۇرپاندا شېڭ شىسهينىڭ ئابدۇنىياز بىر تۈركۈم ئهسكهرلىرى بىلهن ئاقسۇ دەرياسى بويىدا، ئۈچ

ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشۇپ يېڭىلگهندىن كېيىن ئاقچى ئارقىلىق كهلپىنگه چىقىپ، ئۇ يهردىن

بۇ چاغدا شېڭ شىسهينىڭ قىسىملىرى سوۋېتنىڭ . ئاۋاتقا بېرىپ، ئۆزىنىڭ چوڭ قوشۇنىغا قوشۇلىدۇ

يازنىڭ قىسىملىرىغا قارشى ئالتايىسكى رۇس ئهترىتىنىڭ ياردىمى بىلهن دەريادىن ئۆتۈپ، ئابدۇنى

دەك 100 كۈنى بۇلۇپ، ئابدۇنىيازنىڭ قۇمباش، ئايكۆلدىكى - 5 ئاينىڭ- 9بۇ، . ھۇجۇمغا ئۆتىدۇ

دەك ئهسكهر بىلهن ھۇجۇم باشالپ، 2000قارشى تهرەپ . ئهسكىرى قاتتىق مۇداپىئهدە تۇرىدۇ




65

. اتنىڭ ئۆزىگه ھۇجۇم قىلىدۇئىككىگه بۆلۈنۈپ، بىر بۈلۈكى غوروچۆل تهرەپكه، يهنه بىر بۆلىكى ئاۋ

كۈندۈز - بىز ئاۋاتتا بىر كېچه. غوروچۆلدىكى مۇداپىئهگه ئابدۇنىياز ئۆزى قۇمداندانلىق قىلىدۇ

ئاۋات پۈتۈنلهي . ئۇرۇشۇپ، ئاخىرى بۇاللماي، شىتابنى ئاۋات بازىرىدىن يۆتكهشكه مهجبۇر بولدۇق

نمۇ كهلمىدى، لېكىن ئاۋات بازىرىغا بېسىپ بۇ چاغدا ئۇالرغا ياردەمگه ئايروپىال. قورشاۋدا قالدى

بىز مۇشۇ پۇرسهتتىن پايدىلىنىپ، شهھهردىن چېكىنىپ چىقىپ، شهھهرنىڭ . كىرىشكه پېتىنالمىدى

كىلومېتىردەك يول بېسىپ، بىر يېزىغا كېتىۋاتقىنىمىزدا، شىڭ شىسهينىڭ 20غهرب تهرپىگه قاراپ،

ىشقا باشلىدى، لېكىن ئارىلىقىمىز يىراق بولغاچقا ئهسكهرلىرى كۆرۈپ قېلىپ، يىراقتىن ئوق چىقىر

بىزنى چىقىمغا ئۇچرىتالمىدى، بىز ماڭغان يول شاللىق ئوتتۇرىسىدىكى يول بولغانلىقى ئۈچۈن،

بىز بىر يېزىغا قېچىپ بېرىپ ئهسكهرلىرىمىزنىڭ تىزىملىكنى ئالساق، . ئىككى تهرىپى پاتقاق ئىدى

ىلله ئورۇش قىلغان ماخۇسهننىڭ بىر تۈەن ئهسكىرى ئالدىمىزدا بىز بىلهن ب. بىرىمۇ چىقىم بولماپتۇ

ئاينىڭ - 9بۇ . ئۇالر شۇ ماڭغانچه توختىماي يول يۈرۈپ، مارالبېشى تهرەپكه ئۆتۈپ كېتىپتۇ. ئىدى

. كۈنى ئىدى- 7

غوروچۆلدە ئابدۇنىياز باشچىلىقىدىكى ئهسكهرلهر بىر كۈن قاتتىق ئۇرۇشۇپ، ئاخىرى بواللماي يهكهن

بىزنىڭ چېكىنىپ پىچاق سىندىغا بېرىشىمىزغا بۇيرۇق . ياسىنى بويالپ، غهربكه يۈرۈپ كېتىپتۇدەر

غا كېلىپ، كهينىمىزدىن كېلىۋاتقان قىسىمالرنى پىچاق ) ھازىرقى ساچىڭزا(بىز يۇلغۇنلۇق . قىلىندى

ىلىق قازاق، مارالبېشىدىن خهۋەر ئالساق سوۋېتنىڭ تويۇق ئارق. سىندىغا بېرىشقا بۇيرۇپ كېتىۋەردۇق

ئاتلىق ئهسكهر بىزنى 500 دەك ئهسكىرى مارالبېشىغا كهپتۇ ھهمدە ئۇالردىن 2000قىرغىز بۇلۇپ،

ئهسكهر قهشقهر، يهكهنلهرگه يۈرۈپ 1500توسۇش ئۈچۈن مارالبېشىدا ساقالپ يېتىپتۇ، قالغان

هرلىرى سوۋېت ماخۇسهننىڭ پهيزاۋاتنى ساقالپ ياتقان مالۈيجاڭ باشچىلىقىدىكى ئهسك. كېتىپتۇ

كونسۇلىنىڭ خىزمهت ئىشلىشى بىلهن ئىسيان كۈتۈرۈپ، شىڭ شىسهيگه ئۆتۈپ كېتىپتۇ ھهم

مۇشۇنداق بىر پهيتته، سوۋېت ئارمىيسى . يېڭىشهھهرگه بېرىپ ماخۇسهنگه قارشى ئۇرۇش قىلىۋېتىپتۇ

. دۇقهشقهرگه بېسىپ كىرىدۇ، شۇنىڭ بىلهن ماخۇسهن ئهسكهرلىرىنى ئېلىپ يهكهنگه چېكىنى

يېڭىشهھهردىكى قۇربان سهئىدىنىڭ ئۇيغۇر ئهسكهرلىرى يېڭىشهھهردىن كونىشهھهرگه قايتىپ

. كىرىدۇ

دەك ئهسكىرى 100مالۈيجاڭ ماخۇسهننى قوغالپ يهكهنگه بارىدۇ، ماخۇسهن ئۇ يهردىمۇ تۇرالماي،

ق ئهسكهرلىرى ماخۇسهننىڭ قالدۇ. بىلهن قاغىلىققا بېرىپ، ئۇ يهردىن ھىندىستانغا ئۆتۈپ كېتىدۇ

قېچىپ خوتهنگه يېتىپ بارغۇچه، چوالق ساي دېگهن يهردە سوۋېت ئايروپىالنلىرىنىڭ بومباردىمان

. قىلىشى، پىلىموتقا تۇتۇشى بىلهن كۆپ قىسمى قىرىلىپ تۈگهيدۇ




66

پىچاق سىندى ئهھۋالى

. ئادەم قاپتۇ1000 ئهسكىرىدىن پهقهت 1300بىز پىچاق سىندىغا توپالنغىنىمىزدا، ئابدۇنىيازنىڭ

بىز مارالبېشىدا روس ئهسكهرلىرىنىڭ بارلىقىنى بىلگهندىن كېيىن، . قالغانلىرى ئۆلۈپ، قېچىپ تۈگهپتۇ

. شاقۇردىن ئۆتۈپ، يهكهن دەرياسىنى بويالپ، ئورمانلىق بىلهن مهكىتكه يۈرۈپ كهتتۇق

الپ، بىزنى پاراكهندە قىلىپ كېتىۋاتقىنىمىزدا كۈندە بىر قانچه سوۋېت ئايروپىالنلىرى كىلىپ بومبا تاش

. تۇردى

. بىز يول باشلىغۇچىدىن ئابدۇنىياز سىجاڭنىڭ كۆلنىڭ ئۇ تهرىپىگه ئۆتۈپ كهتكهنلىكىنى ئاڭلىدۇق

دەك ئادەم ئىدۇق، قېيىققا ھهر قېتىمدا تۆتتىن ئولتۇرۇپ 100بىز . ئاندىن بىزمۇ ئۆتمهكچى بولدۇق

ئايروپىالن بىزنى . ىيازنىڭ ئارقىسىدىن يېتىشهلمىدۇقشۇڭا ئابدۇن. بىر كۈندە ئاران ئۆتۈپ بولدۇق

. ئۇالغلىرىمىز ئۆلدى، كۈندۈزى مېڭىشقا ئامالسىز قالدۇق-كۆپ قېتىم ئوققا تۇتتى، ئات

قادىر ھاجىم، بىز ئهمدى «:يولدا كېتىۋېتىپ كىچىك ئاخۇن بىلهن بىرگه بۇلۇپ قالدىم، ئۇماڭا

وسۇپ يېتىپتۇ، خوتهنگه ئۆتهلمهيمىز، شۇڭا ئىككىمىز يىڭىلدۇق، ئالدىمىزنى سوۋېت ئهسكهرلىرى ت

. دېدى» ، بىزنى قارشى ئالىدۇ)ئهل بواليلى(يهكهنگه بېرىپ، روس ئهسكهرلىرىگه تهسلىم بواليلى

قورشاۋنى بۆسۈپ، خوتهن تهرەپكه ئۆتۈپ كېتهيلى، ئۇ يهردىمۇ «:مهن ئۇنىڭ سۆزىگه جاۋابهن

ئهگهر ھازىر ئهل بولساق، ئۇ رۇسالر بىر ئاز كېچىكتۈرۈپ . زتۇرالمىساق، ھىندىستانغا چىقىپ كېتهرمى

. دېدىم» بولسىمۇ بىزنى ئۆلتۈرىۋېتىدۇ

ئاخىرى كىچىك ئاخۇن ئۆزىنىڭ سوۋېت كونسۇلى بىلهن مۇناسىۋىتى بارلىقىنى، ماڭا كاپالهتلىك

، مهن قېچىپ مېنى كۆرمهسكه سالسىال«:مهن بۇنىڭغا كۆنمىدىىم، ئاندىن ئۇ. قىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى

. شۇنىڭ بىلهن ئۇ قېچىپ كهتتى. دېدى» كېتهي

كىچىك ئاخۇن ئىلگىرىمۇ بىر قېتىم يهكهندىن قاچقاندا تۇتۇلۇپ قېلىپ، توۋا قىلغاندىن كىيىن

مامۇت سىجاڭ ۋاقتىدا سوۋېت كونسۇلىغا يازغان خېتى ئاشكارىلىنىپ . ئابدۇنىياز كهچۈرۈم قىلغان

. ، ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇپ قالغانىدىقېلىپ، توۋا قىلغاندىن كىيىن

كىچىك ئاخۇن يۇشۇرۇن قېچىپ شىڭ شىسهي تهرەپكه ئۆتۈپ كهتكهن بولسىمۇ، ئاخىرقى ھېسابتا

. يهنه شىڭ شىسهي ئۆلتۈرۈۋەتتى

ئۇنىڭدىن باشقا، ئابدۇنىيازنىڭ دوختۇرى مۇسا يهكهنگه قېچىپ بېرىپ، سوۋېت ئهسكهرلىرىگه

. تهسلىم بولدى




67

مىڭ تهسته ئىككى كۈندىن كېيىن پوسكام دېگهن يېزىدا . نىڭ ئارقىسىدا قالدىممهن يولدا ھهممى

ئابدۇنىياز كىچىك ئاخۇن، مۇسا دوختۇر قاتارلىق بىر قانچه ئهمهلدارنى . ئابدۇنىيازغا يېتىشىۋالدىم

ئاندىن . ئۇالرنىڭ قېچىپ كهتكهنلىكىنى ئاڭالپ خېلى غهزەپلهندى. سۈرۈشته قىلدى

شۇڭا ئۇنداق ئادەملهرنىڭ بىزدىن بۇرۇنراق كهتكىنى . شۇنداق ۋاقىتتا سىنىلىدۇئادەملهر مۇ«:بىزگه

ئۇ . تۇپ دەك ئهسكىرى توپلىنى1000رنىڭ گهپ ئهمدى ئالدىمىزدا، باغ جىگدىگه ئورۇسال. تۈزۈك

دەك ئهسكهر ئهۋەتتۇق، ئۇالر ئوق چىقارسا بۇالرمۇ ئوق 1000يهرگه ئۇيغۇر، خۇيزۇ بۇلۇپ

بىز بۈگۈن شامدىن كېيىن ئۇالرنىڭ ئارقىسىدىن يولغا . ا، ئاستا ئۆتۈپ كېتىدۇبولمىس. چىقىرىدۇ

ئهگهر بۆسۈپ ئۆتۈپ . چىقىپ، كېچىلهپ ئۆتۈپ كېتىمىز، ئهگهر ئۇالر توسۇپ ئۇرۇشسا، بىزمۇ ئۇرۇشىمىز

نمۇ ئۇ يهردى. كېتهلىسهك، قاغىلىققا چىقىپ كېتىمىز، ئۇ يهردە ئورۇسالرغا ئهل بولغان خۇيزۇ قوشۇن بار

ئۇ چاغدا خوتهندىكى خۇيزۇ قوشۇن . ئۆتۈپ كېتهلىسهك ئاندىن خوتهنگه يېتىپ بارالىشىمىز مۇمكىن

ئهگهر ئۇنىڭغىمۇ بولمىسا، قاراڭغۇ تاغقا . بىلهن بىرلىشىپ، خوتهننى ساقالپ قېلىش ئۈچۈن تىرىشىمىز

ىندىستانغا چىقىپ مۇبادا ئۇمۇ ئهپلهشمىسه، ھ. چېكىنىپ چىقىپ، شۇ يهرنى بازا قىلىپ ئۇرۇشىمىز

لېكىن ئۇ روس . بۇ قارارلىرى ياخشى بوپتۇ«:مهن ئابدۇنىيازنىڭ پىكىرىگه قارىتا. دېدى» كېتهرمىز

چۈنكى، ئۇالرنىڭ قولىدا زەمبىرەك، . ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشۇپ، بۆسۈپ ئۆتۈپ كېتىش قىيىن

وق، ھهتتا ئوقلىرىمىزمۇ يهرلىك بىزدە بولسا، ئۇنداق قورالالر ي. پىلىمۇت قاتارلىق خىل قورالالر بار

دەك 100شۇڭا بىز مۇشۇ يهردىكى . ئۇنىڭ ئۈستىگه، ئهسكهرلهرنىڭ روھى چۈشۈپ كهتتى. ئوق

ھىندىستانغا چىقىپ كهتسهك، ئهسكهر بىلهن تهكلىماكان ئارقىلىق گۇمىغا بېرىپ، سانجۇ ئارقىلىق

ئهۋەتسهك، ئۇالر مۇشۇ يهردە چه ئهسكهرنى باغ جىگدىدىكى قىسىمالرغا ياردەمگه 200 غانقال

. دېدىم» ئۇرۇشۇپ يېڭىلىپ قالسا، تارقاپ كهتمهمدۇ؟

ئۇ پىكىرىڭىز توغرا ئهمهس، بىز يهكهندىن چىقىپ قهشقهرگه بېرىپ، ئۇ يهردىن ئاقسۇ «:ئابدۇنىياز

ئهمدىلىكته ئورۇسالر ئوتتۇرىغا . ئاۋات، ئۈچتۇرپان قاتارلىق جايالردا غهلىبىلىك جهڭ قىلدۇق

پ، بىز مهغلۇبىيهتكه يۈزلهنگهندە، ئۇالرنى تاشلىۋېتىپ، نېمه بولساڭ بول دەپ، ئۆزىمىزنىڭ چۈشۈ

نېمه . ھهرگىز ئۇنداق قىلىشقا بولمايدۇ! جېنىنى ئېلىپ چهتكه چىقىپ كهتسهك بىزگه سهت ئهمهسمۇ؟

مامۇت سىجاڭ . ئۇرۇشۇپ، شۇالر بىلهن بىرگه قۇربان بولىمىز. بولساق، ئهسكهرلهر بىلهن بىلله بولىمىز

بىرەر . چهتكه چىقىپ كېتىپ نېمه نهتىجىگه ئېرىشتى؟ بىر لېگهن پولونى يهپ بىزنىمۇ ئۇنتۇپ قالدى

بۇنداق . چهتنىڭ ياردەم بېرىشىمۇ تايىنلىق. بىزمۇ چىقساق، شۇنداق بۇالرمىز. پارچه خېتىمۇ يوق

ۈن، ھېچ بولمىغاندا، ئهسلىدە ئابدۇنىياز بىزنى سىناپ بېقىش ئۈچ(دېدى » پىكىردىن قايتسىال

، ئۇنىڭ ئهسكهرلهرنى تاشالپ چىقىپ كېتىش نىيىتى )ھىندىستانغا چىقىپ كېتهرمىز دەپ قويغانىكهن




68

. بىز ئۇنىڭ پىكىرىنى ئاڭالپ بېسىلىپ قالدۇق. زادى يوق ئىدى

چه ئهسكهر 300بۇ چاغدا ئۇنىڭ يېنىدا . ئابدۇنىياز ئهسكهرلهرنى تهييار بولۇشقا بۇيرۇدى

ئابدۇنىياز . كۈنى نامازشام بىلهن باغ جىگدىگه قاراپ يۈرۈپ كهتتۇق-15ئاينىڭ -9. دىقالغانى

ئارقىسىغا ئۆتۈپ - پات ئاتلىق قىسىمنىڭ ئالدى- ئهسكهرلهرنى تارقاپ كهتمىسۇن دەپ، پات

ئابدۇنىياز ئهسكهرلىرى بىلهن . تاڭ ئاتقاندا، بىر چوڭ ئۆستهڭگه دۇچ كهلدۇق. تهكشۈرۈپ تۇردى

شۇ ئارىلىقتا ئېتىم كۆۋرۈكتىن . بىز ئىدارە كادىرلىرى توسۇلۇپ قالدۇق. ن ئۆتۈپ كېتىپتۇئۆستهڭدى

كېرەكلىرىمنى باشقىدىن - مهن ئاتنى سۇدىن چىقىرىپ نهرسه. ئۆتهلمهي ئۆستهڭگه چۈشۈپ كهتتى

مهن ئهمدى يولنى تهكلىماكانغا ساالي دەپ تۇرسام، . جايالپ بولغۇچه، قىسىم ئۇزاپ كېتىپ قالدى

ابدۇنىياز، باش كاتىپ مهھهممهت ئىمىن مهخسۇم بىلهن ئوسمان ئهپهندىنى مېنى چاقىرىپ ئ

بۇ ھهقته ئابدۇنىياز . ئهمدى ئۇرۇشۇشنىڭ ئهھمىيىتى قالمىدى«:مهن ئۇالرغا. كېلىشكه ئهۋەتىپتۇ

ن سىجاڭغا پىكىر بهرسهم قوبۇل قىلمىدى، شۇڭا بىز ئۈچىمىز مۇشۇ يهردىنال گۇمىغا چىقىپ، ئۇ يهردى

شۇنىڭ بىلهن بىز بىر ئادەمگه يول . ئۇالر ماڭا قوشۇلدى. دېدىم» ھىندىستانغا ئۆتۈپ كهتسهك

باشلىتىپ، قۇملۇقتا بىر كۈن يول يۈرۈپ مازار قۇم دېگهن يهرگه يېتىپ باردۇق، ئۇ يهردە ئون

تىۋېلىپ، بىز ئۇيهردىن ئۈچ كۈنلۈك ئۇزۇق سې. ئۇالر بىزنى كۈتۈۋالدى. ئۆيلۈكتهك ئاھاله بار ئىكهن

ئۇ يهردىن قاغىلىق تهۋەسىدىكى چهچ . سهرگه يالالپ، يولغا چىقتۇق100بىر ئادەمنى يول باشالشقا

قۇم، قار باستىم، ئىسمىساال، ئۇششاقباش ئارقىلىق تاغ ئىچىگه كىرىپ، الداققا بارىدىغان يول بىلهن

. قارا قۇرۇم داۋىنىدىن ئېشىپ، ھىندىستانغا چىقىپ كهتتۇق

ازنىڭ ئاقىۋىتى ئابدۇنىي

ئهسكهر 60 -50ئابدۇنىياز يهكهندە روس ئهسكهرلىرى بىلهن ئۇرۇشۇپ، بۆسۈپ ئۆتۈپ كېتهلمهي،

بىلهن يېڭىسارغا چېكىنگهندە، يېڭىشهھهردىن ئىككى ماشىنا ئهسكهر چىقىپ، ساراينى قورشىۋېلىپ

رىپ قارىسا كى. ئۈچ سائهت ئۇرۇشقاندىن كېيىن ئوق چىقىش توختايدۇ-ئىككى. ئۇرۇشىدۇ

يېڭىشهھهردىن . ئابدۇنىيازنىڭ ئهسكهرلىرى ئۆلۈپ تۈگىگهن ئابدۇنىياز بولسا يارىدار بۇلۇپ ياتقان

چىققان ئهسكهرلهر ئۇنى ماشىنىغا سېلىپ، يېڭىشهھهرگه ئېلىپ بېرىپ، داۋاالپ ساقايتقاندىن كېيىن،

). بېرىشىبۇ، ياپچانلىق كىشىلهرنىڭ ئېيتىپ( ئۇنى ئۈرۈمچىگه ئهۋەتىپ بىرىدۇ

يهنه بىر خهۋەرگه قارىغاندا، باغ جىگدىدە بولغان ئۇرۇشتا بۆسۈپ ئۆتۈپ قاغىلىققا قاراپ ماڭغاندا،

شۇنىڭ بىلهن . پوسكام بىلهن قاغىلىق ئارىلىقىدا شېڭ شىسهينىڭ ئهسكهرلىرىگه ئهسىرگه چۈشكهن




69

. ئابدۇنىيازنىڭ ئۇرۇشىمۇ ئاياغلىشىدۇ

ئورنىغا سىجاڭ بۇلۇپ ئۇزۇن ئۆتمهي، ئۇمۇ ئۈرۈمچىگه قۇربان سهئىدى مامۇت سىجاڭنىڭ

. چاقىرتىلىپ، شېڭ شىسهي تۈرمىسىدە ئۆلگهن

شېڭ شىسهي مامۇت سىجاڭ ۋەقهسى تۈپهيلىدىن، تۈرلۈك بهتنامالرنى ئويدۇرۇپ چىقىپ، شىنجاڭدا

.بۇنى شىنجاڭ خهلقى ھهرگىزمۇ ئۇنۇتمايدۇ. مىڭ ئادەمنىڭ بېشىغا چىقتى10بىر قانچه

تۈگىدى

ھهۋەسكار تۈزگهن ھهرقانداق ئېلكىتاپنىڭ ئهسلى ماتىرىيالىنىڭ --- ئۇيغۇر ئوغلى : بايانات

بۇ ئېلكىتاپالر پهقهت ئىشتىن سىرتقى ! ئاپتۇرلۇق ھۇقۇقى توردىكى ئهسلى ئاپتۇرغا مهنسۇپ تىشكه بۇلىدۇ ، ئارا پىكىر ئالماشتۇرۇش ئۇچۇنال ئىشلى-قىزىققۇچىالرنىڭ ئوقۇپ پايدىلىنىشى ، ئۆز

ئهگهر باشقا ساھهلهردە . ئۇنىڭدىن سىرت سودا ئىشلىرى ياكى باشقا ساھهدە ئىشلىتىشكه بولمايدۇ !!!ئاقىۋەتكه ئىشلهتكۈچى ئۆزى مهسئول قانۇنسىز ئىشلىتىپ بىرەر مهسىله كۆرۈلسه بارلىق

!!!! ھهۋەسكار بۇ جهھهتته ھېچقانداق مهسئولىيهتنى ئۆز ئۈستىگه ئالمايدۇ --- ئۇيغۇر ئوغلى

ھهۋەسكار --- چىلهر بولسا بىۋاسته ئۇيغۇر ئوغلى ئهگهر ئاپتۇرلۇق ھۇقۇقۇمغا دەخلى يهتتى دېگۈ

!!!!!ئېلكىتاپالر توردا تهمىنلهشتىن توختىتىلىدۇ . بىلهن ئاالقىالشسا بۇلىدۇ كىتاپالرغا نىسبهتهن ھهرقانداق ھهۋەسكار تۈزگهن ئېل--- ر ئوغلى ئۇنىڭدىن باشقا ئهگهر ئۇيغۇ

. ھهۋەسكار بىلهن بىۋاسته ئاالقىالشسىڭىز بۇلىدۇ -- --تهكلىپلىرىڭىز بولسا ، ئۇيغۇر ئوغلى -پىكىر

كۈنى - 27ئاينىڭ - 01يىلى - 2008

جىنهن--- شهندۇڭ

Education

1933 ---1937-yilliridiki weqeler