Embed Size (px)
Citation preview
บทท3 นาฏศลป ตอน โขน
บทน า
การแสดงอกอยางหนงใหทาร า และแสดงเปนเรองราวโดยล าดบ วธการทกอยางเหมอนละคร แตไมเรยกวา ละคร การแสดงทจะกลาวน เรยกวา "โขน"
โขน เปนการแสดงทใชทาร าตามแบบละครใน แตเพมทาร าทมตวแสดงแปลกออกไป กบเปลยนท านองเพลง ทด าเนนเรอง ไมใหเหมอนละคร โขน มลกษณะส าคญอยท ผแสดงตองสวมหวโขนหมดทกตว ยกเวนตวนาง พระ และเทวดา ในสมยโบราณตวพระและตวเทวดา กสวมหว ภายหลงจงเปลยนแปลงใหตวพระ และตวเทวดาไมตองสวมหว คงใชหนาของผแสดงเชนเดยวกบละคร หวโขน เปนเครองสวมครอบหมตงแตศรษะถงคอ เจาะรตรงตาใหมองเหน สรางตามลกษณะของตวนนๆ เชน ยกษ ลง เทวดา และอนๆ ตบแตงดวยส ปดทอง ประดบกระจก สวยงาม บางทานกเรยกวา "หนาโขน"
เรองด าเนนไปดวยการกลาวล าน าเลาเรอง เปนท านองเรยกวา "พากย" อยางหนง กบ เจรจาเปนท านองอยางหนง บทพากยเปนกาพยยาน และกาพยฉบง การพดของตวโขน ไมวาจะเปนท านองพากย ท านองเจรจา หรอพดอยางสามญชน มผพดแทนใหทงสน ไมวาจะเปนตวทสวมหนา หรอไมสวมหนา ผพดแทนตวโขนน เรยกวา "คนเจรจา"
เครองแตงตว เปนแบบเดยวกบละครใน นอกจากบางตวสวมหวโขนตามเนอเรอง เสอของตวพระ และตวยกษสมยโบราณมกม ๒ ส คอ เปนเสอกกสหนง กบแขนสหนง นยวา เสอกกนนแทนเกราะ สวนตวลง ตวเสอ และแขนลายวงทกษณาวรรต สมมตเปนขน ของลงหรอหม ตวยกษจะตองมหอยกนเปนผาปกผนสนๆ ปดชายกระเบน
เรองทแสดง โขนของไทยเราแสดงแตเรองรามเกยรตเรองเดยว วธการแสดงโขนมหลายชนด แตกตางกนดวยวธการแสดง ดงจะอธบายไปตามล าดบดงน โขนกลางแปลง โขนกลางแปลง เปนโขนทแสดงกบพนดน ทเปนลานกวางใหญ สมมตพนทนนเปนกรงลงกาดานหนง เปนพลบพลาพระรามดานหนง ดานกรงลงกาสรางเปนปราสาทราชวง มก าแพงจ าลองดวยไมและกระดาษ ดานพลบพลา กสรางพลบพลามรวเปนคายจ าลอง เชนเดยวกน ปลกรานสงประมาณ๒ เมตร ตงวงปพาทยดานละวง คนเจรจามดานละ ๒ คนเปนอยางนอย วงปพาทยบรรเลง ประกอบกบการแสดงดานทวงประจ าอย แตถาเปนสวนกลาง เชน การรบกนกลางสนามหรออนๆ กแลวแต วงไหนอยใกล กเปนผบรรเลง โขนกลางแปลงมแตพากยกบเจรจาเทานน
โขนนงราว โขนนงราว เปนการแสดงบนโรง เลยนแบบโขนกลางแปลง คอ ปลกโรงสงพอตาคนยนด ปกระดานพนเปนรปสเหลยมผนผา ฉากแบงเปน ๓ สวน สวนกลางยาวประมาณ ๑๐ เมตร ท าภาพนน เขยนสเปนปาเขา สวนนอกดานขวา (ของโรง) ยาวประมาณ ๓ เมตร ท าภาพนนเขยนส เปนรปพลบพลาและรว สมมตเปนพลบพลาพระราม สวนนอกดานซายยาวประมาณ ๓ เมตร ท าภาพนน เขยนสเปนปราสาทราชวงมก าแพงสมมตเปนกรงลงกา มประตเขาออก ๒ ประต อยคนระหวางฉากสวนกลางกบสวนนอก ขางละประต ตรงหนาฉากออกมา หางฉากประมาณ ๑.๕ เมตร ท าราวไมกระบอก มเสารบสงประมาณ ๖๐ เซนตเมตร ยาวเสมอขอบประตขางหนงมาถงขอบประตอกขางหนง หวทายของโรงทง ๒ ขาง ปลกรานใหสงกวาพน โรงประมาณ ๑ เมตร ตงวงปพาทยขางละวง วธแสดง ราวไมกระบอกทอยหนาฉากนน เปนทส าหรบนง วธนง ถาหนหนาไปทางขวาหรอซาย กเอาเทาขางนนพบนงบนราว อกเทาหนงหอยลงเหยยบพนโรง ฝายพระรามจะนงคอนมาขางขวา พระราม (ตวประธานฝายมนษย) นงสดราวดานขวา หนหนาไปทางซาย บรวารทงหมดนงบนราวตามล าดบเรยงไป หนหนามาทางขวา และฝายลงกา (ฝายยกษ) ตวประธาน นงสดราวดานซาย หนหนามาทางขวา บรวารทงหมดนงหนหนามาทางซาย สวนการแสดง ในตอนทไมนง กแสดงไดทวพนโรง ด าเนนเรองดวยพากยกบเจรจาเทานน เหมอนโขนกลางแปลง ทาร า เปนทาร าทครบถวนตามแบบแผนศลปะการร า ท าบทตามถอยค า และร าหนาพาทยตามเพลงปพาทย วธบรรเลงปพาทย ทง ๒ วงจะผลดกนบรรเลงวงละเพลง ตงแตโหมโรงเปนตนไปจนจบการแสดง โขนโรงใน
โขนโรงใน คอโขนผสมกบละครในสถานทแสดงเปนโรงอยางโรงละครใน มฉากเปนมานผนเดยว มประตออก ๒ ขาง แตเตยงส าหรบนงม ๒ เตยง ตงขวางใกลกบประตขางละเตยง มปพาทย ๒ วง อาจตงตรงหลงเตยงออกไป หรอกระเถบมาทางหนาโรงนดหนอย แลวแตสถานทจะอ านวย ด าเนนเรองดวยบทพากย บทเจรจา และบทรอง มทงคนพากย คนเจรจา ตนเสยง ลกค และคนบอกบท (รอง) วธแสดง เรมตนอยางละครใน คอ ตวเอกออกนงเตยง แลวรองหรอพากยด าเนนเรองการแสดงตอไป กแลวแตวา ตอนใดจะแสดงแบบโขน ตอนใดจะแสดงแบบละคร เชนอปกรณทส าคญในการแสดงโขน ซงตางจากการแสดงละคร กคอ ราชรถมตวมาหรอราชสหเทยม และกลด มผถอกางใหตวเอก
เขาใจวา การทโขนในสมยหลงๆ มาจนปจจบน ตวพระ และตวเทวดาไมสวมหวโขน คงจะเรมมาตงแตโขนมารวมผสมกบละครใน เปนโขนโรงในนเอง โขนหนาจอ
โขนหนาจอ วธการแสดงทกๆ อยางเหมอนโขนงโรงในทกประการ ผดกนแตสถานทแสดงเทานน เปนโรงทมลกษณะตางกน
โรงของโขนหนาจอ กคอ โรงหนงใหญทเปลยนแปลงใหสะดวกแกการแสดงโขนเทานน สงทเปลยนแปลงเพมเตมจากโรงหนงใหญ กคอ มประตเขาออก ๒ ประต ใตจอตอนกลางมมล หรอลกกรงถๆ เพอใหคนรอง ซงนงอยภายในมองเหนตวโขน จอตอนนอกประตทง ๒ ขาง เขยนภาพ ขางขวาเขยนภาพพลบพลาพระราม ขางซายเขยนภาพปราสาทราชวง สมมตเปนกรงลงกา ตงเตยงหางจากประตออกมาพอสมควร ๒ เตยง ขางละเตยง วงปพาทยสมยกอนตงดานหนาของทแสดง สมยปจจบน ยกไปตงหลงจอตรงหลงคนรอง โขนทกประเภท ตงแตโขนกลางแปลงมาจนถงโขนหนาจอ มเครองดนตรพเศษ อยางหนงประกอบ คอ "โกรง" เปนไมไผล าโต ยาวประมาณ ๓ - ๔ เมตร มเทารองหวทายสงประมาณ ๘ เซนตเมตร วางกบพน ผทนงเรยงกนประมาณ ๔-๕ คน ถอไมกรบทงสองมอตตามจงหวะ ใชเฉพาะเพลงทตองการความครกครน เชน เพลงกราวนอก กราวใน เชด ตงอยหลงฉากหรอจอ พวกแสดงโขนทมไดแสดงเปน
โขนฉาก
โขนฉาก มลกษณะดงน คอ
โขนฉากแสดงบนเวท เปลยนฉากตามเนอเรอง เชนเดยวกบละครดกด าบรรพ วธการแสดงเหมอนโขนโรงในทกประการ นอกจากแบงเนอเรองใหเปนตอนเขากบฉาก แตละฉากเทานน ถาสถานทแสดงมทแสดงทหนามานได เวลาปดมานกอาจมการแสดงหนามาน เพอเชอมเนอเรองใหตดตอกนกได
โขน
โขนเปนนาฏศลปชนสงทเกาแกของไทย มมานานตงแตสมยกรงศรอยธยา ตามหลกฐานจากจดหมายเหตของ ลาลแบร ราชทตฝรงเศสสมยสมเดจพระนารายณมหาราช ไดกลาวถงการเลนโขนวา เปนการเตนออกทาทางเขากบเสยงซอและเครองดนตรอนๆ ผเตนสวมหนากากและถออาวธ โขนเปนทรวมของศลปะหลายแขนงคอ โขนน าวธเลนและวธแตงตวบางอยางมาจากการเลนชกนาคดกด าบรรพ โขนน าทาตอสโลดโผน ทาร าทาเตนมาจากกระบกระบอง และโขนน าศลปะการพากยการเจรจา หนาพาทยเพลงดนตร การแสดงโขน ผแสดงสวมศรษะคอหวโขน ปดหนาหมด ยกเวน เทวดา มนษย และมเหส ธดาพระยายกษ มตนเสยงและลกครองบทใหและมคนพากยและเจรจาใหดวย เรองทแสดงนยมแสดงเรองรามเกยรตและอณรฑ ดนตรทใชประกอบการแสดงโขนใชวงปพาทย
ประเภทของโขน แบงออกเปน ๕ ประเภท คอ
๑ โขนกลางแปลง ๒ โขนโรงนอก หรอโขนนงราว ๓ โขนหนาจอ ๔ โขนโรงใน
๕ โขนฉาก
๑. โขนกลางแปลง คอ การเลนโขนบนพนดน ณ กลางสนาม ไมตองสรางโรงใหเลน นยมแสดงตอนยกทพรบกน โขนกลางแปลงไดววฒนาการมาจากการเลนชกนาคดกด าบรรพ เรองกวนน าอมฤต เรองมอยวา เทวดาและอสรใครจะเปนอมตะ จงไปทลพระนารายณ พระนารายณจงแนะน าใหกวนน าอมฤต โดยใชเขามนทครเปนไมกวน เอาพระยาวาสกรเปนเชอกพนรอบเขา เทวดาชกทางหาง หมนเขาไปมา พระยาวาสกรพนพษออกมา พระนารายณเชญใหพระอศวรดมพษนนเสย พระอศวรจงมศอสนลเพราะพษไหม ครนกวนตอไป เขามนทครทะลลงไปใตโลก พระนารายณจงอวตารเปนเตาไปรองรบเขามนทครไว ครนไดน าอมฤตแลว เทวดาและอสรแยงชงน าอมฤตกนจนเกดสงคราม พระนารายณจงน าน าอมฤตไปเสย พวกอสรไมไดดมน าอมฤตกตายในทรบเปนอนมาก เทวดาจงเปนใหญในสวรรค พระนารายณเมอไดน าอมฤตไปแลว กแบงน าอมฤตใหเทวดาและอสรดม
พระนารายณแปลงเปนนางงามรนน าอมฤตใหเทวดา แตรนน าธรรมดาใหอสร ฝายราหเปนพนองกบพระอาทตยและพระจนทรแตราหเปอสร ราหเหนเทวดาสดชนแขงแรงเมอไดดมน าอมฤต แตอสรยงคงออนเพลยอย เหนผดสงเกต จงแปลงเปนเทวดาไปปะปนอยในหมเทวดา จงพลอยไดดมน าอมฤตดวย พระอาทตยและพระจนทรจงแอบบอกพระนารายณ พระนารายณโกรธมากทราหตบตาพระองค จงขวางจกรไปตดกลางตวราห รางกายทอนบนไดรบน าอมฤตกเปนอมตะ แตรางกายทอนลางตายไป ราหจงเปนยกษมกายครงทอน ราหโกรธและอาฆาตพระอาทตยและพระจนทรมาก พบทไหนกอมทนท เกดเปนราหอมจนทรหรอจนทรคราสและสรยคราส ตอมาเมอพระพทธเจามาเทศนาใหราหเลกพยาบาทจองเวร ราหจงไดคลายพระอาทตยหรอพระจนทรออก
การเลนชกนาคดกด าบรรพ เลนในพธอนทราภเษก มปรากฏในกฎมณเฑยรบาลสมยกรงศรอยธยา โขนกลางแปลงน าวธการแสดงคอการจดกระบวนทพ การเตนประกอบหนาพาทย มาจากการเลนชกนาคดกด าบรรพ แตเปลยนมาเลนเรองรามเกยรต และเลนตอนฝายยกษและฝายพระรามยกทพรบกน จงมการเตนประกอบหนาพาทย และอาจมบทพาทยและเจรจาบางแตไมมบทรอง
๒ โขนโรงนอก หรอโขนนงราว เปนการแสดงบนโรงมหลงคา ไมมเตยงส าหรบตวโขนนง แตมราวพาดตามสวนยาวของโรงตรงหนาฉาก (มาน) มชองทางใหผแสดงเดนไดรอบราวแทนเตยง มการพากยและเจรจา แตไมมการรอง ปพาทยบรรเลงเพลงหนาพาทย มปพาทย ๒ วง เพราะตองบรรเลงมาก ตงหวโรงทายโรง จงเรยกวาวงหวและวงทาย หรอวงซายและวงขวา วนกอนแสดงโขนนงราวจะมการโหมโรง และใหพวกโขนออกมากระทงเสาตามจงหวะเพลง พอจบโหมโรงกแสดงตอนพราพออกเทยวปา จบสตวกนเปนอาหาร พระรามหลงเขาสวนพวาทองของพราพ แลวกหยดแสดง พกนอนคางคนทโรงโขน รงขนจงแสดงตามเรองทเตรยมไว จงเรยกวา "โขนนอนโรง"
๓ โขนหนาจอ คอโขนทเลนตรงหนาจอ ซงเดมเขาขงไวส าหรบเลนหนงใหญ ในการเลนหนงใหญนน มการเชดหนงใหญอยหนาจอผาขาว การแสดงหนงใหญมศลปะส าคญ คอการพากยและเจรจา มดนตรปพาทยประกอบการแสดง ผเชดตวหนงตองเตนตามลลาและจงหวะดนตร นยมแสดงเรองรามเกยรต ตอมามการปลอยตวแสดงออกมาแสดงหนงจอ แทนการเชดหนงในบางตอน เรยกวา "หนงตดตวโขน"
มผนยมมากขน เลยปลอยตวโขนออกมาแสดงหนาจอตลอด ไมมการเชดหนงเลย จงกลายเปนโขนหนาจอ และตองแขวะจอเปนประตออก ๒ ขาง เรยกวา "จอแขวะ"
๔ โขนโรงใน คอ โขนทน าศลปะของละครในเขามาผสม โขนโรงในมปพาทยบรรเลง ๒ วงผลดกน การแสดงกมทงออกทาร าเตน ทพากยและเจรจาตามแบบโขน กบน าเพลงขบรองและเพลงประกอบกรยาอาการ ของดนตรแบบละครใน และมการน าระบ าร าฟอนผสมเขาดวย เปนการปรบปรงใหววฒนาการขนอก การผสมผสานระหวางโขนกบละครในสมยรชกาลท ๑ รชกาลท ๒ ทงมราชกวภายในราชส านกชวยปรบปรงขดเกลา และประพนธบทพากยบทเจรจาใหไพเราะสละสลวยขนอก โขนทกรมศลปากรน าออกแสดงในปจจบนน กใชศลปะการแสดงแบบโขนโรงใน ไมวาจะแสดงกลางแจงหรอแสดงหนาจอกตาม
๕ โขนฉาก เกดขนในสมยรชกาลท ๕ เมอมผคดสรางฉากประกอบเรองเมอแสดงโขนบนเวท คลายกบละครดกด าบรรพ สวนวธแสดงด าเนนเชนเดยวกบโขนโรงใน แตมการแบงเปนชดเปนตอน เปนฉาก และจดฉากประกอบตามทองเรอง จงมการตดตอเรองใหมไมใหยอนไปยอนมา เพอสะดวกในการจดฉาก กรมศลปากรไดท าบทเปนชดๆ ไวหลายชด เชน ชดปราบกากนาสร ชดมยราพณสะกดทพ ชดชดนางลอย ชดนาคบาศ ชดพรหมาสตร ชดศกวรญจ าบง ชดท าลายพธหงน าทพย ชดสดาลยไฟและปราบบรรลยกลป ชดหนมานอาสา ชดพระรามเดนดง ชดพระรามครองเมอง
การแสดงโขน โดยทวไปนยมแสดงเรอง "รามเกยรต" กรมศลปากรเคยจดแสดงเรองอณรฑ แตไมเปนทนยมเทาเรองรามเกยรต เรองรามเกยรตทน ามาแสดงโขนนนมหลายส านวน ทงทประพนธขนในสมยกรงศรอยธยา กรงธนบรและกรงรตนโกสนทร โดยเฉพาะบทในสมยรตนโกสนทร นยมแสดงตามส านวนของรชกาลท ๒ ทกรมศลปากรปรบปรงเปนชดเปนตอน เพอแสดงโขนฉาก กเดนเรองตามส านวนของรชกาลท ๒ รชกาลท ๖ กเคยทรงพระราชนพนธบทรองและบทพากยไวถง ๖ ชด คอ ชดสดาหาย ชดเผาลงกา ชดพเภกถกขบ ชดจองถนน ชดประเดมศกลงกา และชดนาคบาศ
การแตงกายโขน แบงออกเปน ๓ ฝาย คอ ฝายมนษยเทวดา(พระ นาง) ฝายยกษ ฝายลง (เชญคลกดภาพ)
ลกษณะบทโขน ประกอบดวย
บทรอง ซงบรรจเพลงไวตามอารมณของเรอง บทรองแตงเปนกลอนบทละครเปนสวนใหญ อาจมค าประพนธชนดอนบางแตไมนยม บทรองนจะมเฉพาะโขนโรงในและโขนฉากเทานน
บทพากย การแสดงโขนโดยทวไปจะเดนเรองดวยบทพากย ซงแตงเปนค าประพนธชนดกาพยฉบง ๑๖ หรอกาพยยาน ๑๑ บทมชอเรยกตาง ๆ ดงน ๑ พากยเมอง หรอพากยพลบพลา คอบทตวเอก เชน ทศกณฐหรอพระรามประทบในปราสาทหรอพลบพลา เชน
ครนรงแสงสรยโอภา พงพนเวหา
ครยอดยคนธร
สมเดจพระหรวงศทรงศร ฤทธเลองลอขจร
สะทอนทงไตรโลกา
เสดจออกนงหนาพลบพลา พรอมดวยเสนา
ศโรตมกมกราบกราน
พเภกสครพหนมาน นอบนอมทลสาร
สดบคดโดยถวล
๒ พากยรถ เปนบทชมพาหนะและกระบวนทพ ไมวาจะเปนรถ มา ชาง หรออนใดกได ตลอดจนชมไพรพลดวย เชน
เสดจทรงรถเพชรเพชรพราย พรายแสงแสงฉาย
จ ารญจ ารสรศม
อ าไพไพโรจนรจ สหราชราชสห
ชกรชรถรถทรง
ดมหนหนเวยนวง กกกองกองดง
เสทอนทงไพรไพรวน
ยกษาสารถโลทน เหยยบยนยนยน
กงศรจะแผลแผลงผลาญ
๓ พากยโอ เปนบทโศกเศรา ร าพน คร าครวญ ซงตอนตนเปนพากย แตตอนทายเปนท านองรองเพลงโอป ใหปพาทยรบ เชน
อนจจาเจาเพอนไร มาบรรลยอยเอองค พจะไดสงใดปอง พระศพนองในหมวา จะเชญศพพระเยาวเรศ เขายงนเวศนอยธยา ทงพระญาตวงศา จะพโรธพไรเรยม
วาพพามาเสยชนม ในกมลใหตรมเกรยม
จะเกลยทรายขนท าเทยม ตางแทนทพบรรทม
จะอมองคขนตางโกศ เอาพระโอษฐมาระงม
ตางเสยงพระสนม อนร ารองประจ าเวร
๔ พากยชมดง เปนบทตอนชมปาเขา ล าเนาไพร ท านองตอนตนเปนท านองรอง เพลงชมดงใน ตอนทายเปนท านองพากยธรรมดา เชน
เคาโมงจบโมงมองเมยง คเคาโมงเคยง
เคยงคอยปลายไมโมง
ลางลงลงเหนยวลดาโยง คอยยดฉดโชลง
โลดไลในกลางลางลง
ชงชงนกชงกนสง รงใครใครชง
ชงกนจบตนชงชน
นกยงจบพยงยนยน แผหางเหยนหน
หนเหยบเลยบไตไมพยง
๕ พากยบรรยาย เปนบทขยายความเปนมา ความเปนไป หรอพากยร าพงร าพนใดๆ เชน พากยบรรยายต านานรตนธน
เดมทธนรตน วรฤทธเกรยงไกร องควศวะกรรมไซร ประดษฐะสองถวาย
คนหนงพระวษณ สรราชะนารายณ คนหนงน าทลถวาย ศวะเทวะเทวน
ครนเมอมนทก- ษะประชาบดนน
กอบกจจะการยญ- ญะพลสเทวา
ไมเชญมหาเทพ ธกแสนจะโกรธา กมแสงธนคลา ณ พธพลกรณ
๖ พากยเบดเตลด เปนบททใชในโอกาสทวๆ ไป เปนเรองเลกๆ นอยๆ ทไมเขาประเภทใด เชนกลาววา ใครท าอะไร หรอพดกบใคร วาอยางไร เชน
ภวกวกเรยกหนมานมา ตรสสงกจจา
ใหแจงประจกษใจจง
แลวถอดจกรรตนธ ามรงค กบผารอยองค
ยพนทรใหน าไป
ผวนางยงแหนงน าใจ จงแนะความใน
มถลราชพารา
อนปรากฏจรงใจมา เมอตาตอตา
ประจวบบนบญชรไชย
บทเจรจา เปนบทกวทแตงเปนรายยาว สงและรบสมผสกนไปเรอยๆ ใชไดทกโอกาส สมยโบราณเปนบททคดขนสดๆ เปนความสามารถของคนพากย คนเจรจา ทจะใชปฏภาณคดขนโดยปจจบน ใหไดถอยค าสละสลวย มสมผสแนบเนยน และไดเนอถอยกระทงความถกตองตามเนอเรอง ผพากยเจรจาทเกงๆ ยงสามารถใชถอยค าคมคาย เหนบแนมเสยดส บางครงกเผดรอน โตตอบกนนาฟงมาก ปจจบนน บทเจรจาไดแตงไวเรยบรอยแลว ผพากยเจรจากวาตามบทใหเกดอารมณคลอยตามถอยค า โดยใชเสยงและลลาในการเจรจา ผพากยและเจรจาตองท าสมเสยงใหเหมาะกบตวโขน และใสความรสกใหเหมาะกบอารมณในเรอง คนพากยและเจรจานใชผชาย คนหนงตองท าหนาททงพากยและเจรจา และตองมไมนอยกวา ๒ คน จะไดโตตอบกนทนทวงท เมอพากยหรอเจรจาจบกระบวนความแลว ตองการจะใหปพาทยท าเพลงอะไรกรองบอกไป เรยกวา "บอกหนาพาทย" และถาการแสดงโขนนนมขบรอง คนพากยและเจรจายงจะตองท าหนาทบอกบทดวย การบอกบทจะตองบอกใหถกจงหวะ
วธดโขน
โขนเปนละครใบ โดยเฉพาะโขนกลางแปลง ผดจงตองดการแสดงทาทาง ซงจะบอกความหมาย ความรสก ความคด ความประสงคตางๆ ไดทกอยาง ทาทางทโขนแสดงออกยอมสมพนธกบดนตร ฉะนน หนาพาทยตางๆ ทใชในการแสดงโขนจงมความส าคญมาก เชน เพลงกราวนอก กราวในทใชในเวลาจดทพ แสดงใหเหนความเขมแขงคกคกของทหาร ทาทางของผแสดงกแสดงใหเหนความเขมแขงคกคก กระหยม องอาจ กลาหาญ ความพรอมเพรยงของกองทพ หรอเพลงเชดและทารบ กแสดงใหเหนการรกไลหลบหลก ปดปอง หลอกลอตางๆ
ภาษาทาทางของโขน จ าแนกไดเปน ๓ ประเภท คอ ๑. ทาซงใชแทนค าพด เชน รบ ปฏเสธ ๒. ทาซงใชเปนอรยาบท และกรยาอาการ เชน เดน ไหว ยม รองไห ๓. ทาซงแสดงถงอารมณภายใน เชน รก โกรธ ดใจ เสยใจ
โอกาสทแสดงโขน
๑. แสดงเปนมหกรรมบชา เชน ในงานถวายพระเพลงพระบรมศพ หรอพระศพ พระบรมอฐ หรออฐเจานาย ตลอดจนศพขนนาง หรอผใหญเปนทเคารพนบถอทวไป
๒. แสดงเปนมหรสพสมโภช เชน ในงานฉลองปชนยสถาน ปชนยวตถ พระพทธบาท พระแกวมรกต
พระอาราม หรอสมโภชเจานายทรงบรรพชา สมโภชในพระราชพธบรมราชาภเษก สมโภชในงานเฉลมพระชนมพรรษา สมโภชวนประสตเจานายทสงศกด เปนตน
๓. แสดงเปนมหรสพเพอความบนเทง ในโอกาสทวๆ ไป
