VÜCUDUMUZDAKİ SİSTEMLERDENETLEYİCİ VE

DÜZENLEYİCİ SİSTEM

Canlı vücudundaki farklı özellik ve görevdeki sistemlerin birlikte ve düzenli çalışmasını sağlayan, yaşamsal faaliyetleri yöneten ve kontrol eden sisteme denetleyici ve düzenleyici sistem denir. Denetleyici ve düzenleyici sistem, sinir sistemi ve hormonal (iç salgı = endokrin) sistemden oluşur.

Vücutta meydana gelen çok sayıdaki ve karmaşık olaylar sistemler tarafından gerçekleştirilir.

Canlı vücudunda denetleme ve düzenleme görevini tek başına sinir sistemi gerçekleştirmez.

Sinir ve hormonal sistemler birlikte ve birbirlerine bağlı çalışarak doku, organ ve sistemlerin çalışmasını denetler ve düzenler.

Hayvanlarda sinir ve hormonal sistem birlikte bulunurken, bitkilerde sadece salgı sistemi bulunur.

SİNİR SİSTEMİ

İnsanlarda uyarılara en hızlı tepkiyi veren sistemdir. Vücudumuzun her bölgesini saran milyonlarca sinir hücresinden (nöronlardan) oluşur. Sinir hücreleri genelde lif şeklinde uzantılara sahip olup, ileri derecede farklılaşma gösterir. Bölünerek sayılarını arttırma yetenekleri yoktur ancak yaralanmalar sonucunda kopan aksonlar yenilenir. Aksi halde nöron görevini yapamaz. Vücudu ağ gibi saran bir nöron 3kısımdan oluşur:1-Hücre Gövdesi 2-Dendrit 3-Akson

1-Hücre Gövdesi

Çekirdek ve sitoplazmadan oluşur.

Gövdeden çıkan kısa uzantılara dendrit, uzun çıkıntılara akson denir.

Gövdede sentrozom organeli hariç bir hayvan hücresinde bulunan bütün organeller vardır.

2-DendritNöronların gövdesinden çıkan kısa uzantılardır.Görevleri; uyartıları alıp hücre gövdesine iletmektir.3-AksonNöronların gövdesinden çıkan uzun uzantılardır.Aksonların üzerinde miyelin kılıf denilen yağlı ve koruyucu bir tabaka vardır. Görevi; hücre gövdesine gelen uyartıyı alıp başka sinir hücresinin dendritine aktarmaktır. Aksonların üzerindeki miyelin kılıf, uyartının daha hızlı iletilmesini sağlar.

Sinir(Nöron) Çeşitleri :Sinirler görevlerine göre duyu sinirleri, hareket sinirleri ve bağlantı sinirleri olarak üç çeşittir.1-) Duyu Sinirleri :Çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyarıları alarak bu uyartıları merkezi sinir sistemine ileten sinirlere duyu sinirleri denir.2-) Bağlantı (Ara) Sinirleri :Merkezi sinir sisteminden gelen uyartıları değerlendiren, bu uyartılara cevap veren, duyu ve hareket sinirleri arasındaki bağlantıyı sağlayan sinirlere bağlantı (ara) sinirleri denir.3-) Hareket (Motor) Sinirleri :Merkezi sinir sisteminin gelen uyartılara verdiği cevabı kaslara ya da organlara taşıyan sinirlere hareket (motor) sinirleri denir.

Uyartı: Dışarıdan veya içeriden gelen bir uyarının sinir hücrelerinde oluşturduğu değişmelerdir.

Nöronlarda Uyarının İletim Yönü:

Uyartı Dendrit Hücre Gövdesi Akson

Beyne İletilen Uyartının Yanıtlanması:

Beyin Ara Sinirler Motor Sinirler Organ

Uyartının bir sinir hücresinden diğer sinir hücresine geçişi:İki sinir hücresi arasında herhangi bir bağlantı yoktur. Bir sinir hücresiden diğerine uyartı sinaps denilen boşluklarda kimyasal madde sayesinde olur. Sinaps: İki sinir hücresinde birinin aksonu ile diğerinin dendriti arasında uyartının geçtiği yere sinaps denir.Vücudumuzda oluşan herhangi bir uyartı sinir hücresinden elektriksel olarak geçerken, sinaps bölgesinden kimyasal olarak geçer. Elektriksel iletim hızlı, kimyasal iletim yavaştır.Sinir hücresinde uyartı iletimi sırasında enerji harcanır. Sinir hücresi her uyarıyı algılayamaz. Sinir hücresinin bir uyarıyı algılayabilmesi için uyarının eşik şiddetinde ya da daha üzerinde olması gerekir. Sinir hücreleri aynı anda 2 uyarı birden iletemez.

SİNİR SİSTEMİ 2 BÖLÜMDÜR.1.Merkezi Sinir Sistemi: Beyin, beyincik, omurilik soğanı ve omurilikten meydana gelmiştir.

Beyin, beyincik, omurilik soğanı; kafatası içinde, omurilik; omurga içinde yer alır.

BEYİN: Sinir sisteminin en büyük ve en karmaşık organıdır. Kafatası boşluğunu dolduran beyin, milyarlarca sinir hücresinden meydana gelmiş olup, vücudun yönetim merkezidir. İnsanda ağırlığı 1300-1500 gram arasındadır.

BEYİNİN GÖREVLERİ:• Konuşma davranışlarının gerçekleştirilmesini yönetir.• Acıkma, susama, iştah, uyku gibi olayları düzenler.• Düşünme, öğrenme, bilgileri hafızada tutma ve yönetim

merkezidir.• Duyu organlarından gelen bilgilerin değerlendirildiği merkezdir.

Böylece görme, işitme, tatma, koklama ve dokunmanın algılanmasını sağlar.

• Kan basıncını ve vücut sıcaklığını ayarlar.• Zekanın oluşması ve gelişmesi beyindeki bazı merkezler

tarafından sağlanır.• Sistemlerin ve organların çalışmasını düzenler.

BEYİNCİK: Beyinin arka bölümünde ve omurilik soğanının üzerinde bulunur.

BEYİNCİĞİN GÖREVLERİ• Hareket ve denge merkezidir. Bundan dolayı değişik

hayvanlarda beyinciğin büyüklüğü hayvanın hareketliliği ile doğru orantılıdır.

• Kasların düzenli çalışmasını sağlar. Özellikle kol ve bacak kaslarının koordinasyonunu düzenleyerek hareketlerin dengeli olmasını sağlar.

• Kulakta bulunan yarım daire kanallarından gelen uyarılarla, kas etkinliğini düzenleyerek, dengeyi sağlar.

Beyinciği çıkarılan bir kedi yürüyemez; kuş havaya atılsa uçamaz, yere düşer.Bebekler beyinciği gelişmeden oturamaz, yürüyemez, ayakta duramaz.

OMURİLİK SOĞANI:Soğan şeklinde olan bu organ beyin ve omurilik arasında bulunur.

Beyin ve diğer organlar arasında bağlantıyı sağlar.

Omurilik soğanı isteğimiz dışında çalışan iç organlarımızın çalışmasını kontrol eder. Bu nedenle bu yapıya “hayat düğümü” de denir.

Omurilik soğanının tahrip olması ani ölüme neden olur.

OMURİLİK SOĞANININ GÖREVLERİ:• Solunum, sindirim, dolaşım ve boşaltım sistemlerinin

çalışmasını kontrol eder.

• Nefes alma, hapşırma, kusma, yutkunma, çiğneme ve öksürme gibi olayları kontrol eder.

• İdrar torbasının çalışmasını kontrol eder.

• Kalbin çalışmasını, kan damarlarının genişleyip daralmasını kontrol eder.

OMURİLİKOmurga kanalının içinde yer alan ve omurilik soğanından başlayıp aşağıya doğru incelerek uzanan merkezi sinir sistemi organıdır.

OMURİLİĞİN GÖREVLERİ • Beyinle çevresel sinir sistemi

arasında bilgi iletiminde rol oynar. Beynin gönderdiği emirleri kaslara ve iç salgı bezlerine götürür.

• Refleks şeklindeki davranışların kontrol merkezidir.

• Sürekli yaptığımız hareketler önce beynin denetiminde gerçekleşir. Bunlar iyice öğrenildikten sonra denetimi omurilik alır. Hata yapılınca beyin tekrar devreye girer. Örneğin dans etme, spor yapma, örgü örme, araba kullanma gibi alışkanlık haline getirilmiş hareketler vb.

REFLEKS: Vücudun dışarıdan gelen bir uyarıya karşı düşünmeden ani ve hızlı bir şekilde tepki göstermesine refleks denir.

Refleksler sürekli ve hızlı bir şekilde gerçekleşir. Bu sayede vücudun zarar görmesi engellenir ve vücudun kendini savunmasını sağlar.

Refleks hareketleri omurilik tarafından gerçekleştirilmesine rağmen beyin tarafından kontrol edilir.

Refleks hareketleri mekanik, fiziksel, kimyasal veya ruhsal sebeplerle olabilir.

Mekanik: Ayağın gıdıklanması, diz kapağına vurma etkenleriyle oluşan refleksler gibi.

Fiziksel: Güneş ışığında göz bebeklerinin küçülmesi gibi olan refleksler.

Kimyasal: Limon yediğimizde tükürük sıvısının daha çok salgılanması gibi olan refleksler.

Ruhsal: Limon denildiğinde ağzın sulanması gibi olan refleksler.

Vücut tarafından tekrarlanarak öğrenilen konuşma, yazma, koşma, yürüme, dans etme, bisiklete binme, yüzme, örgü örme, araba kullanma, futbol oynama gibi harekelere alışkanlık denir.Sonradan kazanılan bu alışkanlıklara kazanılmış (şartlı) refleks de denir. Alışkanlık hareketleri önce beyin tarafından öğrenilir, öğrenildikten sonra omurilik tarafından denetlenir ve kontrol edilir.

a) Doğuştan Kazanılan Reflekslere Örnekler:Doğuştan kazanılan refleksler bütün insanlar için ortak bir özelliktir, herkes tarafından gerçekleştirilir ve eğitimle kazanılmaz.

1- Öksürme, hapşırma, yutkunma hareketleri.

2- Göz kapaklarının açılıp kapanması.

3- Aydınlık ortamda göz bebeklerinin küçülüp, karanlık ortamda büyümesi.

4- Yeni doğan bebeğin emme hareketi.

5- Yüksek ses duyulunca ürkülmesi.

6- Vücut sıcaklığı yükselince terleme olayının başlaması.

7- Ele sivri veya sıcak bir cisim değdirildiğinde elin geri çekilmesi.

8- Ağza alınan lokmanın çiğnenmeye başlanması ve yutulması.

9- Diz kapağına vurulduğunda bacağın hareket etmesi.

b) Sonradan Kazanılan (Şartlı Veya Kazanılmış) Reflekslere Örnekler:

Sonradan kazanılan refleksler bazı insanlar tarafından gerçekleştirilir, ortak özellik değildir ve bir uyarının sürekli tekrarlanması sonucu kazanılır.

1- Araba ve bisiklet sürmek.

2- Örgü örmek

3- Dans etmek

4- Yüzmek

5- Yürümek ve koşmak.

6- Kesilen veya sıkılan limon görüne ağzın sulanması.

2-ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ:Çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyarıları alan, bu uyarıları merkezi sinir sistemine ileten, merkezi sinir sisteminin gelen uyartılara verdiği cevabı kaslara ya da organlara ileten, vücuttaki organlar ve kaslar ile merkezi sinir sistemi arasındaki iletimi sağlayan sisteme çevresel sinir sistemi denir.

Çevresel sinir sistemi, nöronların birbirine bağlanmasıyla oluşan ve vücudu bir ağ gibi saran sinirlerden oluşur.

Çevresel sinir sistemini oluşturan sinirler, beyin ve omurilikten çıkarak vücuttaki kas ve organlara giderler.

b) Çevresel Sinir Sisteminin Çalışması (Sinirlerde Uyartının İletimi):

Canlıyı etkileyen, çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen iç ve dış değişmelere uyarı denir. Uyarıların sinir hücrelerinde oluşturduğu değişmelere uyartı veya impuls denir. ▪ Çevreden iç organlardan veya kaslardan gelen uyarılar, duyu organlarında, iç organlarda veya kaslarda bulunan özelleşmiş duyu hücreleri (almaçlar) tarafından alınır.▪ Duyu hücreleri aldıkları uyarıları uyartıya dönüştürerek merkezi sinir sistemine iletmek üzere mesaj oluşturur.▪ Uyartı mesajı nöronların dendritlerine aktarılarak nöronun hücre gövdesine iletilir.▪ Uyartılar hücre gövdesinden aksonlara geçerek akson boyunca elektriksel ve kimyasal değişikler(sinyaller) sayesinde taşınarak akson ucuna iletilir. 

Akson ucundaki uyartılar akson ucundan salgılanan sinir hormonları sayesinde sinaps bölgesinde diğer nöronun dendritine geçer. Uyartılar bu şekilde bir nörondan diğerine aktarılarak (duyu) sinirler sayesinde merkezi sinir sistemine taşınır.▪ Merkezi sinir sistemine gelen uyartılar burada değerlendirilerek

cevap oluşturulur.▪ Merkezi sinir sistemi tarafından oluşturulan cevap aynı yolla

ilgili organa iletilerek gelen uyarıya tepki verilir.

Uyarı Duyu Hücreleri Uyartı Mesajı

Tepki Mesajı Beyin Duyu Sinirleri

Hareket Sinirleri  Tepki Organı Tepki

Sinir Sisteminde Görülen Hastalıklar:a) Felç:Beyindeki kan akışının azalması veya hareket sinirlerinin zedelenmesi sonucu sinirlerin ve kasların çalışmasının engellenmesidir.b) Sara:Beyindeki sinir hücrelerinin ani ve geçici olarak görev yapamaması sonucu geçici bilinç kaybıyla nöbetlerin ortaya çıkmasıdır.c) Parkinson:Beyindeki uyartıları alan sinir hücrelerinin görevini yapamaması sonucu ellerin birinin istem dışı hareket etmesi ve bilinç kaybının ortaya çıkmasıdır.

d) Menenjit:Beyin veya omuriliği örten zarların bakteri, virüs ya da mantar bulaşması sonucu iltihaplanmasıdır. Ölüme yol açabilir. Aşı ile tedavi edilir.e) Çocuk Felci:Omurilikte bulunan ve kasların kasılmasını başlatan sinir hücrelerine zarar veren bir virüsün yol açtığı bulaşıcı hastalıktır. Çocuk felcinde, 400’C’yi bulan yüksek ateş, şiddetli bas ağrıları, bulantılar ve sırt ağrıları görülür. Virüs, hastaların çıkardığı dışkı yoluyla yayılır.Ağız yolundan verilen aşı ile tedavi edilebilir.

e) Kuduz:Hayvanların ısırması sonucu hayvanlardan insanlara geçen ve merkezi sinir sistemini etkileyen virüslere bağlı bir hastalıktır. Aşı ile tedavi edilir.Kuduz virüsü merkezi sinir sistemine vardığında hızla yayılarak hastalığı oluşturur.Eğer iyi tedavi edilmezse kısa süre sonra ölüme neden olabilir. İlk 2–10gün boğaz ağrısı, halsizlik, sinirlilik, depresyon, ateş ya da kusma, kesin belirtiler ise ısırma yerinde kaşınma, ağrı ya da karıncalanma hissedilmesi şeklinde ortaya çıkar. Daha sonraki dönemlerde hastaların %80’inde saldırganlık, %20’sinde kasılmalar, garip davranışlar, ense sertliği, boğaz ağrısı, ses kısıklığı, su korkusu görülür.

Aşağıdaki fonksiyonların merkezi sinir sistemi organlarından hangisinin gerçekleştirdiğini karşısına yazınız.Dans etme….………………… Örgü örme………………Dengede durma……………… Dolaşım………………...İstemsiz hareketler…………… Hapşırma………………. Susama………………………. Uyku……………………Boşaltım……………………... Sindirim………………..Acıkma………………………. Öksürme……………….Nefes alma…………………… Araba sürme……………İstemli hareketler……………. Kusma………………….Göz bebeklerinin az ışıkta büyümesi……………………….Limon görünce ağzın sulanması……………………………

Aşağıdaki şekilde gösterilen bölümlerin isimlerini yazınız.