SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLETİŞİM YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANSI

MEDYA VE ETİK

PROF. DR. MURAT ÖZGEN

E-İŞ, E-DEVLET, E-TİK KİTAP İNCELEMESİ

Ümit ÜNKER

2015

1

e-İŞ, e-DEVLET, e-TİK

Mahmut ARSLAN

Sevcan Kılıç AKINCI

Pınar Bayhan KARAPINAR

NASIL BİR KİTAP?

Bu kitap akademik bir çalışma şeklinde makale olarak

yazılmış ve birçok kaynaktan beslenilerek kaynakça

belirtilmiş bir kitaptır. Kitabın 3 farklı yazarı vardır ve ortak

çalışma sonrasında Doç. Dr. Mahmut ARSLAN, Sevcan

Kılıç AKINCI ve Pınar Bayhan KARAPINAR e—İŞ, e-

DEVLET, eTİK konularını işlemişlerdir. Kitap oldukça

akıcı ve güncel konulara değinmektedir ancak kitabın 2007

yılı baskısı olması nedeniyle 2015 yılı için bazı rakamların

güncel olmadığı görülmekle birlikte uz görülü şekilde

yaklaştıkları konuların da bugün tahminleri üzere

gerçekleştiğini de görebiliyoruz. Kitap ele aldığı her bir

konuyu alt konularla açıklamış ve doyurucu bir içerik

sunmuştur. 4 Bölümden oluşmakta, 66 konu başlığı

bulunmaktadır ve nihayetinde Sonuç ve Tartışma bölümüyle sonlanmaktadır.

Kitap günümüz dünyasının elektronik (sanal) dünyaya geçişini, bu geçişin ahlaksal ve etik

noktasında ki durumunu, bireylerin kurumlarla, kurumların kurumlarla, bireylerin devletle,

devletin bireyle, kurumun devletle, devletin kurumlarla olan boyutlarını incelemiş ayrıca

ekonomik açıdan da e-ticaret konusuna da değinmiştir. Burada B2C, B2B, G2C, G2B gibi

kavramları da açıklamıştır. Etik’in ister geleneksel kanalda, ister sanal (dijital) kanalda olsun

geçerliliğin var olduğunu, her zaman var olacağını görebilmekteyiz. Çeşitli kuramcıların

yaklaşımları üzerinden görüş belirtilen kitapta aynı zamanda etik dışı davranışlarında

olabileceği, internetin yani e-dünyanın buna oldukça elverişli bir ortam olduğunu

vurgulamışlardır. Aynı zamanda dünyada yapılan e-uygulamalara bakarken ülkemiz genelinde

‘’Türkiye açısından e-uygulamalar’’ kısmına da bakılmış ve okuyucunun bu iki alanda

karşılaştırma yapmasına zemin hazırlanmıştır. Şeffaflık konusunu ele alırken, öte yandan

yolsuzluk konusuna da bakışmıştır. E-uygulamaların tüm bunların yanında kırtasiye yükünü

azalttığı, verilerin saklanmasının kolaylaştığı ve pasif yönetimden katılımcı yönetime

geçilmesini sağladığı, hız kazandırdığı gibi konulara da değinilerek artıları da vurgulanmıştır.

2

YAZARLAR KİMLERDİR?

Mahmut ARSLAN

Hacettepe Üniversitesi Öğretim Üyesi, Doç. Dr. Mahmut Arslan 1967 yılında Muşta

doğmuştur. 1983 yılında Polatlı Lisesini, 1988 yılında Hacettepe Üniversitesi İİBF Maliye

Bölümünü bitirmiştir. 1990 yılında Hacettepe Üniversitesi İşletme bölümünde Araştırma

görevlisi olan Arslan, 1994-1999 yılları arasında İngiltere Leeds Üniversitesi’nde doktora

çalışmasını yapmıştır. Protestan çalışma ahlakının özelliklerini İngiltere, İrlanda ve

Türkiye’deki yöneticiler üzerinde karşılaştırmalı olarak karşılaştırdığı doktora tezini 1999

yılında vererek doktor ünvanını almıştır. Oxford, Cambridge ve New York Üniversitelerinde

davetli olarak konferans tebliğleri veren yazarın ulusal ve uluslararası akademik dergilerde

yayınlanmış makaleleri mevcuttur.

Not: Yazar hakkında yapılan araştırma sonrasında kitabın basımından sonra geçen zamanda

Profesör ünvanını aldığı görülmüştür. (Prof. Doç. Dr. Mahmut ARSLAN)

Sevcan Kılıç AKINCI

1977 yılında Erzurum’da doğmuştur. 1995 yılında Erzurum Anadolu Lisesi’nden mezun

olmuş ve ÖYS’de Türkiye 751.si olarak girdiği ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi

Bölümü’nden 1999 yılında şeref öğrencisi olarak lisans derecesini almıştır. 2002 yılında

Hacettepe Üniversitesi İşletme Ana Bilim Dalı’nda yüksek lisansını tamamlamış ve halen

Hacettepe Üniversitesi İşletme Ana bilim dalı öğrencisidir.

Not: Yazar hakkında yapılan araştırma sonrasında kitabın basımından sonra geçen zamanda

Yard. Doç. Dr. ünvanını aldığı görülmüştür. (Yard. Doç. Dr. Sevcan Kılıç Akıncı)

Pınar Bayhan KARAPINAR

1977 yılında Ankara’da doğmuştur. 1994 yılında Ankara Yükseliş Kolejinden mezun

olmuştur. Bilkent İşletme Bölümünden 1999 yılında lisans derecesini almıştır. 2002 yılında

Hacettepe Üniversitesi Yönetim ve Organizasyon Ana Bilim Dalı’nda doktora yapmaktadır ve

aynı zamanda Örgütsel Davranış Ana Bilim Dalı’nda araştırma görevlisi olarak çalışmaktadır.

Not: Yazar hakkında yapılan araştırma sonrasında kitabın basımından sonra geçen zamanda

Doç. Dr. ünvanını aldığı görülmüştür. (Doç. Dr. Pınar Bayhan KARAPINAR )

3

YAZARIN KALEMİNDEN

E-iş ve e-devlet uygulamalarının, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkınmasında çok önemli

bir kilometre taşını oluşturacağına inanıyorum. 1990'lı yılların başlarında yüksek lisans tezini

yazan genç bir araştırma görevlisiydim ve yönetim biliminin gurularından Peter Drucker'ın

kitaplarını hararetle okuyordum. Drucker, kitaplarında hep bilgi toplumundan bahsediyor ve

geleceğin ileri toplumlarının, sanayi aşamasından bilgi toplumu aşamasına varmış toplumlar

olacağını ifade ediyordu. Oysa bizler kalkınma denince hep ağır sanayi yatırımlarını anlayan

bir kuşaktık. İtiraf etmek gerekirse Drucker'ın bilgi toplumu demekle neyi kast ettiğini pek

anlayamamıştım. Hep bir bilgi toplumundan bahsediyor, bilginin en önemli sermaye

olduğunu söylüyor ama bilgi toplumunu somuta indirgeyemiyordu. Acaba çok bilgili

adamlardan mı oluşacaktı böylesine bir toplum? Sonraki yıllarda Drucker'ı neden

anlamadığımı anladım. Doktora tezimi İngiltere'de yazarken bilişim (enformasyon ve iletişim)

devrimi her şeyi değiştiriyordu. 1994-1999 yılları arasında kaldığım İngiltere, yüz yılda

sanayi devrimini tamamlamış bir ülkeyken bu beş yılda bilişim devrimini yapmıştı. (Sadece

İngiltere değil, ABD başta olmak üzere tüm gelişmiş ülkeler). Öylesine bir değişimdi ki bu,

ben 1994'te Leeds otogarına ayak bastığımda kimse internet kullanmıyor, hatta varlığını bile

bilmiyordu. Kimsenin e-posta ve cep telefonu yoktu. Türkiye’den kardeşimin gönderdiği

gazeteler ancak 15 gün sonra bana ulaşıyordu, mektuplar da öyle. Evet, o yıllarda hâlâ

insanlar birbirlerine kâğıt üzerinde mektuplar yazıyor ve bunu elektronik olmayan postalarla

ve etten kemikten postacılarla alıcılarına ulaştırıyorlardı. 1994 ve 1996 yıllarında gerek

ailemden gerekse arkadaşlarımdan çok güzel mektuplar almıştım İngiltere'de. Ne yazık ki

onlar aldığım son klasik mektuplar oldu.1999 Mayıs'ında Türkiye'ye dönmek üzere ülkeden

ayrıldığımda ise artık Türkiye'deki gazeteleri anında internetten okuyabiliyor, dünyanın her

yerine e-posta gönderebiliyor ve Türkiye'deki arkadaşlarımı nerede olurlarsa olsunlar cep

telefonlarından bulabiliyordum. Hacettepe Üniversitesine döndüğümde Türkiye'nin internet

erişimi ve cep telefonu kullanımı açısından teknolojiyi yakından takip ettiğini görerek

sevindim. Altyapı sorunlarımız vardı ama teknolojiyi kaçırmamıştık. (Matbaanın gelişini

düşünmek bile istemiyorum.)

Yukarıda kendi hayatımdan verdiğim örnekler ne kadar kısa bir zamanda ne kadar önemli

teknolojik değişimlerin hayatımızı değiştirdiğini gösteriyor. Bu kitabın yazılış öyküsü, söz

konusu değişimi doktora öğrencilerim Pınar ve Sevcan'la tartışmakla başladı. Kişisel ve

kurumsal alanda birçok değişime neden olan teknolojik yenilikler acaba iş ahlakı açısından da

bir etkiye sahip olabilir miydi? E-iş ve e-devlet uygulamaları birçok işlemi kısaltacak ve daha

fazla şeffaflığa yol açacak görünüyordu. Tabi e-iş uygulamalarında da yeni yeni sahtekarlıklar

ve korsanlıklar türeyecektir. Ancak sonuçta bu kitabın yazarları e-iş ve e-devlet

uygulamalarının sadece ekonomik etkinliği değil ahlaki etkinliği de artıracağına inanmaktadır.

Daha hızlı ve daha şeffaf bir ortamda azalan işlemlerle bağlantılı olarak bu işlemlere ilişkin

yolsuzlukların da azalacağı rasyonel bir beklentiye benzemektedir.

Doç. Dr. Mahmut Arslan

Beytepe Ankara

Mayıs 2007

4

NEDEN e-İŞ, e-DEVLET, eTİK?

Dünya nüfusunun giderek artması, yeni geliştirilen teknolojilerin sorumluluk içerisinde

kullanılmasının artan önemi, küreselleşme sonucunda değişik etnik köken, dil ve kültürlerden

gelen bireylerin bir arada çalışmaya başlaması, çevreye ve sosyal sorumluluğa duyarlı bir iş

dünyasının oluşturulmak istenmesi, iş ahlakını gerekli kılmaktadır. Kişisel ve kurumsal alanda

birçok değişime neden olan teknolojik yenilikler acaba iş ahlakı açısından da bir etkiye sahip

olabilir miydi? E-iş ve e-devlet uygulamaları birçok işlemi kısaltacak ve daha fazla şeffaflığa

yol açacak görünüyor. Tabi e-iş uygulamalarında da yeni yeni sahtekarlıklar ve korsanlıklar

türeyecektir. Ancak sonuçta e-iş ve e-devlet uygulamalarının sadece ekonomik etkinliği değil

ahlaki etkinliği de artıracağına inanılmaktadır. Daha hızlı ve daha şeffaf bir ortamda azalan

işlemlerle bağlantılı olarak bu işlemlere ilişkin yolsuzlukların da azalacağı rasyonel bir

beklentiye benzemektedir.

NEYİ, NASIL İŞLEMİŞ, İNCELEMİŞLER?

Kitapta e-uygulamalar bireylerin katılımından, kurumların kullanımına, devletin katılımından,

dijital demokratik ortama göre belirli bir açıklama ve mantık dizgisi içinde anlatılmıştır.

Örnekler ve yararlanılan kaynaklar gösterilerek okunabilirliği arttırmış ve çalışmalarını

kaynakçalar ile desteklemiştir. Kitap birçok konuya değinmekle birlikte, her konuyu yeteri

seviyede açıklamıştır. Dijital ortamın faydalarına değinirken, olumsuz taraflarına bakmayı da

ihmal etmemiştir.

Kitabın en dikkat çeken kısmı ise e-uygulama alanlarında Bürokrasi ve yolsuzluk ile şeffaflık

kavramlarına bakışıdır. Ayrıca ülkemizdeki Yolsuzluğun yaygınlığı ve önlenmesi ile ilgili

çalışmalara değinilmiştir. E-Devlet projesinin taşıdığı riskler ile E-Yaşamın vazgeçilmezi:

Elektronik İmza (E-İmza) ve Dijital İmza konularıdır.

KİTABIN BİÇİMSEL İNCELEMESİ

Kitabın kapağı, gri renk üzerine kahverengi yazı ile yazılmış ve orta kısmında yeşil renkte yer

alan bilişimi çağrıştıran bir resimle çerçevelendirilmiştir. Dijital dünyanın önemli alanlarına

atıfta bulunan böyle bir çalışmadan kapak tasarımının çok daha dikkat çekici olması ve özel

bir tasarım yapılması gerekliliği ilk bakışta anlaşılmaktadır. Kitap, Siyasal Kitapevi, Haziran

2007 tarihinde tüm hakları saklı olacak şekilde basılmıştır. Ayrıca kitapta kaynakça

bulunmaktadır. Toplam sayfa sayısı 160 dır. Kitap 10 TL’ye satılmaktadır ve sayfaları 16 x 24

cm, gazete kağıdı baskısındandır.

5

BÖLÜMLER VE İÇERİKLERİ

Kitap;

Doç. Dr. Mahmut ARSLAN’ın Mayıs 2007 tarihinde Ankara Beytepe’de kaleme aldığı Önsöz

ile başlamaktadır.

İçindekiler

1. Önsöz

2. Giriş

3. I. Bölüm İş Ahlakı

4. İş Ahlakının Temel Kavramları

5. Kant’ın Ödev Ahlakı (Deontoloji)

6. Sonuçsalcılık (Teoloji)

7. Erdem Ahlakı

8. Adalet Ahlakı

9. İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu

10. Bilişim ve İş Ahlakı

11. II. Bölüm E-İş ve E-İş Uygulamaları

12. E-İş

13. E-İş Modelleri

14. İşletme-Tüketici Modeli (Business to Consumer; B2C)

15. İşletme-İşletme Modeli (Business to Business; B2B)

16. İşletme Devlet Modeli

17. Birey-Devlet Modeli

18. Beşeri Sermaye, Toplumsal Güven ve Bilişim Teknolojileri

19. Şeffaflık ve E-İş

20. III. Bölüm E-Devlet ve Uygulamaları

21. E-Devlet

22. E-Devlet Modelleri

23. Türkiye’deki E-devlet Modeli

24. Türkiye’deki E-Devlet Modelinin Hukuki Altyapısının Oluşturulması İçin Gerekli

İşlemler

25. Türkiye’deki E-Devlet Alt Yapısını Kurmak İçin Yapılan Çalışmalar

26. Ulusal Yargı Ağı Projesi (UYAP)

27. Merkezi Nüfus İdare Sistemi Projesi (MERNİS)

28. Vergi Daireleri Otomasyon Projesi (VEDOP)

29. SAY 2000 Projesi

30. Gümrük İdaresinin Modernizasyonu Projesi (GİMOP)

31. IV. Bölüm Yolsuzluk, Şeffaflık ve E-Devletin Yolsuzluğu Önlemedeki Rolü

32. Yolsuzluk ve Şeffaflık

33. Yolsuzluğun Temel Nitelikleri

34. Yetki Öğesi

6

35. Yetkinin ‘’Kural Dışı Kullanımı’’ Öğesi

36. Çıkar Öğesi

37. Yolsuzluk Türleri

38. Yönetsel Yolsuzluk

39. Maddesel Bedel İçerikli Yolsuzluk

40. Rüşvet

41. İrtikap

42. Zimmet

43. Dayanışma İçerikli Yolsuzluk

44. Yakınları Kayırma

45. Sözü Geçer Kişileri Kayırma

46. Bürokrasi ve Yolsuzluk

47. Türkiye’de Yolsuzluğun Yayınlığı

48. Şeffaflık ve Yolsuzluğun Önlenmesi

49. Şeffaflık ve E-Devlet

50. E-Yönetişim Modeli

51. E-Devlet Projesinin Taşıdığı Riskler

52. E-Yaşam’ın Vazgeçilmezi: Elektronik İmza (E-İmza) ve Dijital İmza

53. Dijital İmza

54. Dijital İmzanın Fonksiyonları

55. Dijital İmzalarda Kullanılan Anahtar Türleri

56. Dijital İmzanın Oluşturulması ve Onaylanması

57. Türkiye’deki E-imza Uygulaması

58. Türkiye’de E-İmza Uygulamasına İlişkin Olası Sorunlar

59. Sonuç ve Tartışma

60. Ekler

61. Yolsuzluk Algılama Endeksi-2002 Puanları Açısından Ülkelerin Sıralaması

62. Yolsuzluk Algılama Endeksi-2004 Puanları Açısından Ülkelerin Sıralaması

63. Ulusal Mevzuat: Elektronik İmza Kanunu

64. İsveç Nitelikli Elektronik İmza Kanunu

65. Avusturya İmza Kanunu

66. Kaynaklar

Bölümlerinden oluşmaktadır.

7

SONUÇ

E-Devletin uzun dönemli hedefinin vatandaşlarla ilgili tüm işlemleri elektronik ortamlarda

gerçekleştirmek, demokratik süreçlere katılım alanlarını genişletmek olduğu için halkın

demokratik ortamlara katılımını optimal seviyeye ulaştıracak tüm imkanları halka sunmak

esastır. E devlet uygulamalarının ahlaki yönden şu olumlu yönlerinden söz edilebilir.

Şeffaflığı arttırmak

Açıklığı sağlamak

Hesap verilebilirliği temin etmek

Fakat bilişim ve iletişim teknolojilerinin toplumda, tüm bireylerin temsil haklarını kullanmayı

sağlayacak şekilde eşit ve adaletli bir dağılım göstermediği ortadadır. Toplumun farklı

kesimleri arasındaki bu erişim farkının çok büyük olmasını içeren kavramı ‘’Dijital Uçurum’’

olarak adlandırılmaktadır. Bu uçurumun giderilmemesi durumunda e-demokrasi uygulamaları

demokrasiyi güçlendirmek yerine, mevcut demokratik ortamın yok olmasına yol açabilecektir.

Bu uçurumun giderilememesi, bilişim ve iletişim teknolojilerinin sağladığı tüm donanıma

sahip olan bir grup ‘’elit’ in kuralların oluşturulması sürecine katılmasına ve ‘’toplumun her

kesiminin fikir ve oyunun alınması’’ idealinin bir hayal olarak kalmasına yol açacaktır. Dijital

uçurum sorunu çözülemediği takdirde, gerek e-devlet, gerekse e-ticaret projeleri adaletli bir

şekilde uygulanması beklenemez.

Olumlu etkileri yanı sıra bir takım olumsuz etkileri de çıkabilmektedir. Bunlar kısaca;

Dolandırıcılık yapılması

Mahremiyetin ihlali halleridir.

Bu tür olumsuz sonuçlar, dijital imzanın kullanılması, e ticaret ve e iş etiğinin yerleşmesi

sayesinde aşılabilir. Aslında tüm bunları kapsayacak şekilde internet ahlakının normlarının

belirlenmesi ve uygunsuz davranışlara karşı yaptırım uygulanması e-devlet ve e-iş

uygulamalarına olan güveni arttıracak ve böylece bu uygulamalar yaygınlaşacaktır.

Bu durumda ülkemize baktığımızda e-devlet üzerinden birçok işlem yapılabilmektedir. Ancak

yazarında belirttiği gibi Dijital Uçurum nedeniyle toplumun her kesimi bu uygulamadan eşit

oranda yararlanamamaktadır. Halkın büyük bir kısmı halen devlet dairelerinde yüz yüze

işlemlerini gerçekleştirmek ve sorularının cevabını bir devlet memurundan almak yönünde

davranış gösterirler. Bu halen ülkemizde tam olarak yerleşmemiş dijital güven kavramının ve

geleneksel davranış şeklimizin bir parçası olarak karşımıza çıkar. İnsanlar özellikle devlet

tarafında yapacakları işleri kendi başlarına yaptıklarında hata yapabileceklerini düşündükleri

ya da internet üzerinden dolandırıcılığa uğrayabilecekleri düşüncesi ile bu uygulamalara

katılmakta zorluk çekmektedirler. Oysa dünyanın birçok yerinde aktif ve efektif şekilde

kullanılan e-uygulamalar şeffaflığın ve hızın en önemli parçasıdır.

8

Aynı şekilde kurumlarında birçok açıdan e-uygulamaları (B2B) ve bireylerin (B2C) katılması

son derece önemlidir. Özellikle içinde bulunduğumuz dijital bilgi çağında enformasyon çok

hızlı şekilde ulaşılabilir olmuştur ve işlemlerin daha hızlı, güvenli ve sağlıklı yürütülebilmesi

için e-uygulamalar hayatı kolaylaştıran, ölçülebilen ve verimi arttıran uygulamalardır.

İnancım odur ki yakın zamanda Türkiye yolsuzluk, dolandırıcılık gibi etik dışı davranışların

dışında kalan e-uygulamalar ile gelişmekte olan ülkeler içinde ilk ve en önemli sıraya

yükselen bir ülke olacaktır. Tabi bu önce bireyde, sonra kurumda ve devlette devam eden bir

zinciri oluşturur. Zincirin temelinde birey varken, genelinde de devlet vardır. Devletin bu

alandaki tutumu, olaylara karşı gerçekleştirdiği davranışı, etik olanı ödüllendirdiği, etik

olmayanı şeffaf şekilde cezalandırdığı bir ortam güveni yaratacaktır. Güvende başarıyı

tetikleyecektir. Çünkü insanlar güvendikleri ortamlarda olmak ve güvendikleri uygulamalar

olmak isterler.