MUÏC LUÏC

MÔÛ ÑAÀU : Söùc khoûe taâm thaàn laø gì vaø vaøi ñieåm lòch söû cuûa taâm lyù beänh hoïc.

PHAÀN MOÄT : Nhöõng vaán ñeà chung

- Chöông 1 : Cô sôû sinh lyù thaàn kinh vaø xaõ hoäi cuûa hoaït ñoäng taâm lyù - Chöông 2 : Söï hình thaønh nhaân caùch - Chöông 3 : Nhöõng yeáu toá taâm lyù coù tính quyeát ñònh. - Chöông 4 : Hoaït ñoäng taâm thaàn. - Chöông 5 : Tam sinh lyù tuoåi daäy thì. - Chöông 6 : Xung ñoät vaø stress. - Chöông 7 : Y hoïc taâm theå.

PHAÀN HAI : Taâm lyù beänh hoïc vaø cuoäc soáng

- Chöông 1 : Taâm lyù beänh hoïc caùc löùa tuoåi. - Chöông 2 : Bieåu hieän cuûa roái loaïn taâm thaàn. - Chöông 3 : Roái loaïn nhaân caùch. - Chöông 4 : Roái loaïn öùng xöû aên uoáng : haùu aên, chaùn aên. - Chöông 5 : Roái loaïn tình duïc. - Chöông 6 : Nghieän ma tuùy. - Chöông 7 : Nghieän röôïu - Chöông 8 : Chaäm phaùt trieån trí tueä - Chöông 9 : Beänh lo aâu - Chöông 10 : Beänh höng – traàm caûm - Chöông 11 : Beänh taâm thaàn phaân lieät - Chöông 12 : Haøh vi töï töû - Chöông 13 :Lieäu phaùp choaùng ñieän - Chöông 14 : Heä thoáng naâng ñôõ gia ñình vaø söùc khoûe - Chöông 15 : Chaát löôïng vaø cuoäc soáng.

Ngöôøi bieân soaïn : BS Laâm Xuaân Ñieàn

MÔÛ ÑAÀU

SÖÙC KHOÛE TAÂM THAÀN LAØ GÌ VAØ VAØI ÑIEÅM LÒCH SÖÛ CUÛA TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC

SÖÙC KHOÛE TAÂM THAÀN VAØ VAØI ÑIEÀM LÒCH SÖÛ CUÛA TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC

I. SÖÙC KHOÛE TAÂM THAÀN LAØ GÌ :

1. Ñònh nghóa söùc khoûe taâm thaàn (Mental Health, Santeù Mentale) :

“Khaû naêng cuûa boä maùy taâm lyù hoaït ñoäng moät caùch hoaøn toaøn deã hieåu, coù hieäu quaû vaø ñöông ñaàu moät caùch meàm deûo tröôùc nhöõng tình huoáng khoù khaên maø vaãn coù theå tìm laïi ñöôïc söï caân baèng cuûa mình” (J.Sutter).

Nhö vaäy coù hai vaán ñeà ñöôïc ñaët ra :

- Khaùi nieäm veà söï thích nghi vôùi moâi tröôøng coù moät yù nghóa raát quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi söï “saûng khoaùi taâm thaàn”.

- Moät söï caân baèng taâm thaàn ñuùng möùc ñeå coù theå giaûi quyeát nhöõng xung ñoät töø beân trong cuõng nhö töø ben ngoaøi vaø khaùng cöï tröôùc nhöõng aám öùc huït haãng khoâng theå traùnh khoûi trong cuoäc soáng chung vôùi ngöôøi khaùc. Töø ñoù ñaët ra cho xaõ hoäi phaûi toå chöùc thöïc hieän caùc chính saùch veà veä sinh taâm thaàn vaø phoøng ngöøa beänh taâm thaàn.

2. Ñònh nghóa veä sinh taâm thaàn (Mental hygiene, Hygieøne mentale) : Lónh vöïc hoaït ñoäng taâm lyù hoïc trong vieäc nghieân cöùu vaø söû duïng nhöõng bieän phaùp khaùc nhau nhaèm baûo veä söùc khoûe taâm thaàn cho moät quaàn theå daân chuùng roäng lôùn vaø cuõng nhaèm muïc tieâu ngaên chaën söï xuaát hieän beänh taâm thaàn cho phaàn ñoâng thaønh vieân cuûa quaàn theå ñoù.

3. Muïc tieâu caàn ñaït ñöôïc veà söùc khoûe taäm thaàn :

- Caûi tieán vieäc chaêm soùc beänh taâm thaàn cho nhöõng ngöôøi coù nhu caàu (“Söï caàn thieát ñöôïc ñaûm nhaän”) vaø taïo söï thích nghi vôùi thöïc taïi beänh lyù hay tieàn beänh lyù.

- Ñaûm baûo vieäc söû duïng thích ñaùng nhöõng toå chöùc saün coù.

- Xaây döïng keá hoaïch nhaèm hôïp lyù hoùa nhöõng caáu truùc môùi trong chaêm soùc cuõng nhö phoøng beänh.

II. VAØI ÑIEÅM LÒCH SÖÛ CUÛA TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC

1. Thôøi kyø coå xöa :

- Moät trong nhöõng lyù thuyeát coå xöa nhaát laø gaén nhöõng haønh vi khoâng thích nghi vaø nhöõng söùc maïnh sieâu nhieân hoaëc ma thuaät. Töø ñoù, vieäc ñieàu trò thoâng thöôøng laø do thaày phaùn hoaëc thaày lang thöïc hieän nhaèm xua ñuoåi taø ma khoûi nhöõng ngöôøi bò beänh.

- Nhöõng haønh vi khoâng thích nghi cuõng ñöôïc giaûi thích bôûi söï hieän dieän cuûa nhöõng toån thöông thöïc theå treân moät cô quan naøo ñoù, chöù khoâng phaûi treân toaøn boä cô theå. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhöõng xöông soï coå xöa vôùi nhöõng loã khoan khoaûng 2cm ñöôøng kính ôû caùc vuøng ñoâng Ñòa Trung Haûi vaø Baéc Phi (3000 – 2000 naêm tröôùc Coâng nguyeân).

- Söï tieáp caän thöù ba ñoái vôùi nhöõng haønh vi khoâng bình thöôøng laø caùi nhìn taâm lyù hoïc. Theo quan ñieåm naøy thì caùc roái loaïn haønh vi khoâng bình thöôøng laø do söï khoâng töông xöùng giöõa suy nghó vaø caûm nhaän cuûa con ngöôøi veà theá giôùi beân ngoaøi.

2. Thôøi kyø coå Hy Laïp :

- Theá kyù thöù 9 tröôùc Coâng nguyeân, vieäc ñieàu trò nhöõng ngöôøi coù haønh vi khoâng bình thöôøng ñöôïc thöïc hieän trong ñeàn thôø thaàn Asclepius (Thaàn chöõa beänh)

- Hyppocrates (460 – 377 tröôùc Coâng Nguyeân) moâ taû naõo ngöôøi nhö cô quan bieåu loä yù thöùc (Tröôùc ñoù ngöôøi ta cho raèng traùi tim laø nôi chöùa ñöïng cuoäc soáng, tinh thaàn vaø caûm xuùc). Vieäc ñieàu trò döïa treân söï nghæ ngôi, taém röûa vaø dinh döôõng.

- Socrates (470 – 399 tröôùc Coâng nguyeân) chuù yù nhieàu ñeán söï töï thaêm doø baûn thaân “Haõy töï bieát mình”. OÂng xem lyù trí nhö hoøn ñaù taûng cuûa moät cuoäc soáng toát ñeïp vaø haïnh phuùc. Platon (427 – 347 tröôùc Coâng nguyeân) phaùt trieån theâm quan ñieåm höõu cô ñoù vaø giaûi thích haønh vi nhö laø söï theå hieän cuûa toaøn boä caùc quaù trình taâm lyù cuûa con ngöôøi. OÂng cho raèng haønh vi bò roái loaïn laø do nhöõng xung ñoät beân trong giöõa caûm xuùc vaø lyù trí. Aristote (384 – 322 tröôùc Coâng nguyeân) vieát raát nhieàu veà lyù trí vaø yù thöùc moâ taû veà caûm xuùc cuûa con ngöôøi (töùc giaän, sôï haõi, theøm muoán, can ñaûm, thuø haän vaø thöông haïi).

3. Thôøi kyø Trung Coå :

- Thôøi kyø troän laãn giöõa hai kieåu trò lieäu ñoái vôùi beänh nhaân taâm thaàn: Trò lieäu taøn nhaãn vaø trò lieäu coù tính nhaân baûn. Meâ tín dò ñoan phaùt trieån song song vôùi tö töôûng baùc aùi cuûa Thieân Chuùa Giaùo.

- Saint Augustine (354 – 430) vieát nhieàu veà xung ñoät noäi taâm. Cuoán saùch “Söï thuù toäi” (Confessions) laø moät ñieån hình veà nhöõng coâng cuï cuûa taâm lyù hoïc hieän ñaïi nhö noäi quan vaø töï phaân tích.

- Paracelsus (1493 – 1541) vaø Juan Huart (1530 – 1589) choáng ñoái maïnh meõ tö töôûng meâ tín dò ñoan cuoán saùch “Thaêm doø taâm hoàn” (Probe of the mind) phaân bieät roõ raøng giöõa Thaàn hoïc vaø taâm lyù hoïc vaø tìm caùch giaûi thích hôïp lyù veà söï phaùt trieån taâm lyù cuûa treû em.

4. Thôøi kyø Phuïc Höng :

- Thôøi kyø cuûa nhöõng thay ñoåi veà thaùi ñoä cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi nhöõng haønhv i khoâng thích nghi.

- Johann Weyer (1515 – 1576) baûo veä maïnh meõ söï caàn thieát phaûi ñieàu trò beänh nhaân baèng y hoïc. Caùc taùc phaåm cuûa oâng ñaïi dieän cho giai ñoaïn phaân chia taâm lyù beänh hoïc ra khoûi thaàn hoïc.

5. Thôøi kyø cuûa lyù trí :

- Theá kyû 17 vaø 18 : lyù trí laø nhöõng phuông phaùp khoa hoïc thay theá cho meâ tín dò ñoan trong vieäc tìm hieåu haønh vi cuûa con ngöôøi.

- Baruch Spinoza (1577 – 1640) ñöa ra söï tieáp caän môùi veà taâm lyù hoïc vaø sinh lyù hoïc, coi taâm hoàn vaø cô theå laø moät khoái khoâng theå phaân chia.

- Robert Burton (1577 – 1640) vieát veà “Giaûi phaãu hoïc cuûa söï öu tö” (The anantoy of melancoly). OÂng moâ taû vaø phaân tích traàm caûm döïa treân kinh nghieäm baûnt haân.

- Franz Anton Mesmer (1734 – 1815) coù yù töôûng aùp duïng töø tröôøng sinh hoïc vaø thoâi mieân vaøo ñieàu trò caùc vaán ñeà taâm lyù.

- Philippe Pinel (1754 – 1826) khôûi xöôùng söï thay ñoåi trong caùcbeänh vieän taâm thaàn (Xoùa boû xieàng xích ñoái vôùi beänh nhaân).

- Nöûa cuoái theá kyû 19, taâm thaàn hoïc ñöôïc hình thaønh nhö moät moân cuûa y hoïc. Beänh vieän taâm thaàn ñöôïc xaây döïng.

6. Thôøi kyø Hieän ñaïi :

- Töø nhöõng naêm 1980 – 1990, chuùng ta thaáy nôû roä nhöõng chuyeân ngaønh cuûa taâm lyù hoïc theo hai höôùng :

Höôùng thöù nhaát : Nhöõng lónh vöïc lôùn cuûa taâm lyù hoïc nghieân cöùu chuû yeáu nhöõng hieän töôïng taâm lyù vôùi hai cöïc töông öùng vôùi hai maûng lôùn khaùc nhau veà phuông phaùp cuõng nhö veà troïng taâm: caùi bình thöôøng vaø caùi beänh lyù.

Höôùng thöù hai : Lieân quan ñeán hai khía caïnh khoâng taùch rôøi ñöôïc cuûa haønh vi, moät beân laø sinh hoïc nghóa laø coäi reã cuûa haønh vi, vaø beân kia laø xaõ hoäi, nghóa laø nhöõng moái töông taùc giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi.

7. Söï ra ñôøi cuûa Taâm lyù beänh hoïc :

- Taâm lyù beänh hoïc ra ñôøi vaøo ñaàu theá kyû 20 khi maø taâm lyù hoïc vôùi tö caùch laø moät moân khoa hoïc ñöôïc taùch khoûi trieát hoïc.

- Georges Dumas (1866 – 1946) : Hoïfc troø cuûa Thiodule Rilot (1839 – 1826), thaày thuoác vaø trieát gia, giaùm ñoác ñaàu tieânc uûa Phoøng thí nghieäm Taâm lyù beänh hoïc ñoái vôùi trieát hoïc, vaø söï gaén boù vôùi truyeàn thoáng cuûa y hoïc vaø cuûa taâm thaàn hoïc.

- Charles Blondel (1876 – 1939) : Cuõng laø thaày thuoác vaø trieát gia. OÂng tieáp tuïc lyù töôûng cuûa Georges Dumas vaø ñöa taâm lyù beänh hoïc vaøo boái caûnh cuûa khoa hoïc nhaân vaên.

- Pierre Janet (1851 – 1947) : Trieát gia vaø sau ñoù laø thaày thuoác, laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp cuûa taâm lyù beänh hoïc naêng ñoäng (Psychopathology dynamique) : Nguyeân lyù cô baûn cuûa oâng laø : Söû duïng phuông phaùp beänh lyù hoïc, khaùi nieäm veà caáu truïc cuûa boä maùy taâm lyù.

- Henri Weller (1879 – 1962) : Hoïc troø cuûa Georges Dumas vaø Pierre Janet, söû duïng chuû yeáu phuông phaùp phaùt trieån vaø ñaõ xaây döïng khaùi nieäm chung cuûa thaønh thuïc cuûa treû em, trong moät toång theå taâm lyù sinh hoïc vaø xaõ hoäi.

PHAÀN MOÄT

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG

CHÖÔNG I

CÔ SÔÛ SINH LYÙ THAÀN KINH VAØ XAÕ HOÄI CUÛA HOAÏT ÑOÄNG TAÂM LYÙ I. CÔ SÔÛ SINH LYÙ THAÀN KINH CUÛA CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG TAÂM LYÙ :

1. Caáu taïo vaø chöùc naêng cuûa heä thaàn kinh trung öông :

1.1. Teá baøo thaàn kinh :

a) Caáu taïo : Thaân baøo, nhieàu nhaùnh ngaén, moät nhaùnh daøi (höôùng taâm, ly taâm).

b) Nhieäm vuï

- Nhaän caùc kích thích töø teá baøo thaàn kinh khaùc.

- Daãn truyeàn höng phaán töø ñieåm naøy qua ñieåm khaùc (cô cheá sinap)

c) Hoaït ñoäng cuûa khôùp thaàn kinh :

Khi moät theå naêng haønh ñoäng (potentiel d’action) lan qua moät nuï khôùp thaàn kinh thì söï khöû cöïc cuûa maøng khieán moät soá ít tuùi ñoå vaøo khe khôùp thaàn kinh vaø chaát daãn truyeàn ñuôïc phoùng thích ra, laøm thay ñoåi ngay tính thaám cuûa maøng nô-ron daãn tôùi höng phaán hoaëc öùc cheá.

1.2. Voõ naõo : 14 tæ teá baøo thaàn kinh

a) Caáu taïo : 6 lôùp teá baøo (daøy töø 2 – 5 mm)

4 thuøy : - Thuøy traùn (mieàn vaän ñoäng)

- Thuøy ñænh (mieàn xuùc giac

- Thuøy chaåm (mieàn thò giaùc)

- Thuøy thaùi duông (mieàn thính giaùc)

b) Lieân qua veà giaûi phaãu giöõa voû naõo vaø ñoài naõo vôùi caùc trung taâm khaùc ôû phaàn duôùi :

Taát caû caùc vuøng cuûa voû naõo ñeàu coù caùc sôïi huôùng taâm vaø ly taâm noái keát tröïc tieáp vôùi ñoài naõo. Taát caû ñuôøng daãn truyeàn ñi töø caùc phaàn cuoái

daây thaàn kinh caûm giaùc tôùi voû naõo ñeàu qua ñoài naõo, chæ ngoaïi tröø con ñuôøng daãn truyeàn khöùu giaùc.

Ñoái vôùi chöùc naêng ngoân ngöõ, coù 3 mieàn ñaëc bieät :

- Mieàn noùi : Trung taâm Broca (thuøy traùn traùi)

- Mieàn nghe noùi : Trung taâm Vernicke (thuøy thaùi duông traùi)

- Mieàn nhìn chuû : Trung taâm Deùjeùrine (thuøy chaåm)

c) Chöùc naêng :

- Ñieàu hoøa, ñieàu chænh caùc hoaït ñoäng.

- Ñaûm baûo söï caân baèng cuûa cô theå vôùi moâi truôøng.

Toå chöùc caùc vuøng thaân theå, thính giaùc thò giaùc keát hôïp vaøo moät cô cheá toång quaùt ñeå giaûi thích kinh nghieäm caûm giaùc. Taát caû ñeàu qui tuï veà vuøng giaûi thích chung naèm ôû phaàn sau treân cuûa thuøy thaùi duông vaø goùc hoài. Caàn chuù yù theâm vuøng truôùc voû traùn vaø vuøng ngoân ngöõ Broca. Caùc vuøng chöùc naêng cuûa voû naõo nguôøi ñuôïc xaùc ñònh baèng kích thích ñieän voû naõo trong khi phaãu thuaät thaàn kinh vaø baèng quan saùt thaàn kinh hoïc nhöõng beänh bò phaù huûy caùc vuøng voû naõo.

2. Hoaït ñoäng phaûn xaï :

Toaøn boä hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh trung uông laø hoaït ñoäng phaûn xaï :

2.1. Phaûn xaï khoâng ñieàu kieän :

Baåm sinh, truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä keá tieáp.

Cô sôû sinh lyù cuûa baûn naêng

2.2. Phaûn xaï coù ñieàu kieän :

Phaûn xaï töï taïo cuûa cô theå ñoái vôùi bieán ñoäng cuûa moâi truôøng. Noù ñuôïc hình thaønh cuøng vôùi söï hình thaønh cuûa ñuôø2ng daây lieân heä taïm thôøi treân voû naõo.

Ñaëc ñieåm cuûa phaûn xaï coù ñieàu kieän :

- Phaûn xaï töï taïo.

- Ñuôïc thöïc hieän treân voû naõo.

Moät nô ron vaän ñoäng ñieån hình cho thaáy caùc nuï khôùp thaàn kinh treân thaân nô ron vaø ñuoâi gai. Chuù yù : Chæ coù moät truïc duy nhaát

- Baùo hieäu giaùn tieáp kích thích khoâng ñieàu kieän seõ taùc ñoäng vaøo cô theå.

Hoaït ñoäng taâm lyù vöøa laø hoaït ñoäng phaûn aùnh vöøa laø hoaït ñoäng phaûn xaï.

3. Caùc quy luaät hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh cao caáp :

3.1 Quy luaät hoaït ñoäng theo heä thoáng :

Caùc trung khu tieán haønh phaân tích vaø taäp hôïp caùc kích thích theo töøng nhoùm nhaát ñònh. Moät bieåu hieän quan troïng laø tính chaát ñoäng hình, hoaït ñoäng phaûn xaï coù ñieàu kieän keá tieáp nhau theo moät thöù töï nhaát ñònh ñaõ laäp ñi laäp laïi nhieàu laàn.

Ñoäng hình laø cô sôû sinh lyù cuûa caùc kyõ xaûo vaø thoùi quen.

3.2. Quy luaät lan toûa vaø taäp trung :

Nhôø coù höng phaán lan toûa maø caùc ñuôøng lieân heä thaàn kinh taïm thôøi (lieân tuôûng).

Nhôø coù öùc cheá lan toûa maø coù traïng thaùi nguû.

Nhôø coù höng phaán taäp trung maø coù khaû naêng chuù yù.

Nhôø coù öùc cheá lan toûa ñeán taäp trung môùi coù traïng thaùi nguû chuyeån sang traïng thaùi tænh.

3.3. Quy luaät caûm öùng qua laïi :

Khi höng phaán naûy sinh ôû moät ñieåm thì laøm naûy sinh öùc cheá ôû moät vuøng laân caän, vaø nguôïc laïi.

3.4. Quy luaät phuï thuoäc vaøo cuôøng ñoä kích thích :

Kích thích maïnh taïo ra höng phaán maïnh.

Kích thích cuõng lieân quan raát nhieàu ñeán ngoân ngöõ vaø yù nghóa cuûa ngoân ngöõ.

4. Heä thoáng tín hieäu thöù nhaát vaø heä thoáng tín hieäu thöù hai :

4.1. Heä thoáng tín hieäu thöù nhaát :

Caùc söï vaät, hieän tuôïng trong hieän thöïc khaùch quan.

4.2. Heä thoáng tín hieäu thöù hai :

Ngoân ngöõ.

Hình thaønh caùc khaí nieäm tö duy trong taâm lyù.

5. Caùc loaïi hình thaàn kinh cô baûn :

Quaù trình höng phaán vaø öùc cheá :

- Kieåu thaàn kinh maïnh, caân baèng vaø linh hoaït.

- Kieåu thaàn kinh maïnh, caân baèng vaø khoâng linh hoaït.

- Kieåu thaàn kinh maïnh, khoâng caân baèng.

- Kieåu thaàn kinh yeáu.

6. Quy luaät taâm vaät lyù hoïc :

- Quy luaät BOUGUER – WEBER :

Nguôõng tuyeät ñoái laø cuôøng ñoä toái thieåu cuûa kích thích ñeå taïo ra caûm giaùc.

Nguôõng sai bieät laø söï gia taêng cuôøng ñoä kìch1 thích ñuû ñeå nhaän bieát söï thay ñoåi trong caûm giaùc :

KEE =∆

- Quy luaät FECHNER :

Caûm giaùc taêng theo logarithme cuûa kích thích.

S = klog E + h

S = Cuôøng ñoä caûm giaùc

E = Cuôøng ñoä kích thích

7. Tö duy, yù thöùc, trí nhôù :

Caùc vuøng ñuôïc kích thích cuûa heä luôùi, ñoài naõo vaø voû naõo coù leõ quyeát ñònh baûn chaát chung cuûa tö tuôûng, cho noù nhöõng phaåm chaát nhö khoaùi laïc, thoaûi maùi, ñau ñôùn, chaùn chuôøng.

Ñoài naõo ñoùng moät vai troø quan troïng trong döï chuù yù cuûa con nguôøi ñoái vôùi thoâng tin. Coù theå xem ñoài naõo ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc heä thoáng hoùa, löu tröõ vaø gôïi laïi kyù öùc.

Khoâng coù trung taâm thaàn kinh cho töøng chöùc naêg taâm lyù rieâng bieät. Moãi quaù trình taâm lyù xaûy ra do söï phoái hôïp cô ñoäng cuûa nhieàu mieàn treân baùn caàu ñaïi naõo. Caùc heä thoáng chöùc naêng ñuôïc thöïc hieän bôûi nhieàu teá baøo naõo töø caùc khoái cuûa toaøn boä naõo tham gia.

- Khoái naêng luôïng : Baûo ñaûm cho naõo coù moät naêng löïc vaø moät möùc ñoä tænh taùo nhaát ñònh (theå voõng, ñoài thò, vuøng haûi maõ).

- Khoái thoâng tin : Nhaän söûa, giöõ thoâng tin töø theá giôùi beân ngoaøi vaøo caùc trng khu naõo (thuøy giöõa ôû sau baùn caàu naõo traùi).

- Khoái ñieàu khieån : Ñieàu khieån vaø lieân heä caùc cöû ñoäng, hoaït ñoäng (caùc thuøy naèm trong öûa truôùc baùn caàu naõo).

II. CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI CUÛA TAÂM LYÙ :

1. AÛnh huôûng cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi taâm lyù :

1.1. Veà ñôøi soáng trí tueä :

Haàu heát caùc kieán thöùc cuûa ta veà thieân nhieân, veà xaõ hoäi, vaø veà chính baûn thaân mình, ñeàu do nguôøi khaùc tìm ra chöù khoâng phaûi do chính chuùng ta phaùt hieän laáy.

Nieàm tin cuûa ta cuõng baét nguoàn töø xaõ hoäi.

1.2. Veà ñôøi soáng tình caûm :

Saéc thaùi tìnhcaûm cuûa ta tuøy thuoäc vaøo xaõ hoäi : ta toû ra ñau buoàn truôùc nguôøi thaân hôn nguôøi laï.

1.3. Veà thoùi quen :

Taïo cho mình moät soá thoùi quen ñeå thích nghi vôùi moâi truôøng vaø nhaát laø vôùi nguôøi xung quanh “nhaäp gia tuøy tuïc”.

2. Giao tieáp vaø taâm lyù :

2.1. Ñònh nghóa :

Giao tieáp laø moái quan heä giöõa nguôøi vôùi nguôøi, trong caùc nhoùm vaø caùc taäp theå xaõ hoäi.

2.2. Ñaëc ñieåm cuûa giao tieáp :

- Ñoái tuôïng cuûa giao tieáp laø nhöõng nguôøi khaùc.

- Nhöõng nguôøi khaùc ñeán luôït mình laïi thaønh chuû theå cuûa giao tieáp.

2.3. caùc loaïi giao tieáp :

- Caên cöù vaøo noäi dung taâm lyù cuûa quaù trình giao tieáp : Giao tieáp nhaèm thoâng baùo tri thöùc môùi, kích thích vaø ñoäng vieân haønh ñoäng, cuûng coá hoaëc thay ñoåi heä thoáng giaù trò.

- Caên cöù vaøo ñoái tuôïng giao tieáp : Giao tieáp nhoùm, giao tieáp xaõ hoäi.

- Caên cöù vaøo phuông tieän söû duïng trong giao tieáp baèng haønh ñoäng lao ñoäng, baèng daáu hieäu, baèng ngoân ngöõ, baèng yù.

2.4. Vai troø cuûa söï giao tieáp ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån taâm lyù :

Töø tuoåi aáu thô, ñöùa treû coù moái lieân heä tröïc tieáp vôùi theá giôùi ñoà vaät, nhöng nhaát thieát ñoøi hoûi phaûi thoâng qua quan heä giao tieáp cuûa noù vôùi nguôøi lôùn.

Chæ coù thoâng qua giao tieáp, ñöùa treû môùi coù theå tieáp thu ñuôïc kinh nghieäm xaõ hoäi cuûa neàn vaên hoùa vaät chaát vaø tinh thaàn.

Nhìn chung, giao tieáp ñaùp öùng moät nhu caàu thieát yeáu cuûa con nguôøi, nhu caàu veà nguôøi khaùc. Cho neân giao tieáp giöõ vai troø raát quan troïng trong cuoäc soáng cuûa moãi con nguôøi.

CHÖÔNG II

SÖÏ HÌNH THAØNH NHAÂN CAÙCH

I. ÑÒNH NGHÓA VEÀ NHAÂN CAÙCH :

Nhaân caùch (Personality, personnaliteù) laø ñaëc ñieåm tuông ñoái oån ñònh vaø chung nhaát veà caùch soáng cuûa moät nguôøi trong cung caùch phaûn öùng truôùc nhöõng tình huoáng maø nguôøi ñoù phaûi ñuông ñaàu.

Nhaân caùch khoâng phaûi chæ laø moät cöù lieäu sinh hoïc, ñuôïc di truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, maø laø moät söï taïo döïng, keát quaû cuûa moái tuông taùc thuôøng xuyeân giöõa caù nhaân vaø moâi truôøng. Moät vaøi thôøi kyø trong cuoäc soáng coù tính quyeát ñònh ñoái vôùi söï taïo döïng aáy.

- Thôøi thô aáu bôûi vì treû hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo moâi truôøng vaø raát deã bò thuï caûm.

- Tuoåi thieáu nieân, bôûi vì noù tuông öùng vôùi vieäc tieáp caän baûn naêng giôùi tính cuûa nguôøi lôùn, vôùi söï taùch bieät vôùi moâi truôøng gia ñì, vôùi vieäc hình thaønh moät tính caùch oån ñònh trong moät nhoùm xaõ hoäi.

II. VAI TROØ CUÛA DI TRUYEÀN VAØ MOÂI TRUÔØNG :

1. Nghieân cöùu veà di truyeàn :

“Nguôøi ta khoâng theå xem kieåu gien nhö quyeát ñònh kieåu hình, maø nhö moät yeáu toá taïo neân moät nhoùm khaû naêng ñuôïc hieän thöïc hoùa töøng buôùc bôûi lòch söï” P.ROUBERTOUX vaø M.CARLIER.

2. Nghieân cöùu veà taäp tính hoïc :

- Hieän tuôïng daáu aán hay aûh huôûng caùch truyeàn (empreinte, impreùgnation) : do LONENZ moâ taû vaøo naêm 1935 ñoái vôùi loaøi chim.

- Söï löïa choïn ñoái tuôïng tình duïc vaø xaõ hoäi : Coù nhöõng giao ñoäng lôùn tuøy thuoäc vaøo söï tieáp caän vaø soáng chung.

3. Kyõ naêng vaø söï tuông taùc :

- Kyõ naêng haønh vi cuûa sô sinh : thaøng luôïng giaù haønh vi chu sinh (T.B Brazetlon).

- Nhu caàu

- Söï thieáu vaéng tình Meï veà luôïng : moät beù töø vaøi tuaàn ñeán 30 thaùng tuoåi, coù moät moái quan heä oån ñònh vôùi Meï vaø chöa bao giôø bò xa Meï, seõ phaûn öùng vôùi vieäc caùch ly vôùi Meï baèng moät loaït haønh vi bao goàm 3 giai ñoaïn :

• Choáng ñoái.

• Thaát voïng

• Taùch bieät

- Beänh vaéng Meï (Hospitalisme) :bao goàm moät loaït phaûn öùng nhö khi ñöùa beù bò naèm vieän moät thôøi gian daøi (bieáng aên, khoâng phaùt trieån, maát chuû ñoäng, maát khaû naêng quan heä ...)

4. Hai ví duï veà tính phöùc taïp cuûa söï tuông taùc giöõa caùi ñaõ coù saün vaø caùi ñuôïc tieáp thu ôû nguôøi :

- Söï hình thaønh duïc tính : chính tri giaùc cuûa Cha – Meï veà moät giôùi tính naøo ñoù quyeát ñònh söï hìh thaønh cuûa giôùi tính treû. Truôøng hôïp luôõng tính giaû (Pseudo-hermarphrodisme) nam hay nöõ coù theå gaây ra söï laàm laãn veà giôùi tính cuûa treû.

- Chöùng luøn taâm lyù xaõ hoäi : söï phaùt trieån cuûa treû, duôùi söï ñieàu haønh cuûa chaát noäi tieát vaø yeáu toá di truyeàn bò aûnh huôûng raát nhieàu bôûi moâi truôøng. Thuôøng keát hôïp giöõa söï ngöng phaùt trieån theå löïc vôùi nhöõng roái loaïn quan heä tình caûm gia ñình vaø roái loaïn öùng xöû.

III. CÖÙ LIEÄU CUÛA SÖÏ PHAÙT TRIEÅN : Tính lieân tuïc vaø söï bieät hoùa

1. Vieäc xaây döïng nhaân caùch ñuôïc thöïc hieän theo hai truïc phaùt trieån :

- Truïc quan heä (axe relationnel) :söï trao ñoåi giöõa caù theå vaø moâi tröôøng (quan heä ñoái tuôïng : relation d’objet)

- Truïc töï chuû (axe d’autonomie) bao haøm taát caû nhöõng gì laøm gia taêng tính töï chuû vaø baûo ñaûm söï khaùc bieät giöõa caù theå vaø nguôøi khaùc.

2. Chaát luôïng cuûa nhöõng töông taùc ñaàu tieân giöõa treû vaø moâi truôøng :

- Ñoái tuôïng phaûi coù saün ôû ñoù ñeå cho treû coù caûm giaùc saùng taïo ñoái tuôïng (Winnicott).

- Treû noäi taâm hoùa moái quan heä vaø coù theå chôø ñôïi.

Khoâng coù söï xung ñoät giöõa nhu caàu lieân heä, söï theøm muoán tieáp nhaän, söï leä thuoäc vaøo ñoái tuôïng vaø söï töï chuû hoùa caàn thieát.

3. Quaù trình bieät hoùa :

- Söï lieân tuïc trong moái quan heä vaø söï noäi taâm hoùa daàn daàn cuûa treû truôùc nhöõng tuông taùc vôùi moâi truôøng laø ñieàu kieän caàn thieát cho quaù trình t75 chuû hoùa vaø bieät hoùa.

- Troø chôi laø moät bieän phaùp chuû yeáu trong vieäc hình thaønh ranh giôùi giöõa chuû theå vaø khaùch theå.

Chính nhôø vieäc caûm nhaän nhöõng giôùi haïn cuûa baûn thaân vaø ñuôïc nguôøi khaùc toân troïng, treû töøng buôùc yù thöùc ñuôïc nhöõng giaù trò gioáng nhau trong moät nhoùm maø noù laø thaønh vieân.

CHÖÔNG III

NHÖÕNG YEÁU TOÁ TAÂM LYÙ COÙ TÍNH QUYEÁT ÑÒNH

I. YEÁU TOÁ TAÂM LYÙ XAÕ HOÄI :

Beänh taät khoâng phaûi ñuôïc chia ra moät caùch ngaãu nhieân cho caùc taàng lôùp xaõ hoäi. Töø theá kyû thöù XII, nguôøi ta ñaõ bieát raèng tuoåi thoï cuûa caùc taàng lôùp ngheøo khoå thaáp, nghóa laø tyû leä töû vong cao. Ñoái vôùi moät nhoùm xaõ hoäi naøo ñoù, beänh taät cuõng coù söï tieán trieån rieâng cuûa noù.

Söï di dòch xaõ hoäi, vò trí kinh teá xaõ hoäi cuõng laø nhöõng yeáu toá nguy cô. Nguôøi ta ñaõ moâ taû moät nhoùm phuï nöõ cao huyeát aùp do tính khoâng vöõng chaéc cuûa cuông vò xaõ hoäi : hoï thuôøng noùng tính, thoâ baïo, ít haáp daãn veà maët theå chaát, choái boû vai troø phuï nöõ cuûa hoï, baát haïnh trong gia ñình.

“Khi moät xaõ hoäi ñuôïc oån ñònh, khi nhöõng taäp tuïc, nhöõng truyeàn thoáng cuûa noù ñuôïc thieát laäp vaø toå chöùc ñaày ñuû, khi nhöõng thaønh vieân cuûa noù ñaùp öùng baèng nhöõng heä thoáng loàng gheùp thích nghi taâm lyù truôùc moät moâi truôøng vaên hoùa xaõ hoäi coù theå ñoaùn bieát truôùc thì luùc ñoù huyeát aùp khoâng taêng theo tuoåi” (Weiner).

Moâi truôøng chuyeân nghieäp hình thaønh yeáu toá nguy cô ñuû loaïi. Baùc só toång quaùt coù moät tyû leä töû vong cao hôn baùc só chuyeân khoa (chuû yeáu do beänh ñuôøng hoâ haáp, loeùt daï daøy, xô gan, tai naïn xe coä, töï töû ...).

Caân naëng cuõng tuøy thuoäc moät phaàn vaøo di truyeàn, nhöng ôû ñaây laïi coù söï truøng hôïp giöõa gia taøi xaõ hoäi vaø gia taøi di truyeàn : nhöõng nguôøi phuï nöõ coù khuynh huôùng beùo phì coù khaû naêng bieán vieäc ñoù thaønh hieän thöïc trong nhöõng taàng lôùp kinh teá – xaõ hoäi thaáp.

Veà taát caû nhöõng yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi lieân quan ñeán beänh lyù hoïc, yeáu toá coù yù nghóa nhyaát vaãn laø söï giaùn ñoaïn cuûa nhöõng moái lieân quan coù giaù trò veà maët tình caûm, vaø söï maát maùt cuûa söï naâng ñôõ xaõ hoäi (Durkheim ñaõ chöùng minh taàm quan troïng cuûa noù trong vieäc moät nguôøi naøo ñoù quyeát ñònh töï keát lieãu ñôøi mìh).

II. NHÖÕNG SÖÏ KIEÄN CUÛA CUOÄC SOÁNG :

1. Thang löôïng giaù :

Hawkins vaø Rahe xaây döïng thang taùi thích öùng xaõ hoäi (social read justement rating scale – 1957), vaø thang do Rahe caûi bieân vaøo naêm 1975 veà nhöõng thay ñoåi gaàn ñaây cuûa cuoäc soáng (recent events life).

Trong nhöõng thang naøy, söï kieän ñöa ñeán söï tha hoùa trong tieán trình soáng, ñoøi hoûi ôû chuû theå moät söï toå chöùc laïi, moät söï taùi thích nghi.

Coù nhieàu caùch ñeå chaám ñieåm :

- Ñeå moät nhoùm nguôøi khoâng bò beänh cho ñieåm nhöõng söï kieän trong cuoäc soáng theo möùc ñoä quan troïng cuûa chuùng.

- Ñeå cho nhöõng nguôøi ñuôïc ñieàu tra töï keå ra taát caû nhöõng döï kieän trong cuoäc soáng.

2. Phaân tích pheâ phaùn :

- Tính trung thöïc cuûa caùc thang tuøy thuoäc vaøo trình ñoä hoïc vaán vaø thôøi gian giöõa caùc luùc cao ñieåm (4 thaùng queân khoaûng 4%, 6 thaùng queân khoaûng 31 – 46%)

- Nguy cô thöù nhaát xuaát phaùt töø aûo tuôûng phaûn hoài (Illusion reùtroactive): khoâng phaûi söï kieän ñaõ tham gia vaøo vieät hình thaønh beänh, maø chính côn beänh ñaõ taïo ra söï kieän ñoù. AÛo tuôûng phaûn hoài coù theå xuaát phaùt töø möùc ñoä quan troïng maø nguôøi ta gaùn cho moät söï kieän vì coù caû söï hieän dieän cuûa côn beänh. AÛo tuôûng phaûn hoài cuõng coù theå taïo ra söï loän nguôïc cuûa thöù töï nguyeân nhaân, trong möùc ñoä maø chính côn beänh ñaõ taïo ra söï kieän (ví duï nhö giaûm giaác nguû do beänh lyù huyeát aùp cao coù theå gaây ra tai naïn hoaëc nhöõng phaûn öùng hung haõn).

- Coù theå neâu theâm aûo tuôûng nguyeân nhaân muoán thieát laäp giöõa hai söï kieän moät quan heä nhaân quaû, trong khi thöïc ra thì coù moät hieän tuôïng thöù ba taïo ra hai söï kieän ñoù (moät tình traïng traàm caûm coù theå ñöa ñeán moät söï kieän hoaëc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho moät beänh khaùc).

- Coù theå coù sai soùt veà thôøi gian : moät trieäu chöùng ñaõ coù töø laâu, nhöng khoâng ñöa ñeán vieäc khaùm beänh, nay laïi trôû thaønh khoâng chòu noåi sau moät söï kieän cuûa cuoäc soáng.

Noùi nhö vaäy, nhöõng thang ñieåm phaân tích vaø ñình luôïng nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng vaãn coù giaù trò ñoái vôùi nhieàu nhoùm nguôøi.

3. Söï kieän cuoäc soáng vaø beänh lyù hoïc :

Nguôøi ta ñaõ chöùng minh ñuôïc söï lieân heä giöõa nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng vaø beänh lyù thöïc theå hay tinh thaàn.

Nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng coù moät taàm quan troïng khaùc nhau ñoái vôùi beänh lyù hoïc, moät soá beänh nhaïy hôn truôùc nhöõng yeáu toá naøy.

Trong nhöõng traïi taäp trung thôøi Ñöùc quoác xaõ, nhieàu nguôøi ñaõ maát haún chöùng suyeån, loeùt daï daøy, nhöùc nöûa beân ñaàu, vieâm ñaïi traøng xuaát huyeát. Nguôïc laïi nhöõng beänh khaùc nhö caùc beänh dòch, thieáu dinh duôõng coù theå gieát cheát hoï deã daøng.

III. YEÁU TOÁ CAÙ NHAÂN :

1. Tình traïng maõn tính cuûa beänh :

Trong moät coäng ñoàng, beänh taät khoâng phaûi ñuôïc chia moät caùch ngaãu nhieân: 25% mang phaân nöûa soá beänh cuûa coäng ñoàng, coøn moät phaàn tö nöõa chæ coù 10% trong toång soá beänh (Hinke).

Trieäu chöùng taâm lyù coù theå ñi theo sau moät beänh thöïc theå : khoaûng 20 – 30% tình traïng traàm nhuôïc tieáp theo sau caùc beänh thöïc theå. Moät trong nhöõng yeáu toá taâm lyù veà tình traïng maõn tính cuûa beänh coù theå laø moät neùt nhaân caùch vôùi caûm xuùc tieâu cöïc.

Trong nhieàu truôøng hôïp, söï kieän cuoäc soáng keùo daøi côn beänh, hoaït hoùa noù trôû laïi, nhöng khoâng phaûi gaây ra noù.

2. Yeáu toá caù nhaân chung :

Hai yeáu toá chuû yeáu :

- Chöùng muø caûm khí saéc (Alexxithymie) : nguôøi beänh khoâng theå taû ñuôïc caûm xuùc cuûa mình vaø cuõng khoâng caûm nhaän ñuôïc bieåu hieän cuûa noù veà maët thöïc theå. Ñaây laø moät söï troáng vaéng veà tình caûm vaø nhaän thöùc. “Chöùng muø caûm khi saéc maát ñi khi nguôøi ta thay theá ñoäc thoaïi baèng ñoái thoaïi” (Von Red).

- Phong caùch lyù giaûi bi quan (Style d’explication pessimiste) : gaén beänh nhaân vôùi traùch nhieäm veà moät söï kieän maø haäu quaû luoân coøn ñoù vaø traûi daøi theo cuoäc soáng cuûa hoï.

3. Yeáu toá caù nhaân chuyeân bieät :

Khoâng coù chöùng cöù veà moät yeáu toá taâm lyù chuyeân bieät cho moät beänh.

Tính ña daïng cuûa yeáu toá gaây beänh coù theå giaûi thích vieäc moät soá toå chöùc caù theå chæ phaùt huy taùc duïng khi coù söï coù maët cuûa nhöõng tham soá khaùc.

4. Haønh vi gaây beänh vaø haønh vi taïo söùc khoûe :

- Haønh vi gaây beänh : khoâng chæ xuaát hieän sau nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng, maø noù coù theå trôû thaønh moät kieåu soáng thaät söï. Haønh vi gaây beänh coù leõ laø haønh vi töï nhieân ñoái vôùi loaøi nguôøi vaø noù ñuôïc taêng cuôøng theâm treân phuông dieän caù nhaân vaø xaõ hoäi. Nghieân ma tuùy laø söï boäc phaùt quaù ñaùng cuûa nhöõng haønh vi ñoù.

- Haønh vi taïo söùc khoûe : (nghieân cöùu treân 6928 nguôøi taïi Ñaïi hoïc Berkeley)..

- Nguû moät ngaøy 8 tieáng

AÊn saùng moãi ngaøy

Khoâng bao giôø aên giöõa caùc böõa aên.

Giöõ vöõng caân naëng theo chieàu cao

Khoâng huùt thuoác laù

Uoáng röôïu chuùt ít

Taäp theå duïc theå thao thuôøng xuyeân

IV. NHÖÕNG YEÁU TOÁ GIAÛM NHEÏ (Modeùrateurs)

Nhöõng yeáu toá gaây beänh cuõng nhö nhöõng söï kieän cuûa cuoäc soáng ñeàu bò aûnh huôûng bôûi nhöõng bieán soá taâm lyù coù theå giaûm nheï aûnh huôûng cuûa chuùng :

- Nhöõng yeáu toá giaûm nheï töø moâi truôøng xaõ hoäi

- Nhöõng yeáu toá giaûm nheï töø baûn thaân

- Nhöõng yeáu toá giaûm nheï do nhöõng kinh nghieäm truôùc kia.

1. Söï naâng ñôõ veà maët xaõ hoäi :

Ñaây laø nhöõng nguoàn löïc do nguôøi khaùc ñem ñeán :

- Caûm xuùc tích cöïc

- Tin chaéc laø ñuôïc hieåu vaø ñuôïc chaáp nhaän

- Ñuôïc khuyeán khích bieåu loä yù nghó

- Ñuôïc thoâng tin vaø khuyeân baûo

- Coù theå nhaän ñuôïc moät söï giuùp ñôõ vaät chaát

Söï naâng ñôõ xaõ hoäi giöõ vai troø laøm giaûm nheï ñoái vôùi haønh vi taïo söùc khoûe cuõng nhö ñoái vôùi nhöõng söï kieän chaán thuông.

2. Quaù trình laøm chuû :

Quaù trình laøm chuû laø nhöõng coá gaéng veà nhaän thöùc cuõng nhö veà haønh vi nhaèm laøm chuû, chòu ñöïng hoaëc giaûm thieàu nhöõng aùp löïc beân ngoaøi cuõng nhö beân trong vaø nhöõng xung ñoät xaûy ra trong hoaøn caûnh naøo ñoù.

Ñoái vôùi nhöõng beänh taâm thaàn, söï traùnh neù noåi leân roõ neùt vaø ít khi thaáy vieäc tìm kieám söï naâng ñôõ xaõ hoäi. Nuôïc laïi, ñoái vôùi nhöõng beänh thöïc theå, ñaëc ñieåm chính cuûa noù laø tìm kieám moät söï naâng ñôõ cuûa xaõ hoäi.

3. Yeáu toá nhaân caùch :

Coù moät soá ñaëc tính cuûa nhaân caùch maïnh meõ (Kobasa) coù khaû naêng giaûm nheï taùc ñoäng cuûa nhöõng söï kieän :

- Söï kieåm soaùt (khaû naêng khoáng cheá tình huoáng)

- Söï daán thaân (khaû naêng hoaït ñoäng khoâng bò tha hoùa)

- Söï thaùch thöùc (khoâng coi söï thay ñoåi nhö moät nguy cô).

CHÖÔNG IV

HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN (Fonctionnement mental)

Coù moät thöïc taïi taâm lyù beân trong cuûa chuùng ta gioáng nhö caùi thöïc taïi vaät chaát beân ngoaøi. Theá giôùi taâm lyù beân trong laø toång hôïp toaøn boä quaù trình phaùt trieån vaø caù theå hoùa, chuû yeáu laø söï töï noäi taâm hoùa daàn daàn nhöõng tuông taùc giöõa nhöõng ñöùa treû vaø moâi truôøng, do hoïc taäp, do ñieàu kieän hoùa vaø laø söï noäi taâm hoùa cuûa nhöõng nguôøi quan heä vôùi ñaày ñuû gaùnh naëng tình caûm cuûa noù.

I. NHÖÕNG NGUYEÂN TAÉC CUÛA HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN :

1. Nguyeân taéc cuûa tính khoâng thay ñoåi (constance) : gioáng nhö nhöõng cô theå sinh vaät khaùc, cô theå con nguôøi luoân coù khuynh huôùng khoâng ñoåi löïc caêng beân trong, nhö söï ñieàu bình (homeùostasie) trong sinh lyù hoïc.

- Nguyeân taéc khoaùi caûm (principe de plaisir) : ban ñaàu hoaït ñoäng cuûa treû em chæ bieát chìu theo söï thoâi thuùc cuûa ham muoán, tìm khoaùi caûm, baát chaáp thöïc teá.

- Nguyeân taéc thöïc teá (principe de reùaliteù) : Khi ñuïng phaûi thöïc teá hieàu xung naêng khoâng theå thöïc hieän ñuôïdc maø phaûi ñieàu chænh laïi. Luùc ñoù, moâi truôøng xung quanh giöõ moät vai troø raát quan troïng. Nguyeân taéc naøy cuõng laø moät hình thöùc nhaèm thoûa maõn nhöõng nhu caàu, ñem laïi chaát luôïng cho söï sinh toàn.

2. Söï laäp ñi laäp laïi (reùpeùtition) : Ñoù laø söï thuùc eùp laäp ñi laäp laïi. Khoâng phaûi laø moät khuynh huôùng bình thuôøng laäp ñi laäp laïi jhöõng thoùi quen tieáp thu töø söï hoïc taäp, nhöng laø moät söï thuùc ñaåy beân trong laøm cho con nguôøi laäp laïi voâ taän nhöõng tình huoáng chaán thuông laøm cho hoï ñau khoå nhöng hoï khoâng theå töï keàm cheá ñuôïc. Theâm vaøo ñoù nhöõng phaûn öùng cuûa nhöõng nguôøi xung quanh laøm cho chuùng naëng theâm. Taát caû nhöõng gì gaây sang chaán taâm lyù seõ ñeå laïi daáu aán vôùi khuynh huôùng noåi leân trôû laïi moät caùch laäp ñi laäp laïi.

Söï phoùng löïc caûm xuùc (abreùaction) taïo khaû naêng traùnh neù taùc ñoäng beänh lyù, cuûa sag chaán taâm lyù. Ñaây cuõng laø nguoàn goác cuûa nhöõng phuông phaùp bieåu loä caûm xuùc (catharsis). Nhöng bieän phaùp coù hieäu quaû nhaát choáng laïi söï laäp ñi laäp laïi laø hoài öùc laïi sang chaán nhaèm tìm hieåu ñaày ñuû yù nghóa taâm lyù cuûa noù.

II. NHÖÕNG DAÏNG THÖÙC CUÛA HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN :

1. Khaû naêng chôø ñôïi vaø söï tuôïng tröng hoùa : Ñaây laø hai phaåm chaát cuûa hoaït ñoäng taâm thaàn ñuôïc hình thaønh töøng buôùc, gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån thaønh thuïc cuûa heä thaàn kinh trung uông, nhöng cuõng phuï thuoäc vaøo heä thoáng tình caûm cuûa ñöùa treû, nghóa laø baûn chaát vaø chaát luôïng cuûa nhöõng moái quan heä cuûa noù.

Treû em töøng buôùc khoâng caàn ñeán chính vaät theå nöõa maø chæ chuù yù nhöõng ñieåm tuôïng tröng cuûa vaät theå. Tö duy töø cuï theå ñi daàn ñeán tö duy tröøu tuôïng (quy luaät cuûa ngoân ngöõ vaø loâ-gic)

Ñöùa treû phaûi giöõ moät khoaûng caùch taâm lyù ñoái vôùi nhöõng ñoái tuôïng caàn ñuôïc tuôïng tröng. Noù phaûi coù khaû naêng dôøi laïi söï thoûa maõn ngay cuûa nhöõng ham muoán cuûa noù ñeå cho tö duy coù thôøi gian phaùt trieån vaø coù khaû naêng chôø ñôïi nghóa laø chòu ñöïng söï thieáu vaéng vaø söï coâ ñôn, nhöõng phaåm chaát caàn thieát ñeå coù theå xaây döïng neân moät moái quan heä chaéc chaén vôùi moâi truôøng.

2. Hoaït ñoäng theo quaù trình tieân phaùt :

Ñoù laø hoaït ñoäng cuûa voâ thöùc, nhöng noù coù theå chieám lónh cuoäc soáng yù thöùc vaø muïc tieâu duy nhaát cuûa noù laø söï thoûa maõn ngay nhöõng ham muoán ñaõ sinh ra noù. Nhö vaäy ñeå taïo ñuôïc söï caân baèng beân trong, chæ coù 2 con ñuôøng ñeå thoaùt ra :

- Giaûi thoaùt naêng luôïng theo con ñuôøng vaän ñoäng hay thaàn kinh thöïc vaät: loaïn vaän haønh (dyspraxie), chöùng laäp laïi maùy moùc (steùreùotypie), tic, roái loaïn taâm theå vaø roái loaïn öùng xöû.

- Giaûi thoaùt naêng luôïng baèng vieäc ñaàu tö quaù möùc cho theá giôùi huyeàn tuôûng : aûo giaùc (hallucination), hoang tuôûng (deùlire, delusion).

Vieäc giaùo duïc seõ giuùp cho treû chòu ñöïng ñuôïc moät möùc ñoä caêng thaúng beân trong naøo ñoù vaø luøi laïi vieäc giaûi thoaùt naêng luôïng nhôø vaøo söï phaùt trieån theá giôùi taâm lyù cuûa noù.

3. Hoaït ñoäng theo quaù trình thöù phaùt :

Hoaït ñoäng naøy ñaëc tröng cho cuoäc soáng yù thöùc vaø lyù trí. ÔÛ ñaây tö duy logic chôù khoâng phaûi möùc ñoä tình caûm coù nhieäm vuï noái keát nhöõng hình tuôïng. Nguyeân taéc thöïc teá coù traùch nhieäm söûa chöõa cho nguyeân taéc khoaùi caûm vaø söï chôø ñôïi coù theå thöïc hieän ñuôïc. Vieäc hình thaønh caùi Toâi seõ taïo söï phuø hôïp vôùi thöïc taïi beân ngoaøi. Vaán ñeà chuû yeáu ôû ñaây cuõng laø vai troø cuûa caùc moái quan heä vôùi moâi truôøng vaø söï noäi taâm hoùa cuûa chuùng.

III. CÔ CHEÁ PHOØNG VEÄ :

Ñaây laø nhöõng thao taùc cuûa boä maùy taâm lyù nhaèm giaûm thieåu nhöõng caêng thaúng beân trong. Chuùng thuôøng coù giaù trò che chôû söï toaøn veïn cuûa boä maùy taâm lyù, nhöng hieäu quaû khoâng gioáng nhau. Chuùng cuõng deã bò söï ñieàu haønh cuûa caùc quaù trình tieân phaùt vaø nhö vaäy coù theå gaây beänh vaø caûn trôû hoaït ñoäng taâm thaàn.

1. Söï doàn neùn (Refoulement, Repression) :

Coù theå noùi ñaây laø moät cô cheá phoøng veä chuû yeáu. Ñaây laø thao taùc maø chuû theå tìm caùch ñaåy vaøo hoaëc giöõ laïi trong voâ thöùc nhöõng bieåu tuôïng gaén lieàn vôùi moät xung ñoäng. Con nguôøi khoâng theå thoûa maõn baát kyø duïc voïng naøo vaø cô cheá naøy giuùp cho söï hình thaønh caùi Toâi.

2. Söï thoaùi lui (Reùgression) :

Ñaây laø söï trôû veà vôùi nhöõng hình thöùc truôùc kia cuûa söï phaùt trieån tö duy vaø phuông thöùc quan heä cuûa chuû theå vôùi moâi truôøng. Theo Freud, coù ba kieåu thoaùi lui :

- Thoaùi luichuû ñeà (reùgression topique) : Töø yù thöùc ñi ñeán voâ thöùc.

- Thoaùi lui hình thöùc (reùgression formelle) : trôû laïi nhöõng bieåu hieän cuûa tö duy nguyeân thuûy (quy trình thöù phaùt trôû thaønh quy trình nguyeân phaùt)

- Thoaùi lui theo thôøi gian (reùgression temporelle) : trôû laïi nhöõng daïng thöùc quan heä theo kieåu vuøng kích duïc (zones eùrogeønes) haäu moân hay mieäng.

Söï thoaùi lui khoâng bao giôø laø söï trôû laïi ñôn giaûn veà tình traïng truôùc vì chuùng ta khoâng theå naøo xoùa boû hoaøn toaøn söï phaùt trieån trung gian.

Moät nguôøi truôûng thaønh thoaùi lui khoâng bao giôø trôû thaønh nhö chính nguôøi aáy khi coøn treû nhoû.

3. Söï ñaûo loän nguôïc laïi (Renversement dans la contraire) :

Muïc ñích cuûa moät xung ñoäng bieán thaønh caùi nguôïc laïi, nhö töø aùc daâm chuyeån thaønh khoå daâm, töø chöùng nhìn troäm thaønh chöùng phoâ baøi.

4. Söï hình thaønh coù tính phaûn öùng (Formation reùactionelle) :

Laø thaùi ñoä taâm lyù nguôïc chieàu phaûn khaùg laïi vôùi moät ham muoán ñaõ bò doàn neùn. Moät yù thöùc quaù möùc veà saïch seõ che ñaäy moät khuynh huôùng veà söï dô baån. Moät söï thuông haïi traøn lan laø moät thaùi ñoä choáng laïi nhöõng ham muoán hung haõn.

5. Söï thaêng hoa (Sublimation)

Nhöõng xung löïc baûn naêng khoâng ñuôïc thoûa maõn seõ ñuôïc ñaàu tö vaøo nhöõng hoaït ñoäng ñuôïc xaõ hoäi ñeà cao, nhö khoa hoïc, ngheä thuaät, söï nghieäp xaõ hoäi...

6. Söï ñoàng hoùa (Identification)

Nhôø quy trình taâm lyù naøy maø chuû theå coù theå tieáp nhaän moät ñaëc tính cuûa nguôøi khaùc vaø haønh ñoäng gioáng töøng phaàn hay hoaøn toaøn theo kieåu nhö vaäy.

Söï ñoàng hoùa laø :

- Quy trình hình thaønh nhaân caùch.

- Cô cheá töï veä chuû yeáu choáng laïi söï maát maùt vaø tang toùc.

- Nguyeân nhaân cuûa nhieàu öùng xöû beänh lyù.

- Yeáu toá chuû yeáu trong vieäc hình thaønh vaø hoaït ñoäng cuûa nhoùm.

CHÖÔNG V

TAÂM LYÙ TUOÅI DAÄY THÌ

Treû em gaùi cuõng nhö trai ñuôïc sinh ra vaø lôùn leân trong söï ñuøm boïc, nuoâi duôõng vaø thuông yeâu cuûa cha meï. Ñeán moät luùc naøo ñoù, xuaát hieän nhöõng hieän tuôïng laï thuôøng trong cô theå cuûa chuùng. Coù theå noùi ñoù laø buôùc ñaàu cuûa tuoåi daäy thì. Tuoåi daäy thì luoân bao haøm hai hieän tuôïng : hieän tuôïng taâm lyù – xaõ hoäi vaø hieän tuôïng taâm sinh hoïc.

I. VEÀ SINH LYÙ TUOÅI DAÄY THÌ

Coù söï khaùc bieät veà tuoåi giöõa treû em trai vaø gaùi ñoái vôùi söï xuaát hieän cuûa nhöõng daáu hieäu ñaàu tieân :

- ÔÛ treû gaùi töø 10 – 12 tuoåi.

- ÔÛ treû trai töø 12 – 14 tuoåi

1. Söï phaùt trieån sinh duïc ôû treû gaùi sôùm hôn vaø bao goàm :

Söï phaùt trieån cuûa tuyeán vuù, cuûa boä phaän sinh duïc, cuûa buoàng tröùng, vaø ñaëc bieät xuaát hieän nhöõng kyø kinh nguyeät ñaàu tieân, ñaëc tröng cuûa tuoåi daäy thì ôû treû gaùi.

2. Söï phaùt trieån sinh duïc ôû treû trai :

Ñöôïc theå hieän ôû söï phaùt trieån cuûa tinh hoaøn, duông vaät taêng leân veà kích thuôùc, loâng moïc ôû vuøng sinh duïc, vaø coù theå thaáy söï xuaát tinh ñaàu tieân trong luùc nguû.

3. Söï phaùt trieån cuûa cô theå ôû treû trai vaø gaùi luùc daäy thì bao goàm :

- Veà caân naëng : caùc cô to ra, caùc xuông lôùn leân. Taêng sôùm ôû treû gaùi.

- Veà chieàu cao : Luùc ñaàu phaùt trieån nhanh, sau ñoù chaäm laïi.

- Veà noäi taïng : phoåi nôû ra (chuùng ta nhaän thaáy kieåu thôû suôøn treân ôû treû gaùi, suôøn buïng ôû treû trai), daây aâm thanh (ngaén laïi ôû treû gaùi, daøi ra ôû treû trai), “traùi kheá” to ra ôû treû trai. Gioïng noùi baét ñaàu coù nhöõng thay ñoåi, hôi khaøn khaøn.

- Nhu caàu veà naêng luôïng (khoaûng 3.500 cal/ngaøy), caû veà luôïng vaø chaát trong caùc böõa aên. Cha meï caàn cuù troïng veà vaán ñeà dinh duôõng cuûa caùc chaùu trong giai ñoaïn naøy.

- Vieäc baøi tieát caùc chaát noäi tieát gia taêng duôùi söï ñieàu khieån cuûa heä thaàn kinh trung öông. Vuøng haï ñoài, thuøy truôùc tuyeán yeân, tuyeán sinh duïc, coù moät vai troø ñaëc bieät. Caùc noäi tieát toá sinh duïc nhö oestrogene taêng nhieàu ôû treû em gaùi vaø testosteùrone ôû treû em trai.

II. TAÂM LYÙ CUÛA TUOÅI DAÄY THÌ :

Ñaây laø giai ñoaïn phaùt trieån ñaày nhöõng xaùo troän veà taâm lyù truôùc nhöõng yeáu toá beân trong vaø beân ngoaøi :

1. Nhöõng yeáu toá beân ngoaøi laø :

- Moâi tröôøng hoïc ñöôøng : Treû ñuôïc chuyeån töø tieåu hoïc qua trung hoïc cô sôû, nghóa laø chuyeån töø moät thaày hoaëc moät coâ giaùo hieåu mình ñaày ñuû, sang hoïc nhieàu thaày vaø nhieàu coâ ít hieåu mình. Luùc naøy keát quaû ôû tröôøng hoïc thöôøng laø tieâu chuaån cuûa nieàm vui, phaàn thöôûng, tình thöông cuûa cha meï. Keát quaû hoïc taäp khoâng toát thöôøng laøm cho treû khoå taâm vaø caûm thaáy coù toäi.

- Moâi truôøng gia ñình : noùi chung thaùi ñoä cuûa cha meï thöôøng ñuôïc bieåu hieän bôûi söï chaäm chaáp nhaän söï ñoäc laäp cuûa con. Quan heä cha meï – con caùi thay ñoåi, gia ñình khoâng coøn laø nguoàn tham khaûo duy nhaát cuûa treû nöõa. Luùc naøy, treû toø moø tìm hieåu cuoäc soáng qua nhieàu nguoàn khaùc nhö baïn beø, saùch baùo ... treû trôû neân toát hay xaáu cuõng coù theå töø ñaây maø ra.

2. Nhöõng yeáu toá beân trong :

- Tö duy logique phaùt trieån vaø coù tính chaát pheâ phaùn. Treû coù nhöõng suy nghó ñoäc laäp, nhieàu luùc ngöôïc laïi vôùi suy nghó cuûa ngöôøi lôùn.

- Söï phaùt trieån cuûa cô theå coù veû ñoät ngoät. Thöôøng thì ñoâi chaân phaùt trieån tröôùc roài tieáp ñeán caùc phaàn coøn laïi cuûa cô theå. Treû coá tình che daáu, hoaëc lô ñeãnh, suy tö, bí maät, hoaëc nhaïy caûm, hung haõn.

- Ñaëc bieät treû gaùi cuõng nhö trai böôùc ñaàu yù thöùc veà cuoäc soáng tình duïc. Chuùng xa laùnh hoaëc gaàn guõi nhau (tình yeâu treû con), thôøi ñieåm naøy thöôøng coù xu höôùng ñoàng tình luyeán aùi xuaát hieän trong moät thôøi gian ngaén vaø sau ñoù thì trôû laïi bình thöôøng.

3. Caùc moái quan heä ñoái vôùi ngöôøi lôùn trôû neân khoù khaên hôn :

- Söï töï chuû cuûa treû ñöôïc cha meï ñaùnh giaù nhö söï thaát baïi cuûa mình vaø caøng lo laéng hôn. Luùc naøy treû hieåu ñöôïc nhöõng ñieåm yeáu cuûa ngöôøi lôùn. Phaûi heát söùc chuù yù ñeán vaán ñeà naøy ñeå coù thaùi ñoä ñuùng vôùi treû, khoâng laøm cho treû khoå sôû.

- Treû thöôøng bòa chuyeän hoang ñöôøng, noùi laùo khoe khoang, söûa ñieåm hoïc baï, nghóa laø coù nhöõng haønh vi khoâng bình thöôøng. Noùi chung ñaây laø nhöõng roái loaïn haønh vi thoaùng qua vaø seõ trôû laïi bình thöôøng khi treû lôùn leân trong moät moâi tröôøng thuaän lôïi.

- ÔÛ tuoåi daäy thì, treû vöøa laø treû con vöøa ñang thay ñoåi veà theå xaùc laãn tinh thaàn, vöøa lôùn leân töø söï phuï thuoäc hoaøn toaøn vôùi cha meï töøng böôùc ñi ñeán söï töï chuû.

Con ngöôøi vaø cuoäc soáng eâm thaám cuûa tuoåi thô bò phaù vôõ, vaø ñaây cuõng laø böôùc khôûi ñaàu cho vieäc hình thaønh caùi toâi môùi, caùi con ngöôøi môùi ôû tuoåi daäy thì.

Ñeå keát luaän : Chuùng ta coù theå noùi laø khoâng chæ coù moät kieåu tuoåi daäy thì, maø laø nhieàu kieåu. Vì vaäy vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà do treû ñaët ra phaûi luoân coù tính rieâng leû, coù tính cuï theå cho töøng treû. Moâi tröôøng gia ñình heát söùc quan troïng. Ngöôøi lôùn caàn tìm hieåu ñaày ñuû nhöõng thay ñoåi veà taâm sinh lyù cuûa treû trong giai ñoaïn naøy, luoân taïo ñieàu kieän giuùp treû, vôùi tình thöông vaø söï toân troïng treû, ñeå nhaân caùch cuûa treû ñöôïc phaùt trieån moät caùch haøi hoøa vaø toát ñeïp.

CHÖÔNG IV

XUNG ÑOÄT VAØ STRESS

I. XUNG ÑOÄT (CONFLICT, CONFLIT) :

1. Ñònh nghóa :

- Xung ñoät laø moät tình traïng trong ñoù chuû theå bò giaèng co giöõa khuynh höôùng veà nhaän thöùc vaø ñoäng cô ngöôïc chieàu nhau.

- Theo phaân taâm hoïc, xung ñoät taâm lyù laø söï bieåu loä cuûa nhöõng ñoøi hoûi noäi taâm khoâng theå dung hoøa ñöôïc, ñaëc bieät laø nhöõng xung naêng traùi ngöôïc nhau. Xung ñoät taâm lyù coù theå ñöôïc theå hieän roõ neùt hay tieàm aån. Vai troø cuûa tình duïc phaûi tieán ñeán vieäc giaûi quyeát söï xung ñoät coù tính quyeát ñònh, ñoù laø maëc caûm oedipe.

2. Haäu quaû vaø vieäc giaûi quyeát xung ñoät :

N.E. Miller chia xung ñoät ra thaønh :

- Xung ñoät tieán tôùi – tieán tôùi (approche – approche).

- Xung ñoät neù traùnh – neù traùnh (eùvitement – evitement).

- Xung ñoättieán tôùi – neù traùnh (approche - eùvitement)

Töø xung ñoät khoâng giaûi quyeát ñöôïc, thöôøng taïo ra söï lo haõi (angoisse).

Ñeå giaûi quyeát nhöõng xung ñoät, con ngöôøi coù theå söû duïng nhieàu bieän phaùp nhö söï doàn neùn, söï chuyeån höôùng veà moät muïc tieâu thay theá, söï thaêng hoa…

Trong caùc chöùng nhieãu taâm, neáu chæ döøng laïi ôû trieäu chöùng, töùc laø haønh vi traù hình, maø khoân ñi tìm moät xung naêng caên nguyeân, thì trò lieäu khoâng theå coù keát quaû ñöôïc.

Xung ñoät laø söï ñaáu tranh giöõa caùc khuynh höôùng, caùc lôïi ích, xung ñoät khoâng phaûi luoân luoân coù haïi, noù khoâng theå thieáu ñöôïc trong vieäc hình thaønh nhaân caùch.

II. STRESS :

Khôûi ñaàu, Stress (tieáng Anh) baét nguoàn töø chöõ La tinh “Stringere” coù nghóa laø nghòch caûnh, baát haïnh (theá kyû).

1. Ñònh nghóa :

- Stress laø “moïi ñaùp öùng cuûa cô theå tröôùc moïi yeâu caàu hay ñoøi hoûi taùc ñoäng leân treân cô theå ñoù “ (H. Selye, 1976).

- Stress laø “moät tình traïng caêng thaúng caáp dieãn ra cuûa cô theå bò baét buoäc phaûi ñieàu ñoäng nhöõng toå chöùc phoøng veä cuûa noù ñeå ñöông ñaàu vôùi moät tình huoáng ñe d5a” (J. Delay).

Trong caùc ñieàu kieän thoâng thöôøng, Stress laø moät ñaùp öùng thích nghi bình thöôøng veà maët taâm lyù sinh hoïc vaø haønh vi.

2. Lyù thuyeát veà Stress :

2.1. Lyù thuyeát sinh lyù hoïc :

2.1.1. Theo Walker Cannon : phaûn öùng boû chaïy hay chieán ñaáu (flight or flight) laø moät loaït bieåu hieän sinh lyù do vieäc tieát ra chaát noäi tieát cuûa ng thöôïng thaän, goïi laø “chaát noäi tieát cuûa Stress” hay Adreùnaline.

2.1.2. Theo Hans Selye : Toaøn boä nhöõng phaûn öùng sinh lyù tröôùc nhöõng söï taán coâng khaùc nhau laø “Hoäi chöùng thích nghi chung”. Tieáp ñoù coù khaû naêng xuaát hieän moät beänh lyù cô theå hay caùi cheát. Söïc vieäc ñöôïc giaûi thích bôûi söï hoaït hoùa cuûa nang thöôïng thaän tröôùc hieän töôïng Stress.

Hoäi chöùng thích nghi chung bao goàm 03 giai ñoaïn :

- Giai ñoaïn baùo ñoäng hay soác : vôùi laàn xuaát hieän ñaàu tieân cuûa taùc nhaân gaây Stress, cô theå coù moät soá ñeà khaùng thaáp hôn bình thöôøng trong moät thôøi gian ngaén, vaø nhanh choùng huy ñoäng caùc nguoàn löïc phoøng veä.

- Giai ñoaïn thích nghi hay phaûn khaùng : neáu caùc yeáu toá vöôït qua söï kieåm soaùt cuûa cô theå, thì ñoøi hoûi guy ñoäng toång löïc vaø phaûi tieâu hao nhieàu nguoàn löïc ñeå choáng traû.

- Giai ñoaïn suy kieät : neáu caùc taùc nhaân coù tính chaát nghieâm troïng hay bò ruùr ra khoûi moät caùch khoâng bình thöôøng thì cô theå seõ bò hao moøn theâm vaùc caùc kho döï tröõ bò tieâu kieät. Söùc ñeà khaùng bò teâ lieät ñöa ñeán caùi cheát.

2.1.3. Thuyeát moâ hình taïng ñaëc bieät – Stress (Diathesis-stress model) : Thuyeát naøy neâu leân söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá baåm chaát vaø caùc yeáu toá thuùc ñaåy. Parsons (1988) cho raèng söï thay ñoåi mang tính chaát bieán hoùa seõ taïo ra söï choïn loïc ñoáivôùi caùc öùng xöû nhaèm giuùp caùc sinh vaät thích nghi vôùi moâi tröôøng ñaày raãy taùc nhaân taïo Stress.

SÔ ÑOÀ STRESS – CÔN BEÄNH

2.2. Lyù thuyeát taâm lyù – xaõ hoäi :

2.2.1. Thuyeát moâ hình chuyeån ñoäng taâm lyù :

Theo Freud, coù 02 loaïi lo haõi :

- Lo haõi tín hieäu : ñaùp öùng ñoáivôùi moái lieân quan taùc nhaân gaây Stress, caêng thaúng.

Kích thích taâm lyù xaõ hoäi

Baåm chaát Yeáu toá baùo tröôùc beänh

Beänh

AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng

Yeáu toá di truyeàn

- Lo haõi chaán thöông : mang tính baûn naêng hoaëc phaùt sinh töø beân trong, taïo ra söï caêng thaúng ñeø naëng leân sinh hoaït noäi taâm (tröôùc caùc xung naêng tình duïc vaø caùc baûn naêng hung haõn bò doàn neùn).

2.2.2. Thuyeát hoïc taäp :

- Moâ hình ñieàu kieän hoùa kinh ñieån (Pavlov).

- Moâ hình thao taùc coù ñieàu kieän (B.F. Skinner).

Kích thích khoâng ñieàu kieän (tieáng ñoäng to) cho ra ñaùp öùng khoâng ñieàu kieän. Kích thích coù ñieàu kieän (con chuoät) luùc ñaàu coù theå ñöôïc xem laø kích thích môùi meû hoaëc trung tính, sau ñoù seõ trôû thaønh ñieàu kieängaây lo haõi.

Veà maët chuû quan, con ngöôøi seõ tyraûi nghieäm caêng thaúng beân trong neáu ñöông ñaàu vôùi moät söï kieän gaây sôï haõi. Neáu tình huoáng gaây stress laøm phaùt sinh lo haõi ôû möùc ñoä cao khoâng theå xöû lyù ñöôïc thì seõ thuùc ñaåy öùng xöû traùnh neù hoaëc thaùo chaïy.

2.2.3. Thuyeát xung ñoät :

Stress xuaát hieän khi ngöôøi daân khoâng coù vieäc laøm, khoâng coù nhaø ôû … stress laø hieäu quaû cuûa caùc moái quan heä xaõ hoäi ít oån ñònh, cuûa ngheøo khoå, cuûa quyeàn haïn thaáp keùm vaø thieáu keàm cheá caù nhaân.

2.2.4. Thuyeát moâi tröôøng sinh thaùi :

Stress xuaát hieän töø söï ñoâng ñuùc, oâ nhieãm, töø nhöõng ruûi ro ñoái vôùi söùc khoûe do caùc tai bieán cuûa moâi tröôøng.

2.2.5. Thuyeát kieåm soaùt :

Coøn goïi laø thuyeát ñieàu khieån hoïc. Caùc sinh vaät töï ñieàu chænh baèng caùch ñoái chieáu tình traïng hieän höõu vôùi moät heä quy chieáu naøo ñoù ñeå duy trì theá caân baèng. Caùc quaù trình phaûn hoài seõ phaùt huy caùc dieãn bieán tích cöïc vaø ngaên ngöøa caùc dieãn bieán tieâu cöïc, laøm giaûm thieàu stress hoaëcv ngaên ngöøa caùc taùc nhaân gaây stress.

A X

Löôïng thay ñoåi

Söï kieän gaây stress Löôïng stress gia ñình

C B

Moâ hình stress gia ñình ABCX cuûa Hill coù söûa ñoåi

Nguoàn : Phoûng theo Mc Cubbin vaø Patterson (1983)

3. Stress gia ñình :

Gia ñình ñöôïc xem nhö moät heä thoáng bao goàm nhöõng ngöôøi ñöôïc lieân keát vôùi nhau thoâng qua tình thöông, söï töông taùc vaø phuï thuoäc laãn nhau. Stress trong gia ñình laøm taêng söï nhaïy caûm cuûa caùc thaønh vieân theo söï ñau khoå veà theå chaát vaø tinh thaàn, phaù vôõ tính haøi hoøa vaø caáu truùc cuûa gia ñình (heä keùm thích nghi).

3.1. Reuben Hill (1949) ñeà xuaát moâ hình ABCX :

- A : Söï kieän.

- B : Nguoàn löïc gia ñình ñaùp öùng vôùi khuûng hoaûng.

- C : Nhaän thöùc cuûa gia ñình veà söï kieän.

- X : Khuûng hoaûng.

3.2. David Kein (1983) ñöa ra lyù thuyeát : Stress – Khuûng hoaûng – öùng phoù (SCC, Stress – Crisis – Coping) :

Coù 5 giai ñoaïn chuyeån tieáp chính cuûa gia ñình coù theå gaây ra stress (Fosson, 1988) :

- Thaønh laäp moät ñôn vò gia ñình môùi.

- Coù theâm caùc thaønh vieân môùi.

- Chia caùch caùc thaønh vieân khoûi ñôn vò gia ñình.

- Maát ñi moät thaønh vieân.

- Tan raõ ñôn vò gia ñình.

4. Chieán löôïc öùng phoù vôùi stress :

Theo Matherny, coù 02 loaïi öùng phoù :

4.1. ÖÙng phoù döï phoøng (Preventive coping) :

Tính keùm oån ñònh cuûa gia ñình vôùi stress

Nhaän thöùc cuûa gia ñình veà tính nghieâm troïng

cuûa thay ñoåi

Söï thoáng hôïp gia

ñình

Tính ñaùp öùng gia

ñình

- Neù traùnh caùc taùc nhaân gaây stress thoâng qua vieäc thích nghi trong cuoäc soáng.

- Thích nghi vôùi caùc möùc ñoøi hoûi.

- Caùc kieåu öùng xöû laøm giaûm nguy cô taïo ra stress.

- Taïo ra caùc nguoàn löïc öùng phoù.

4.2. ÖÙng phoù choáng cöï (Combative coping) :

- Giaùm saùt caùc taùc nhaân gaây stress vaø caùc trieäu chöùng.

- Saép xeáp caùc nguoàn löïc nhaèm öùng phoù höõu hieäu.

- Taán coâng caùc taùc nhaân gaây stress, ñaåy luøi yù nghó töï “ñaàu haøng” vaø giöõ ñöôïc tinh thaàn côûi môû cho nhöõng löïa choïn thích hôïp.

- Dung naïp caùc taùc nhaân gaây stress. “Caáu truùc laïi nhaän thöùc nhaèm vöùt boû … moät keá hoaïch gaây nhieãu taâm thoâng qua vieäc ñaùnh giaù laïi tính nghieâm troïng cuûa caùc ñoøi hoûi veà caùc haïn cheá nguoàn löïc cuûa baûn thaân”.

- Haï thaáp möùc kích ñoäng.

Nhö vaäy, trong Stress bình thöôøng, söï ñaùp öùng laø thích hôïp vaø giuùp cho caù theå phaûn öùng ñuùng nhaèm taïo ra moät caân baèng môùi sau khi chòu taùc ñoäng cuûa söï kieän. Coøn trong Stres beänh lyù, khaû naêng ñaùp öùng cuûa caù theå toû ra khoâng ñaày ñuû, khoâng thích hôïp vaø khoâng theå ñem laïi söï caân baèng môùi. Cho neân tieáptheo ñoù seõ coù nhöõng roái loaïn xuaát hieän vì caùc maët taâm thaàn, cö xöû hay haønh vi taïm thôøi hoaëc keùo daøi.

CHÖÔNG VII

Y HOÏC TAÂM THEÅ

(Meùdicine psychosomatique)

I. ÑÒNH NGHÓA :

“Taâm theå” coù yù nghóa laø moät roái loaïn thöïc theå maø trong nguoàn goác cuûa noù aån chöùa moät yeáu toá taâm lyù, khoâng phaûi moät caùch ñoàng thôøi, maø laø moät söï ñoùng goùp chính yeáu vaøo vieäc hình thaønh beänh.

Margolin vaø Kaufman : “Ñaây laø moät caùch tieáp caän coù tính thao taùc ñoái vôùi lyù thuyeát vaø thöïc haønh y hoïc, trong ñoù caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa boä maùy taâm lyù ñöôïc xem nhö moät bieán coá cuûa söùc khoûe vaø beänh taät, ví duï nhö sinh lyù hoïc vaø beänh lyù hoïc”.

Nhöõng thay ñoåi cuûa ñôøisoáng taâm lyù (caûm xuùc hay ñuùng hôn laø nhöõng xung ñoät) caáp tính hoaëc maõn tính, yù thöùc hoaëc voâ thöùc ñeàu coù taùc duïng gaây beänh (effet pathogeøne).

Qua caùc kinh nghieäm laâm saøng vaø caùc thöû nghieäm, ngöôøi ta nhaän thaáy laø taùc duïng gaây beänh cuûa nhöõng xung ñoät taâm lyù vaø nhöõng thay ñoåi trong cuoäc soáng xaõ hoäi aûnh höôûng chuû yeáu vaøo moät soá lónh vöïc cuûa beänh lyù hoïc noùi chung.

Roái loaïn taâm theå ñoái laäp töøng ñieåm moät vôùi trieäu chöùng chuyeån hoaùn cuûa hysterie, vì ôû ñaây coù moät toån thöông thöïc theå, khoâng coù khaû naêng ñaûo ngöôïc tình theá moät caùch ñôn giaûn, khoâng coù cô quan ñöôïc choïn ñieåm tröôùc. Moät vuøng naèm giöõa roái loaïn taâm theå vaø hysterie, ñoù laø côn ñau do caên nguyeân taâm lyù, roái loaïn hoaït ñoäng tình duïc, roái loaïn noäi tieát, chuû yeáu laø chaát noäi tieát sinh duïc.

II. LÒCH SÖÛ CUÛA KHAÙI NIEÄM TAÂM THEÅ TRONG Y HOÏC :

- Tröôøng phaùi Cos vaø Hippocrate :

Ñoái töôïng cuûa y hoïc laø ngöôøi beänh trong söï toaøn veïn cuûa noù.

Ngöôøi beänh coù moät khí chaát vaø moät lòch söû rieâng.

Côn beänh laø söï phaûn öùng cuûa caù theå tröôùc nhöõng xaùo troän beân ngoaøi hay beân trong.

Muïc tieâu cuûa trò lieäu laø taïo laïi cho ngöôøi beänh söï haøi hoøa ñaõ maát ñi ñoái vôùi moâi tröôøng vaø baûn thaân.

Ñaây laø moât quan ñieåm coù tính toång hôïp vaø naêng ñoäng

- Tröôøng phaùi Cnide vaø Galien :

Côn beänh coù söï toàn taïi ñoäc laäp.

Nguoàn goác cuûa beänh laø moät toån thöông giaûi phaãu laâm saøng.

Muïc ieâu cuûa trò lieäu laø ñònh vò toån thöông cuûa cô theå, vaø neáu coù theå taùch laáy noù ra.

Ñaây laø moät quan ñieåm tích cöïc vaø cô hoïc.

Nhö vaäy ñeán cuoái theá kyû 19 vaø ñaåu theá kyû 20, ngöôø beänh ñöôïc chia thaønh voâ soá chuyeân khoa. Ñaây laø thôøi kyø cuûa giaûi phaãu beänh lyù hoïc, vi truøng hoïc, sinh hoïc phaân töû …

Vaø töø nhöõng thaäp nieân 20 cuûa theá kyû 20, laïi coù moät söï trôû veà vôùi tröôøng phaùi taâm theå. Môû ñöôøng cho tröôøng phaùi naøy laø Paracelse, cuøng vôùi nhöõng nhaø laâm saøng Phaùp theá kyû 19, Trousseau vôùi “nhöõng ñam meâ cuûa taâm hoàn”.

Tröôùc ñoù Mesmer (1734 – 1815) ñaõ nghieân cöùu töø tröôøng sinh vaät (thoâi mieân) vaø ñaõ cho thaáy khaû naêng ñieàu trò taâm lyù cuûa moät soá beänh veà theå chaát. Tröôøng phaùi Mesmer ñaït ñeán ñænh cao sau naêm 1850 vôùi Charcot (1825 – 1983) ñoái vôùi Hysterie vaø tröôøng phaùi Nancy vôùi thuaät thoâi mieân. Chöõ “taâm theå” ñöôïc Heiroth söû duïng laàn ñaàu vaøo naêm 1818.

Freud luoân nhaán maïnh ñeán söï ñan xen giöõa taâm lyù vaø sinh hoïc (lyù thuyeát veà nhöõng xung ñoäng).

Y hoïc taâm theå ñöôïc tieáp tuïc phaùt trieån bôûi nhöõng nhaø phaân taâm Myõ : Felix Deutsch (1927), Alexander, Dunbar, tröôøng phaùi Chicago (Weiss, English, Cobb, Grinker …) chuû yeáu nghieân cöùu veà caùc hình daùng nhaân caùch ñaëc tröng (Profils de personnaliteù specifique).

Tröôøng phaùi taâm theå Paris (Marty, de M’Uzan vaø Fain) nghieân cöùu lyù thuyeát veà kinh teá taâm theå. Nghóa laø beänh taät ñöôïc xem nhö söï keát hôïp giöõa moät raïn nöùt trong toå chöùc caù theå, moät söï taán coâng gaây xaùo troän töø beân ngoaøi hoaëc beân trong, vaø moät khaû naêng töông ñoái to lôùn trong vieäc saép xeáp laïi.

Nhöõng keát quaû thöïc nghieäm cuõng nhö nhöõng tìm toøi lyù thuyeát cuõng ñaõ ñoùng goùp raát nhieàu vaøokhuynh höôùng taâm theå cuûa y hoïc nhö :

- Lyù thuyeát veà Gestalt coøn goïi laø taâm lyù hoïc hình theå. Khaùi nieäm veà söï “toaøn veïn taâm lyù”. Grinker cuõng bò aûnh höôûng cuûa tröôøng phaùi naøy.

- Hieän töôïng luaän (phenomenologie) cuûa Husseri vaø heidegger : söï phaân tích hieän sinh (analyse existentielle) vôùi nhöõng coá gaéng ñeå vöôït khoûi khaùi nieäm cô hoïc nhò nguyeân cuûa Descartes vaø ñaët neàn taûng treân nhöõng ñònh ñeà trieát hoïc.

- Taâm lyù hoïc sinh vaät thöïc nghieäm : nghieân cöùu taäp tính joïc veà nhöõng haønh vi xaõ hoäi cuûa nhöõng chuûng loaïi thuù vaät soáng trong moâi tröôøng töï nhieân (baûn naêng vaø caáu truùc ñôøi soáng xaõ hoäi).

- Thuyeát phaûn xaï cuûa Palov vaø thuyeát haønh vi cuõng ñi saâu nghieân cöùu moái töông quan taâm lyù theå chaát.

- Lyù thuyeát veà Stress cuûa Selye : khaùi nieäm veà beänh do roái loaïn thích nghi.

- Taâm lyù xaõ hoäi hoïc vaø xaõ hoäi hoïc cuõng coù nhöõng ñoùng goùp cho khuynh höôùng taâm theå.

“Söï tieáp caän taâm theå khoâng heà loaïi boû nhöõng vaán ñeà sinh lyù hoïc, maø chæ chuù yù ñeán vai troø cuûa caûm xuùc. Nhö vaäy khoâng coù nghóa laø tìm hieåu theå xaùc ít hôn maø chæ coù nghóa laø tìm hieåu hôn nöõa taâm lyù con ngöôøi”. (Weiss vaø English).

III. YÙ NGHÓA CUÛA TRIEÄU CHÖÙNG TAÂM THEÅ :

- George Groddeck : öùng duïng vaøo y hoïc taâm theå moâ hình nghieân cöùu thöïc theå cuûa hysterie cuûa Freud. “Caùi aáy” laø löïc ñaåy cong ngöôøi hoaït ñoäng, laøm cho con ngöôøi “suy nghó, lôùn leân, maïnh khoûe vaø beänh hoaïn, noùi toùm laïi laø cho con ngöôøi soáng”. Khaùi nieäm veà giaûi phaãu hoïc huyeàn töôûng song song vôùi giaûi phaãu hoïc khoa hoïc.

- Oierre Marty : tính quyeát ñònh cuûa nhieàu yeáu toá coù söï tham gia sinh hoïc maïnh meõ, vôùi söï thaän troïng trong vaán ñeà “choïn” cô quan vaø chöùc naêng bò beänh.

IV. ROÁI LOAÏN CHÖÙC NAÊNG DO ROÁI LOAÏN CAÛM XUÙC :

Xung ñoät caûm xuùc laø nhöõng “stress” taâm lyù nhö :

- Giaûn nôõ ñoäng maïch : ñaøn oâng hay ñaøn baø ñeàu ñoû maët khi ñöùng tröôùc moät tình theá ñaùng hoå theïn. Giaõn ñoäng maïch naõo vaø maøng naõo coù theå gaây ra nhöõng côn nhöùc ñaàu caûm xuùc.

- Co thaét ñoäng maïch : söï hoaûng sôï hay moät tình theá lo haõi coù theå gaây ra co thaét ñoäng maïch ôû da.

- Taêng xuaát tieát : raát hieám gaëp ngöôøi ñaøn oâng khoâng bieát khoùc khi gaëp moät tình theá thaät söï caûm ñoäng.

Coù theå xem nhöõng bieåu hieän sinh lyù treân nhö nhöõng cô cheá phoøng veä cuûa cô theå.

Caùm xuùc coù theå xuaát hieän do moät tình theá bò ñe doïa naëng neà hoaëc moät xung ñoät yù thöùc. Coù luùc nhöõng xung ñoät ñöôïc laäp ñi laäp laïi maø ngöôøi beänh khoâng yù thöùc ñöôïc vaø chæ bieåu hieän baèng nhöõng roái loaïn veà sinh lyù.

V. BIEÅU HIEÄN TAÂM THEÅ ÔÛ TREÛ EM :

Tuoåi thô thaät söï laø “tuoåi vaøng son cuûa taâm theå” (Mazet vaø Houzel).

Cô theå ñöôïc treû em söû duïng moät caùch öu tieân ñeå theå hieän caûm xuùc cuûa noù (vui möøng, töùc giaän, ñieân loaïn).

Spitz ñöa ra khaùi nieäm “beänh do ñoäc toá taâm lyù” (maladie psychotoxique) lieân quan ñeán nhöõng thaùi ñoä khoâng phuø hôïp cuûa ngöôøi meï, ñoái laäp vôùi khaùi nieäm

“beänh taät do thieáu thoán” (maladie de carence) lieân quan ñeán söï chaêm soùc khoâng ñaày ñuû cuûa ngöôøi meï.

Trong caùc bieåu hieän taâm theå ôû treû em, chuùng ta thöôøng thaáy nhöõng yeáu toá nhö sau :

- Vieäc khoâng coù khaû naêng giao tieáp baèng ngoân ngöõ, söï non nôùt veà vaänñoäng vaø söï phuï thuoäc vaøo nhieàu ngöôøi khaùc laøm cho treû phaûi bieåu loä caûm xuùc cuûa noù qua cô theå.

- Duø nhöõng tieàn ñeà sinh hoïc nhö theá naøo ñi nöõa, nhöõng roái loaïn taâm theå sôùm chæ coù theå hieåu ñöôïc khi naøo ta chuù yù ñeán hoaït ñoäng cuûa caáp meï – con.

Neàn y hoïc taâm theå ñöôïc höôùng veà coäng ñoàng vaø xaõ hoäi. Noù bao haøm moät khía caïnh xaõ hoäi hoïc. Ngöôøi beänh ñöôïc xem nhö moät caù theå toaøn dieän. Y hoïc taâm theå naèm ôû vuøng giôùi haïn giöõa nhieãu taâm vaø loaïn taâm.

PHAÀN HAI TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC VAØ CUOÄC SOÁNG

CHÖÔNG I

TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC ÔÛ CAÙC LÖÙA TUOÅI

I. TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC TUOÅI THÔ :

Nhöõng vaán ñeà taâm lyù beänh hoïc tuoåi thô thöôøng bò ñaùnh giaù thaáp. Nhöng khaùc vôùi ngöôøi lôùn, treû em coù theå thay ñoåi vaø lôùn leân nhanh choùng, vaø nhöõng vaán ñeà taâm lyù nghieâm troïng coù theå vöôït qua, ñoâi khi raát nhanh neáu chuùng ñöôïc chaêm lo sôùm vôùi söï hôïp taùc cuûa cha meï vaø nhöõng ngöôøi xung quanh.

1. Baûn chaát nhöõng vaán ñeà cuûa tuoåi thô :

Söï phaùt trieån taâm lyù bình thöôøng cuûa treû em tuøy thuoäc vaøo nhöõng ñieàu kieän soáng trng nhöõng naêm thaùng maø noù lôùn leân. Treû em caûm nhaän raát sôùm tình caûm cuûa cha meï hay ngöôøi thaân chaêm lo cho noù.

Muoán lôùn leân, treû em phaûi noäi phoûng (introkection) taát caû nhöõng gì maø ngöôøi lôùn coù yù thöïc hieän vaø hình aûnh cuûa chính nhöõng ngöôøi lôùn ñoù.

Nhöõng vaán ñeà cuûa tuoåi thô thöôøng gaëp nhö : söï töông taùc giöõa nhöõng trôû ngaïi cho söï phaùt trieån taâm lyù töø nhöõng xung ñoät xaâu xa giöõa cha meï, vaø nhöõng trôû ngaïi do nhöõng phaûn öùng töø chính baûn thaân treû em.

2. Nhöõng vaán ñeà gaàn guõi cuûa söï phaùt trieån bình thöôøng :

- Khoùc la keùo d aøi (söï lo haõi ôû meï)

- Nhöõng côn aùc moäng (12 – 18 thaùng : tö theá traàm nhöôïc : 5 – 6 tuoåi : maëc caûm oedipe).

- Nhöõng côn giaän döõ (daáu hieäu cuûa söï meät nhoïc, söï huït haånbg tình caûm).

- Ñaùi daàm treân 4 tuoåi (xung ñoät noäi taâm)

- Haønh vi coù vaán ñeà : hung haêng, noùi doái, aên caép (caàn nghó ñeán nhöõng ñoäng cô saâu xa).

3. Taâm lyù beänh hoïc tuoåi thô :

- Dò taät baåm sinh vaø khoù khaên trong söï phaùt trieån : moät toån thöông naõo nheï (MBD : Minimal Brain Damage) luùc sanh hoaëc sau ñoù coù theå gaây ra chaäm phaùt trieån, khuynh höôùng xung ñoät, roái loaïn öùng xöû, ñoäng kinh.

- Roái loaïn do beänh thöïc theå : vieâm naõo thöôøng ñöa ñeán söï baát oån (instabiliteù) nhieàu maët. Suy dinh döôõng thöôøng ñöa ñeán voâ caûm (apathie) vaø chaäm phaùt trieån.

- Roái loaïn taâm theå : nhö chaøm, suyeån, roái loaïn tieâu hoùa nhaèm “traùnh” nhöõng trieäu chöùng taâm lyù.

- Roái loaïn taâm thaàn ôû treû em : ñònh vò taâm lyù (fixation) sôùm do nhöõng xung ñoät noäi taâm thöôøng ñöa ñeán chöùng töï toûa, hoang töôûng.

- Tình traïng traàm nhöôïc ôû treû em : töø nhöõng xung ñoät do taùch bieät, do maát ñoái töôïng laøm naëng theâm tö theá traàm nhöôïc. Thöôøng ñöa ñeán : chaäm tieáp thu, öùc cheá trong troø chôi, lo haõi veà caùi cheát …

- Loaïn tính ôû treû em : khi coù moät söï ñaàu tö chuyeân bieät quaù möùc cho söï thoûa maõn moät xung naêng töøng phaàn (mieäng, haäu moân, döông vaät).

- Nhieãu taâm ôû treû em : gaén lieàn vôùi maëc caûm oedipe vaø maëc caûm bò thieán (cô cheá aùm sôï, hysteri, aùm aûnh).

Neáu söï phaùt trieån taâm lyù cuûa treû em coù vaán ñeà, caùi quan troïng laø chòu khoù laéng nghe ñeå tìm hieåu. Treû em bieåu loä theo kieåu cuûa noù vaø theo khaû naêng cuûa noù. Chuùng ta caàn bieát caùch giao tieáp vôùi treû.

II. TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC TUOÅI THIEÁU NIEÂN :

Tuoåi thieáu nieân laø giai ñoaïn cuoái cuøng trong vieäc hình thaønh nhaân caùch. Nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc nhaân caùch coøn coù theå dieãn ra moät khi tuoåi thieáu nieân chöa keát thuùc.

1. Baûn chaát nhöõng vaán ñeà cuûa tuoåi thieáu nieân :

- Giai ñoaïn aån taøng thöôøng keát thuùc luùc 11 tuoåi, vaø döôùi söùc eùp cuûa nhöõng thay ñoåi thöïc theå vaø taâm lyù, treû xaây döïng nhaân caùch cuûa mình.

- Vaán ñeà ñaët ra laø nhöõng xung ñoät trong vieäc thoáng nhaát baûn thaân, trong vieäc taùch bieät daàn vôùi cha meï vaø vôùi chính tuoåi thô cuûa treû. Nhöõng caêng thaúng kieåu oedipe ñöôïc hoaït hoùa trôû laïi theo söï tröôûng thaønh veà tình duïc.

- ÔÛ moãi giai ñoaïn nhöõng xung ñoät ñoù coù theå noåi leân vaø ngaên caûn tieán ñeán tuoåi tröôûng thaønh.

2. Nhöõng vaán ñeà gaàn guõi vôùi söï phaùt trieån bình thöôøng :

Khoâng coù tuoåi thieáu nieân khoâng coù caêng thaúng, ít nhaát cuõng töøng ñôït, töø beân trong laãn töø beân ngoaøi.

- Tính khí lo aâu : vôùi nhöõng lo laéng trong nhöõng giôùi haïn bình thöôøng veà vaán ñeà tình duïc, nhöõng côn aùc moäng, traïng thaùi deã bò kích ñoäng khoâng coù lyù do roõ raøng …

- Tính khí raàu ró : vôùi caûm giaùc gaàn nhö traàm nhöôïc, nghi ngôø veà baûn thaân, veà giaù trò cuûa mình.

- Co laïi töøng phaàn : nghieàn ngaãm beân trong, töø choái giao tieáp …

- Caêng thaúng veà tình duïc : toø moø, tìm kieám thoâng tin, thuû daâm, tìm baïn …

- YÙ muoán thaêng hoa : khaúng ñònh baûn thaân trong caùc cuoäc tranh taøi, hoaït ñoäng nhaân ñaïo.

3. Taâm lyù beänh hoïc cuûa tuoåi thieáu nieân :

- Taät nguyeàn vaø tuoåi thieáu nieân : gia taêng nhöõng caêng thaúng beân trong, vôùi nhöõng giai ñoaïn khuûng hoaûng, caêng thaúng, boû troán, taán coâng, traàm nhöôïc.

- Chính söï naâng ñôõ tình caûm laø bieän phaùp giaûi quyeát toát nhaát nhöõng rình caûnh khoù khaên.

- Roái loaïn taâm theå : vôùi söï co laïi töøng phaàn, söï ñau ñôùn veà theå xaùc, nhöõng caêng thaúng beân trong. Phaûi phaân bieät caùc vaán ñeà naûy sinh : lo haõi, khuynh höôùng öu beänh (hypocondrie), ñaëc bieät chöùng chaùn aên do taâm lyù (anorexie mentale) ôû treû gaùi.

- Roái loaïn taâm thaàn ôû thieáu nieân :

Söï co laïi traàm nhöôïc, côn hoang töôûng caáp (bouffeùs deùlirantes), daáu hieäu thieáu hoøa hôïp hoaëc hoang töôûng paranoia coù theå ñöa ñeán taâm thaàn phaân lieät.

- Tình traïng giôùi haïn (eùtats-limites) ôû tuoåi thieáu nieân : khuynh höôùng nghieän ma tuùy, nghieän röôïu, ñoàng tình luyeán aùi, baùi vaät (feùtichsme), xung ñoäng hay traùi tính traùi neát (caracteùriel).

- Tình traïng traàm nhöôïc ôû tuoåi thieáu nieân : raàu ró vaø co laïi nhieàu hôn nhöõng töông ñöông traàm nhöôïc, möu toan töï töû.

4. Nhieãu taâm cuûa thieáu nieân :

- Nhieãu taâm lo haõi

- Nhieåu taâm Hysteri (daáu hieäu chuyeån hoaùn)

- Nhieãu taâm aùm sôï (lieân quan ñeán boái caûnh xaõ hoäi, vaên hoùa hay vaät chaát)

- Nhieãu taâm aùm aûnh.

III. TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC TUOÅI GIAØ :

Nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi ngaøy caøng nhieàu trong taát caû caùc nöôùc, vì tuoåi thoï ñöôïc keùo daøi. Vaán ñeà ñaët ra laø chaát löôïng cuûa cuoái ñôøi vaø hình töôïng cuûa nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi veà cuoái ñôøi cuûa hoï.

1. Baûn chaát nhöõng vaán ñeà taâm lyù cuûa tuoåi thöù ba :

- Ngöôøi lôùn tuoåi trôû laïi “tuoåi thô cuûa hoï” (söï phuï thuoäc)

- Giaø ñi nghóa laø bò baét buoäc soáng vôùi nhöõng taùch bieät, nhöõng chia ly. Söï chia ly toái cao laø caùi cheát, caùi cheát cuûa baûn thaân mình.

- Nhöõng lo haõi veà caùi cheát, veà nhöõng maát maùt khoâng haøn gaén ñöôïc trôû neân ngaøy caøng naëng neà hôn vaø thöû thaùch nhaân caùch moät caùch quyeát lieät.

2. Nhöõng vaán ñeà gaàn guõi vôùi söï giaø nua bình thöôøng :

- Moät sö suy giaûm taâm lyù nheï xuaát hieän daàn (hay queân, khoù taäp trung).

- Lo haõi traàm nhöôïc vöøa (tính khi thay ñoåi töø höng caûm thaáp cho ñeán maát höùng thuù ñoái vôùi nhöõng thaêng hoa, ñeán söï phuï thuoäc vaøo gia ñình hay nhöõng ñoà vaät).

- Söï töï veä maïnh hôn heo kieåu khoù tính (deã bò kích thích, thieáu kieân nhaãn …), kieåu aùm aûnh hay paranoia, hay nghieän ngaäp.

3. Taâm lyù beänh hoïc tuoåi giaø :

- Suy giaûm taâm lyù naëng : gaây ra nhöõng “toäi” khoâng theå hieåu ñöôïc ñoái vôùi nhaân caùch tröôùc kia, hay beänh caûnh sa suùt tuoåi giaø (deùmence seùnile).

- Tình traïng traàm nhöôïc naëng : luù laãn, hoang töôûng (tri giaùc lô mô, maá phöông höôùng …), traàm nhöôïc thoaùi trieån töøng ñôït keùo d aøi, yù töôûng töï töû.

- Töï veä beänh lyù : haønh vi traùi tính traùi neát, aùm aûnh, sôï bò truy haïi (perceùcution), haønh vi xung ñoäng öu beänh, nghieän röôïu, nghieän ma tuùy.

4. Vaán ñeà chaån ñoaùn vaø ñieàu trò :

- Moät chaån ñoaùn chính xaùc raát quan troïng vì noù cho pheùp phaân bieät nhöõng beänh thöïc theå vôùi nhöõng roái loaïn taâm lyù.

- Trong ñieàu trò neân söû duïng vôùi nhöõng haøm löôïng vöøa nhöõng thuoác nhö taân döôïc, an thaàn nheï, choáng traàm nhöôïc.

- Moät söï naâng ñôõ veà tình caûm vaø söï coù maët thöôøng xuyeân coù theå giuùpgiaûi toûa nhöõng lo haõi bò boû rôi.

Veà phöông dieän phoøng beänh, caàn toå chöùc nhieàu hoaït ñoäng vaên hoùa, ngheä thuaät, vôùi moät ñaïo lyù soáng coå truyeàn taïo neân moät söï quaân bình haät söï cho tuoåi giaø.

CHÖÔNG II

BIEÅU HIEÄN ROÁI LOAÏN CUÛA TAÂM THAÀN

1. Roái loaïn caûm giaùc vaø tri giaùc :

1.1. Taêng caûm giaùc : Maøu saéc röïc rôõ, muøinoàng naëc.

1.2. Giaûm caûm giaùc : Khoâng roõ reät, xa xaêm.

1.3. Loaïn caûm giaùc baûn theå (ceùnesttopathia) : noùng ran trong ngöôøi, caáu xeù trong ruoät, ñieän giaät trong oùc.

1.4. Aûo töôûng (illusion) : tri giaùc sai laàm veà caùc ñoáitöôïng coù thaät trong thöïc teá khaùch quan (ví duï : aùo treo treân töôøng gioáng ngöôøi ñang ñöùng, nhìn daây thöøng töôûng raén).

1.5. Aûo giaùc (hallucination) : Tri giaùc nhö coù thaät veà moät söï vaät, moät hieän töôïng khoâng heà coù trong thöïc teá khaùch quan.

1.5.1. Aûo giaùc thoâ sô vaø phöùc taïp :

- Aûo giaùc thoâ sô : khoâng coù caáu keát roõ neùt.

- Aûo giaùc phöùc taïp : coù hình töôïng roõ raøng vaø sinh ñoäng.

1.5.2. Aûo giaùc thaät, aûo giaùc giaû :

- Aûo giaùc thaät : ngöôøi beänh tieáp nhaän aûo giaùc nhö coù thaät trong thöïc taïi, khoâng phaân bieät ñöôïc aûo giaùc vôùi söï thaät.

- Aûo giaùc giaû : khu truù trong ???, töø trong cô theå phaùt ra, beänh nhaân nhaän thöùc aûo giaùc trong yù nghó cuûa mình.

1.5.3. Aûo giaùc chia theo giaùc quan :

- Aûo thanh : tieáng noùi co theå laø noùi moät mình hay laø noùi vôùingöôøi beänh (aûo thanh bình phaåm, aûo thanh meänh leänh)

- Aûo thò : kích thöôùc cô theå gioáng nhö töï nhieân hay coù theå lôùn leân (aûo thò khoång loà : macroposia) hay nhoû ñi (aûo thò tí hon : microposia). Aûo thò coù theå sinh ñoäng hoaëc baát ñoäng. Noäi dung cuûa aûo thò coù theå laøm cho ngöôøi beänh say meâ ngoài nhìn moät caùch thích thuù hoaëc ngô ngaùc, baøng hoaøng, sôï haõi.

- Aûo giaùc noäi taïng (visceral hallucination) : caûm thaáy roõ raøng trong ngöôøi coù nhöõng dò vaät, nhöõng sinh vaät.

1.5.4. Aûo giaùc sô ñoà theå (trouble of body schema) : tri giaùc sai laàm veà hình theå vaø kích thöôùc cuûa thaân theå mình (lôùn leân, daøi ra, ngaén laïi).

2. Roái loaïn caûm xuùc :

2.1. Giaûm caûm xuùc :

- Giaûm khí saéc (hypothymia) : buoàn raàu, uû ruû.

- Voâ caûm (apathia) : thôø ô döûng döng vôùi taát caû nhöõng vieäc gì xaûy ra xung quanh.

2.2. Taêng caûm xuùc :

- Caûm xuùc khoâng oån ñònh (labile) : töø vui sang buoàn, töø khoùc sang cöôøi.

- Caûm xuùc say ñaém (etasy) : taêng caûm xuùc maïnh coù tính chaátnhaát thôøi.

- Khoan khoaùi (europhobia) : thaáy moïi vaät xung quanh ñeàu hôïp vôùi loøng mình neân cöôøi noùi moät caùch thích thuù.

2.3. Roái loaïn caûm xuùc khaùc :

- Caûm xuùc hai chieàu (ambivalence) : vöøa thích vöøa khoâng thích.

- Caûm xuùc traùi ngöôïc (paradixical) : nhaän ñöôïc tin vui thì buoàn raàu.

3. Roái loaïn tö duy :

3.1. Roái loaïn hình thöùc tö duy :

3.1.1. Phaân chia theo nhòp ñoä nhanh :

- Tö duy phi taùn (fight of ideas) : quaù trình lieân töôûng raát nhanh, chuû ñeà luoân luoân thay ñoåi theo taùc ñoäng beân ngoaøi.

- Tö duy doàn daäp (accelerated thinking) : nhöõng yù nghó xuaát hieän doàn daäp ngoaøi yù muoán.

- Noùi hoå loán (logorrhea) : noùi luoân moàm, noäi dung voâ nghóa.

3.1.2. Phaân chia theo nhòp ñoä chaäm :

- Tö duy chaäm chaïp (bradypsychia) : suy nghó khoù khaên, noäi dung ñôn ñieäu, ngheøo naøn.

- Tö duy ngaét quaõng (barrage) : doøng yù töôûng bò ngaét quaõng khi ñang noùi.

- Tö duy lai nhai (circumstantial thinking) : keå moät caùch tæ mæ nhöõng chi tieát thöù yeáu vaø raát khoù chuyeån sang noäi dung chuû yeáu.

- Tö duy kieân ñònh (perseverance) : laäp ñi laäp laïi moät chuû ñeà nhaát ñònh.

3.1.3. Phaân chia theo hình thöùc phaùt ngoân :

- Noùi moät mình (monologue).

- Noùi tay ñoâi (dialogue).

- Noùi laëp laïi (palilalia) : khoâng ai hoûi cuõng cöù noùi.

- Nhaïi lôøi (echolalia) : chæ laëp laïi caâu hoûi.

3.2. Roái loaïn noäi dung tö duy :

3.2.1. Ñònh kieán (fixed idea) : yù töôûng quaù ñang veà nhöõng söï kieän thöïc teá.

3.2.2. Hoang töôûng (delusion) : tin töôûng vöõng chaéc vaø nhöõng yù töôûng phaùn ñoaùn sai laàm.

- Hoang töôûng suy ñoaùn :

• Hoang töôûng lieân heä

• Hoang töôûng bò haïi

• Hoang töôûng bò chi phoái

• Hoang töôûng ghen tuoâng

• Hoang töôûng töï buoäc toäi

• Hoang töôûng nghi beänh

• Hoang töôûng töï cao

• Hoang töôûng phaùt minh

- Hoang töôûng caûm thuï :

• Hoang töôûng nhaän nhaàm

• Hoang töôûng ñoùng kòch (hoang töôûng ñoåi daïng)

• Hoang töôûng bieán hình baûn theå

3.2.3. Aùm aûnh (obsession) : YÙ nghó khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá, xuaát hieän vôùi tính chaát cöôõng böùc.

- AÙm aûnh tröøu töôïng

- AÙm aûnh caûm cuï theå : aùm sôï, aùm aûnh hoài öùc.

4. Roái loaïn trí nhôù :

- Giaûm nhôù (hypomnesia)

- Taêng nhôù (hypermnesia)

- Queân (amnesia)

• Thuaän chieàu (anterograde) : queân söï vieäc xaûy ra sau khi bò beänh, töø vaøi giôø ñeán vaøi tuaàn.

• Ngöôïc chieàu (retrograde) : queân söï vieäc xaûy ra tröôùc khi beänh.

5. Roái loaïn chuù yù :

- Chuù yù suy yeáu : khoâng theå taäp trung chuù yù vaøo moät vieäc gì laâu ñöôïc,.

- Chuù yù trì treä : naêng löïc di chuyeån chuù yù raát keùm.

- Chuù yù di chuyeån nhanh choùng.

6. Roái loaïn hoaït ñoäng :

6.1. Roái loaïn hoaït ñoäng coù yù thöùc :

- Giaûm vaän ñoäng (hypokinesia)

- Maát vaän ñoäng (akinesia)

- Taêng vaän ñoäng (hyperkinesia)

- Ñoäng taùc dò thöôøng (parakinesia)

- Giaûm hoaït ñoäng (hypoboulia)

- Taêng hoaït ñoäng (hyperboulia)

- Maát hoaït ñoäng (aboulia)

6.2. Roái loaïn hoaït ñoäng baûn naêng :

6.2.1. Haønh vi xung ñoäng : xuaát hieän ñoät ngoät, khoâng coù söï ñaáu tranh beân trong ñeå keàm cheá laïi (nhaûy xuoáng ñaát khi oâ toâ ñang chaïy)

6.2.2. Say meâ xung ñoäng :

- Xung ñoäng uoáng röôïu (dipsomania)

- Xung ñoäng ñi lang thang (romomania)

- Xung ñoäng troäm caép (kletomania)

- Xung ñoäng ñoát nhaø (pyromania)

- Xung ñoäng theøm uoáng (potomania)

CHÖÔNG III

ROÁI LOAÏN NHAÂN CAÙCH

Maëc duø nhaân caùch coù moät taàm quan troïng ñaëc bieät trong hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, vieäc nghieân cöùu dòch teã cuûa nhöõng roái loaïn nhaân caùch chæ ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng naêm gaàn ñaây.

I. VAÁN ÑEÀ CHAÅN ÑOAÙN :

1. Ñònh nghóa :

- Nhaân caùch : laø kieåu suy nghó, caûm giaùc vaø haønh vi ñaëc tröng cho caùch soáng vaø caùch thích nghi rieâng cuûa töøng ngöôøi, vaø do nhöõng yeáu toá theå traïng, nhöõng yeáu toá gaén vôùi söï phaùt trieån cuûa caù nhaân vaø kinh nghieäm trong xaõ hoäi.

- Neùt tính caùch : laø moät kieåu haønhvi khoâng thay ñoåi hay keùo daøi, moät phaàn cuûa nhaân caùch maø ngöôøi ta coù theå ruùt ra toång theå haønh vi vuûa moät ngöôøi maø khoâng bao giôø coù theå quan saùt thaáy ñöôïc.

- Roái loaïn nhaân caùch bao haøm 3 khaùi nieäm ñaëc tröng :

+ Xaûy ra trong tuoåi thô hay tuoåi thieáu nieân.

+ Söï keùo daøi theo thôøi gian vaø söï lan toûa cuûa haønh vi khoâng bình thöôøng trong caùc tình theá cuûa baûn thaân vaø xaõ hoäi.

+ Gaén vôùi moät möùc ñau khoå khoâng nhoû cuûa baûn thaân veà nhöõng vaán ñeà ngheà nghieäp hay xaõ hoäi.

2. Phaân loaïi caùc roái loaïn nhaân caùch :

Coù theå phaân caùc roái loaïn nhaân caùch thaønh 3 nhoùm :

- Nhoùm “laï ñôøi” (eùtrange) hay “kyø quaëc” (excentrique) bao haøm nhöõng nhaân caùch kieåu parnoia, daïng phaân lieät, kieåu phaân lieät.

- Nhoùm “kòch tính” (dramatique) hay “baát thöôøng) (erratique) : bao haøm nhöõng nhaân caùch kieåu Hysteùrie, aùi kyû, choáng ñoái xaõ hoäi vaø giôùi haïn.

- Nhoùm “lo aâu” (anxieux) : bao haøm nhöõng nhaân caùch laãn traùnh, phuï thuoäc, aùm aûnh, thuùc eùp vaø thuï ñoäng, hung haõn.

Nhöõng neùt nhaân caùch bình thöôøng coù phaàn di truyeàn, trong khi nhöõng neùt nhaân caùch khoâng bình thöôøng thì laïi ít hôn. Moät haønhvi muoánñöôïc coi nhö moät neùt nhaân caùch phaûi toàn taïi töø ít nhaát 5 naêm vaø ñöôïc chaån ñoaùn tröôùc tuoåi 25.

II. DÒCH TEÃ HOÏC CUÛA NHÖÕNG ROÁI LOAÏN NHAÂN CAÙCH :

1. Tyû leä môùi maéc (incidence) :

Tyû leä môùi maéc cuûa nhöõng roái loaïn nhaân caùch raát khoù xaùc ñònh ñöôïc vì tính chaát cuûa chuùng; ñaây laø nhöõng roái loaïn maõn tính vaø trieäu chöùng xuaát hieän luùc coøn tuoåi thô hoaëc tuoåi thieáu nieân ôû moät thôøi ñieàm khoâng roõ raøng.

2. Tyû leä maéc beänh (Preùvalence) :

a) Khaûo saùt coäng ñoàng veà nhöõng roái loaïn nhaân caùch noùi chung :

Tyû leä maéc beänh töø 0,1% (Ñaøi Loan vaø AÁn Ñoä) ñeán 9,7% (Mahattan New York) vôùi moät tyû leä trung bình 2,8%. Nhöõng ngöôøi naøy thöôøng coù tieàn caên nghieän röôïu/thaát nghieäp vaø nhöõng vaán ñeà hoân nhaân, gia ñình.

Treân bình dieän daân soá – xaõ hoäi, tæ leä maéc beänh cao hôn ôû vuøng ñoâ thò vaø trong nhöõng nhoùm ngheøo khoù. Tæ leä maéc noùi chung ñöôïc chia ñeàu cho giôùi nam vaø giôùi nöõ, nhöng ñoái vôùi moãi loaïi roái loaïn nhaân caùch thì coù nhöõng khaùc bieät veà maët giôùi tính.

b) Khaûo saùt trong heä thoáng chaêm soùc söùc khoûe ban ñaàu :

Hieän nay coù raát ít coâng trình nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy. Trong moät soá coâng trình nghieân cöùu chöùng roái loaïn nhaân caùch thöôøng ñöôïc ñöa vaøo nhöõng nhoùm chaån ñoaùn raát roäng nhö nhieãu taâm chaúng haïn, cho neân khoâng theå ñònh ñöôïc tæ leä maéc beänh chuyeân bieät.

Naêm 1960, Kessel tìm thaáy moät tæ leä maéc khoaûng 5% trong soá nhöõng ngöôøi ñeán khaùm Baùc só toång quaùt.

Naêm 1972, Cooper tìm ñöôïc moät tæ leä maéc laø 6% (7,1% ñaøn oâng vaø 5,7% ñaøn baø) trong moät trung taâm chaêm soùc söùc khoûe ban ñaàu vôùi toång coäng 115 beänh nhaân coù nhöõng vaán ñeà taâm lyù.

Nhöõng ngöôøi beänh coù roái loaïn nhaân caùch laø nhöõng ngöôøi söû duïng nhieàu nhaát nhöõng cham soùc y teá.

c) Khaûo saùt moâi tröôøng beänh nhaân bò taâm beänh

Naêm 1991, Mulder (Taân Taây Lan) ñaõ thöïc hieän moät cuoäc khaûo saùt ñoái vôùi taát caû caùc beänh nhaân taâm thaàn ñöôïc ñieàu trò noäi truù (6447), tæ leä maéc ñoái vôùi töøng loaïi roái loaïn nhaân caùch ñeàu ñöôïc phaân boá moät caùch ñoàng ñeàu (nöôùc Anh 7,6% ñoái vôùi taát caû beänh nhaân nhaäp vieän). Chaån ñoaùn thöôøng laø roái loaïn nhaân caùch khoâng chuyeân bieät (45%) sau ñoù laø roái loaïn nhaân caùch theå ueå oaûi (12%). Nhöõng beänh nhaân bò roái loaïn nhaân caùch thöôøng treû hôn vaø giôùi nöõ cao hôn giôùi nam (2/3 ñaøn oâng vaø ½ ñaøn baø chöa bao giôø laäp gia ñình, ñaøn oâng thöôøng bò baét buoäc nhaäp vieän nhieàu hôn ñaøn baø).

Trong nhöõng nôi khaùc, nhö trong traïi giam chaúng haïn, nhieàu coâng trình ñaõ cho thaáy tæ leä maéc beänh raát cao, ñaëc bieät loaïi nhaân caùch choáng ñoái xaõ hoäi coù

theå leân ñeán 75%. Yeáu toá quan troïng trong vieäc chaån ñoaùn laø söï ñaùp öùng ñoái vôùi ñieàu trò.

CHÖÔNG VI

ROÁI LOAÏN ÖÙNG XÖÛ AÊN UOÁNG

CHAÙN AÊN VAØ HAÙU AÊN

I. CHAÙN AÊN : ANOREXIA NERVOSA :

Nguyeân nghóa cuûa töø Anorexia Nevosa laø “khoâng thích aên do roái loaïn thaàn kinh”. Beänh chaùn aên ñöôïc moâ taû töø theá kyû XI (Avicenne). Naêm 1694, Richard Morton coù thoâng baùo veà moät tröôøng hôïp chaùn aên laâm saøng bao goàm caùc trieäu chöùng gaày oám, khoâng muoán taêng caân, tri giaùc meùo moù veà hình aûnh cuûa cô theå, gia taêng hoaït ñoäng vaø yù nghó choái boû beänh taät. Töø Anorexia nersova ñöôïc H. Huchard söû duïng laàn ñaàu vaøo naêm 1883. Noù ñöôïc gaén lieàn vôùi nhöõng roái loaïn taâm thaàn nhö Hysterie hay nhieãu taâm aùm aûnh, sau ñoù laïi ñöôïc gaén vôùi söï suy giaûm hoaït ñoäng cuûa tuyeán yeân, nghóa laø gaén vôùi hnöõng roái loaïn caùc chaát noäi tieát. Ñeán naêm 1937, qua nhieàu quan saùt thöïc teá, Sheehan xaùc ñònh beänh chaùn aên laø do roái loaïn taâm lyù chöù khoâng phaûi roái loaïn veà noäi tieát.

1. Dòch teå hoïc :

Beänh thöôøng gaëp ôû giôùi nöõ töø 15 – 25 tuoåi.

Theo Lucas (1991) : tyû leä môùi maéc laø 8,2/100.000 (14,5 ñoái vôùi giôùi nöõ vaø 1,8 ñoái vôùi giôùi nam).

Theo Dailly vaø Gomez (1979) : 10% thieáu nöõ tuoåi 18 thuoäc taàng lôùp khaù giaû cuõng coù bieåu hieän nhöõng theå laâm saøng veà chaùn aên keùo daøi khoaûng 12 thaùng, sau ñoù bình phuïc.

2. Nguyeân nhaân gaây beänh :

2.1. Yeáu toá taâm lyù :

- Yeáu toá taâm lyù caù nhaân vaø gia ñình giöõ moät vai troø quyeát ñònh trong vieäc xuaát hieän, duy trì vaø ñieàu trò chaùn aên.

o Tính quan troïng cuûa nhöõng quan heä vôùi nhöõng ngöôøi khaùc.

o Khaû naêng chuyeån bieán caùc öùng xöû chaùn aên thaønh nhöõng roái loaïn cuûa tính caùch, bieåu hieän lo laéng hay traàm caûm, trieäu chöùng aùm sôï, aùm aûnh, hysteùri.

o Söï toàn taïi cuûa moät nhaân caùch deã bò toån thöông tröôùc vaø sau khi beänh.

- Söï töø boû ham muoán thay theá cho söï thích thuù ham muoán vaø laøm tha hoùa ngöôøi beänh. Chính söï ñam meâ thöùcaên vaø söï sôï haõi aên uoáng ñeø naëng treân ñôøi soáng taâm lyù cuûa beänh nhaân.

- Thôøi kyø daäy thì taïo neân moät chaán thöông taâm lyù vì noù caét ngang moät tuoåi thô ñeïp ñeû voâ tö. Beänh nhaân troùn chaïy söï xung ñoät taâm lyù baèng vieäc co laïi daàn daàn traùnh caùc khoaùi caûm, vaø baèng vieäc thay ñoåi söï leä thuoäc thaønh söï töï laäp, töø vieäc khoâng caàn moät nhu caàu naøo ñoù ñeán vieäc deïp boû nhöõng caùi gì coi nhö thöïc duïng, ham muoán, buoâng cuoâi. Söï chieán thaéng ñoái vôùi baûn thaân vaø nhöõng ngöôøi khaùc taïo neân moät caûm giaùc deã chòu vaø laøm noåi leân nhöõng huyeàn töôûng veà cuoäc soáng tuoåi thô.

- Moät söï nghòch lyù ñoái vôùi beänh nhaân : cô theå hoï bieàu hieän moät thoâng ñieäp cuûa söï ñau khoå, coøn lôøi noùi cuûa hoï thì bieåu hieän quyeát taâm laøm chuû baûn thaân cuûa hoï.

- Yeáu toá gia ñình : nhaân caùch cuûa ngöôøi beänh luoân coù lieân quan ñeán moâi tröôøng gia ñình, moái quan heä giöõa caùc thaønh vieân vaø phong caùch giaùo duïc trong noäi boä gia ñình. Nhìn chung, cha meï thöôøng bieåu hieän tính quan troïng trong caûm xuùc cuûa hoï, söï khoù khaên trong vieäc ñaët ñeå nhöõng haïn cheá ñoái vôùi con caùi vaø gaàn nhö khoâng coù khaû naêng xung ñoät vôùi hoï. Hoï thöôøng chuyeån töø moät quan heä gaén boù lyù töôûng ñeán söï töø boû con caùi cuûa mình khi coù söï xung ñoät.

2.2. Yeáu toá vaên hoùa :

Yeáu toá vaên hoùa khoâng theå choái boû ñöôïc, vì tyû leä chaùn aên ngaøy caøng taêng, ñaëc bieät ñoái vôùi caùc daân toäc ñang ñi vaøo caùi goïi laø “cuoäc soáng phöông taây”. Khoâng phaûi chæ coù nhöõng tieâu chuaån veà thaåm myõ vôùi moät thaân hình thon thaû, maø coøn laø

moät neàn vaên minh trong ñoù söï khaúng ñònh mình ñöôïc thoâng qua moät cô theå theo moät khuoân maãu naøo ñoù vôùi söï laøm chuû cuûa baûn thaân.

Coù theå xem laø chaùn aên taâm lyù nhö moät hoäi chöùng laâm saøng ñoàng nhaát nhöng laïi coù theå xaûy ra ñoái vôùi nhöõng nhaân caùch coù caáu truùc khaùc nhau, ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï meàm yeáu, vôùi nhöõng daïng thöùc töï veä nhieãu taâm hoaëc loaïn taâm.

3. Laâm saøng :

Ba trieäu chöùng khaéng khít vôùi nhau : Gaày oám – Chaùn aên – Taét kinh.

- Gaày oám : thöôøng giaûm caân töø 25 – 50% cuûa möùc bình thöôøng.

Hình aûnh beân ngoaøi : thaân hình oám, xöông xaåu, ngöïc vaø moâng bò leùp.

- Chaùn aên : daáu hieäu chính. Ñaây laø söï haïn cheá aên uoáng moät caùch tích cöïc. Luùc ñaàu, ñöôïc coi nhö buïng hôi to, do nhöõng khoù khaên veà tieâu hoùa. Vieäc haïn cheá aên uoáng bieåu hieän moät cuoäc ñaáu tranh gay gaét choáng laïi caûm giaùc ñoùi. Chöùng chaùn aên naøy naèm trong toång theå nhöõng thaùi ñoä ñaëc bieät vaø quan taâm quaù möùc ñeán thöùc aên. Beänh nhaân ñoâi luùc cuõng thích naáu beáp cho ngöôøi khaùc aên nhöng khoâng tham gia vaøo baøn tieäc. Kieåu caùch aên cuõng raát ñaëc bieät : choïn löïa thöùc aên theo caùch rieâng, nhai töøng mieáng nhoû, nhai ñi nhai laïi hoaøi, thöôøng khaïc nhoå ra, hoaëc oùi ra.

- Taét kinh : trong quaù trình tieántrieån cuûa beänh. Tieâu chuaån ñònh beänh laø toái thieåu 3 thaùng maát kinh sau thôøi gian coù kinh bình thöôøng.

Toaøn boä caùc daáu hieäu naøy chæ coù yù nghóa trong boái caûnh cuûa nhöõng cung ñoät taâm lyù ñaëc tröng nhö sau :

o Moái quan heä vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh : moät haønhvi ngöôïc ñôøi, vöøa quan heä phuï thuoäc, vöøa laø söï khaúng ñònh khaû naêng töï löïc.

o Söï doàn neùn tính duïc : veà khía caïnh sinh lyù cuõng nhö veà khía caïnh ham muoán. Khoâng thích thuù quan heä tình duïc, khoâng thuû daâm. Ñoâi luùc coù nhöõng xung ñoäng töøng phaàn nhö chöùng nhìn troäm hay chöùng phoâ baøy.

o Hoaït ñoäng trí tueä : coù phaàn gia taêng, hoïc taäp tieáp thu toát nhöng ít saùng taïo.

o Khí saéc bò roái loaïn : ñoâi luùc ngöôøi ta nghó ñeán roái loaïn khí saéc löôõng cöïc. Gia taêng hoaït ñoäng, caûm giaùc thoaûi maùi keøm theo nhöõng phaûn öùng traàm caûm.

4. Tieán trieån vaø tieân löôïng :

- Giai ñoaïn ñaàu : thöôøng do phaûn öùng tröôùdc moät söï kieän, tröôùc moät thay ñoåi trong cuoäc soáng nhö ñi nöôùc ngoaøi ñònh cö hoaëc ñi hoïc moät nôi khaùc, tang toùc, chaán thöông taâm lyù, chia ly. Vieäc haïn cheá aên uoáng ñöôïc giaûi thích nhö duøng moät cheá ñoä aên kieâng.

- Giai ñoaïn hai : giai ñoaïn laïc quan. Söï lo laéng cuûa cha meï giaûm ñi. Traùnh xung ñoät vôùi con caùi.

- Hiai ñoaïn ba : Taêng hoaït ñoäng döõ doäi nhöng khoâng che daáu ñöôïc nhöõng yùeu toá traàm caûm, lo haõi. Beänh tieán trieån ñoâi luùc thaáy coù veû khaù hôn, nhöng thöôøng ñöa ñeán chaùn aên maõn tính hoaëc söï gaày ñeùt neáu khoâng coù bieän phaùp trò lieäu naøo heát.

Töû vong thöôøng laø do haäu quaû cuûa suy dinh döôõng, leân ñeán tyû leä 5%, moät tyû leä khaù cao ñoái vôùi moät roái loaïn taâm lyù ôû tuoåi thanh thieáu nieân. Nguy cô töï töû khoâng phaûi nhoû, chuû yeáu ñoái vôùi nhöõng beänh tieán trieån tôùi haùu aên (Bulimia).

Tyû leä taùi phaùt cao, khoaûng 50% vaø laøm cho vieäc ñieàu trò caøng khoù khaên hôn. Chaùn aên maõn tính coù yù nghóa ñaëc bieät naëng chaúng nhöõng veà tính chaát soáng coøn cuûa ngöôøi beänh maø coøn vì noù bieåu hieän moät söï haïn cheá vaø ngheøo naøn trong ñôøi soáng tình caûm, trong caùc quan heä xaõ hoäi vaø ngheà nghieäp. ÖÙng xöû chaùn aên lan roäng daãn ñeán toaøn boä nhöõng ñaàu tö cuûa ngöôøi beänh.

II. HAÙU AÊN (Bulimia nervosa)

G. Russel söû duïng ñaàu tieân thuaät ngöõ naøy vaøo naêm 1979. Thoâng thöôøng treû gaùi maéc beänh haùu aên nhieàu hôn treû trai.

1. Hoäi chöùng haùu aên :

- Nhu caàu aên uoáng döõ doäi vaø khoâng cöôõng laïi ñöôïc gaây maát caûm giaùc veà khaû naêng kieåm soaùt vaø haïn cheá aên uoáng.

- Nhöõng thao taùc ñeå giaûm caân naëng tröôùc vieäc aên uoáng quaù möùc : töï laøm noân oùi, uoáng thuoác xoå, kieâng aên giöõa caùc côn, taäp theå duïc.

- Lo sôï veà vieäc trôû thaønh moät ngöôøi maäp maïp vôùi söï khoù khaên veà nhaän thöùc hình aûnh cuûa baûn thaân.

Hoäi chjöùng naøy ñöôïc neâu leân khi ngöôøi beänh coù toái ña hai côn aên uoáng döõ doäi trong moät tuaàn vaø keùo daøi treân ba thaùng.

2. Dòch teå hoïc :

- Theo Timmerman : 11,4% ôû treû gaùi vaø 7% ôû treû trai töø 14 – 20 tuoåi.

- Theo S. Ledoux vaø M. Choquet : 28,2% ôû treû gaùi vaø 20,5% ôû treû trai.

3. Beänh lyù phoái hôïp :

3.1. Vôùi caùc thay ñoåi caân naëng : haùu aên gioáng nhö côn nghieän aên, ñoâi khi khoâng coù thay ñoåi veà caân naëng. thöôøng thöôøng, vieäc taêng caân xaûy ra luùc ñaàu, sau ñoù giaûm laïi. Chæ khoaûng 15% ngöôøi haùu aên bò beùo phì vaø 15% thì laïi suït caân. Quan heä vôùi chaùn aên taâm lyù heát söùc phöùc taïp. Ñoâi luùc haùu aên tieáp noái cho chaùn aên. Ñoâi luùc giai ñoaïn haùu aên vaø giai ñoaïn chaùn aên noái tieáp nhau lieân tuïc.

3.2. Vôùi nhöõng côn nghieän khaùc :

- Nghieän thuoác giaûi lo aâu hay thuoác nguû.

- Nghieän röôïu

- Nghieän Ampheùtamine

Haùu aên cuõng coù theå noùi laø “nghieän aên uoáng”

3.3. Vôùi beänh traàm caûm :

Phaàn lôùn beänh nhaânhaùuaên coù bieåu hieän nhö : haï thaáp giaù trò baûn thaân, caûm giaùc toäi loãi, thaát voïng, roái loaïn giaác nguû, yù töôûng töï töû vaø haønh vi töï töû.

Vaán ñeà ôû ñaây laø raát khoù bieát caùi naøo xaûy ra tröôùc : haùu aên roài tieán ñeán traàm caûm hoaëc traàm caûm bò che daáu bôûi roái loaïn aên uoáng.

4. Boái caûnh gia ñình :

Gia ñình thöôøng xoù nhöõng xaùo troän, coù nhöõng xung ñoäng vaø xung ñoät thöôøng xuyeân. Cha meï thöôøng ít chaêm lo cho con caùi vaø trong gia ñình thöôøng coù tieàn söû beänh taâm thaàn, töï töû …

5. Taâm lyù beänh hoïc :

Khôûi ñaàu, haùu aên ñöôïc xem nhö moät trieäu chöùng cuûa hysterie, sau ñoù ñöôïc moâ taû theo kieåu nhieãu taâm lo aâu hay aùm aûnh vôùi nhöõng roái loaïn veà tính khí vaø beänh lyù aùi kyû.

Quan heä vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh gioáng nhö quan heä vôùi thöùc aên : luùc thì côûi môû, vui veû, phong phuù, vaø luùc thoø xa laùnh, ñöùt ñoaïn …

6. Tieán trieån vaø trò lieäu :

- Thöôøng beänh ñöôïc laäp ñi laäp laïi vôùi nhöõng giai ñoaïn taïm oån ñònh.

- Yeâu caàu chöõa trò cuûa ngöôøi beänh cuõng khaù nhieàu : kieâng aên, taâm lyù lieäu phaùp, hoaù trò lieäu …

- Ñoâi luùc phaûi cho nhaäp vieän ñeå giaûi caùc côn vaø luyeän taäp cho beänh nhaân coù moät chöông trình aên uoáng ñieàu hoøa.

CHÖÔNG II

ROÁI LOAÏN TÌNH DUÏC

I. ÑÒNH NGHÓA :

Taø daâm (perversion sexuelle) laø nhöõng haønh vi khoâng ñöôïc neàn vaên hoùa hay luaân lyù chaáp nhaän.

1. Nghóa roäng : Ñoù laø nhöõng “con ñöôøng thoaùt”, trong ñoù khaùc vôùi tieán trình phaùt trieån taâm lyù bình thöôøng, vieäc thoûa maõn moät xung naêng töøng phaàn chieám öu theá. Taát caû nhöõng giai ñoaïn cuûa nhuïc duïc ñeàu coù theå ñem laïi nhöõng thoûa maõn taø tính.

2. Nghóa laø heïp : Taø daâm laø nhöõng leäch laïc lieân quan ñeán nhöõng giai ñoaïn tieàn sinh duïc. Nhöõng leäch laïc naøy ñöa ñeán nhöõng haønh vi tình duïc coå sô hay thoaùi lui thay theá cho nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng cuûa söï thoûa maõn tình duïc vaø söï cöïc khoaùi.

II. NGUYEÂN NHAÂN :

1. Roái loaïn cuûa tieán trình phaùt trieån taâm lyù : goùp taát caû nhöõng xung naêng töøng phaàn ñöa ñeán “tính troäi haún cuûa sinh duïc”.

2. Theo thuyeát phaân taâm ñoù laø söï thaát baïi trong vieäc tam giaùc hoùa maëc caûm oedipe : moät söï khoâng taùch bieät loaïn luaân keùo daøi vôùi meï, trong khi ñoù hình aûnh cuûa cha bò xoùa hay khoâng chaáp nhaän ñöôïc.

3. Maát khaû naêng töôïng tröng hoùa chöùc naêng cuûa söï lo haõi bò thieán trong moät maëc caûm oedipe maø söï ñe doïa bò thieán keùo daøi trong töôûng töôïng hoaëc nhö thaät.

III. CÔ CHEÁ :

- Söï töø choái voâ thöùc veà söï ñe doïa bò thieán ñi ñeán choái boû söï khaùc nhau veà giôùi tính, hay moïi hình thöùc cuûa söï khaùc nhau.

- Maát khaû naêng veà moät baûn saéc tình duïc khoâng coù söï lo haõi ñoái vôùi ngöôøi khaùc giôùi.

- Tröôøng hôïp khoâng coù yeáu toá caáu thaønh nhieãu taâm, söï manh ñoäng (passage aø l’acte) noåi leân khoâng coù ñaáu tranh taâm lyù tröôùc vaø ñöôïc coi nhö moät xung naêng voâ toäi ñoái vôùi caùi Sieâu toâi.

- Thaät ra, nhieãu taâm laø “aâm baûn” (neùgatif) cuûa taø daâm, nghóa laø moättaâm lyù coù yù kieåm soaùt nhöõng xung naêng töøng phaàn (ñaáu tranh noäi taâm, lo haõi, toäi loãi, aân haän …).

IV. TRIEÄU CHÖÙNG :

1. Taø daâm veà ñoái töôïng :

- Ñoàng tính luyeán aùi : ñoái töôïng tình yeâu laø moät ngöôøi cuøng phaùi.

- Loaïn daâm vôùi treû em.

- Loaïn daâm vôùi suùc vaät.

- Loaïn daâm vôùi töû thi (tröôøng hôïp cöïc ñoan seõ ñöa ñeán loaïn taâm thaàn).

2. Taø daâm veà muïc ñích :

- Aùc daâm (sadisme) :moät söï lieân keát giöõa nuïc duïc (libido) vaø hung haõn.

- Khoå daâm (Masochisme) : moät hình thöùc boå sung cuûa aùc daâm.

- Yùinh baùi vaät (Feùtichisme).

- Chöùng phoâ baøy (Exhibitionnisme)

- Taät nhìn troäm (Voyeurisme)

Khuynh höôùng phaùt trieån tuøy thuoäc vaøo phaàn nhieãu taâm cuûa nhaân caùch. Nhö vaäy, coù theå hy voïng nhöõng töï veä choáng laïi söï manh ñoäng vaø taïo neân söï thaêng hoa.

CHÖÔNG VI

NGHIEÄN MA TUÙY

I. ÑÒNH NGHÓA :

Nghieän ma tuùy (toxicomanie) laø moät hình thöùc ñaëc bieät cuûa taø tính (perversion). Ñoù laø vieäc söû duïng thöôøng xuyeân vaø quaù ñaùng nhöõng chaát thuoác hay chaát ñoäc, nhaèm taïo ra moät nhoùm khoaùi caûm ít nhieàu chuyeân bieät hay huûy boû moät söï khoù chòu.

II. TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC VEÀ NGHIEÄN MA TUÙY ÔÛ TUOÅI THANH THIEÁU NIEÂN :

Trong quaù trình xaây döïng nhaân caùch, caùc em thieáu nieân thöôøng hay tìm kieám baûn saéc (Identiteù) rieâng cuûa mình vaø nhieàu luùc nghó raèng vieäc söû duïng chaát gaây nghieän seõ giuùp cho caùc em vöôït qua nhöõng thaùch thöùc, nhöõng khuûng hoaûng trong giai ñoaïn phaùt trieån ñaày khoù khaên cuûa tuoåi treû. Vaán ñeà nghieän ngaäp ôû tuoåi thieáu nieân laø moät vaán ñeà môùi, chuû yeáu laø töø hai thaäp kyû qua.

1. Taïi sao thanh thieáu nieân laïi coù haønh vi nghieän ngaäp :

1.1. AÛnh höôûng moät xaõ hoäi tieâu duøng (Socíeteù de consmmation) : Xaõ hoäi traøn ngaäp nhöõng saûn phaåm laøm cho cuoäc soáng chuùng ta deã daøng hôn vaø thoaûi maùi hôn. Ñoäng cô thuùc ñaåy vieäc söû duïng caùc vaät theå taïo khoaùi caûm (Objects de plaisir) coù raát nhieàu. Thöôøng thì caùc em thieáu nieân söû duïng caùc saûn phaåm aáy cuõng vì muoán chöùng toû mình ñaõ tröôûng thaønh nhö ngöôøi lôùn. Ñoù laø moät haønh vi baét chöôùc (Imitation). Vieäc söû duïng ma tuùy cuõng coù theå do nhöõng yeáu toá vaên hoùa, moâi tröôøng, xaõ hoäi, nhöõng phöông thöùc, thoâng tin, khaû naêng cung caáp cuõng nhö nhöõng khaû naêng tieáp caän vôùi ma tuùy.

1.2. Söï thay ñoåi baûn saéc ôû tuoåi thieáu nieân :

Tuoåi treû thöôøng hay tìm kieám nhöõng kinh nghieäm trong caùc lónh vöïc cuûa cuoäc soáng. AÛnh höôûng cuûa nhoùm raát maïnh, coù theå taïo ra nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc. Trong luùc vui ñuøa vôùi nhau, caùc em truyeàn tay vaø thöû söû duïng moät chaát kích thích naøo ñoù. Haønh vi naøy coù theå coi nhö moät haønh vi nguy cô. Vieäc söû duïng chaát gaây nghieän khoâng theå taùch rôøi boái caûnh phaùt trieån nhaân caùch cuûa caùcem. Söû duïng ma tuùy coù theå ñoàng nghóa vôùi vieäc choáng laïi nhöõng quy taéc cuûa xaõ hoäi, tìm kieám nhöõng kinh nghieäm môùi, phaùt trieån nhöõng kieåu haønh vi môùi, hay taïo döïng nhöõng giaù trò môùi.

1.3. Yeáu toá caù nhaân :

Caùc em thieáu nieân thöôøng hay neâu leân nhöõng ñoäng cô cuûa vieäc nghieän ngaäp nhö sau :

- Toø moø

- Ñeå coù theå hoøa nhaäp vôùi moät nhoùm baïn

- Bò aùp löïc cuûa baïn beø

- Ñeå chöùng minh söï ñoäc laäp cuûa mình

- Ñeå giaûm caêng thaúng veà taâm lyù

- Ñeå thoaùt khoûi söï coâ ñoäc vaø buoàn chaùn

- Ñeå taïo khoaùi caûm.

- Ñeå taïo söï deã daøng trong vieäc giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc.

- Ñeå toû roõ söï choáng ñoái vôùi cha meï.

- Thaùch thöùc vôùi xaõ hoäi.

- …

2. Haønh vi nghieän ngaäp (conduite addictive) :

Tröôùc kia, khaùi nieäm haønh vi nghieän ngaäp thöôøng gaén vôùi moät chaát naøo ñoù ôû beân ngoaøi. Hieän nay, nhieàu taùc giaû (Oxford, 1978; Schneider, 1991) ñaõ moâ taû naêm yeáu toá chính, ñaëc tröng cho haønh vi nghieän ngaäp :

- Moät söï thoâi thuùc.

- Coá baùm giöõ haønh vi ñoù duø coù nhöõng haäu quaû xaáu

- Moät söï aùm aûnh (Obsession) ñoái vôùi haønh vi

- Moät caûm giaùc toäi loãi sau khi thöïc hieän

- Khi ngöng ñoät ngoät thì laïi coù nhöõng trieäu chöùng naëng neà veà maët taâm lyù hay/ vaø sinh lyù.

Khaùi nieäm veà söï leä thuoäc ñaõ vöôït qua vaø thay theá khaùi nieäm veà nghieän thuoác (Pharmacodeùpendance) vaø coù theå môû roäng ñoái vôùi nhöõng haønh vi nghieän ngaäp nhöng khoâng coù chaát ñoäc, chaát thuoác (Addiction sans drogue).

3. Caùch giaûi thích veà taâm lyù beänh hoïc :

3.1. Veà maët sinh hoïc :

Chaát seùrotonine coù theå gaây ra nghieän ngaäp thoâng qua vai troø cuûa noù trong vieäc taïo ra söï boác ñoàng (Impulsiviteù) vaø söï laøm chuû raát keùm veà haønh vi. Vieäc thí nghieäm ôû thuù vaät cho thaáy, söï gia taêng hoaït ñoäng cuûa dopamine taïo neân söï khôûi ñoäng cho caùc haønh vi thích thuù caùc chaát gaây nghieän. Ñaây laø moät lónh vöïc caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu nhieàu hôn. Nhöng chaéc chaén laø chuùng ta khoâng theå giaûi thích nhöõng haønhvi leä thuoäc baèng nhöõng yeáu toá sinh hoïc.

3.2. Vieäc tìm kieám nhöõng caûm giaùc :

Söï phaân tích caùc thang tìm kieám caûm giaùc (Echelle de recherche de sensations) cho thaáy söï hieän dieän thöôøng xuyeân cuûa 4 yeáu toá :

- Söï tìm kieám nguy hieåm vaø phieâu löu.

- Tìm kieám kinh nghieäm

- Choáng öùc cheá

- Khuynh höôùng buoàn chaùn.

3.3. caùch tieáp caän phaân taâm :

Hieän nay, chöa coù moät lyù thuyeát phaân taâm naøo coù theå giaûi thích moät caùch ñaày ñuû nhöõng cô cheá tieàn yù thöùc vaø voâ thöùc naèm phía sau haønh vi leä thuoäc. Coù theå keå ra 3 caùch giaûi thích :

- Söï khoaùi caûm (Plaisir) : gaén lieàn vôùi kích thích duïc tính (Excitation eùrotique) coù nghóa laø vieäc tìm kieám moät khoaùi caûm duïc tính laø cô cheá taïo neân söï leä thuoäc.

- Söï di kyû (Narcissisme) : khaùi nieäm baûn thaân – ñoái töôïng (Soi – objet) ñöôïc ñöa ra ñeå giaûi thích vieäc chuû theå phuï thuoäc caàn ñeán moät ñoái töôïng, khoâng phaûi vì nhöõng phaåm chaát cuûa noù, maø chæ vì baûn thaânc uûa noù maø thoâi.

- Vieäc laøm eâm dòu nhöõng caêng thaúng (Apaisement des tensuins) : khaùi nieäm naøy coù theå ñöa ra ñeå giaûi thích tröôøng hôïp thieáu nhöõng cô cheá phoøng veä choáng laïi söï lo haõi taïo neân moät söï caêng thaúng beân trong ñoâi khi chòu khoâng noåi. Chính luùc ñoù laïi tìm ñöôïc trong haønh vi nghieän ngaäp moät phöông tieän ñeå laøm eâm du nhöõng caêng thaúng.

4. Nhaân caùch cuûa thieáu nieân nghieän ngaäp :

Tuoåi thieáu nieân laø tuoåi raát nhaïy caûm vôùi nguy cô nghieän ngaäp. Chuùng ta coù theå quan saùt ñöôïc nhöõng yeáu toá chuû yeáu nhö sau :

- Nhöõng xung ñoät giöõa söï ham muoán khaúng ñònh mình vaø söï phuï thuoäc tröôùc kia.

- Nhöõng lo haõi hay nhöõng nghi ngôø veà töông lai baûn thaân, coäng vaøo vaø ñoù laø söï tan raõ veà tö töôûng cuûa nhöõng heä thoáng giaù trò vaø heä thoáng tham khaûo, choã döïa gia ñình, vaên hoùa, ñaïo ñöùc, nhöõng caùi khoâng theå thieáu ñöôïc trong söï caáu truùc baûn saéc caù nhaân.

- Vieäc keùo daøi söï phuï thuoäc veà vaät chaát vaø tình caûm taïo neân söï khoâng thoûa maõn vaø ñoâi luùc taïo neân nhöõng roái loaïn.

- Quan heä xaõ hoäi cuûa caùc baêng nhoùm, nhaèm tìm kieám baûn saéc rieâng. Theâm vaøo ñoù laø söï quaù trình aûnh höôûng, baét chöôùc baïn beø, ñoàng hoùa vôùi nhöõng “ngöôøi maïnh”.

Nhìn chung trong tieántrình hình thaønh nhaân caùch cuûa caùc thieáu nieân nghieän ngaäp ñeàu coù ñan xen giöõa nhieàu möùc ñoä nguyeân nhaân. Cho neân caàn phaûi coù söï quan saùt kyõ löôõng vaø phaânt ích khoa hoïc tuøy theo töøng tröôøng.

5. Daáu hieäu cuûa haønh vi nghieän ngaäp :

Ñaây laø nhöõng daáu hieäu maø cha meï cuõng nhö nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình coù theå phaùt hieän sôùm ôû treû.

5.1. Daáu hieäu chung :

- Khoâng thích giao tieáp.

- Khoâng ñeå yù ñeán beà ngoaøi : quaàn aùo …

- Quan troïng hoùa qui cheá xaõ hoäi

- Thay ñoåi baïn

- Thay ñoåi nhieàu veà caûm xuùc (traàm nhöôïc, hung haõn …)

- Maát höùng thuù ñoái vôùi theå thao

- Thay ñoåi tính tình

- Cöôøi voâ côù

- Haønh vi deã thöông, noùi doái.

- Muøi thôm khaùc thöôøng, daáu ceát treân thaân theå, quaàn aùo …

- V.v…

5.2. ÔÛ tröôøng :

- Hoïc löïc sa suùt

- Khoâng ham thích caùc hoaït ñoäng trong tröôøng hoïc

- Troán hoïc

- AÊn caép ôû trong tröôøng

- Taäp trung keùm, thôø ô

- Thay ñoåi thaùi ñoä sau khi ra chôi hay khi vaøo nhaø veä sinh.

5.3. ÔÛ nhaø :

- Chaùn aên

- Ñi, veà khoâng ñuùng giôø giaác

- Thöôøng hay ñi ra khoûi nhaø

- Thay ñoåi thaùi ñoä

Ñöông nhieân, nhöõng daáu hieäu treân chæ giuùp chuùng ta phaùt hieän treû bò nghieän. Nhieàu daáu hieän naøy cuõng coù theå tìm thaáy ôû caùc treû khaùc trong quaù trình hình thaønh nhaân caùch.

6. Caùc giai ñoaïn söû duïng chaát gaây nghieän :

6.1. Tieáp xuùc laàn ñaàu (Prise de contact) :

ÔÛ ñaây vaán ñeà khoaùi caûm giöõ vai troø quan troïng. Treân thöïc teá phaàn lôùn caùc em ít khi thích thuù ly bia, ñieáu thuoác hay lieàu thuoác laàn ñaàu, giai ñoaïn naøy khoâng coù vaán ñeà gì ñaëc bieät khoù khaên.

6.2. Thöû nghieäm (Expeùrimentation) :

Caùc em choïn löïa giöõa hai con ñöôøng taïm ngöng hay tieáp tuïc söû duïng chaát gaây nghieän. Phaàn lôùn caùc em boû vieäc laøm quen vôùi caùc chaát bò caám. Giai ñoaïn naøy chöa coù vaán ñeà gì nhieàu, khoâng coù vaán ñeà gì traàm troïng.

6.3. Söû duïng thöôøng xuyeân (Usage reùpeùteù) :

Vieäc söû duïng ma tuùy nhieàu laàn vôùi moät möùc ñoä thaáp thì chöa theå ñöa ñeán nhöõng haäu quaû nghieâm troïng. Giai ñoaïn naøy caùc em coøn coù theå quyeát ñònh töø boû haún.

6.4. Söï leä thuoäc (Deùpendance) :

Ñeán cuûa giai ñoaïn naøy, muoán cöùu vaõn tình hình caàn phaûi coù söï hoã trôï cuûa caùc chuyeân gia y teá, taâm lyù, xaõ hoäi. Treû ñang phaûi ñoái maët vôùi nhöõng vaán ñeà môùi veà theå chaát, taâm lyù, xaõ hoäi, kinh teá hay luaät.

6.5. Nghieän ngaäp (Toxicomanie) :

Caùc em lao vaøo moät cuoäc soáng ñaày kòch tính vaø rôi vaøo moät voøng laãn quaãn. Caùc em tìm caùch thoaùt khoûi nhöõng khoù khaên, nhöõng xung ñoät noäi taâm baèng con ñöôøng söû duïng ma tuùy. Ñaây laø ñænh cao naëng nhaát cuûa söï nghieän ngaäp.

Chuùng ta chia nhoû caùc giai ñoaïn nhö vaäy cuõng nhaèm ñeå hieåu roõ hôn taâm lyù vaø tình traïng nghieän ngaäp cuûa caùc em. Coù giaûi phaùp ñuùng ñaén cho vieäc phoøng ngöøa vaø giuùp caùc em thoaùt khoûi söï leä thuoäc vaø söï nghieän ngaäp moät caùch coù hieäu quaû hôn.

CHÖÔNG VII

NGHIEÄN RÖÔÏU

I. ÑÒNH NGHÓA :

Nghieän röôïu laø nghieän loaïi coàn ethylic.

Coù theå phaân chia hai loaïi :

- Röôïu nheï : bia, nöôùc leân men …

- Röôïu maïnh : Whisky, röôïu ñeá …

II. NGUYEÂN NHAÂN :

1. Yeáu toá vaên hoùa : röôïu ñöôïc coi nhö nguoàn söùc maïnh vaø söï cöôøng traùng, nhö moät moùn aên boå döôõng, moät moùn aên xaõ hoäi hoùa.

2. Yeáu toá kinh teá – xaõ hoäi : lôïi ích trong saûn xuaát röôïu

3. Yeáu toá ngheà nghieäp : lao ñoäng naëng nhoïc, ñaïi dieän thöông maïi …

4. Yeáu toá taâm lyù : nhöõng xung ñoät taâm lyù, chuû yeáu trong nhöõng tình traïng hí¬i haïn (eùtats limites).

III. CÔ CHEÁ :

1. Söï phuï thuoäc : Taâm lyù vaø thöïc theå.

2. Taùc haïi :

- Vôùi moät noàng ñoä vöøa trong maùu : röôïu laøm teâ lieät taïm thôøi caùc teá baøo thaàn kinh. Caùc teá baøo giöõ chöùc naêng hoïc taäp bò phong toûa. “Caùi sieâu toâi bò hoøa tan trong röôïu”.

- Vôùi moät noàng ñoä cao : röôïu laøm teâ lieät haún teá baøo thaàn kinh vaø seõ gieát cheát nhöõng teá baøo cuûa cô theå. Chæ coøn hoaït ñoäng nhöõng teá baøo coù chöùc naêng baûn naêng vaø nguyeân thuûy. Khoâng coøn söï vaên minh nöõa.

IV. TRIEÄU CHÖÙNG :

1. Bieåu hieän cuûa nghieän röôïu maõn tính :

• Trieäu chöùng thöïc theå :

Nöôùc da hôi vaøng, roái loaïn tieâu hoùa, giaõn tónh maïch hai beân goø maù, run tay, vieâm ña thaàn kinh …

• Trieäu chöùng taâm lyù :

Roái loaïn haønh vi (deã bò kích ñoäng, noùng naûy, ghen tî …)

Roái loaïn do suy giaûm (roái loaïn trí nhôù, giaûm hieäu quaû trí tueä, khoâng coù khaû naêng taäp trung).

Roái loaïn taâm thaàn (traàm nhöôïc, hung haõn, taø tính).

2. Bieåu hieän caáp tính cuûa nghieän röôïu :

- Ngoä ñoäc caáp tính : say röôïu (noàng ñoä 1g/lít), söï giaûi phoùng cuûa nhöõng tình caûm vaø ham muoán bò doàn neùn.

- Say röôïu beänh lyù : aûo, vaät vaõ, hoang töôûng …

- Tieàn saûng (preù-deùlirium) : maát nguû thöôøng xuyeân, lo haõi, vaät vaõ, run nhieàu hôn.

Ñeán giai ñoaïn phaùt beänh (saûng run : Delirium Tremens) : vaät vaõ, hoang töôûng, aûo thò giaùc gheâ tôûm, run toaøn thaân, soát cao, co giaät.

CHÖÔNG VIII

CHAÄM PHAÙT TRIEÅN TRÍ TUEÄ

(Mental retardadition)

I. ÑÒNH NGHÓA :

Chaäm phaùt trieån trí tueä laø söï khieám khuyeát trí tueä, ñaëc tröng bôûi khaû naêng hoaït ñoäng trí tueä thaáp hôn möùc trung bình cuûa coäng ñoàng, keøm theo nhöõng suy giaûm cuûa caùc öùng xöû thích nghi gaây neân vieäc maát kyõ naêng quan heä xaõ hoäi, hay maát khaû naêng thích nghi moät caùch ñuùng ñaén tröôùc nhöõng ñoøi hoûi cuûa moâi tröôøng.

“Chaäm phaùt trieån trí tueä khoâng phaûi laø moät beänh, maø laø moät tình traïng trong ñoù nhöõng khaû naêng trí tueä khoâng bao giôø ñöôïc boäc loä, hoaëc khoâng theå phaùt trieån ñeán möùc ñoä maø treû chaäm khoân coù theå tieáp thu ñöôïc nhöõng tri thöùc töø vieäc giaùo duïc nhö nhöõng treû cuøng tuoåi vaø cuøng ñieàu kieän soáng”. (Equirot 1838).

II. NGUYEÂN NHAÂN :

1. Tröôùc khi sanh :

- Nhieãm truøng

- Yeáu toá hoùa hoïc, vaät lyù

- Dinh döôõng

- Mieãn nhieãm …

- Baát thöôøng nhieãm saéc theå : hoäi chöùng Down.

2. Trong khi sanh :

- Ngaït thôû

- Chaán thöông …

3. Sau khi sanh :

- Nhieãm truøng

- Chaán thöông

- Thieáu soùt veà tình caûm

Moät soá tình trang chaäm phaùt trieån trí tueä khoâng coù nguoàn goác baåm sinh laø do nguyeân nhaân thöïc theå. Ñeå giaûi thích vaán ñeà naøy, hai quan ñieåm coù nghóa boå sung cho nhau.

• Theo phaân taâm hoïc, ñöùa treû chaäm phaùt trieån trí tueä chæ laø bieåu loä cuûa caëp meï - con beänh hoaïn.

• Moät söï thieáu huït naëng neà veà ñuû loaïi kích thöôùc, neáu xaûy ra sôùm vaø khoâng daøi, seõ taïo keát quaû khoâng khaùc gì nhöõng thieåu naêng cuûa caùc treû chaäm phaùt trieån trí tueä.

III. CHAÅN ÑOAÙN :

3 tieâu chuaån :

• Giaûm thieåu ñaùng keå veà hoaït ñoäng trí tueä : IQ khoaûng 70 hay thaáp hôn.

• Maát haún hoaëc giaûm thieåu khaû naêng thích nghi ñoái vôùi ít nhaát 2 trong soá nhöõng lónh vöïc sau ñaây : tieáp xuùc, töï chaêm soùc, sinh hoaït gia ñình kyõ naêng quan heä xaõ hoäi, söû duïng caùc nguoàn löïc cuûa coäng ñoàng, ñònh höôùng, jyõ naêng hoïc taäp, laøm vieäc, nghæ ngôi, söùc khoûe vaø ??? toaøn.

• Thôøi ñieåm baét ñaàu tröôùc 18 tuoåi :

Moät söï phaân loaïi chaäm phaùt trieån trí tueä chuû döïa treân IQ laø khoâng theå chính xaùc vaø ñaày ñuû ñöôïc. Vaø “chæ coù moät söï nghieân cöùu laâm saøng kyõ löôõng, döïa treân nhöõng tham khaûo lyù thuyeát roäng raõi môùi cho pheùp trong moãi tröôøng hôïp xaùc ñònh ñöôïc söï ñan xen phöùc taïp cuûa nhöõng ñieàu kieän vaø yeáu toá gaây ra” (R. Mises, R. Person vaø P. Salbreux).

IV. PHÖÔNG PHAÙP GIAÙO DUÏC CHAÄM PHAÙT TRIEÅN TRÍ TUEÄ :

Nhu caàu lôùn cuûa ngöôøi chaäm phaùt trieån trí tueä laø ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän nhö moät ngöôøi bình thöôøng. Do ñoù nhieäm vuï cuûa giaùo duïc chaäm phaùt trieån trí tueälaø daïy caùch cö xöû, hieän dieän nhö ngöôøi bình thöôøng trong söï nhìn nhaän cuûa ngöôøi khaùc..

Muïc ñích laø giuùp treû phaùt trieån vaø hoïc taäp, vöôït qua söï chaäm treã, giaûm bôùt noãi ñau cho gia ñình. Daïy cho treû nhöõng kyõ naêng höõu ích trong cuoäc soáng haèng ngaøy nhö aên uoáng, maëc quaàn aùo, taém röûa, cuøng caùc kyõ naêng cao caáp hôn nhö ñi chôï, ñi baèng phöông tieän giao thoâng coâng coäng, tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi, laøm vieäc coù ích ôû nhaø.

“Taátcaû caùctreû chaäm khoân ñeàu coù theå hoïc taäp ñöôïc neáu chuùng ta coù moät kieåu daïy doã phuø hôïp” (Dorothy M. Jeffree).

CHÖÔNG I

BEÄNH LO AÂU

Lo aâu laø caûm giaùc chôø ñôïi naëng neà, moät söï sôï haõi voâ côù, moät caûm giaùc khoâng an toaøn kyø laï. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, lo aâu laø moät chuyeän bình thöôøng, lo laøm cho ngöôøi ta suy nghó, ñaén ño vaø nhö vaäy giuùp cho con ngöôøi töôûng töôïng, saùng taïo.

Lo aâu chæ trôû thaønh beänh neáu noù laøm xaùo troän cuoäc soáng, laøm maát caân baèng baûn thaân ngöôøi beänh, laøm cho tình caûm vaø trí tueä khoâng coøn bình thöôøng nöõa.

Vôùi kieåu lo aâu beänh lyù nhö vaäy, chuùng ta coù theå gaëp nhieàu hình thöùc, caùch hoã trôï vaø ñieàutrò coù moät soá ñieåm khaùc nhau.

I. CAÙC HÌNH THÖÙC LO AÂU :

1. Côn hoaûng loaïn :

Ñaây laø moät tình traïng caáp cöùu. Côn khuûng hoaûng xaûy ra ñoät ngoät khoâng coù moät nguyeân nhaân khôûi ñoäng naøo heát. Caûm giaùc chuû quan veà caùi cheát nhö tôùi nôi, maát khaû naêng töï kieåm soaùt, caûm giaùc sôï bò ñieân loaïn. Sau vaøi phuùt hoaëcvaøi giôø, côn hoaûng loaïn chaám döùt moät caùch töï nhieân hoaëc sau khi cho uoáng thuoác giaûi lo aâu. Trong nhieàu tröôøng hôïp, côn hoaûng loaïn taùi dieãn (3 – 4 laàn trong 1 thaùng) laøm cho ngöôøi beänh gaëp nhieàu khoù khaên trong cuoäc soáng. Söï lo sôï keùo daøi veà khaû naêng xaûy ra côn hoaûng loaïn laøm cho ngöôøi beänh traùnhg nhöõng tình huoáng nhö ñaùm ñoâng, ñi xe coâng coäng, töï laùi xe, ôû moät mìng. Ñoù laø nhöõng aùm sôï. Nhöõng roái loaïn naøy thöôøng keùo theo nhöõng roái loaïn chöùc naêng, laøm roái loaïn chaát löôïng cuoäc soáng cuûa beänh nhaân vaø laøm cho beänh nhaân gia

taêng söû duïng nhieàu loaïi thuoác. Nguyeân nhaân cuûa côn hoaûng loaïn chöa ñöôïc chöùng minh roõ raøng. Ngöôøi ta ñang nghó nhieàu veà nhöõng nguyeân nhaân sinh hoïc hoaëc di truyeàn.

2. Lo aâu toaøn theå :

Lo aâu naøy tieán trieån maõn tính (treân 6 thaùng) thöôøng khoâng coù giai ñoaïn beänh naëng vaø tieáp ñoù laø giai ñoaïn giaûm nheï. Beänh caûnh keát hôïp söï lo aâu maõn tính vôùi moät söï chôø ñôïi ñaày lo sôï, moät söï noùng naûy, vaø nhöõng lo toan quaù möùc veà beänh taät cuûa baûn thaân vaø nhöõng ngöôøi khaùc. hay nhöùc ñaàu, caêng cô, khoù taäp trung vaø ghi nhôù, deã meät, tim ñaäp nhanh, khoâ mieäng, khoù nguû hay giaác nguû bò giaùn ñoaïn. Veà cô theå caùc trieäu chöùng ñeàu bieåu hieän khoâng naëng nhöng keùo daøi laøm cho beänh nhaân caøng theâm lo sôï.

3. AÙm sôï xaõ hoäi :

Ñoù laø söï lo aâu xaûy ñeán khi beänh nhaân ñöùng tröôùc caùi nhìn vaø söï ñaùnh giaù cuûa ngöôøi khaùc, laøm cho hoï traùnh nhöõng tình huoáng coù tính caùch xaõ hoäi. ñaây laø moät söï lo sôï trieàn mieân vaø ngöôøi beänh yù thöùc ñöôïc tính voâ lyù cuûa noù. Hoï sôï noùi chuyeän tröôùc ngöôøi khaùc, sôï aên, sôï vieát vaø hay ñoû maët tröôùc ngöôøi khaùc. thöôøng söï lo aâu naøy baét ñaàu töø tuoåi nhoû hoaëc thanh thieáu nieân, khoâng thaáy coù roái loaïn sinh hoïc naøo.

4. Roái loaïn aùm aûnh – cöôõng cheá :

Noù coù theå baét ñaàutöø luùc nhoû baèng nhöõng aùm aûnh, nhöõng cöôõng cheá. AÙm aûnh nghóa laø nhöõng yù nghó, yù töôûng hieän dieän trong taâm trí cuûa beänh nhaân vaø beänh nhaân bieát roõ laø noù khoâng ñuùng vaø phi lyù nhöng khoâng theå khoâng nghó ñeán noù ñöôïc maëc daàu coù coá gaéng nhieàu nhö theá naøo ñi nöõa. chuû ñeà thöôøng gaëp laø sôï dô baån, sôï bò beänh (ung thö, AIDS …), sôï coù moät haønh vi xung ñoäng (nhö gieát ngöôøi thaân …), coù moät haønh ñoäng hung haõn, ñaùng cöôøi, ñaùng cheâ traùch. Caùi chính laø roái loaïn naøy laøm cho beänh nhaân khoâng laøm ñöôïc vieäc gì, laøm cho hoï khoå sôû nhöng ít khi thuùc ñaåy hoï ñeán khaùm chöõa beänh.

Cöôõng cheá thöôøng xaûyra ñeå ñaùp öùng nhöõng aùm aûnh treân vaø laø nhöõng haønh vi ñöôïc laäp ñi laäp laïi theo nhöõng quy taéc maùy moùc (röûa tay nhieàu laàn, taåy truøng, kieåm tra laïi …).

Thöôøng roái loaïn naøy keät hôïp vôùi beänh traàm caûm hoaëc moät beänh thaàn kinh khaù ñaëc bieät goïi laø beänh Tiurette. Thuoác öùc cheá vieäc haáp thuï laïi chaát Serotonine thöôøng coù hieäu quaû toát.

5. Hoäi chöùng Stress sau chaán thöông :

Roái loaïn thöôøng xuaát hieän sau moät söï kieän taâm lyù quaù möùc chòu ñöïng, nhöõng sang chaán naøy thöôøng laø nhöõng thieân tai, tai naïn, cheát choùc, gieát ngöôøi …

Roái loaïn xaûyra ngay sau söï kieän hoaëc töø vaøi ngaøy ñeán vaøi thaùng sau söï kieän.

Ñaëc ñieåm laø ngöôøi beänh hoài töôûng laïi, hoài töôûng qua nhöõng kyù öùc hoaëc nhöõng côn aùc moäng. Moïi söï kieän töôïng tröng cho sang chaán hay laøm nhôù laïi sang chaán ñeàu

taïo ra cho beänh nhaân moät caûm giaùc maát thaàn. Keøm theoñoù laø beänh nhaân maát nguû, khoù taäp trung, deã bò kích thích.

Nhöõng bieåu hieän naøy xuaát hieän keùo daøi vaø nhieàu luùc haïn cheá beänh nhaân trong cuoäc soáng xaõ hoäi vaø ngheà nghieäp trong nhieàu thaùng hoaëc nhieàu naêm lieàn. Thöôøng noù ñi chung vôùi traàm caûm vaø nghieän röôïu.

6. Lo aâu trong beänh taâm thaàn :

- Trong beänh öu saàu : lo aâu thöôøng bieåu hieän raàm roä hôn, beänh nhaân laêng xaêng voâ ñònh, la khoùc, thaûm naõo. Lo aâu bò gai taêng bôûi caûm giaùc toäi loãi. Coù theå xaûyra töï töû, thöôøng keøm theo yù töôûng khoâng trò lieäu ñöôïc, khoå sôû, saït nghieäp, maát danh döï gioáng nhö trong beänh traàm caûm.

- Trong tình traïng luù laãn taâm thaàn : beänh nhaân khoâng coøn bieát nhöõng ngöôøi xung quanh vaø moâi tröôøng soáng cuûa mình. Hoån loaïn hoaøn toaøn. Nhöõng trieäu chöùng naøy thöôøng keùo theo nhöõng haønh vi nguy hieåm cho baûn thaân vaø nhöõng ngöôøi xung quanh nhö chaïy troán, nhaûy laàu töï töû …

II. GIAÛI THÍCH VEÀ NGUYEÂN NHAÂN :

Nguyeân nhaân cuûa lo aâu khaù phöùctaïp :

Caùi deã thaáy nhaát laø moät haønh vi bình thöôøng hay moät haønh vi beänh lyù ñeàu ñöôïc tieáp thu töø moâi tröôøng xung quanh trong quaù trìnhd 9öùa beù lôùn leân. Coù theå laáy moät ví duï ñeå hieåu roõ vaán ñeà naøy hôn : moät ñöùa beù 11 thaùng tuoåi coù theå ñuøa giôûn moät caùch bình thöôøng vôùi moät con chuoät baïch. Nhöng neáu moãi laàn cho noù chôi chuùng ta gaây ra moät tieáng ñoäng maïnh laøm ñöùa beù hoaûng sôï. Vaø neáu laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn nhö vaäy thì ñöùa beù cuõng sôï luoân caø con chuoät baïch vaø khoâng daùm chôi vôùi noù nöõa.

Ñoái vôùi caùc aùm sôï (phobia), lo aâu cuõng vaäy, laø ñeàu do tieáp thu ñöôïc trong quaù trình kinh nghieämsoáng.

Trong nhieàu gia ñình, chuùng ta coù theå thaáy bieàu hieän lo aâu xaûy ra vaø truyeàn töø theá heä naøy sang ñeán theá heä khaùc.

Veà sinh lyù thaàn kinh, vieäc xuaát hieän lo aâu hoaït hoùa 2 heä thoáng : heä thoáng thaàn kinh noäi tieát (haï ñoài – tuyeán yeân – thöôïng thaän) vaø heä thoáng thích nghi haønh vi (thuøy haûi maõ). Nhöõng caáu truùc naøy hoaït ñoäng töø nhöõng ñöôøng daãn truyeàn choline öùc cheá haønh vi laø nhöõng ñöôøng daãn truyeàn adrenatine ñaùnh thöùc caûm xuùc.

Veà taâm lyù sinh hoïc, seõ coù lo aâu vaø öùc cheá neáu khoâng coù moät haønh vi naøo coù khaû naêng laøm ngöng treä tình traïng ngaên caûn keá hoaïch haønh ñoäng cuûa baûn thaân. Tình traïng gaây lo aâu coù theå xem nhö moät tình traïng nguy hieåm. Caùch ñaùp öùng laø tìm hieåu söï nguy hieåm, ñoàng hoùa moät caùch sai laàm söï nguy hieåm aáy vôùi kinh nghieäm hieän taïi vaø töø ñoù baét ñaàu tieán haønh moät loaït hoaït ñoäng tinh thaàn cuõng nhaèm ñeå traùnh nhöõng tình huoáng aáy. Tình traïng naøy thöôøng gaëp trong lo aâu lan toûa.

III. CAÙCH ÑIEÀU TRÒ VAØ PHOØNG NGÖØA :

1. Ñieàu trò baèng thuoác :

Hieän nay caùc baùc só chuyeân khoa thöôøng duøng thuoác giaûi lo aâu loaïi Benzodiazepine.

Ñoái vôùi nhöõng côn hoaûng loaïn, thì coù theå duøng thuoác choáng traàm caûm.

2. Taâm lyù trò lieäu :

Ñaây laø loaïi hình ñieàu trò cô baûn nhaát.

- Taâm lyù lieäu phaùp haønh vi : nhaèm thay ñoåi haønh vi cuûa ngöôøi beänh, ñaëc bieät trong nhöõng tröôøng hôïp coù aùm sôï.

- Taâm lyù lieäu phaùp thö giaõn : nhaèm taäp cho beänh nhaân thö giaõn, tònh taâm, coù phaûn öùng ñuùng vôùi caùc tình huoáng trong cuoäc soáng.

Veà phoøng ngöøa thì baûn thaân, gia ñình vaø xaõ hoäi phaûi cuøng tham gia thì môùi coù hieäu quaû. vì moïi söï lo sôï ñeàu coù nguoàn goác töø moâi tröôøng xung quanh. Gia ñình, xaõ hoäi caøng ít cang thaúng, caøng íttình huoáng gaây lo haõi thì beänh lo aâu seõ giaûm ñi.

CHÖÔNG X

BEÄNH HÖNG TRAÀM CAÛM

Beänh höng – traàm caûm tröôùc kia ñöôïc goïi laø loaïn taâm thaàn höng – traàm caûm.

Beänh naøy ñöôïc ñònh nghóa theo hình thaùi tieán trieån cuûa noù :

- Löôõng cöïc : caùc côn traàm caûm vaø höng caûm xen keõ nhau.

- Ñôn cöïc : söï taùi dieãn caùccôn traàm caûm. Giöõa caùc côn, khí saéc trôû laïi bình thöôøng.

I. CÔN TRAÀM CAÛM :

1. Quan saùt :

- Söï chaäm chaïp veà taâm thaàn vaänñoäng (veû maët ñôø ñaãn, giaûm ñieäu boä)

- Buoàn raàu roõ reät

- Khoâng chuù yù ñeán veä sinh cô theå, aên maëc loâi thoâi.

2. Khaùm laâm saøng :

2.1. YÙ chí : trô lì, maát nghò löïc.

2.2. Trí tueä : hoaït ñoäng taâm thaàn chaäm chaïp, yù töôûng ngheøo naøn, roái loaïn söï taäp trung, roái loaïn trí nhôù, söï chuù yù vaø söï gôïi nhôù khoù khaên.

2.3. Caûm xuùc : thôø ô, “maátcaûm giaùc veà caûm xuùc ñau khoå”, maát höùng thuù.

3. Tieán trieån :

Beänh seõ khoâi phuïc trung bình trong khoaûng saùu ñeán baûy thaùng, nhöng nguycô töï töû cao. Cho neân taátcaû tröôøng hôïp traàm caûm ñeàu phaûi ñöôïc ñieàutrò.

II. CÔN HÖNG CAÛM :

1. Quan saùt vaø tieáp xuùc : - AÊn maëc loâi thoâi kyø quaùi thöôøng ñaäp vaøo maét moïi ngöôøi. - Khuoân maët bieåu loä quaù möùc - Tieáp xuùc oàn aøo, thaùi ñoä quaù thaân maät. - Kích ñoäng vaänñoäng : ñieäu boä kòch tính. - Kích thích taâm thaàn : noùi hoå loán, taêng hoaït ñoäng taâm thaàn, tö duy phi taùn. - Khí saéc thay ñoåi, khoâng oån ñònh, khoan khoaùi xen laãn vôùi traïng thaùi deã bò

kích thích. - Ngoân ngöõ töông öùng vôùi söï khoan khoaùi : chôi chöõ, noùi chuyeän noï xoï

chuyeän kia.

2. Caùc roái loaïn thöïc theå :

- Maát nguû : daáu hieäu cô baûn xuaát hieän sôùm, khoâng coù söï meät moûi vaø than phieàn töø phía ngöôøi beänh.

- Ñoùi khaùt thöôøng xuyeân quaù möùc, töông phaûn vôùi söï gaày suùt, ñoâi khi maát nöôùc.

- Taêng tieát nöôùc boït, taêng tieát moà hoâi.

- Maát kinh thöôøng gaëp ôû phuï nöõ.

III. HAI THEÅ TIEÁN TRIEÅN CHÍNH :

1. Theå löôïng cöïc :

Vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc côn höng caûm vaø traàm caûm. Neáu caùc côn höng caûm taùi phaùt khoâng coù caùccôn traàm caûm thì cuõng ñöôïc xeáp vaøo theå löôõng cöïc.

Chu kyø nhanh : 4 côn toái loaïn khí saéc trong moät naêm.

2. Traàm caûm ñôn cöïc :

Ñaây laø theå thöôønggaëp nhaát, chæ goàm coù caùc côn traàm caûm, xuaát hieän nhieàu ôû giôùi nöõ vôùi nhaân caùch cô baûn thöôøng laø öùc cheá, nhieãu taâm.

IV. NGUYEÂN TAÉCÑIEÀU TRÒ :

1. Ñieàu trò trieäu chöùng :

- Trong côn traàm caûm, nhaâp vieän ñeå phoøng ngöøa nguy cô töï töû cao.

- Trong côn höng caûm, nhaäp vieän ñeå ñoái phoù vôùi caùc haäu quaû do kích ñoäng gaây ra.

2. Ñieàu trò phoøng ngöøa :

- Tieáp tuïc hoùa trò lieäu trong nhieàu thaùng sau khi côn ñaàu tieân ñöôïc chöõa khoûi.

- Cho moät thuoácñieàu hoøa khí saéc ñeå phoøng ngöøa taùi phaùt : Lithium, Carbamazeùpine, Valpromide.

CHÖÔNG XI

BEÄNH TAÂM THAÀNPHAÂN LIEÄT

(Schizophrenia)

Taâm thaàn phaân lieät laø moät beänh taâm thaànthöôøng gaëp. Tæ leä beänh töø 0,35 ñeán 1% daân soá tuøy theo vuøng.

- Morel (1857) goïi laø “Sa suùt sôùm” (Deùmence preùcoce).

- Morel vaø hecker goïi laø “Beänh thanh xuaân” (Hebeùphreùnie)

- Kahbaum goïi laø “Beänh caêng tröông löïc” (Catatonie)

- Magnan goïi laø “Beänh hoang töôûng maõn tính” (Deùlire chronique)

Vaø naêm 1891, Bleuler ñeà xuaát goïi laø “Taâm thaàn phaân lieät” (Schizo : phaân lieät, phreùnia : taâm thaàn), vì ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa beänh naøy laø söï phaân lieät taâm thaàn.

I. ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG :

1. Tính töï kyû vaø thieáu hoøa hôïp :

- Hoaït ñoäng taâm thaàn cuûa ngöôøi beänh bò taùch ra khoûi thöïc taïi, bò thu huùt vaøo theá giôùi rieâng cuûa mình.

- Tính khoâng phuø hôïp giöõa hoaït ñoäng taâm thaàn vôùi caùc kích thích beân ngoaøi, caûm xuùc hai chieàu (vöøa yeâu vöøa gheùt), caûm xuùc ñaûo ngöôïc (gaëp chuyeän vui thì toû veû buoàn).

2. Söï giaûm suùt veà hoaït ñoäng taâm thaàn :

- Treân caùc lónh vöïc hoïc taäp, coâng taùc, quan heä xaõ hoäi.

- Treân caùc maët sinh hoaït gia ñình vaø veä sinh caù nhaân.

Ngoaøi ra, coøn coù theå coù caùc roái loaïn haønh vi, caùc aûo giaùc, caùcroái loaïn veà hình thöùc vaø noäi dung tö duy.

II. CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN CUÛA BEÄNH :

1. Giai ñoaïn baét ñaàu :

• Phaùt sinh caáp dieãn : trong vaøi ba ngaøy, ngöôøibeänh maát naêng löïc ñònh höôùng thôøi hian, khoâng gian, noùi naêng rôøi raïc, khoù hieåu.

• Phaùt sinh ban caáp : trong vaøi ba tuaàn leã ngöôøi bò beänh traàm caûm, hoang töôûng nghi beänh, aùm aûnh.

• Phaùt sinh töø töø : moät caùch chaäm chaïp, khoâng bieát töø luùc naøo, maát daàn söï öa thích hoaït ñoäng, coâng taùc, caùc quan heä xaõ hoäi.

2. Giai ñoaïn toaøn phaùt :

Caùc trieäu chöùng trôû neân roõ neùt vaø coø theå xaùc ñònh caùc theå beänh taâm thaàn phaân lieät moät caùch chaéc chaén hôn :

- Taâm thaàn phaân lieät theá ñôn thuaàn : Beänh xuaát gieän töø töø, caùc trieäu chöùng aâm tính roõ neùt (voâ caûm, tö duy ngheøo naøn, caûm xuùc khoâng thích hôïp, naêng suaát lao ñoäng hæam). Ngöôøibeänh thôø ô vôùi moïi vieäc, tình caûm ngaøy moät khoâ laïnh, khaû naêng laøm vieäc ngaøy moät giaûm suùt, khoâng chuù yù ñeán veä sinh cô theå, coù nhöõng aûo thính, ngaøy caøng thu heïp vaøo theá giôùi töï kyû.

- Taâm thaàn phaân lieät theå hoang töôûng : Thöôøng hay gaëp nhaát. Hoang töôûng thöôøng ña daïng : hoang töôûnh bò haïi, hoang töôûng lieân heä, hoang töôûng phaùt minh, hoang töôûng ghen tuoâng, hoang töôûng xuaát hieän töø leû teû, taûn maïn ñeán xoù heä thoáng. Aûo giaùc thöôøng gaëp nhaát laø aûo thanh (tieáng noùi trong ñaàu).

- Taâm thaàn phaân lieät theå caêng tröông löïc : Xuaát hieän ñoät ngoät ôû traïng thaùi caêng tröông löïc kích ñoäng hay caêng tröông löïc söõng sôø, hoaëc xuaát hieän sau hoäi chöùng hoang töôûng.

- Taâm thaàn phaân lieät theå thanh xuaân : Kích ñoäng coù tính chaát loá laêng, roà daïi vôùi ñieäu boä kyø dò nhö nhaên maët, nhaên muõi, nheo maét luùc noùi, nghòch ngôïm, thíchtreâu choïc ngöôøi khaùc, tö duy rôøi raïc, ngoân ngöõ caàu kyø, caûm xuùc khoâng töông öùng vôùi haønh vi.

3. Giai ñoaïn keát thuùc :

Ñaëc ñieåm cuûa giai ñoaïn naøy laø thieáu soùt taâm thaàn : söï taøn luïi veà caûm xuùc, maát khaû naêng töï chaêm soùc baûn thaân.

III. CHAÅN ÑOAÙN XAÙC ÑÒNH :

“Boán chöõ A cuûa Bleiler”

- Roái loaïn lieân töôûng (Association disirder) : doøng tö duy khoâng dieãn bieán moät caùch loâ-gic vaø coù traät töï, coù theå bò ñöùt quaõng nöûa chöøng.

- Roái loaïn caûm xuùc (Affect disorder) : caûm xuùc thieáu hoøa hôïp (khoâng phuø hôïp vôùi chuû ñeà), caûm xuùc phaúng laëng.

- Chöùng töï toûa (Autism) : soáng theá giôùi rieâng bieät vaø khoâng tieáp xuùc vôùi theá giôùi thöïc taïi.

- Tính hai maët (Ambivalaence) : söï hieän dieän ñoàng thôøi cuûa nhöõng xung ñoät, nhöõng yù nghó, caûm xuùc traùi ngöôïc nhau.

IV. BEÄNH NGUYEÂN VAØ BEÄNH SINH :

1. Giaû thuyeát veà di truyeàn :

2. Giaû thuyeát sinh hoïc : roái loaïn saûn xuaát vaø chuyeån hoùa phaân huûy caùc chaát daãn truyeàn thaàn kinh, chuû yeáu roái loaïn veà hoaït ñoäng heä dopamine.

3. Giaû thuyeát taâm lyù : caùc khoù khaên veà quan heä vaø giao tieáp sôùm.

CHÖÔNG XII

HAØNH VI TÖÏ TÖÛ ÔÛ THANH THIEÁUNIEÂN

Haønh vi töï töû laø haønh vi töï gaây ra caùi cheát cho baûn thaân moät caùch coù yù thöùc. Haønh ñoäng naøy thöôøng mang tính chaát xung ñoäng nhaèm traùnh moät tình huoáng khoù khaên khoâng theå chaáp nhaän noåi.

Lyù do cuûa nhöõng haønh vi töï töû heát söùc phöùc taïp vaø ít thaáy ngay ñöôïc. Noùi chung haønh vi töï töû thöôøng gaén lieàn vôùi moät traïng thaùi traàm nhöôïc (deùpression), moät söï maát maùt, moät söï thaát voïng. Nhöõng sang chaán taâm lyù thöôøng baét nguoàn töø söï thay ñoåi quaù nhanh cuûa xaõ hoäi, moät tình traïng baát oån gia taêng cuûa gia ñình, hoaëc söï thieáu tin töôûng vaøo nhöõng heä thoáng giaù trò ñaïo ñöùc xaõ hoäi caàn phaûi ñöôïc toân troïng.

I. YÙ NGHÓA TAÂM LYÙ CUÛA HAØNH VI TÖÏ TÖÛ :

1. Söï troán chaïy (Fuite) : troán boû moät tình huoáng khoâng chòu noåi, khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc.

2. Söï tuyeät voøng (Deùsespoir) : khoâng coøn tin töôûng vaøo töông lai, maát nieàm tin vaøo cuoäc soáng, khoâng tìm ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi khaùc.

3. Söï maát maùt, tang toùc (Deuil) : maát moät caùi gì ñoù coù yù nghóa raát lôùn ñoái vôùi ñôøi soáng tình caûm cuûa mình, maát moät phaàn nhaân caùch cuûa baûn thaân …

4. Söï tröøng phaït (Chaâtiment) : ñoái vôùi moät loãi laàm thöïc teá hay töôûng töôïng. Caùi cheát coù yù nghóa nhö moät söï chuoäc toäi.

5. Haønh vi toäi aùc (Crime) : vöøa töï huûy hoaïi baûn thaâncuûa mình, vöøa keùo theo nhieàu ngöôøi khaùc cuøng cheát vôùi mình.

6. Söï baøy toû yù ñoà (Communication de l’intention) : nhaèm gaây söùc eùp vaø cuõng ñeå noùi leân raèng mình töï töû do ngöôøi khaùc laø nguyeân nhaân.

7. Söï traû thuø (Vengeance) : moät söï thuø haän maø mình khoâng theå xöû lyù ñöôïc do nhöõng caám ñoaùn cuûa xaõ hoäi (ví duï nhö thuø cha meï hoaëc meï ñaõ baát coâng vôùimình).

8. Söï hy sinh (Sacrifice) : vì moät muïc tieâu cao caû, coù theå hy sinh baûn thaân cuûa mình. Ñaây laø haønh vi höôùng tôùi moät giaù trò.

9. YÙ nghóa veà söï vónh cöûu (Eterniteù) : caùi cheát coù yù nghóa nhö ñi vaøo moät coõi baát töû.

10. Troø chôi (Jeu) : söï ñuøa giôõn vôùi “töû thaàn”. Ñaây laø moät söï thöï thaùch ñoái vôùi baûn thaân, moät söï tìm kieám caûm giaùc maïnh.

II. TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC CUÛA HAØNH VI TÖÏ TÖÛ :

Haønh vi töï töû thöôøng ñöôïc thöïc hieän trong moät oái caûnh huït haãng hay thaát voïng, “Thôøi ñieåm cuûa möu toan töï töû luoân laø moät thôøi ñieåm loaïn taâm saâu saéc” (F. Ladame).

1. Yeáu toá thuaän lôïi : nhöõng yeáu toá thuaän lôïi cho haønh vi töï töû ôû tuoåi thieáu nieân, moät giai ñoaïn cuûq cuoäc soáng vôùi nhieàu bieán ñoåi saâu saéc veà theå chaát vaø taâm lyù bao goàm :

- YÙ nghóa veà caùi cheát : ôû ñaây caàn phaân bieät nhöõng thieáu nieân chæ coù nhöõng suy nghó veà caùi cheát vaø nhöõng thieáu nieân coù haønh vi töï töû.

- Chuû ñeà traàm nhöôïc : ñöôïc thöïc hieän döôùi hình thöùc u saàu, nhöõng giai ñoaïn traàm caûm ít nhieàu maõnh lieät, thöôøng gaëp ôû tuoåi thieáu nieân tröôùc nhöõng söï maát maùt thöïc söï hay huyeàn töôûng.

- Nhu caàu laøm chuû cô theå : nhöõng thay ñoåi lieânt uïc cuûa cô theå ôû tuoåi thieáu nieân thöôøng ñem ñeán caûm giaùc ñau ñôùn xem cô theå gaàn nhö laø moät vaät beân ngoaøi, khoâng coøn coù theå laøm chuû ñöôïc nöõa, deã bò taäp trung taán coâng.

Yeáu toá ñaëc tröng cuûa nhöõng thieáu nieân coù haønh vi töï töû laø söï thieáu khaû naêng cuûa caùc cô cheá phoøng veä cuûa baûn thaân.

Moïi möu toan töï töû, duø nhoû nhaát ñeàu laø “moät söï maát khaû naêng duy trì moái quan heä vôùi thöïc taïi vaø coù theå ñöôïc xem nhö moät giai ñoaïn loaïn taâm caáp” (M. vaø E. Lauper).

2. Söï töông taùc giöõa moâi tröôøng, gia ñình vaø thieáu nieân :

Trong moái quan heä giöõa thieáu nieân töï töû vôùi gia ñình vaø moâi tröôøng, chuùng thöôøng gaëp nhöõng söï vieäc nhö sau :

- Söï xung ñoät cuûa cha meï, söï ñau khoå trong gia ñình : ñeàu ñoå doàn leân tuoåi thieáu nieân. Khoâng coù söï ñoàng caûm giöõa cha meï vaø thieáu nieân. Khoâng coù söï hieåu bieát thoâng caûm laãn nhau trong gia ñình.

- Trong giai ñoaïn tröôùc khi coù haønh vi töï töû thieáu nieân thöôøng gaëp phaûi moät loaït söï kieän caøng ngaøy caøng ñeø naëng leân mình, vaø taïo neân söï suy suïp cuûa heä thoáng töï veä

3. Khaû naêng taùi phaùt :

Tyû leä taùi phaùt töï töû thöôøng khaù cao, töø 30 ñeán 50% trong 12 ñeán 18 thaùng. Caàn theo doõi nhöõng yeáu toá nguy cô nhö sau :

- Gia ñình ñoâng con (thöôøng treân 4 con)

- Gia ñình coù tieàn söû nghieän röôïu.

- Nhöõng khoù khaên trong hoïc haønh vaø tính tình tröôùc kia cuûa thieáu nieân.

- Nhöõng roái loaïn trong quan heä gia ñình veà maët tình caûm cuõng nhö veà maët quyeàn löïc cuûa cha meï ñoái vôùi con caùi.

- Nhöõng khuynh höôùng traàm nhöôïc, buoàn chaùn.

- Thieáu nieân ñang coù nhöõng roái loaïn veà nhaân caùch hoaëc nhöõng beänh loaïn taâm.

III. THAM VAÁN KHUÛNG HOAÛNG VAØ BIEÄN PHAÙP CAN THIEÄP :

Tröôùc moät thieáu nieân coù yù nghó töï töû hoaëc coù möu toan töï töû, vieäc tham vaán phaûi ñöôïc tieán haønh ngay, ñoâi khi ngaytaïi giöôøng beänh. Nhieàu vaán ñeà caàn phaûi ñöôïc tìm hieåu trong luùc tham vaùn.

1. Tìm hieåu khaû naêng töû vong cuûa haønh vi töï töû :

Ñaët nhöõng caâu hoûi töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, nhö :

- Em coù bao giôø nghó ñeán vieäc töï töû chöa ?

- Em coù bao giôø xaây döïng moät keá hoaïch ñeå töï töû chöa

- Hieän nay em coù keá hoaïch cuï theå cho vieäc töï töû khoâng ?

Nhöõng caâu hoûi nhö vaäy giuùp ta phaân loaïi ñöôïc nhöõng yù ñònh töï töû coøn mô hoà vaø nhöõng khaû naêng deã ñöa ñeán töû vong cuûa haønh vi töï töû.

2. Nhaän daïng muïc tieâu cuûa haønh vi töï töû :

- Neáu em vieát di chuùc thì em seõ gôûi ai ?

- Em nghó laø nhöõng ai seõ ñeán döï ñaùm tang cuûa em.

- Neáu moät ngöôøi naøo ñoù vieátveà haønh vi töï töû cuûa em, thì hoï seõ vieát nhö theá naøo ?

Treân ñaây laø moät soá caâu hoûi khoâng nhöõng vöøa giuùp ta xaùcñònh ñöôïc muïc tieâu cuûa haønh vi töï töû, khaû naêng töû vong, maø coøn vöøa giuùp cho thieáu nieân hieåu roõ hôn nöõa haønh ñoäng cuûa mình. Vieäc tham vaán nhö vaäy seõ deã daøng hôn, coù khaû naêng ngaên ngöøa söï taùi phaùt cuûa haønhvi töï töû.

Söï hieåu bieát ñaày ñuû veà tình hình gia ñình, vieäc gaëp gôõ troø chuyeän vôùi cha meï cuûa treû seõ cho pheùp chuùng ta ñeà ra nhöõng can thieäp thích öùng vôùi töøng tröôøng hôïp rieâng bieät.

Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät, chuùng ta caàn :

- Cho nhaäp vieän : ñeå ñieàu trò baèng nhöõng thuoác choáng traàm caûm (antideùpresseur), thuoác giaûi lo aâu (anxiolytique), vaø cuõng nhaèm ñeå theo doõi söï taùi phaùt.

- Thöïc hieän taâm lyù lieäu phaùp : ñoái vôùi töøng tröôøng hôïp cuï theå nhaèm giuùp cho thieáu nieân coù moät thaùi ñoä ñuùng ñaén vôùi cuoäc soáng, vôùi xaõ hoäi.

Keát luaän :

Ñöùng tröôùc moät yù nghó hay moät möu toan töï töû, chuùng ta khoâng theå coi thöôøng maø ngöôïc laïi coøn phaûi toû roõ cho thieáu nieân bieát laø mìnhraát quan taâm ñeán vaán ñeà naøy, vaø saün saøng ñeå giuùp ñôõ thieáu nieân vöôït qua khoù khaên, tin töôûng hôn nöõa vaøo cuoäc soáng. Tröôùc söï gia taêng töï töû ôû löùa tuoåi thieáu nieân, gia ñình, nhaø tröôøng vaø xaõ hoäi caàn taïo neân moät moâi tröôøng vaên hoùa laønh maïnh vaø phaûi laø choã döïa vöõng chaéc cho tuoåi treû, giuùp cho thieáu nieân nhaän thöùc ñuùng ñaén veà giaù trò cuûa cuoäc soáng, veà töông lai töôi saùng vaø coù moät lyù töôûng soáng ñuùng ñaén.

CHÖÔNG XIII

LIEÄU PHAÙP CHOAÙNG ÑIEÄN

Choaùng ñieän laø duøng moät doøng ñieän chuyeån vaøo naõo boä baèng nhöõng ñieän cöïc ñeå saùt da ñaàu, nhaèm taïo neân moät côn co giaät, töông öùng vôùi söï phoùng ñieän cöïc ñieåm cuûa teá baøo thaàn kinh.

Thoâng thöôøng caùc baùn só chuyeân khoa taâm thaàn goïi taét laø ECT (Electroconvusivotheùrapie) nghóa laø lieäu phaùp gaây co giaät baèng doøng ñieän. Lieäu phaùp naøy ñöôïc nghó ñeán töø naêm 1935, khi Von Meduna – moät baùcsó taâm thaàn ngöôøi Hungari quan saùt thaáy nhöõng “roái loaïn taâm thaàn phaân lieät” ñöôïc thuyeân giaûm ñi raát nhieàu sau nhöõng côn ñoäng kinh. Ñeán naêm 1938, Cerletti vaø Bini ñaõ hoaøn chænh ñöôïc moät maùy coù khaû naêng chuyeån doøng ñieän vaøo naõo ngöôøi vôùi ñieän theá töø 80 ñeán 120 volt, cöôøng ñoä töø 50 ñeán 250 miliampe vaø thôøi gian töø 0,2 ñeán 1 giaây.

Töø ñoù, lieäu phaùp choaùng ñieän ptraát nhanh treân theá giôùi. luùc ñaàu noù ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò raát nhieàu loaïi beänh, nhöng daàn daàn sau ñoù nhöõng chæ ñònh cuûa noù ngaøy caøng chính xaùc hôn. Tröôùc khi thöïc hieän lieäu phaùp naøy, caùc baùc só phaûi hoäi chaån, xem xeùt laïi hoà sô kyõ löôõng vaø chuaån bò chu ñaùo cho beänh nhaân.

I. THÖÏC HIEÄN LIEÄU PHAÙP CHOAÙNG ÑIEÄN NHÖ THEÁ NAØO ?

Tröôùc tieân phaûi chuaån bò taâm lyù cho beänh nhaân vaø thaân nhaân,noùi roõ nhöõng lôïi ích cuõng nhö nhöõng baát lôïi cuûa lieäu phaùp. Moät soá thuoác ñöôïc ngöng tröôùc khi duøng lieäu phaùp choaùng ñieän nhö caùc thuoác an thaàn loaïi Benzodiazeùpine vaø caùc thuoác choáng ñoäng kinh loaïi Carbamazeùpine, Valproate de sodium. Beänh nhaân phaûi nhòn ñoùi ít nhaát boán tieáng tröôùc khi choaùng ñieän.

Veà ñieän cöïc, caùc baùn só coù hai phöông phaùp ñaët ñieän cöïc :

- Phöông phaùp thöù nhaát laø lieäu phaùp choaùng ñieän hai phía : hai ñieän cöïc ñöôïc ñaët saùt da ñaàu khoaûng 2,5 cm phía treân ñieåm giöõa cuûa ñöôøng thaúng noái lieàn goùc mí maét ngoaøi vaø oáng tai ngoaøi.

- Phöông phaùp thöù hai laø choaùng ñieän moät phía : ñieän cöïc chính vaãn ñöôïc ñaët ôû vuøng traùn – thaùi döông nhö treân, phía baùn caàu ñaïi naõo khoâng chieám öu theá. Ñieän cöïc thöù hai ñöôïc ñaët ôû moät vò trí khaùc, coù theå ôû vuøng ñænh – thaùi döông, vuøng gaàn giöõa traùn hay vuøng chaåm. Phöông phaùp naøy coù möùc ñoä an toaøn cao hôn.

Sau khi cho môû doøng ñieän, beänh nhaân seõ leân côn co giaät kieåu ñoäng kinh, sau ñoù hoân meâ moät thôøi gian ngaén roài tænh laïi khoaûng sau 2 ñeán 5 phuùt.

Moãi beänh nhaân caàn bao nhieâu laàn nhö vaäy ? Coù theå noùi, soá laàn ñieàu trò thay ñoåi tuøy theo beänh lyù cuûa töøng ngöôøi. Thöôøng thì 2 ñeán 3 laàn trong moät tuaàn vaø thöïc hieän moãi ñôït töø 10 ñeán 12 laàn. Hieäu quaû cuûa lieäu phaùp chæ thaáy ñöôïc sau khoaûng 3 ñeán 4 laàn choaùng ñieän, vaø phaûi tieáp tuïc theâm khi coù nhöõng tieán trieån toát veà laâm saøng nhaèm traùnh söï taùi phaùt nhanh cuûa côn beänh. Caùc baùn só taâm thaøn cuõng coù theå tieáp tuïc söû duïng lieäu phaùp naøy ñoái vôùi nhöõng tröôønghôïp beänh lyù taùi ñi taùi laïi, hoaëc khaùng thuoác, vaø duøng choaùng ñieän vôùi lieàu duy trì, moãi thaùng moät laàn.

II. CAÙC TRÖÔØNG HÔÏP CAÀN PHAÛI SÖÛ DUÏNG LIEÄU PHAÙP CHIOÙANG ÑIEÄN :

Trong lieäu phaùp choaùng ñieän, nhöõng chæ ñònh ñöôïc töøng böôùc laøm roõ neùt qua nhöõng quan saùt kyõ löôõng tieán trieån cuûa beänh taät. Tröôøng hôïp naøo coù keát quaû toát thì seõ ñöôïc söû duïng nhieàu hôn, coøn tröôøng hôïp naøo cho keát quaû keùm thì ít söû duïng ñi hoaëc khoâng söû duïng nöõa. nhôø vaäy maø caùc baùc só chuyeân khoa taâm thaàn môùi tìm ra ñöôïc nhöõng chæ ñònh heát söùc cuï theå nhö sau :

- Nhöõng tình traïng traàm caûm : caùc hoaït ñoäng cuûa beänh nhaân ñeàu giaûm, khaû naêng thích thuù, taäp trung tö töôûng vaø loøng töï tin ñeàu giaûm suùt, aên khoâng ngon mieäng vaø thöôøng coù yù töôûng toäi loãi hoaëc khoâng cöùng ñaùng. Coù theå noùi tình traïng traàm caûm laø muïc tieâu öu tieân cuûa lieäu phaùp choaùng ñieän, nhö caùc tröôøng hôïp traàm caûm coù hoang töôûng, noùi nhaûm, traàm caûm naëng nguy hieåm ñeán tính maïng cuûa beänh nhaân nhö yù töôûng töï saùt, khoâng chòu aên uoáng daãn ñeán tình traïng suy kieät naëng, hoaëc traàm caûm khaùng thuoác, traàm caûm öu saàu, traàm caûm ñaõ ñöôïc choaùng ñieän vaø coù keát quaû toát …

- Nhöõng tình traïng höng caûm: caùc maët hoaït ñoäng cuûa beänh nhaân ñeàu gia taêng, thöôøng coù caûm giaùc traøn treà sinh löïc, ba goa, coù luùcquaù töï phuï hoaê65c coù haønh vi thoâ loã … Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, coù theå keát hôïp lieâu phaùp choaùng ñieän vôùi vieäc ñieàu trò baèng thuoác sau ñoù ñeå ngan ngöøa taùi phaùt. Lieäu phaùp choaùng ñieän chæ ñöôïc thöïc hieän khi naøo caùc thuoác höôùng thaàn bò choáng chæ ñònh hoaëc khi caàn phaûi coù moät keát quaû nhanh choùng.

- Nhöõng beänh taâm thaàn khaùc cuõng coù theå duøng lieäu phaùp choaùng ñieän nhö beänh taâm thaàn phaân lieät coù roái loaïn khí saéc vôùi nhöõng giai ñoaïn höng caûm hoaëc traàm caûm taïo neân moät tình trang beänh naëng hoaëc moät tình traïng khaùng thuoác. Ngoaøi ra coøn coù theå söû duïng bieän phaùp choaùng ñieän cho caùc tröôøng hôïp loaïn taâm thaàn khi sanh nôû, taâm thaàn phaân lieät khaùng thuoác vaø trong nhöõng tröôøng hôïp chaùn aên naëng.

III. CAÙC TRÖÔØNG HÔÏP KHOÂNG THEÅ SÖÛ DUÏNG LIEÄU PHAÙP CHOAÙNG ÑIEÄN :

Chuùng ta khoâng theå duøng lieäu phaùp choaùng ñieän ñoái vôùi nhöõng beänh nhaân coù nhöõng roái loaïn veà taâm lyù : nhö nhöõng ngöôøi coù roái loaïn veà nhaân caùch kieåu paranoia, hoaëc nhöõng theå beänh traàm caûm khoâng coù chæ ñònh söû duïng lieäu phaùp choaùng ñieän nhö loaïn khí saéc, traàm caûm nhieãu taâm chaúng haïn.

Ñaëc bieät, ñoái vôùi beänh taâm thaàn coù keát hôïp vôùi caùc beänh cô theå, chuùng ta cuõng khoâng theå söû duïng lieäu phaùp choaùng ñieän ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp nhö sau : nhoài maùu cô tim trong thôøi gian gaàn ñaây, khoaûng döôùi 3 thaùng. Löu ñoäng maïc chính coù theå bò vôõ ra, duy tim naëng, caùc beänh gaây taéc ngheõn maïch maùu, hoaëc nhöõng tröôønghôïp beänh lyù veà thaàn kinh nhö taêng aùp löïc noäi soï cô theå gaây tuït naõo, dò daïng maïch maùu naõo hay u naõo.

Coøn moät soá choáng chæ ñònh khaùc, nhöng chæ choáng chæ ñònh moät caùch töông ñoái, nghóa laø phaûi heát söùc thaän troïng khi duøng lieäu phaùp choaùng ñieän nhö tröôøng hôïp suy tim vöøa, cao huyeát aùp, roái loaïn nhòp tiom, beänh ñoäng kinh, beänh Parkinson, tai bieán maïch maùu naõo v.v…

Choaùng ñieän cuõng coù theå gaây ra moät soá bieán chöùng nhö traät khôùp xöông haøm hoaëc khôùp khaùc coù theå ñöôïc naén laïi ngay sau khi heát côn co giaät, hoaëc khoù thôû truïy tim maïch caàn phaûi trò lieäu ngay, cho oxy vaø giuùp thôû. Cuõng coù theå gaëp nhöõng bieán chöùng nhö giaûm trí nhôù taïm thôøi, luù laãn taâm thaàn sau côn co giaät nhöng cuõng chæ taïm thôøi, phaûn öùng lo aâu v.v… Ñaây laø nhöõng taùcduïng phuï cuûa lieäu phaùp choaùng ñieän maø caùc baùcsó taâm thaàn cuõng nhö caùcñieàu döôõng phaûi luoân theo doõi kyõ ñeå xöû trí kòp thôøi khoâng gaây nguy hieåm cho beänh nhaân.

Lieäu phaùp choaùng ñieän, maëc duø ñaõ ñöôïc söû duïng treân 50 naêm qua,nghóa laø moät lieäu phaùp cuõ xöa, nhöng hieän nay vaãn coøn laø moät lieäu phaùp ñöôïc choïn köïa vôùi nhöõng chæ ñònh chính xaùc trong caùc tröôøng hôïp roái loaïn traàm troïngkhí saéc (nhö u saàu, höng caûm) vaø trong moät soá tröôøng hôïp taâm thaàn phaân lieät maø caùctrieäu chöùng coù theå daãn ñeán söï nguy hieåm ñeán tính maïng ngöôøi beänh, hoaëc trong nhöõng tröôøng hôïp loaïn taâm thaàn naëng hay loaïn taâm thaàn cuûa nhöõng ngöôøi coù tuoåi. Ñaây laø moät phöông caùch trò lieäu coù hieäu quaû, nhöng khoâng ñöôïc laïm duïng cuõng nhö khoâng neân coi thöôøng.

CHÖÔNG XIV

HEÄ THOÁNG NAÂNG ÑÔÕ GIA ÑÌNH VAØ

SÖÙC KHOÛE COÄNG ÑOÀNG

I. QUAÛN LYÙ SÖÙCKHOÛE HAØNG NGAØY :

1. Chöùc naêng coå ñieån cuûa gia ñình : tìm caùch traùnh vaø che chôû khoûi caùi “xaáu” , caùi “beänh”.

2. Ngöôøi giuùp ñôõ : choàng hay vôï laø ngöôøi giuùp ñôõ chính. Neáu khoâng coù hoaëc khoâng theå laøm ñöôïc , thì caùcñöùa con seõ giöõ vai troø giuùp ñoã. Neáu chuùng khoâng theå laøm ñöôïc, thì chính nhöõng ngöôøi ngoaøi gia ñình seõ thöïc hieän chöùc naêng ñoù.

3. Giuùp ñôõ phaûi cuï theå : moät cöû chæ aâu yeám hay loøng quyù meán khoâng theå thay theá moät söï giuùp ñôõ cuï theå.

4. Caùc loaïi naâng ñôõ : trong gia ñình, söï naâng ñôõ tình caûm ñöôïc ñaùnh giaù laø quan troïng nhaát. Tieáp theo ñoù laø söï naâng ñôõ vaät chaát, söï naâng ñôõ veà chuaån möïc vaø söï naâng ñôõ veà thoâng tin.

Trong cuøng moät taàng lôùp xaõ hoäi, moät soá ngöôøi laïi deã bò toån thöông hôn ngöôøi khaùc trong vieäc lo toan beänh taät, vaø trong vieäc quaûn lyù söùc khoûe haøng ngaøy.

II. TAÏO RA SÖÙC KHOÛE TRONG GIA ÑÌNH :

1. Vieäc chaêm lo söùc khoûe trong gia ñình : chính ngöôøi beänh hoaëc moät thaønh vieân khaùc trong gia ñình (thöôøng laø nöõ) hay moät ngöôøi thaân tröïc tieáp thöïc hieän caùc chaêm soùc taïi nhaø.

2. AÛnh höôûng ñeán söï tieán trieån cuûa beänh :

Moät heä thoáng gia ñình khi noù coù tính “naâng ñôõ” seõ giuùp ích raát nhieàu cho tieán trình phaùt trieån cuûa beänh vaø cuûa taät nguyeàn.

Nhöõng thöïc haønh khoâng chuyeân nghieäp naøy ñoøi hoûi söï daán thaân cuûa gia ñình, vaø noù coù moät vai troø khoâng theå choái caõi ñöôïc trong vieäc chaêm soùc beänh taät nhö : ñieàu trò ngoaïi truù taïi nhaø, giuùp ñôõ ngöôøi giaø taïi nhaø …

III. CHIEÁN LÖÔÏC GIA ÑÌNH : muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån söùc khoûe coäng ñoàng

1. Heä thoáng naâng ñôõ gia ñình : taïo ra ñöôïc moät heä thoáng naâng ñôõ gia ñình seõ höôùng beänh nhaân ñeán nhöõng chaêm soùc khoâng chính thöùc, coù aûnh höôûng toát ñeán söï tieán trieån cuûa beänh taät. Ñoái vôùi chaêm soùc gia ñình, khoâng coù söï phaân bieät giöõa ñieàutrò vaø phoøng beänh.

2. Nhöõng toå chöùc khoâng chính thöùc : cho pheùp xaùcñònh nhöõng öu tieân, muïc tieâu cuõng nhö nhöõng bieän phaùt thöïc hieän. Ví duï : Toå chöùc cuûa nhöõng ngöôøi bò nhieãm HIV do truyeàn maùu …

Naêm 1986, taïi Hoäi nghò Ottawa : taêng cöôøng söùc khoûe laø moät quaù trình ñem ñeán cho ngöôøi daân nhöõng bieän phaùp taùc ñoäng tích cöïc ñeán söùc khoûe cuûa chính mình.

Gia ñình tham gia vaøo vieäc chaêm soùc söùc khoûe laø moät chuyeän cuõ nhö töø khi coù gia ñình. Ñieåm môùi ôû ñaây, laø chuùng ta xem vieäc ñoù nhö moät söï boå sung cho nhöõng chaêm soùc chuyeân nghieäp, nhö moät yeáu toá tieân löôïng toát.

CHÖÔNG XV

CHAÁT LÖÔÏNG CUOÄC SOÁNG

Khaùi nieäm chaát löôïng cuoäc soáng ñaõ coù töø nhöõng naêm 1940. Nhöng nhöõng ño löôøngphuø hôïp chæ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä roõ reät töø nhöõng naêm 80.

Vieäc ño löôøng baèng trieäu chöùng laâm saøng vaø xeùt nghieäm sinh hoïc khoâng cho pheùp chuùng ta ñaùnh giaù ñuùng boái caûnh cuûa beänh nhaân cuõng nhö caùch beänh nhaân ñang soáng vôùi caên beänh cuûa mình.

I. ÑO LÖÔØNG SÖÙC KHOÛE, ÑO LÖÔØNG CHAÁT LÖÔÏNG CUOÄC SOÁNG :

Trong ngoân ngöõ thöôøng duøng “chaát löôïng cuoäc soáng” khoâng coù yù nghóa roõ raøng laém. Noù bao haøm khaùi nieäm moâi tröôøng hay söï nghæ ngôi giaûi trí.

Ngöôøi ta ñaõ ñeà nghò nhieàu töø nhö : Tình traïng söùc khoûe, Chaát löôïng cuoäc soáng, Söùc khoûe gaén vôùi chaát löôïng cuoäc soáng, Ñònh nghóa cuûa Toå chöùc y teá Theá giôùi naêm 1948 veà söùc khoûe ñaõ neâu : “Söùc khoûe laø tình trang saûng khoaùi veà theå chaát, tinh thaàn vaø xaõ hoäi” (Caáu truùc ña nhaân toá cuûa söùc khoûe).

Chuùng ta caàn ño löôøng chaát löôïng cuoäc soáng treân nhieàu lónh vöïc.

1. Lónh vöïc theå chaát : khaû naêng veà theå chaát, hoaït ñoäng trong cuoäc soáng haøng ngaøy, nhöõng saên soùc caù nhaân, söï di ñoäng.

2. Lónh vöïc taâm lyù : caûm xuùc, lo aâu, traàm nhöôïc.

3. Lónh vöïc xaõ hoäi : vai troø, quan heä.

4. Lónh vöïc nhaän thöùc :

Khaùi nieäm veà söùc khoûe ñöôïc caûm nhaän (Santeù percue) coù tính cô baûn. ngöôøi beänh laø ngöôøi coù ñaày ñuû tö caùch nhaát ñeå cho chuùng ta moät nhaän ñònh coù giaù trò veà chaát löôïng cuoäc soáng cuûa hoï.

II. VIEÄC ÑO LÖÔØNG :

1. Duïng cuï ño löôøng theo chuûng loaïi : veà taùc ñoäng thöïc teá treân chaát löôïng cuoäc soáng trong nhöõng beänh lyù khaùc nhau.

2. Duïng cuï ño löôøng chuyeân bieät : ghi nhaän nhöõng thay ñoåi chuyeân bieät cuûa moät beänh lyù.

3. Ño löôøng baèng nhaän xeùt : theo caùch chaám ñieåm, giöõa söùc khoûe ñaày ñuû (ñieåm 1) vaø caùi cheát (0 ñieåm).

4. Khoù khaên vaø haïn cheá L:

Ño löôøng phaûi maõ hoùa vaø sau ñoù cho ñieåm caâu traû lôøi. Thöôøng deã bò hieåu sai.

Nhöõng caâu traû lôøi cho caâu “Baïn coù theå laøm …?” coù theå ñöôïc cho ñieåm nhö sau : khoâng coù khoù khaên gì heát : 0, vaøi khoù khaên = 1, khoù khaên nhieàu = 2, khoâng theå laøm ñöôïc = 3. Vaán ñeà ôû ñaây laø : khoaûng caùch giöõa caùc ñieåm coù gioáng nhau khoâng ? Ñaây laø khoù khaên lôùn nhaát trong vieäc chuyeån töø löôïng sang chaát.

Nhöng yeáu toá khaùc nhö moâi tröôøng, söï naâng ñôõ xaõ hoäi, chaéc chaén seõ thay ñoåi caûm nhaän veà söùc khoûe cuûa beänh nhaân theo thôøi gian.