www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 4 oktober 2016 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Spinoza Om goed te leven moeten we eerst de natuur, de werkelijkheid, rationeel begrijpen

Onderdeel van het Venster

De Verlichting Het licht van de rede gaat schijnen

Tijdsperiode 17e eeuw

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. Het tijdsbeeld de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden

o tijdgenoten o leven en werken

3. De Humanistische Canon over Spinoza vier thema’s

o politiek en vrijheid van denken o de soorten kennis o natuurwetten, vrijheid en geluk o het belang van Spinoza voor het moderne humanisme

4. Wat maakt Spinoza zo fascinerend ? Wat spreekt u aan ?

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ?

Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid

gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid

dan bent u humanist !

HV-Midden-Holland

5

Het tijdsbeeld – Spinoza leefde 1632-1677 De Republiek der 7 Verenigde Nederlanden onafhankelijkheidsstrijd tegen het katholieke Spanje

tolerantie - gedeeltelijk een strijd voor (eigen) godsdienstvrijheid

1618 – Synode van Dordrecht bevestigt machtspositie van gereformeerden

Komst van de Marranos + 1590 - groep Spaanse (bekeerde) Joden naar Amsterdam

gemeenschappelijk vijand: Spanje

wilden de orthodoxe Joodse identiteit terug

angst voor ketterijen excommunicatie (da Costa)

17e eeuw - gouden eeuw bloei van handel, wetenschappen, kunsten Portugese Synagoge (1670)

bond van soevereine staten

1650-1672 - eerste stadhouderloze tijdperk raadspensionaris Johan de Witt - Holland republikeinen > < Oranjegezinden

1672 - rampjaar – oorlog met Frankrijk en Engeland moord op de gebroeders de Witt het volk redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos

HV-Midden-Holland

6

Het tijdsbeeld -2 Voor Spinoza belangrijke tijdgenoten

Hugo de Groot + 1580-1645 pionier van het natuurrecht

recht dat vanuit zichzelf geldig is, zonder Goddelijke openbaring schreef oorlog- en vrede recht, zeerecht

republikein - verdedigde de tolerante Arminius

Descartes + 1600-1650 + 1640: Verhandeling over de methode

om de rede op de juiste manier te leiden en de waarheid in de wetenschappen te zoeken

eerste poging tot modern natuurwetenschappelijk onderzoek

grondlegger van de op de wiskunde gebaseerde rationalistische methode

Johan de Witt + 1625-1672 belangrijkste politicus tijdens Stadhouderloos tijdperk (1650-1672)

"De Ware Vrijheid": beslissingen op basis van meerderheid van stemmen bij erg belangrijke zaken diende er eenstemmigheid te zijn

HV-Midden-Holland

7

Het leven van Spinoza Baruch / Benedictus - Bento (1632 – 1677) op jonge leeftijd hoogbegaafd

Talmoed en Thora zijn geschreven vanuit menselijke verbeelding

zet zich af tegen de joodse voorschriften Latijnse school van Franciscus van den Enden

1654 - zet met broer de zaak van vader voort 1656 - banvloek - ook geen contact met familie

gaat bij leraar van den Enden wonen 1657 - verlaat Amsterdam - na aanval met een dolk

woont in Rijnsburg, Voorburg en Den Haag 1673 - aanbod universiteit Heidelberg 1677 - overlijdt aan tuberculose

Belangrijke geschriften 1660 Vertoog over de zuivering van het verstand (onaf)

1663 De principes van de filosofie van Descartes

1665 groot deel van de Ethica voltooid

1670 Het Theologisch-politiek traktaat

1677 Politiek traktaat (onaf)

HV-Midden-Holland

8

Inleidende beschouwing 1660 – Waar gaat het Spinoza om (uit: Over de zuivering van het verstand)

De ervaring had Spinoza geleerd o dat alles dat hij vreesde niets goeds noch kwaads bevatte

behalve dat het gemoed er door bewogen werd Hij besloot te onderzoeken of er ook iets bestond dat waarachtig goed was

o waardoor hij een gestadige en hoogste blijheid zou genieten Drie dingen houden mensen voor het hoogste goed

o rijkdom, eer en zingenot o net als de stoïcijnen: daar gaat het niet om

Spinoza stelt de vraag: wat versta ik onder het hoogste goed? o we weten, dat alles wat er gebeurt plaats vindt

volgens een eeuwige orde en vaste natuurwetten MAAR: het menselijk vermogen kan die orde niet omvatten

o wel kan de mens zich een voorstelling vormen van een menselijke aard die deze orde beter kan doorzien

Alles wat een middel is om dat doel te bereiken o noemt Spinoza een waarachtig goed

Het gaat om het bewustzijn van de eenheid van Geest en Natuur Het hoogste goed is om dit inzicht met anderen te verkrijgen

HV-Midden-Holland

9

De Humanistische Canon over Spinoza Vier thema’s uit de Canon

1. Politiek vrijheid van denken

o is voorwaarde voor een goede samenleving

2. Verschillende soorten kennis de hoogste vorm van kennis

o ziet de dingen in het noodzakelijk verband met de natuur

3. Natuurwetten en vrijheid als de mens onderworpen is aan dezelfde natuurwetten als rotsblokken,

waterlelies en pluimvee o dan is de vrije wil een illusie

4. Het belang van Spinoza kraamkamer van het moderne humanisme

o dat er géén God over ons waakt was radicaal o we kunnen ook zonder een bovennatuurlijke God zedelijk leven

HV-Midden-Holland

10

Thema 1: De Canon over Spinoza’s visie op politiek

Theologisch-politiek traktaat (1670) een onderzoek naar de relatie tussen religie, samenleving en filosofie

Religie onderwerpt de Bijbel aan een historisch kruisverhoor

o conclusie: de Bijbel bevordert vooral gehoorzaamheid aan de overheid

Samenleving taak van de overheid is zorgen voor vrede en veiligheid in de staat

o kan alleen als de overheid gezag heeft en de burgers loyaal zijn daarvoor is vrije meningsvorming cruciaal

mondt uit in een hoofdstuk over democratie en vrijheid van denken

Vrijheid van denken is voorwaarde voor een goede samenleving

Het rampjaar 1672 woedende menigte vermoord gebroeders de Witt

einde van de tolerante en vrijzinnige Republiek o maakt zich ernstige zorgen over de vrijheid van meningsuiting

Ziet af van verdere publicaties

HV-Midden-Holland

11

PdW: Theologisch-politiek traktaat Theologie is niet dienstbaar aan de rede

Mensen verkeren tussen hoop en vrees zien voortekenen en wonderen

o als het slecht gaat zijn ze geneigd aan alles geloof te schenken o de rede noemen ze blind

Begint het boek met het onderscheid tussen profetie: is zekere kennis van iets dat door God aan de mens is geopenbaard

natuurlijke kennis: is zekere kennis met de rede over God’s eeuwige besluiten

Hoe kwamen de profeten aan zekerheid ? alle openbaringen in de bijbel komen tot stand door woorden of beelden

o nergens verschijnt God zelf – ook niet aan Christus

de menselijke verbeelding houdt géén zekerheid in o een teken moest zekerheid geven o én: de profeten waren gericht op wat billijk was voor de gemeenschap

Spinoza’s doel: filosofie en theologie van elkaar scheiden beide hebben recht van bestaan

MAAR: verbeelding doet onder voor kennis gebaseerd op de rede

HV-Midden-Holland

12

Theologisch-politiek traktaat -2 Over de goddelijke wet

Een wet hangt af o van de noodzakelijkheid in de natuur o of van een wilsbesluit van mensen

het onderscheid tussen kennis van een menselijke wet en een goddelijke wet o een menselijke wet is een wijze van leven door anderen opgelegd

dient de bescherming van het leven en de staat o een goddelijke wet gaat over de ware kennis van God of de natuur

Alles in de natuur drukt het begrip van God uit het beste deel van ons mensen is het verstand

hoe beter wij de natuurlijke dingen leren kennen o des te volmaakter leren wij de essentie van God kennen

dus is hij het meest volmaakt (perfect) o die de verstandelijke kennis van God of de natuur boven al lief heeft

het levensplan dat daarop gericht is kun je de goddelijke wet noemen

Ethiek: gaat over de beste wijze van leven vanuit de goddelijke wet hoe ziet zo’n levensplan er uit

vanuit de menselijke wet welke is het beste staatsbestel

HV-Midden-Holland

13

Theologisch-politiek traktaat -3 Het recht van eenieder gezien vanuit de natuur en als staatsburger

Het recht van de natuur zijn de regels volgens welke elk ding van nature gedetermineerd is

o om op vaste wijze te bestaan en te werken bijvoorbeeld: dat vissen in het water leven en grote vissen kleinere opeten

o het recht van de natuur strekt zich voor ieder ding even ver uit als haar kracht groot is

De hoogste wet van de natuur ieder ding tracht in zijn toestand te volharden

en houdt daarbij alleen rekening met zichzelf

geen verschil tussen met rede begiftigde mensen en dingen o elk ding handelt zoals het door de natuur is gedetermineerd en niet anders

onder de heerschappij van de natuur mag eenieder doen wat hij voor zichzelf nuttig acht o met elk denkbaar middel: geweld, list, smeekbeden of hoe dan ook

MAAR: het is nuttiger om te leven volgens de wetten van de rede iedereen wil zo veel mogelijk veilig en zonder vrees leven

daarom hebben mensen zich moeten verenigen tot één geheel

HV-Midden-Holland

14

Theologisch-politiek traktaat -4 Het recht als staatsburger

Een overeenkomst wordt in het natuurrecht gesloten op basis van belang

o als het belang wegvalt wordt de overeenkomst opgeheven o niemand kan verzekerd zijn van het erewoord van de ander

In een staatsgemeenschap heeft iedereen zijn macht overgedragen op de gemeenschap

o iedereen houdt zich aan de wetten van de soevereine macht óf vrijwillig óf uit angst voor straf

o allen moeten haar onvoorwaardelijk gehoorzamen

de hoogste overheid zelf is door geen enkele hogere wet gebonden o de hoogst overheid moet het gemeenschappelijk belang behartigen o het is bijna uitgesloten dat in een grote vergadering de meerderheid het eens wordt

over iets onredelijks

De democratische staatsvorm – Lofzang op Amsterdam ! benadert het meest de vrijheid die de natuur aan eenieder toestaat

men draag zijn natuurlijk recht over aan een meerderheid van de hele gemeenschap waarbij allen gelijk blijven

HV-Midden-Holland

15

Theologisch-politiek traktaat -5 Vrijheid van denken

De macht van de overheid bestaat niet in het met vrees dwingen

o maar in alles waardoor hij maakt dat men gehoorzaamt

het behoud van de staatsmacht hangt af van de trouw van de onderdanen o dat is niet gemakkelijk: de massa volgt niet de rede, maar zijn gevoelens

Het slot hoofdstuk - een vrij staatsbestel o niemand kan zijn vermogen om vrij te redeneren en te oordelen overdragen o de enkeling heeft slechts afstand gedaan van het recht om vrij te handelen

In een vrij staatsbestel is het een ieder toegestaan te denken wat hij wil en te zeggen wat hij denkt

het is noodzakelijk dat de bevoegdheid om te beslissen bij allen, enigen of één berust o in een democratie heeft wat de meeste stemmen krijgt de kracht van besluit o en als er iets beters wordt ontdekt kan men het besluit weer afschaffen

voor discussie: In een vrij staatsbestel kan iedereen vrij spreken mits op redelijke wijze (zonder bedrog, toorn of haat)

en mits hij niets doet dat in strijd is met de wet

HV-Midden-Holland

16

Thema 2: De Canon over de soorten kennis Drie soorten kennis

1) Zintuiglijke kennis – gebaseerd op verbeelding komt voort uit de directe, naïeve waarneming van de dingen

o kennis op basis van horen zeggen (mijn geboorte datum) o kennis op basis van toevallige ervaring (alle kennis uit de dagelijkse praktijk)

2) Geïnformeerde kennis – gebaseerd op de rede waarbij de juiste begrippen voor de eigenschappen van de dingen worden gevonden

o komt minder van buitenaf, denkt dieper na o ziet algemene verbanden

3) Intuïtieve kennis – letterlijk: erin kijken de eigenschappen van de dingen worden op een juiste manier afgeleid

o én worden begrepen in het noodzakelijke verband van de ene ondeelbare natuur

de Ethica vindt zijn voltooiing in de intuïtieve wetenschap o wij worden vrij en gelukkig als wij inzicht verwerven in de natuur

en hier liefde voor voelen o via het verstand van de mens keert God/de natuur als het ware tot zichzelf terug

Er is meer kennis mogelijk dan op basis van de rede Spinoza benadrukt de onmacht van de rede

HV-Midden-Holland

17

De onmacht van de rede De geest is gewillig, maar het vlees is sterk – Miriam van Reijen en Ethica onmacht bij begeerte - je weet het betere en doet het slechtere (bijv. alcoholisme)

Kritiek op Stoïcijnen en op Descartes de stoïcijnen over begeerte

o een irrationele opvatting wees redelijk en je hebt nergens last van

Descartes over begeerte o je kent het goede en je wilt het anders wees sterk, maar je wil is zwak

Spinoza noemt dit knechtschap o dit gaat over de macht van de aandoeningen (innerlijke drijfveren)

het niet leven naar eigen wil o er zijn verschillende soorten van denken in de éénheid van lichaam en geest

de rede heeft geen macht over de innerlijke drijfveren die kennis is ‘alleen maar waar’

o onmacht bestaat niet bij Spinoza iets anders heeft grotere aantrekkingskracht

Een aandoening kan alleen worden bedwongen door een andere aandoening lichaam en geest zijn een eenheid

er vinden verschillende strevingen plaats - de sterkste wint

HV-Midden-Holland

18

Animal rationale ? Het lichaam vermag meer dan we denken

Manifestaties van dezelfde conatus conatus = het streven van elk ding naar volharden in het bestaan

het besluit van de geest en de begeerte van het lichaam vinden tegelijk plaats o Spinoza’s visie op de natuur is niet alleen vanuit fysieke oorzaken o ook het mentale inschatten van de toekomst werkt als oorzaak

er kunnen meerdere oorzaken zijn die invloed hebben op de sterkte van strevingen o de nabijheid in tijd en ruimte o de zekerheid dat iets wel/niet zal gebeuren o het gevoel bij iets o associaties met andere dingen

gebaseerd op allerlei inschattingen en herinneringen o wat je echt wilt blijkt uit wat je doet – een zwakke wil bestaat niet

Relatieve onmacht van de rede – géén animal rationale wel: logisch denken corrigeert verbeelding en bijgeloof

een instrument om tot waarheid te komen

MAAR: pas de derde vorm van kennen heeft invloed op het affectieve

HV-Midden-Holland

19

De intuïtieve kennis Geluk door wijsheid

Verinnerlijkt inzicht het begin is de verbeelding

o levert inadequate voorstellingen op o is noodzakelijk om tot kennis te komen- volksverhalen o probleem is er pas als het als ware kennis wordt gezien

kwalitatieve overgang naar geïnformeerde kennis over de natuur o gebaseerd op de rede, logisch denken o het leven vindt nog niet plaats onder een verinnerlijkt inzicht o het beste wat we kunnen doen is vaste levensbeginselen aannemen (stoïcijnen)

vervolgens kwalitatieve overgang naar intuïtieve kennis o de wijze leeft vanuit de verinnerlijkte rede

is van daaruit zowel sociaal als gelukkig, en voelt zich vrij zoekt samenwerking vanuit het inzicht van het goede van samenwerking

o de gewone mensen komen via religie, moraal, wetgeving tot een sociaal en gelukkig leven zoeken samenwerking uit angst voor een gemeenschappelijke vijand

Het ware goed is het besef van eenheid met al wat is, God of de natuur

HV-Midden-Holland

20

Thema 3: de Canon over de vrije wil De mens is onderworpen aan natuurwetten

De canon als de mens onderworpen is aan dezelfde natuurwetten als rotsblokken,

waterlelies en pluimvee dan is de vrije wil een illusie

vrij is dat wat vanwege zijn eigen aard en natuur bestaat en alleen door zichzelf tot handelen wordt aangezet

gedwongen is dat wat door iets anders dan zichzelf tot een handeling wordt aangezet

Spinoza onderkent wel Vrijheid MAAR: dat is géén vermogen vanuit een vrije wil

HET IS: handelen in overeenstemming met de wetten van de natuur

we zijn vrij als we ons bewustzijn dat onze hartstochten (innerlijke drijfveren) natuurverschijnselen zijn

Voor discussie: PdW deze omschrijving sluit een vrije wil niet uit de mens heeft in de evolutie zijn denkvermogen ontwikkeld

kan doelen stellen

kan de mens ook vrij zijn in zijn keuze ?

HV-Midden-Holland

21

Echte vrijheid Alleen God is vrij – Roger Scruton en de Ethica

Datgene heet ‘vrij’ (Definitie 7, Ethica, deel I) dat alleen krachtens de noodzakelijkheid van zijn eigen natuur bestaat

en alleen uit zichzelf tot werken wordt genoopt o alleen het oneindige bestaat vanuit zijn eigen natuur dus God

Het menselijk handelen voor zover we uit onszelf tot handelen worden aangezet zijn we vrij

o daar zijn adequate voorstellingen voor nodig

de mens kan alleen vrij worden genoemd o voor zover hij het vermogen bezit om krachtens de wetten van zijn eigen natuur te

bestaan en te handelen

dit impliceert niet dat het menselijk handelen vrij van noodzakelijkheid is o ‘toevallig’ en ‘mogelijk’ behoren tot het eerste kennis niveau o hoe meer we weten over oorzakelijkheid,

des te minder plaats voor mogelijkheid en toeval

De vrije mens is zich bewust van de noodzakelijkheid waaraan hij is onderworpen

HV-Midden-Holland

22

De brieven over het kwaad (1664/65) Centrale vraag als god er verantwoordelijk voor is dat de mensen een vrije wil hebben

o is hij dan ook verantwoordelijk voor wat ze met deze vrije wil doen ?

Van Blijenbergh (briefschrijver) God heeft Adam geschapen en is oorzaak van de menselijke wil (willen en kunnen)

o als de mens met zijn wil tegen Gods verboden ingaat dan heeft God dat zelf veroorzaakt en zelf gewild (dus is het goed)

Spinoza zonde en kwaad is alleen een menselijke manier van spreken

o we kunnen niet weten hoe onze vrijheid te rijmen valt met de goddelijke voorzienigheid en vrijheid

dat mensen vrije wil ervaren komt omdat ze niet alle oorzaken in onze geest kennen o determinisme betekent dat alles een oorzaak heeft o er van uit gaan dat iets gaat gebeuren is fatalisme

zekere kennis omtrent de toekomst is voor mensen onmogelijk

God heeft geen bedoeling of plan o er is geen menselijke bestemming

Geen onderscheid tussen natuurrampen en moreel kwaad

HV-Midden-Holland

23

Thema 4: de Canon over het belang van Spinoza Bij Spinoza ontstaat het moderne humanisme Jonathan Israel: ziet de Ethica als kraamkamer van de Radicale Verlichting

de Canon: en daarmee van het moderne humanisme

De canon: dat er géén God over ons waakt was in 1677 radicaal: waarop baseren we dan een morele orde?

o kunnen we zonder een bovennatuurlijke God zedelijk en deugdzaam leven ? o is een democratische rechtsstaat denkbaar zonder het gezag van kerken ?

en is vandaag nog steeds radicaal

Het belang van de Ethica neemt de angst voor goddelijke willekeur weg

o verschuift de aandacht van het hiernamaals naar het hier en nu (de natuur)

Spinoza maakt duidelijk dat ook een atheïst over het vermogen beschikt zedelijk en deugdzaam te leven

dat is nu onderdeel van onze westerse cultuur o dat vermogen geldt vandaag als ijkpunt in het maatschappelijke debat

PdW: de Canon maakt van Spinoza onterecht een atheïst

HV-Midden-Holland

24

De doorwerking van Spinoza Gefascineerd door Spinoza

+ 1670 De collegianten zijn vriendenkring belangrijke klankbordgroep

verspreidde en vertaalde zijn geschriften

+ 1690 Pierre Bayle fundamentele kritiek er is niet één substantie in het hele universum: God

de rede kan ethische vragen niet beantwoorden

+ 1770 De Verlichtingsfilosofen Diderot, d’Holbach zijn visie pleidooi voor democratie

geen concessies aan kerk en traditie

+ 1800 De Duitse romantiek Goethe eenheid van God en natuur – de Duitse pantheïsme strijd

droeg de Ethica in zijn binnenzak

+ 1850 Vrijdenkers beweging De Dageraad in de eerste jaren: eenheid van god en de natuurwetten

(werd in latere jaren atheïstisch)

+ 1890 Tachtigers Gorter vertaalde de Ethica

HV-Midden-Holland

25

De doorwerking -2 Eigentijdse wetenschappers over Spinoza Albert Einstein - natuurwetenschapper

o zoekt het begrijpen van het universum

Antonio Damasio - neurowetenschapper o Het gelijk van Spinoza - vreugde, verdriet en het voelende brein

(Wereld bibliotheek, 2003)

o bewustzijn en lichaam zijn één; dat is vruchtbaarder dan het dualistisch denken

Jonathan Israel - historicus o Spinoza heeft het denken in gang gezet over o.a.

vrijheid van meningsuiting scheiding kerk en staat Bijbelonderzoek

Een aanrader Irvin Yalom: Het raadsel Spinoza (Uitgeverij Balans, 2012)

o Roman o waarom roofden de Nazi’s de bibliotheek van Spinoza,

maar verbrandden ze de boeken niet?

HV-Midden-Holland

26

De doorwerking -3 Wat maakt Spinoza zo fascinerend ?

zijn immanent Godsbegrip voor de vrijzinnigen en iets-isten ?

zijn conatus (zelfverwerkelijking) voor de humanisten ?

zijn affectenleer (lichaam-geest) voor de zoekers naar levenskunst?

zijn bijbel interpretatie voor de vrijzinnigen ?

zijn vrijheid van meningsuiting voor de verdedigers van ‘onze’ Verlichtingswaarden ?

zijn oorzakelijk determinisme voor niets-isten

Brengt Spinoza mijn denken verder ?

De hamvraag is voor de discussie

Wat spreekt u aan ?

HV-Midden-Holland

27

Geraadpleegde literatuur Spinoza, Benedictus de Theologisch-politiek traktaat, vertaling F. Akkerman, Wereldbibliotheek, 1997

Staatkundige verhandeling, vertaling Karel D’huyvetters, Wereldbibliotheek, 2015

Brieven over het kwaad, hertaald Miriam van Reijen, Wereldbibliotheek, 2015

Ethica – in meetkundige trant uiteengezet, vertaling M. van Suchtelen, Wereldbibliotheek, 1969

Vertoog over de zuivering des Verstands, vertaling M. van Suchtelen, Wereldbibliotheek, 1969

Secundaire literatuur Beekes, Jaron, De lens van Spinoza, De Bezige Bij, 2011

Israel, Jonathan, Revolutie van het denken – radicale verlichting en de wortels van onze democratie,

van Wijnen, 2011 (oorspronkelijk 2010)

Humanistische Canon, www.humanistischecanon.nl/spinoza

Knol , Jan, Spinoza, uit zijn gelijkenissen en voorbeelden voor iedereen, Wereldbibliotheek, 2007

Reijen, Miriam van, Spinoza – De geest is gewillig maar het vlees is sterk, Klement in de reeks

Denkers, 2008

Scruton, Roger, Spinoza, uitgave Trouw 2000, in de reeks De grote filosofen (oorspronkelijk 1986)

Veenbaas, Jabik, De Verlichting als kraamkamer – over het tijdperk en zijn betekenis voor het

heden, Nieuw Amsterdam, 2013

Wikipedia, diverse sites

HV-Midden-Holland

28

Tot slot

Dank voor uw komst en uw inbreng

De penningmeester vindt een financiële bijdrage niet nodig

volgende Humanistische Canon dinsdag 1 november2016

thema: autonomie ‘heb de moed je van je eigen verstand te bedienen’

pdw/oktober-2016