HV-Midden-Holland

1

Vensters uit de Humanistische Canon

www.humanistischecanon.nl

Bespreking: 1 december 2015

Inleider: Peter de Wit

Venster Rede of emotie

Tijdsperiode 18e en 19e eeuw

Thema Humanisme en Romantiek

Belangrijke denkers

Rousseau authenticiteit en terug naar de natuur

Goethe het begrijpen van de persoonlijke groei

Humboldt bildung - in theorie en praktijk

Matthew Arnold een levenlang jezelf verwerkelijken

HV-Midden-Holland

2

Agenda

1. Het voorafje doel van de Canon

2. Humanisme en Romantiek

Venster 1 – Rede of emotie o Jean-Jacques Rousseau o Matthew Arnold

Venster 2 – Weimar humanisme o Johann Wolfgang von Goethe o Wilhelm von Humboldt

3. De hamvraag discussie en hedendaagse denkers

o Martha Nussbaum en Henk Oosterling

brengt dit venster mijn denken verder ?

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje

Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje

Humanistische Canon

35 vensters

Doel geschiedenis en actualiteit

o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast

o is historisch veranderlijk

Wat houdt humanisme dan in ?

Website HV vindt u dit belangrijke waarden ? zelfbeschikking verantwoordelijkheid redelijkheid

gelijkwaardigheid verdraagzaamheid solidariteit en rechtvaardigheid

dan bent u humanist !

HV-Midden-Holland

5

Het voorafje

Drie hoofdlijnen in de Canon

uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens

streven: sociale rechtvaardigheid

ideaal: ontplooiing van het individu

De drie pijlers van het HV-humanisme de combinatie

o zelf denken

geen autoriteit of geopenbaarde kennis

o samen leven

een politiek-moreel streven

o persoonlijke ontplooiing

levenskunst

HV-Midden-Holland

6

Tussen Verlichting en Romantiek

Waar voelt u zich meer mee verwant ?

Meer met de Romantiek

1-2-3-4-5 Meer met de Verlichting

voelen denken

het subjectieve het objectieve

de synthese en het holisme de analyse

het ambigue en ironische ondubbelzinnigheid en helderheid

kunst wetenschap

creativiteit nabootsing

het spirituele het materialistische

zin nut

kwaliteit kwantiteit

de mens als deel van natuur de mens staat boven de natuur

HV-Midden-Holland

7

De actualiteit

Het managementdenken in de politiek Trouw - 27 november 2015

Gabriël van den Brink hekelt het managementdenken

o middenpartijen zonder ideologische bevlogenheid

kiezers o verwachten duidelijke morele keuzes

Den Haag o technocratisch bestuursdenken

gevolg:

o breed levende onvrede over de politiek o vooral middenpartijen

HV-Midden-Holland

8

De Canon: Rede of emotie ?

Twee afbuigingen 1780 / 1800

Eerst nogmaals: de Verlichting de Encyclopedisten (+ 1750)

o alle menselijke kennis delen o het forum van wetenschappers

les philosophes: vrijheid-gelijkheid-broederschap

Kant (+ 1780) o durf te weten – een oproep tot intellectuele zelfstandigheid

gebruik de rede, aanvaard de grenzen

Twee van het humanisme afbuigende sporen 1. wetenschappelijk rationalisme

o sterke nadruk op de wetenschappelijk methode 2. emotioneel romanticisme

o sterke nadruk op het innerlijk, emoties, intuïtie

Verlies aan contact met humanistische uitgangspunten

HV-Midden-Holland

9

Een al te sterk rationalisme

Wetenschappelijk rationalisme pdw liever: rationalisme in de wetenschap Telescoop van Newton - 1670

1e spoor: nadruk op de wetenschappelijke methode een heilig verklaring van wetenschap

o rationaliteit, nut en technologie leidt tot al te stellig rationalisme

succes van de wetenschappelijke revolutie o vanaf 1550: empirische natuurwetenschappen - experimenten

sterrenkunde, wiskunde, natuurkunde, scheikunde, biologie o vanaf 1600: wetenschap als methode – rationalisme, empirisme o vanaf 1750: Encyclopedisten o vanaf 1750: industriële revolutie

uitvinding en toepassing van nieuwe productie technieken

Traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond de intellectuele en morele vorming van het individu

o betekenis van kunst en cultuur

Voorloper van huidig wetenschappelijk humanisme

HV-Midden-Holland

10

Een al te sterke nadruk op emotie

Emotioneel romanticisme Caspar David Friedrich - 1820

2e spoor: nadruk op de eigen subjectieve beleving scherpe afwijzing van rede en universalisme

o het ‘kille’ rationalisme

nadruk op het eigen innerlijk en de emoties o niet: de zichtbare realiteit o wel: de verbeelding, droom, vergezicht

nadruk op het cultuurspecifieke o de unieke Volksgeist

nadruk op de natuur o oorspronkelijk en zuiver

Ook hier: traditioneel humanistische uitgangspunten naar de achtergrond een sterke relativering van het rationalisme

o én: van het algemeen menselijke - universele

Voorloper van huidig cultuurrelativisme

HV-Midden-Holland

11

Tussen wetenschap en romantiek

De gulden middenweg in de 18e en 19e eeuw

3e spoor: een middenweg tussen het rationele en de intuïtie

o zonder overdreven vertrouwen/wantrouwen in de rede

tussen natuur en mechanische o het gezonde verstand middenkoers van Aristoteles

Voorbeelden Jean-Jacques Rousseau + 1710-1780

o authenticiteit - vanuit het gevoel

Johann von Goethe + 1750-1830 o de levensloop - is niet netjes te ordenen

Wilhelm von Humboldt + 1770-1840 o morele vorming - vanuit de klassieke literatuur

Matthew Arnold + 1820-1890 o het beste uit jezelf halen o een vermogen en een plicht van ieder mens

HV-Midden-Holland

12

Jean-Jacques Rousseau + 1710-1780

Authenticiteit

Bekentenissen (+ 1780) beschrijft (terugblikkend) zijn leven

o als een brief aan de lezer

bekritiseert de maatschappij o nadruk op rede maakt onoprecht o streven naar luxe, naar schijn

daar tegenover o authenticiteit vanuit je unieke gevoel o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever o enige bron van kennis over goed en kwaad o terug naar de natuur

voorgangers o Marcus Aurelius, Augustinus, de Montaigne

Autonomie niet alleen rede, verstand

ook je gevoel, je eigen innerlijke stem

HV-Midden-Holland

13

Weimar Humanisme

De Duitse Renaissance + 1780 Werner Jaeger - 1933

Hernieuwde belangstelling voor klassieke wortels Humanität

o vooral Griekse paideia brede menselijke, vooral geestelijke ontplooiing

o niet Romeinse humanitas sociale en politiek ontplooiing

Bildung o algemene ontwikkeling

cultureel, literair, natuurwetenschappen

Aandacht voor de persoonlijke geestelijke ontwikkeling daaruit voortvloeiende onderwijsopvatting

balans tussen o de unieke persoonlijkheid o kosmopolitisch denken - open voor andere culturen

HV-Midden-Holland

14

Goethe

Streven naar een volwaardig leven

Romantiek: het leven is niet netjes te ordenen Johann Wolfgang von Goethe 1814 Het leven is een soort gedicht - het heeft een begin en eind, maar een geheel is er niet

Obsessie voor persoonlijke groei Het lijden van de jonge Werther

o thema: niet de deugd, verstand, redelijkheid, burgerlijke orde

Faust o thema: ambitie en tevredenheid

Wilhelm Meisters Leerjaren -belangrijker- o thema: een rommelige persoonlijke ontwikkeling

vraag: waarom heb je niet voorkomen dat ik stomme fouten zou maken ? antwoord: adviezen zouden toch zinloos geweest zijn !

Bildungsroman o geen lineaire ontwikkeling van een individu

met fouten, verwarring, geluk, ambitie, vriendschap

Gedurende ons leven maken we nu eenmaal fouten

HV-Midden-Holland

15

Goethe

Geen volledig romantisch denker

Wat is genialiteit ? Goethe en Schiller - Weimar

genialiteit belangrijk bij de romantici o mooie resultaten, zonder veel inspanning o doorbreken van taboes

bij Goethe o hard werken, veel wordt afgewezen

Kosmopolitisch Om tot algemene verdraagzaamheid te komen

o laat de eigenaardigheid van individuele mensen en van verschillende volken rusten o wat werkelijk verdienstelijk is behoort aan de gehele mensheid toe

Verlangen naar coherentie streefde voor zichzelf het klassieke ideaal van eenheid en harmonie ma

o óók politieke macht om dingen gedaan te krijgen

Goethe: wordt jezelf

volg je eigen weg

HV-Midden-Holland

16

Humboldt (+ 1770 - 1840)

Bildung met als doel: menselijkheid

Leeft in rumoerig Europa Wilhelm von Humboldt

tijd van de Franse Revolutie (1789) o volkssouvereiniteit boven de monarch

ideeën van de Verlichting o vooral Rousseau

Pruisisch diplomaat en staatsman o o.a. secretaris-generaal Binnenlandse Zaken o werkt het idee van Bildung in het onderwijs uit

gericht op ontplooiing van alle krachten van de persoon

door ontmoeting met de klassieke wereld kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal

o hoger- en lageronderwijs niet primair richten op een beroep

hervormt het onderwijs o het humanistisch gymnasium naar Grieks model

met klassieke talen hoe meer talen, des te diverser je wereldbeeld

HV-Midden-Holland

17

Humboldt

Vorming leidt tot humaniteit

Liberaal-humanistische Bildung Onderwijs scheurkalender 2016 alles begint met individuele vrijheid

o wijst verregaande staatsinmenging af (J.S. Mill) o ook terughoudendheid van ouders (Rousseau)

kinderen eigen ontwikkeling toestaan

doel van opvoeden o vorming van een harmonieus karakter o een diversiteit aan vaardigheden stimuleren

humaniteit o resultaat van intellectuele én morele vorming o niet via de revolutie (zoals in Frankrijk)

om goed burger te kunnen worden o ontwikkelen van het innerlijk leven nodig o voor iedereen van belang

Ieder individu de kans volgens zijn innerlijke persoonlijkheid afhankelijk van zijn behoeften, mogelijkheden en grenzen

HV-Midden-Holland

18

Matthew Arnold + 1820 - 1890

Het streven naar perfectie

Culture and Anarchy (+ 1870) canon: een van de belangrijkste humanistische manifesten

Zijn humanistisch mensbeeld wat houdt een vervuld menselijk leven in ?

o een levenlang jezelf verwerkelijken en perfectioneren o een mens is nooit af

de klassieke humanistische opvatting over perfectie o harmonieuze ontplooiing van alle natuurlijke facetten o intellectuele ontwikkeling

opleiding en zelfstudie kennis van cultuur en geschiedenis

o sociale ontwikkeling vriendschap en liefde actieve rol in de maatschappij

Moreel gedrag hangt samen met kennis en vorming

HV-Midden-Holland

19

Matthew Arnold

Zijn cultuur kritiek

Als levensomstandigheden niet verbeteren anarchie 1. aristocratie - barbaren

o gericht op de buitenkant van hun rijkdom 2. middenklasse - filistijnen

o technische snufjes, status en pleziertjes 3. het volk - arbeidersklasse

o een deel ontworstelt armoede naar middenklasse o een deel lukt geen verbetering leidt tot anarchie

De maatschappelijke elite vormt geen culturele elite zijn hoop de enkelingen uit alle drie klassen

o tezamen een intellectuele en culturele voorhoede

voor de samenleving mogelijkheid van een grotere menselijkheid

Zijn culturele ideaal oproep onze menselijkheid te ontwikkelen

door onze esthetische, morele, sociale en intellectuele kanten te ontplooien

HV-Midden-Holland

20

Discussiepunt-1

Het zelf – het innerlijk kompas

Rousseau de mens is van nature goed

o je innerlijke stem is de enige juiste raadgever o enige bron van kennis over goed en kwaad

> < HV: de mens is van nature goed noch slecht o kan zelf over grote keuzes nadenken o zonder extern moreel kompas

hoe komt het innerlijk kompas tot stand ?

Goethe wordt jezelf

o volg je eigen weg o met al zijn rommeligheid

> < klassieke levenskunst: verander jezelf o oefen je in de manier van leven van jouw keuze

is er een kern of volg je je keuze ?

HV-Midden-Holland

21

Discussiepunt-2

Bildung met als doel: menselijkheid

Humboldt ontplooiing van alle krachten van de persoon

o door kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal

Arnold vorming van moreel gedrag door

o intellectuele kennis én sociale activiteit (doen)

draagt kennis van kunst/literatuur e.d. bij aan het doen van menselijkheid ?

Martha Nussbaum - in: ‘Niet voor de winst’ (2011) literatuur en kunst (liberal arts) in het onderwijs - géén naïef verband

o geesteswetenschappen - voor kritisch nadenken, argumenteren en debatteren o literatuur - je verplaatsen in andere perspectieven

Henk Oosterling - Rotterdam Vakmanstad, in: Humanitas nov. 2015 focus op kwaliteiten en talenten - in achterstandwijken

o extra les op mentaal, fysiek en sociaal gebied o filosofie, judo, koken, ecologie, techniek en cultuur

HV-Midden-Holland

22

De hamvraag

Brengen deze thema’s mijn denken verder ?

Jean-Jacques Rousseau autonomie

o is niet alleen rede, verstand o ook je gevoel, je eigen innerlijke stem

Johann von Goethe wordt jezelf

o het leven is niet netjes te ordenen o volg je eigen weg

Wilhelm von Humboldt vorming leidt tot humaniteit

o door ontmoeting met de klassieke wereld o kunst, literatuur, toneel, talen, natuurwetenschappen, moraal

Matthew Arnold zelf je menselijkheid ontwikkelen

o een vermogen en een plicht van ieder mens

HV-Midden-Holland

23

Tot slot

Dank voor uw inbreng

Een vrijwillige bijdrage van

3 euro stellen we zeer op prijs

volgende Humanistische Canon di 2 februari

pdw/dec.-2015