Nedensellik ve araştırma modeli

Nedensellik ve Araştırma Modeli

Hüseyin ŞEN

1

Yararlanılan Kaynaklar

* Niyazi Karaşar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 1999, s.75-109.

* Kaan Böke, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2014, s.153-190.

2

Takdim Sırası

* Nedensellik

* İdiografik ve Nomotetik Nedensel Açıklamalar

* Nedensel Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar

* Analiz Birimleri ve Nedensel Açıklamalarda Hatalar

* Araştırma Modeli

* Araştırma Türleri

33/50

Nedensellik

* Her olayın bir nedeninin olması ve aynı koşullar altında aynı nedenlerin aynı sonuçları doğurması,

* İki olgu arasındaki sebep-sonuç ilişkisi,

* Nedensel bağ,

* İlliyet bağı.

44/50

Nedensel Bağ

5

İşsizlik Sokak Suçları

X(Neden)

(Bağımsız Değişken)

Y(Sonuç)

(Bağımlı Değişken)

5/50

İdiografik Açıklamalar

*Bireysel örneklere ya da olaylara dayanarak açıklamaya çalışır.

* Yalnızca bir kişi hakkındaki durum, yalnızca bir konu veya sadece belirli bir olay derinlemesine incelenir ve nedenleri tespit edilir.

* Sadece araştırılan durumu açıklar, toplumun bütününe uyarlanabilecek genel geçerli sonuçları ortaya çıkarmaz.

* Genellikle nitel araştırmalarda kullanılır.

66/50

İdiografik Açıklamalar

*Sözel derslerde çok başarılı fakat sayısal derslerde fazla başarılı olmayan birisi bunun nedenlerini şöyle açıklayabilir:

-Benim kafam sayısal derslere pek çalışmıyor,-Sözel dersleri daha iyi kavrıyorum ve severek çalışıyorum,-Sayısal derslerin sınavları daha zor oluyor,- Ben zaten üniversitede sözel bir bölümü tercih edeceğim,

bu nedenle sayısal derslere çok önem vermiyorum.

77/50

Nomotetik Açıklamalar

*Genel durumları ve sorunları ele alarak bunlara yol açan en önemli nedenleri ortaya çıkarmayı amaçlar.

* Toplumun geneline uyarlanabilecek fakat daha az detaylı sonuçlara ulaşmayı amaçlar.

*Genellikle nicel araştırmalarda kullanılır.

* Olasılıkçıdır.

88/50

Nomotetik Açıklamalar

9

Eğitimli Eğitimsiz

Hoşgörülü

Önyargılı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı I I ı ı I ı I ı I I I ı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI I ı ı I ı I ı I I I ı

I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ıI ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI

I I I I ı I ı I I I ıI ı I ı I ı I I ı

I I I I ı I ı I I I ıI ı I ı I ı I I ı

I I I I ı ı ı I

ı I I I ıI ı ı I

“Niçin bazı insanlar önyargılı bazıları değildir?”

9/50

Nedensellik Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar

* İki değişken arasında neden-sonuç ilişkisi olabilmesi için:Korelasyon,Zaman Sıralaması,İlişkinin üçüncü bir değişkenle açıklanamaması.

10

Nedensellik Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar

* Akasya çiçeğinin hapşırmaya neden olması arasında nedensel bir ilişkinin olması için:Akasyanın yanında iken hapşırılması, yanında

değil iken hapşırılmaması,Akasyaların yanına geldikten sonra hapşırılması,Başka çiçekli bitkilerin yanında iken

hapşırılmaması gerekir.

1111/50

Korelasyon ve Nedensellik

Fakirlik

Suç Oranı

Düşük

Yüksek

Düşük Yüksek

Cezaların Ağırlığı, Kesinliği ve Çabukluğu

Suç Oranı

Düşük

Yüksek

Düşük Yüksek

Pozitif Korelasyon Negatif Korelasyon 12/50

Korelasyon Katsayısı

1.00 olması : Mükemmel pozitif ilişki

-1.00 olması: Mükemmel negatif ilişki

0.00 olması: İlişki yok

0.70 – 1.00: yüksek 0.70 – 0.30: orta 0.30 – 0.00: düşük

13

Zaman Sıralaması

* Neden, sonuçtan önce oluşmalıdır.

* Örnek: - Silahta bulunan bir fişeğin ateşlenmesi tetiğin

çekilmesine neden olmaz, - Tetiğin çekilmesi ateşlemeye sebep olur.

1414/50

İlişkinin Üçüncü Bir Değişkenle Açıklanamaması

* Bağımlı değişkendeki değişiklik nedeni sadece ilgili bağımsız değişken olmalı, başka bir neden olmamalıdır.

* Eğer üçüncü bir etken, bir dışsal değişken, söz konusu ilişkiye neden oluyorsa bu sahte bir nedensel ilişkidir.

* Nedensel ilişkilerin üç şartını da en iyi karşılayan dizaynlar deneysel araştırmalardır.

1515/50

16

Korelasyon ve Sahte Nedensellik

Ayakkabı numarası

Matematik yeteneği

Ayakkabı numarası

Pozitif (doğrudan) ilişki

Gözlenen ilişkiler

Daha büyük ayakkabı numarası daha yüksek matematik becerisiyle ilgili (ya da tersi)

Yalancı nedensel ilişki Gerçek nedensel ilişki

Daha yüksek numara daha fazla matematik yeteneği

Yaş hem daha büyük ayakkabı numarası hem de daha yüksek

matematik becerisini açıklamaktadır.

Matematik yeteneği

Ayakkabı numarası YaşMatematik

yeteneği

Ayakkabı numarası

Matematik yeteneği

16/50

Korelasyon ve Sahte Nedensellik

17

* İskandinavya'da 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl için yıllık leylek sayısı ve yıllık çocuk doğumları inceleyince çok yakın bir pozitif korelasyon bulunmaktadır. Bu, doğan çocukların leylekler tarafından getirildikleri önermesini doğrulamaz. Hem çocuk doğum sayısı hem de leylek sayısı ekonomik gelişme ve şehirleşme dolayısıyla azalmış ve bu iki azalma birinin diğerine sebep-sonuç olmasından ortaya çıkmamıştır.

* Bir sahil şehrinde aylık dondurma satışları ile aylık denizde boğulma sayıları yıl içinde birlikte artıp eksilime gösterip yakın pozitif korelasyon gösterirler. Bu demek değildir ki fazla dondurma fazla boğulmalara sebep-sonuç olmakta veya boğulmaların azalması dondurma satışlarına aksi tesirde bulunmaktadır. Her ikisi de mevsim değiştiği için aynı yönde değişik etki görmektedir.

17/50

Gerekli ve Yeterli Neden

18

Sınava Girdi Sınava girmedi

Kaldı

Geçti

A A C B D A B B A C D D A B A B D C CC

A B BB C CC D A BBB C C A

Geçmek için sınava girmek gerekli ama yeterli değil, sınavdan geçmek için hem sınava girmek gerekli hem de geçer not almak. Kalmak için sınava girmemek yeterli neden (ama başka nedenlerle de kalınabilir)

K K K K

K k K

K K K K K K

K K K k K K K

18/50

Analiz Birimleri

19

* Üzerinde araştırma yürütülen temel olgu veya varlıktır.

* Eğer analiz birimi net olarak belirlenmemişse araştırmadan kolaylıkla yanlış nedensel açıklamalar çıkarılabilir.

* Sosyal bilimlerde üzerinde araştırma yapılan analiz birimleri:

- Bireyler (Öğrenciler, askerler, suçlular, polisler), - Gruplar (Aileler, Çeteler, Semtler, Şehirler)- Organizasyonlar (Okullar, Adli Birimler, Hapishaneler),- Sosyal Eserler (Kitaplar, Gazete Haberleri, Makaleler),- Sosyal Etkileşimler (Tutuklamalar, Disiplin Cezaları).

19/50

Nedensel Açıklamalarda Hatalar

20

* Verilerin toplandığı analiz birimleri ile hakkında sonuçlar çıkarılan analiz birimlerinin aynı olmaması durumunda oluşur.

Veri Toplanılan Birim

Gruplar Bireyler

Hakkında

Sonuç Çıkarıl

an Birim

Gruplar

İndirgemeci Hata

Bireyler

Ekolojik Hata20/50

Model Nedir?

Model, “ideal” bir ortamın temsilcisi olup, yalnızca “önemli” görülen değişkenleri içine alacak şekilde, gerçek durumun özetlenmiş halidir.

Genel olarak üç tür model vardır. Bunlar:

Simgesel,

Uyuşum,

Benzeşim

modelleridir.

21

Simgesel modellerde özellikler “simge” (sembol)’lerle gösterilir. Çoğu araştırma modelleri bu türdendir.

Uyuşum modeli, temsil ettiği sistemle, fiziki ve nitel yönlerden tam bir uyum halinde bulunan, fakat gerçek sistemin küçültülmüşü ya da büyültülmüşü olabilen örneğidir: bir köprü modeli, uçak modeli gibi.

Benzeşim modeli, bir özelliğin daha kolay anlaşılabilen bir başka özellikle temsil edilebildiği modellerdir; elektrik akışının su akışına benzetilmesinde olduğu gibi.

22

Araştırma Modelleri

Araştırma modeli; araştırma amacına uygun ve ekonomik olarak, verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için gerekli koşulların düzenlenmesidir.

Bu koşulların düzenlenmesinde iki temel yaklaşım vardır. Bunlar;

Tarama modelleri

Deneme modelleri’dir.

Araştırıcı, amacına ve içinde bulunduğu koşullara göre, bu temel yaklaşımlardan yararlanmak zorundadır.

23

24

Tarama Modelleri

Tarama modelleri, geçmişte ya da halen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır.

Herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası gösterilmez.

Bilinmek istenen şey vardır ve oradadır. Önemli olan onu uygun bir biçimde “gözleyip” belirleyebilmektir.

25

* Tarama modellerinde amaçların ifade edilişi genellikle, soru cümleleri ile olur. Bunlar: Ne idi? , Nedir? , Ne ile ilgilidir? , Nelerden oluşmaktadır? gibi sorulardır.

- Halkın siyasi eğilimleri nedir?

- Bir maddenin hangi bileşenleri vardır?

* Tıp vb. alanlardaki vaka tanıma ve geriye dönük araştırmalar

* Tarihsel, betimsel, kitaplık vb. adlarla anılan araştırmaların hepsi temelde birer tarama araştırmasıdır.

Tarama Modelleri

26

Tarama araştırmacısı,

- nesnenin ya da bireyin doğrudan kendisini inceleyebileceği gibi,

- önceden tutulmuş çeşitli kayıtlara ( yazılı belge ve istatistikler, resimler, ses ve görüntü kayıtları vb.) ve alandaki kaynak kişilere başvurarak,

- elde edeceği dağınık verileri,

- kendi gözlemleri ile bir sistem içinde bütünleştirerek yorumlamak durumundadır.

Tarama Modelleri

27

Tarama modeli ile yapılan bir araştırmanın iki temel sınırlılığı;

- veri bulma ve

- kontrol güçlükleridir.

Tarama Modelleri

28

Tarama modelleri çeşitli açılardan sınıflandırılabilir. Ancak daha çok iki temel yaklaşım üzerinde durulmaktadır. Bunlar:

Genel tarama modelleri

Örnek olay taramaları’dır.

Tarama Modelleri

29

Genel Tarama Modelleri

- Evren hakkında genel bir yargıya varmak amacı ile, evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da örneklem üzerinde yapılan tarama düzenlemeleridir.

- Değişkenlerin tek tek tür ya da miktar oluşumlarının belirlenmesi amacı ile yapılan araştırma modellerine, tekil tarama modelleri denir.

30

Tekil tarama modelleri ile anlık durum saptamaları yanında, zamansal gelişimler ve değişimler de belirlenebilmektedir.

İki temel yaklaşımdan biri ile gerçekleştirilebilmektedir. Bunlar:

izleme

kesit alma

yaklaşımlarıdır.

Tekil Tarama Modelleri

31

* İzleme yaklaşımında, zamansal gelişimi ya da değişimi belirlenmek istenen değişken, aynı eleman ya da birimler üzerinde, belli bir başlangıç noktasından alınarak, sürekli olarak ya da belli aralıklarla gözlenir.

* Özellikle derinliğine ve genişliğine kapsamlı gözlemlerin yapılmak istendiği durumlarda uygun bir yaklaşımdır.

* Dil gelişiminin belirlenmesinde az sayıda (beş, on) çocuğun, doğuştan başlayarak yedi yaşına kadar belli aralıklarla gözlenmesi izleme yaklaşımının somut uygulamalarındandır.


32

* En ayırıcı özelliği, daha uzun zaman diliminde bitirilebilmesidir.

* İzleme yaklaşımı ile elde edilen bulguların geçerlik olasılığı yüksektir.

* Az sayıda eleman üzerinde çalışılabildiğinden, gözlenenler dışında genellenebilirliği sınırlıdır.


33

Kesit alma yaklaşımında, gelişim, çeşitli gelişmişlik evrelerini temsil ettiği kabul edilen, birbirinden ayrı gruplar üzerinde ve bir anda yapılacak gözlemlerle belirlenmeye çalışılır.

Alınan sonuçlar, sanki aynı gruptan alınmış gibi yorumlanır ve gelişmenin sürekliliğini yansıttığı varsayılır.

Örneğin, dil gelişiminin belirlenmesinde, izleme yaklaşımı yerine, kesit alma yaklaşımı da izlenebilirdi.


34

Kesit alma yaklaşımı ile çok daha az zamanda kestirilebilir.

Çok sayıda örnek üzerinde çalışma olanağı ve zorunluluğu bulunduğundan, kesit alma yolu ile elde edilen verilerin genellenebilirlik olasılığı daha yüksektir.

Zamanı azaltması ile de, maliyet önemli ölçüde düşmektedir.


35

* İki ve daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişim varlığını veya derecesini belirlemeyi amaçlar

* İlişkisel çözümleme iki türlü yapılabilir. Bunlar: korelasyon türü ilişki ile karşılaştırma yolu ile elde edilen ilişkilerdir.

– Bireylerin zeka düzeyleri ile akademik başarı düzeyleri,

– Sigara içme alışkanlığı ile akciğer kanserine yakalanma durumu,

– Sosyo – ekonomik düzey ile ailedeki çocuk sayısı,

– Eğitim düzeyi ile parti tercihleri.

İlişkisel Tarama Modelleri

36

Örnek Olay Tarama Modelleri

Evrendeki belli bir ünitenin (birey, aile, okul, hastane, dernek vb.) derinliğine ve genişliğine, kendisini ve çevresi ile olan ilişkilerini belirleyerek, o ünite hakkında bir yargıya varmayı amaçlar.

Monografi çalışmaları da denir.

Daha ayrıntılı ve gerçeğe yakın bilgiler vermesinden dolayı genel taramaların yetersiz görüldüğü durumlarda, örnek olay taramaları yapılır.

37

Bir öğrencinin başarısızlık nedenlerini araştıran bir psikolojik danışman;

- öğrencinin notlarını,

- öğretmenlerle olan ilişkilerini,

- aile durumunu, beslenmesini,

- sağlığını,

- çalışma alışkanlıklarını ve başarısını etkileyebileceği düşünülebilen diğer önemli değişkenleri gözlem konusu yapar.


38

- Büyük ölçüde, nitelik araştırmalarıdır.

- Çoğu zaman, istatistiksel çözümlemelere olanak vermez.

- Verileri yorumlama güçlüğü daha fazladır.


39

Deneme Modelleri

Deneme modelleri, neden – sonuç ilişkilerini belirlemeye çalışmak amacı ile doğrudan araştırmacının kontrolü altında, gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma modelleridir.

«Nasıl?» sorusuna cevap aranır.

Tarama modelleri ile var olan durum gözlenirken, deneme modelinde, gözlenmek istenenlerin araştırmacı tarafından üretilmesi söz konusudur.

40

Bir araştırmanın deneme sayılabilmesi için şu üç koşulu karşılaması gerekir:

Denemeci, durumu (değişkenleri) değiştirebilmeli,

Değiştirmeler kontrollü olmalı,

Denemeci, durumu değiştirmesinin etkisini gözleyebilmeli.

Deneme Modelleri

41

Tek Değişken Yasası ve Sonrası

Tek değişken yasasına göre: iki durum her haliyle birbirine eşit ise, bunlardan yalnızca birine eklenen ya da ondan çıkarılan bir eleman, durumlar arasında oluşacak olası ayrımın nedeni sayılır.

Çok değişken yasası: etkileşimlerde çoklu neden – sonuç ilişkilerinin olabilirliği varsayımına dayanır.

42

Deneme Modeli Türleri

a) Deneme Öncesi (pre – experimental) Modeller

b) Gerçek Deneme (true – experimental) Modelleri

c) Yarı Deneme (quasi – experimental) Modelleri

43

* Gerçek anlamda bir deneme modeli niteliği taşımazlar.

* Gerçek ve yarı deneysel modellerin daha iyi anlaşılmasını sağlar.

* Bilimsel değerleri çok sınırlıdır. Bu sınırlılıklar içinde kullanılabilen modellerden üçü:

Tek grup sontest model,

Tek grup öntest – sontest modeli,

Karşılaştırmalı eşitlenmemiş grup sontest modeli dir.

a) Deneme Öncesi (pre – experimental) Modeller

44

b) Gerçek Deneme Modelleri

Bilimsel değeri en yüksek deneme modelidir.

Birden çok grup kullanılır.

Gruplar yansız atama (örnekleme) ile oluşturulur.

Her araştırmada en az bir deney, bir de kontrol grubu bulunur.

Gerçek deneme modellerinden üçü:

Öntest – sontest kontrol gruplu model,

Sontest kontrol gruplu model,

Solomon dört grup modeli dir.

45

c) Yarı - Deneme Modelleri

Gerçek deneme modellerinin gerektirdiği kontrollerin sağlanamadığı ya da onların bile yeterli olmadığı birçok durumda yarı – deneme modellerinden yararlanılır.

Zaman dizisi (time series) modeli,

Eşit zaman örneklemli (equivalent time samples) model,

Eşitlenmemiş kontrol gruplu (nonequivalent control group) model,

Öntest – sontest ayrı örnek grup (separete – sample pretest – posttest) modeli,

Rotasyon (counterbalanced) modeli dir.

46

Education

Nedensellik ve araştırma modeli