OSMANLI DEVLETİNDE YENİLEŞME

HAREKETLERİÜNİTE 1 – MEŞRUTİYET’İN İLANI

VE KANUN-İ ESASİ

47 Maddeden meydana gelen

MEDİNE ANAYASASI

tarihte tespit edilebilen ilk

yazılı anayasadır.

Magna Carta Libertatum, batıdaki

temel hak ve özgürlük

arayışındaki anayasal girişimlerin

ilk örneğidir. İngiltere’de 1215’te

yayımlanmış ve 1688’te Bill of Rights

ile geliştirilmiştir.

1776 yılında Amerika ve İngiltere’nin

yollarını ayıran «Bağımsızlık

Bildirgesi» ilân edildi. Fakat bu

bildirgede yer alan teorik değerlerin pratiğe geçmesi

uzun sürdü. 1788 yılında ancak

Amerikan Anayasası yapılabildi.

1789 yılında Fransa’da

yayımlanan «İnsan Hakları

Beyannamesi» ile geleneksel yasalardan

vazgeçilip, kralın uymak zorunda

olduğu 1791 Fransız Anayasası

ilan edildi.

Kanun-i Esasi ABD ve Avrupa’daki örnekleri gibi 18 ve 19. yy’da

yapılan bir dizi reformun sonucu

olarak ortaya çıktı. Genelde dış baskılarla oluştuğu şeklinde bir yargı vardır. Bu doğru değildir. Daha çok iç şartlar etkili olmuştur

Kanun-i Esasi’nin ortaya çıkmasında.

Avrupa’daki liberalleşme fikirlerinin doğurduğu monarkın yetkilerini sınırlama düşüncesi Osmanlı’da

1808 Sened-i İttifak ile kendini

gösterdi.

Kanun-i Esasi’ye giden ikinci aşama II.

Mahmud’un çeşitli alanlarda yaptığı reformlar ve Abdülmecid

döneminin başında ilân

edilen Tanzimat Fermanı’dır.

Tanzimat Fermanı

içeriğindeki toplumsal taleplerle «Ferman

Anayasa» dır.

Anayasa fikrinin

doğuşunda etkili olan bir

diğer iç dinamik gayri

müslim unsurlara

verilen «Cemaat

Nizamnameleri»dir. (1862

Rum Patrikliği,

1863 Ermeni Patrikliği,

1865 Hahambaşı

Nizamnameleri)

Kanun-i Esasi Fikrinin Temelleri ve Hazırlık

Çalışmaları

1876 yılında bir çok yeni

kurum hayata geçer.

Takvim-i Vekayi

gibi gazeteler

le kamuoyu oluşturul

ur.

Fakat Kanun-i Esasi daha çok Tanzimat sürecindeki

imkanlarla yetişen bürokrat aydınların

talepleriyle ortaya çıkar. 1860’da ortaya çıkan «Yeni

Osmanlılar» devletin anayasal-parlamenter sisteme geçmesi için

faaliyet göstermişlerdir.

Kanun-i Esasi Fikrinin Temelleri ve Hazırlık

Çalışmalarıİbrahim ŞİNASİ – Namık KEMAL – Ziya PAŞA – Ali SÜAVİ gibi aydınlar basın yoluyla

Midhad Paşa – Mehmed Rüşdi Paşa – Damat Mahmud Paşa gibi devlet adamları bürokrasi yoluyla çalışmalarını sürdürdüler.

Diğer ülkelerdeki

anayasaların incelenmesi ve

taslaklar oluşturulması

amacıyla kuruldu.

Cemiyet-i

Mahsusa kuruldu.

Cemiyet-i Mahsusa, 8 Ekim 1876 yılında çalışmalara başladı.

Komisyonda o dönemin devlet adamları, askerler ve ulemanın yanı sıra farklı din

ve cemaatleri temsil eden Hariciye Müsteşarı Aleksandr Efendi, Adliye

Müsteşarı Vahan Efendi, Odyan Efendi ve Kostaki Bey de bulunmaktaydı.

Komisyonda elde edilen sonuçlar Midhat Paşa’nın başında bulunduğu hükümete

bildirilmeliydi.

Neticede 4 anayasa tasarısı gündeme geldi.

Mid

hat P

aşa’

nın

Anay

asa

Tekl

ifi

İlk tartışılan tasarıdır.Kanun-ı Cedid adı verilir ve 57 madde, 8 bölümden oluşur.Bölümleri:- Osmanlı Devleti’ni Oluşturan Ülkeler- Padişah ve Hanedan- Memurlar- Şûra-yı Devlet- Meclis-i Mebusan- Osmanlı Vatandaşlığı ve Osmanlıların Hak ve Ödevleri- Yürütme- Kanun-ı Cedid’in Ta’dili120 üyeli bir Meclis-i Mebusan öngören tasarıda, 80 seçimle gelen «milletvekili» ve 40 atanmış «devlet vekili» yer alır.Tek meclisli bir sistem vardır.Mebus olmak zor şartlara bağlanmıştır.3 yılda bir seçim yapılır. Devlet vekilleri her yıl değiştirilebilir.Meclis, devletin borçlarının ödenme şeklini, iç ve dış borçlanma usüllerini, tahvil çıkarma mali tedbirlerin alınmasını, bütçe ve vergi meselelerini hükümetle işbirliği halinde müzakere edip, kamu harcamalarını ve memurları denetleyecekti.Şura-yı devlet’te hazırlanan kanun tasarıları mecliste görüşülüp onaylandıktan sonra padişahın onayına sunulacaktır.Yürütme organı olan Bakanlar Kurulu(Vükela Heyeti)nde alınan kararlar padişah iradesiyle yasalaşır, padişah isterse kurula başkanlık edebilirdi.

Süle

yman

Paş

a’nı

n Ka

nun-

i Esa

si M

üsve

ddes

i

Komisyon’da yer almayan Mekatib-i Harbiyye Nazırı Süleyman Paşa’nın II. Abdülhamid’e sunduğu tasarıdır.Osmanlı Devleti bağımsız ve meşrutî bir yönetime sahip olacak120 üyeden oluşan bir Divan- Memalik ve 150 üyeden oluşan Divan-ı Memleket olacakDivan-ı Memalik’in görev ve yetkileri padişah iradesiyle sınırlandırılacakHükümet üyeleri padişaha karşı sorumlu, fakat Divan-ı Memleket üyeleri hükümet üyelerini suçlayabilecekBu şekilde meclis sınırlı da olsa yürütme üzerinde söz sahibi olabilecek.

Said

Paş

a’nı

n Ta

sarıs

ı

1814,1830 ve 1875 Fransız anayasalarının hızlı bir adaptasyonudur. Kapsamlı ve sistemlidir.Oldukça sistemli ve detaylı olan bu taslak ilgi görmedi.Muhtemelen II. Abdülhamid batı anayasaları hakkında bilgi sahibi olmak için Said Paşa’dan Fransız Anayasalarının bir tercümesini istemiş, Said Paşa da tercümeyle yetinmeyip bunu bir tasarıya dönüştürmüştü.Anayasanın kimi maddelerinde görülen Fransız etkisinin bu anayasadan kaynaklandığı söylenebilir.

Cem

iyet

-i M

ahsu

sa’n

ın

Çalış

mal

arı

Komisyon Server Paşa’nın başkanlığında 3 Hıristiyan, 16 üst düzey memur, 10 ulema ve üst düzey askerlerlerden 28 kişiden oluşur.Tamamı aynı fikirleri paylaşmaz. İçinde liberal kanat (Mithat Paşa, Namık Kemal) ve padişahın hukukunu savunan muhafazakar kanat (Cevdet Paşa) bulunur.2 aylık bir çalışma neticesinde oluşan anayasa tasarısı hükümetin önerisi olarak devlet ricali ve saraya gönderildi.Anayasa tasarısı ilk olarak 140 maddeden oluştu, sonra bazı maddeler çıkarılarak 119 maddeye indiPadişah, saray erkanından Eğinli Said Paşa, Küçük Said Paşa, Süleyman Paşa’yı metni inceleyip görüş bildirmekle görevlendirdi.Aralarında anlaşıp 6 maddelik bir raporu padişaha sundular.

Birinci maddede tasarıda bulunan devlet idaresi ve tebaanın hukukunun bizzat padişahın sorumluluğunda olması fikrinin padişahı zor duruma sokacağı ve bunun her yerde olduğu gibi vekillere bırakılması gerektiği savunuldu.2,3,4. maddelerde yazım şekli tenkit edilmekteydi.5. Maddede anayasanın padişahın hatt-ı hümayünuyla sunulacağı gerekçesiyle girişe gerek olmadığına vurgu yapılıyordu.

6. Maddede ise birbiriyle çelişen maddeler belirtiliyordu. Taslakta yer alan «Osmanlı Devleti’nin resmi dini İslam’dır» maddesinin «Osmanlı Devleti İslam dini üzerine tesis edilmiştir» şeklinde değiştirilmesi çünkü devletin bir tüzel kişi olduğu ve tüzel bir kişiliğe din isnat etmenin doğru olmayacağı belirtiliyordu. Ayrıca devletin resmi dilinin Türkçe olduğu ve devletin hizmetindeki herkesin Türkçe öğrenmek zorunda olduğu şeklindeki maddenin de anayasada yer alması gerektiği savunuldu.

Komisyonun padişahun hukukuna dair tenkitleri

Meclis-i Vükela tarafından yerinde bulunuldu. Dinle ilgili

teklifler kabul edilmedi. Türkçe ile ilgili öneri

anayasada yer aldı. Buradan sarayla hükümetin aynı

fikirde olmadığı, fakat bir uzlaşma çabasının da olduğu

görülmektedir.

KANUN-İ ESASİ 12 BÖLÜM VE 119 MADDEDEN OLUŞUR.

Memalik-i Devlet-i Osmaniyye (Osmanlı Devletini Oluşturan Ülkeler)

Madde 1-7

Tebaa-i Devlet-i Osmaniyye’nin Hukuk-i Umumisi (Osmanlı Devleti Vatandaşlarının Genel Hakları

Madde 8-26

Vükela-yı Devlet (Bakanlar Kurulu) Madde 27-40Memurin(Memurlar) Madde 39-41

Meclis-i Umumi (Genel Meclis) Madde 42-59Heyet-i Ayan (Ayan Meclisi) Madde 60-64

Heyet-i Mebusan (Milletvekilleri Meclisi Madde 65-80Mehakim (Mahkemeler) Madde 81-90Divan-ı Ali (Yüce Divan) Madde 92-95

Umur-i Maliye (Mali İşler) Madde 96-107Vilayat (Vilayetler) Madde 108-112

Mevadd-i Şetta (Genel Maddeler) Madde 113-119

MEMALIK-I DEVLET-I OSMANIYYE (OSMANLI DEVLETINI OLUŞTURAN ÜLKELER)

Osmanlı Devleti ve İktidarı tanımlanır. Osmanlı devleti ve bütün idari bölgeleriyle üniter bir yapıya sahiptir.

Başkent İstanbul’dur. Hilafet hakkına da sahip Osmanlı Hanedanında padişahlık hakkı en büyük ferde aittir. Padişah, halifelik hakkından dolyı İslam’ın hamisi ve bütün Osmanlı tebaasının

padişahıdır. Anayasa millet yerine devlet vurgusuyla başlar. Bu da tek taraflı verilmiş bir ferman

anayasası denmesine sebep olur. Padişahın hukuku: Padişah her türlü mesuliyetten yoksundur. Osmanlı ailesinin hürriyet ve hakları, özel mal-mülkleriyle tahsisatları garantı altına

alındı. Padişah yürütmenin başıdır. Bakan atar/azleder. Makam, rütbe, nişan, madalya verir. Savaş-barış kararı alır. Başkumandandır. Kanun icra eder. Meclisi tatile sokar. Meclisi seçimleri yenilemek şartıyla feshedebilir.

1

TEBAA-I DEVLET-I OSMANIYYE’NIN HUKUK-I UMUMISI (OSMANLI DEVLETI VATANDAŞLARININ GENEL

HAKLARI

Her vatandaşın kişisel hak ve hürriyete, serbest ticaret yapmaya, şikayet hakkına, mülkiyet hakkına ve mesken dokunulmazlığına, eğitim ve kanunda belirtilen şartlara haiz olmak koşuluyla devlet memurluğu haklarına sahip olduğu belirtilir.

Devlet memuru olmak için «devletin lisan-ı resmi»si olan Türkçe’yi bilmesi şartı getirilir. Böylece Türkçe, resmi lisan vurgusuyla ilk kez belge ile koruma altına alınmıştır.

Eğitimde merkeziyetçilik esası benimsenir. «Matbuat kanun dairesinde serbesttir.» denilerek basın serbestliği

verilmiş gibi görülür. Fakat bu madde basın hüvviyetini sağlamaktan ziyade kayıt altına almak amacındadır.

«Devlet-i Osmaniyye’nin dini İslam’dır» denilerek devlete bir din izafe edilirken, aynı maddede diğer din mensuplarına da dinlerini uygulayabilme hürriyeti ve eskiden beri sahip oldukları imtiyazların devletin korumasında olduğunun garantisi verilir.

2

VÜKELA-YI DEVLET (BAKANLAR KURULU)

Padişah sadrazam ve şeyhülislamı atar.Bakanların belirlenmesi de padişah iradesine bağlıdır.Hükümetin teşkili, çalışma yöntemi, meclise karşı

sorumlulukları, gerekli hallerde bakanların yargılanmaları, meclis kapalı olduğunda geçici kanun çıkarma yetkisi bu bölümde belirlenir.

Bakanlar ihtiyaç halinde meclisin sorularına cevap vermekle sorumludur (İSTİZAH). Fakat bu maddeyi sorumluluk kendine ait olmakla birlikte cevap vermeyi erteleme hakkı hükümsüz kılar. Bu durum II. Meşrutiyet yıllarında hükümet krizine sebep olacaktır.

3

MEMURIN(MEMURLAR)

Herkes hak ettiği ve yeteneklerine uygun görevlere getirilir.

Yasal gerekçe yoksa görevden alınamaz.

Kanun dışı emre uyma zorunluluğu yoktur.

4

MECLIS-I UMUMI (GENEL MECLIS) Bu bölümde meclisin normal ve istisnai hallerdeki çalışma

takvimiyle, açılış merasimi söz konusu edilir. Her toplantı devresinin başında padişahın önceki yıllar

yaşanan ve yapılması gerekenleri içeren bir konuşması ile açılması anayasal zorunluluktur.

Meclise seçilenler yeminle göreve başlarlar. Meclisteki faaliyet ve görüşlerinden dolayı yargılanamazlar.

Hangi hallerde mebusluğun düştüğü belirtilir. Meclis kararlarını çoğunlukla alır. Kanun teklif etme hakkı asıl Meclis-i Vükela’ya (Bakanlar

Kuruluna) aittir. Bu hak meclise de verilir. Meclisin yapacağı kanun teklifi sadrazam aracılığıyla padişah

iznine tabiidir. Kanun çıkarılırken Heyet-i Mebusan’da madde madde

oylanması, ardından teklifin Heyet-i Ayan’da aynı usülle görüşülmesi zorunludur.

Meclis görüşmeleri Türkçe’dir.

Osmanlı Parlamentosu

Heyet-i Mebusan (Seçimle

gelir.)

Heyet-i Ayan (Padişah seçer.)

5

HEYET-İ AYAN (AYAN MECLİSİ)

Üye sayısı millet vekili sayısının üçte birini geçemez.Halkın güvenini kazanmış, devlet hizmetinde bulunmuş,

40 yaşını geçmiş kişilerden padişah tarafından atanır.Hayat boyu görev yapar. Ya kendi istekleriyle ya da başka

bir göreve atanmayla görevden çekilir.Esas görevi, Meclis-i Mebusan’dan gelen kanun

teklifleriyle bütçeyi görüşmektir.Kanun tekliflerinin Kanun-i Esasi’ye, genel ahlaka, dine ve

padişahın haklarına uygun olup olmadıklarını inceler. Red ya da düzeltme talebiyle meclise gönderir.

6

HEYET-İ MEBUSAN (MİLLETVEKİLLERİ MECLİSİ)

Milletvekili sayısı her 50 bin erkeğe bir milletvekili düşecek şekilde belirlenmiştir.

Seçimler 4 yılda bir yapılır.Milletvekili sadece kendi seçim dairesinin değil tüm

Osmanlıların vekilidir. Bu durum padişahın mutlak yetkilerini sınırlandırır. Halk teslim yoluyla idareye dahil olur.

Boşalan vekilliğin yerine yenisinin seçilme şekli, milletvekili tahsisatları, meclis başkanı seçim şekli belirlenir.

Meclisin kendi başkan ve vekillerini seçtikten sonra atamayı padişah onayına sunması, padişahın meclis üzerindeki nüfusuna işaret eder. Fakat pratikte 1. ve 2. Meşrutiyette seçilen başkanlar aynen atanmıştır.

7

MEHAKİM (MAHKEMELER)Hakim azledilemez.Mahkeme aksi halde karar vermedikçe duruşma

açık yapılır.Savunma hakkı, dava görülme usülleri,

mahkeme dereceleri anayasayla belirlenir.«Mahkemeler her türlü müdahaleden azadedir»

denilerek mahkemelerin bağımsızlığı vurgulanır.Osmanlı hukuk sisteminde ilk kez kamu

hukukunu koruyacak savcılık (müdde-i umumilik) birimi oluşturulmuştur.

8

DİVAN-I ALİ (YÜCE DİVAN)

Milletvekilleriyle, üst düzey mahkeme üyelerini gerektiğinde yargılayacak olan Yüce Divan’ın oluşturulma ve çalışma esasları belirlenmiştir.

9

UMUR-İ MALİYE (MALİ İŞLER)Kanunsuz vergilendirme yok.Bütçelerin mecliste görülme şekli ve zamanı,

gerekli hallerde olağanüstü harcamalar için yasa çıkarılması görevleriyle meclise mali yetki verilir.

Mali işler kontrol maksadıyla Divan-ı Muhasebat (Sayıştay) kurulup, gelir ve giderleri her yıl denetleme zorunluluğu getirilir. Bu zaten vardı, anayasal kurum oldu.

Burada mali sıkıntı içindeki devlet üzerine mali disiplin sağlanması amaçlanır.

10

VİLAYAT (VİLAYETLER)Osmanlı vilayetlerinin

idari şeklinin esasları belirlenmiştir.

İstanbul ve taşradaki belediyelerde oluşturulacak meclislerin kuruluşları kanunla olur.

Meclisler 1864’ten beri faaliyetteydi. Ama anayasal güvence altına alındı.

Vilayet genel meclisi

Vilayet Meclisi

Sancak Meclisi Kaza Meclisi

11

MEVADD-İ ŞETTA (GENEL MADDELER) Kanun-i Esasinin üstünlüğü, yürürlüğe girmesi, yorumlanması, gerektiğinde

değiştirilmesi ve özellikle korunması belirlenmiştir. Eğitimin ilk derecesi bütün Osmanlılar için zorunludur. Bu bölümün en çok konuşulan ve anayasanın meşruiyetini tartışılır hale

getiren maddesi 113. maddedir. Bu madde iki bölümden meydana geliyordu. Birinci bölümde ülkenin bir

tarafında ihtilal meydana geldiğinde hükümet sadece orada olmak kaydıyla sıkıyönetim ilan edebileceği belirtilir.

İkinci bölümde ise; padişaha «hükümetin emniyetini bozdukları sabit olan kişileri ülke dışına sürme» yetkisi verir.

Hemen hemen herkesin karşı olduğu bu maddenin anayasaya nasıl girdiği çok tartışıldı. Tahminler Damad Mahmud Paşa ile padişah üzerine yoğunlaşır.

Namık Kemal ve Ziya Paşa maddeye aşırı tepki verip, anayasanın toptan reddini istediler.

Söylenene göre, Midhat Paşa konulmaması halinde anayasanın bütünüyle tehlikeye düşeceğini düşündüğünden madde çıkarılmadı.

İlk kurban da anayasa komisyonu başkanı Midhat Paşa’nın kendisi oldu.

12

• Kanun-i Esasi 23 Aralık 1876 tarihinde ilan edilmiştir.• Kanun-i Esasi’nin ilanından 1878 yılında II.

Abdülhamid’in meclisi tatil etmesine kadar geçen süreye I. MEŞRUTİYET DEVRİ,• 1908 yılında Kanun-i Esasi’nin tekrar yürürlüğe

girmesinden, 1923 yılında kadarki süreye de II. MEŞRUTİYET DEVRİ denir.

Kanun-i Esasi her ne kadar Avrupa’da umulan etkiyi oluşturmadıysa da içeride

etkisini gösterdi. Mithad Paşa Kanun-i Esasi’ye güvenerek tam meşruti bir

yapıdaymış gibi davrandı. Sert bir dil kullanınca 113. maddeye istinaden padişah

tarafından sürgüne gönderildi. Seçim hazırlıklarına başlandı.

Kanun-i Esasi seçimlerin nasıl yapılacağı hakkında detay vermiyor ve özel

bir kanuna göre yapılacağını belirtiyordu.

Henüz kanun da olmayınca 28 EKİM 1876’da geçici bir

talimatname hazırlandı. İstanbul ve civarındaki seçimler için ayrı bir

beyanname hazırlandı.

Seçimler Şubat 1877 sonuna kadar tamamlandı.

19 Mart 1877’de ilk Osmanlı Meclis-i

Mebusan’ı Dolmabahçe sarayında açıldı. Meclis Ayasofya’nın yanındaki

Darülfunun’da çalışacaktı. 20 Mart’ta yemin töreni yapıldı. 21 Martta meclis

başkanı ve başkan yardımcıları seçildi. Ahmet

Vefik Efendi ilk Meclis başkanı oldu.

İkinci yasama dönemi 13 Aralık 1877’de Hasan Fehmi Efendi’nin meclis başkanlığında başladı. Mecliste bu sefer Rus

savaşından ötürü hararetli tartışmalar

yaşandı. Özellikle Astarcılar Kethüdası

Ahmet Efendi’nin sonuçlardan meclisin kesinlikle sorumluluk

kabul etmeyeceği üzerine konuşması II.

Abdülhamid ile tartışmalarına yol açtı.

Sonuçta padişah 13 Şubat 1877’de meclisi

süresiz tatil etti.

II. Abdülhamid 23 Temmuz 1908’de

Meşrutiyeti tekrar ilan etti. İlk meclisin hazırladığı seçim kanunu layihası 2 Ağustos 1908’de

«İntihab-ı Mebusan Kanun-i Muvakkati»

adıyla geçici bir kanun haline getirildi. Bununla seçime gidildi. Bu kanun

1912, 1914, 1919 yıllarında da kullanıldı. Seçim yine iki aşamalı olarak gerçekleşti. II.

Meşrutiyetin ilk meclisi 17 Aralık 1908’de açıldı.

275 milletvekili vardı.

Kanu

n-i E

sasi’

de

Tadi

l Çal

ışmal

arı

• II. Meşrutiyetle Kanun-i Esasi tekrar yürürlüğe girdi. Fakat siyasi algılarda değişiklik olduğu için anayasada bazı değişikliklerin olması gerekiyordu.

• 7 değişiklik yapıldı. İlki II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra 21 Ağustos 1909’da yapıldı. En köklü değişiklik de bu oldu.

• Padişah Meclis-i Umumi’de anayasaya bağlılık yemini edecekti.• Hükümet hükümdara değil, Meclis-i Mebusan’a karşı sorumlu ve güvenoyu

almak zorunda.• Birinci ve ikinci başkanlarını meclis seçer.• Padişah haklarını Meclis-i Vükela aracılığıyla kullanacak.• Şura-yı Devlet devre dışı bırakılıp kanun teklifleri doğrudan vekiller tarafından

yapılacak.• Böylece daha meşrutiyetçi ve daha parlamenter bir hükümet modeli

benimsendi.• 1909’daki değişikliklerden sonra «Ferman Anayasası»ndan «Misak

Anayasa»ya dönüştürüldü.