1. Yayl alglar elin bir denek Yay ile tel stnde kaydrarak
titretirilmesi ile (Stick-Slip-Effect) Sopa-Kayma-Etki sine yol
aarak ses reten alglar olmasna karn, Santu gibi, yine ubuklarla
vurmal ekilde icra edilen enstrmanlar da bulunur. Yayl alglar
ounlukla Telli alglardr. Yayl alglar alanlara "Yayllar" da denilir.
Orkestrada 1. ve 2. Kemanlar, Viyolalar, ellolar, ve Kontrabaslar
"Yayllar" olarak adlandrlr Klasik mzikte byk bir rol oynayan
yayllar 400 yldr kullanlyor ve bunlara srtmeli alglar da
deniyor.
2. Yay (Fr. arche, Alm. Bogen, ng. bow), zerinde duralm. Yay,
yayl alglarn ayrlmaz parasdr. Sert aatan yaplm hafif eik bir ubuun
iki ucu arasna gerilmi atkuyruu demetinden oluur. Yay; alt batan sa
elle tutularak alnr. Bu alt baa topuk, st baa ise u ya da tepe
denir. Yaylarn uzunluklar 70 ile 75 cm arasnda deiir. Yay iki
ekilde tutulur, birincisi avu ii aaya gelecek ekilde stten ki buna
Fransz stili yay denir. kinci ise avu ii yukarya gelecek ekilde
alttan buna da Alman stili diyoruz. Yalnzca kontrbas yay Alman
stiliyle alnr. Dier alglarda yay Fransz stilinde tutulur.
3. Keman, Viyola ve Viyolonselin de bulunduu violin ailesinin
en yksek tondan alan, en kk yesidir. Drt teli vardr. Akord sesleri
pesten tize sol, re, la ve mi'dir Genel grnmyle ii bo bir rezonans
kutusu zerinde gerilmi drt telden ve uzunca bir saptan oluur. Gvde
uzunluu 38 cm dir. Yapmnda ince oranlarla ve akustik hesaplamalarla
belirlenmi 70 para kullanlr. Orkestra iinde kemanlar, birinci ve
ikinci keman olarak iki guruba ayrlrlar. Birinci kemanlar, genelde
yayl alglarn en st partisini seslendirirler. Eserde ana temalar,
daha ok birinci kemanlara verilir. kinci kemanlar ise birinci
kemanlara elik grevi yaparlar, bazen de ana temay duyurma grevini
stlenirler.
4. Keman'n ilk kez nerede yapld kesin olarak bilinmemekle
birlikte, ortaada ngiltere'de Fiddle, Almanya'da Fiede, talya'da
Lira da Braci, Fransa'da Viel adlaryla kullanlan. Lavignac, Keman'n
Trklerin Kemene'i guz (Ouz Kemenesinden) alndn yazar. Baz
kaynaklarda ise Araplarn Rebab'ndan gelitirildii ne srlmtr. 16. ve
17. yzyldaki Keman yapm ustalar Nicolo Amati, Paolo Maggini,
Giuseppe Guarneru, Antonio Stradivarius Keman'a son eklini
vermilerdir. Keman drt telli yayl bir algdr. Keman 4 telli olmadan
nce 7 telliydi [[zaman iinde deierek u anki 4 telli halini almtr.
Deitirilmesinin sebepleri ise grnnn kaba ve tutuununda zor
olmasndan kaynaklanr. Keman'n telleri srayla 7'den 6'ya, 6'dan da
5'e dmtr. Keman asl biimi korumakla birlikte 19. yzylda, baz
deiikliklere urad. ada Kemanda gvde ve sap daha uzun,kpr daha
yksektir. Keman'a orkestrada ilk olarak,1565 te St.Riggo ve
Corteccia'nn eserlerinde yer verilmitir. Sonraki yllarda
orkestradaki grevlerinden dolay 1. ve 2. Keman olarak adlandrlm
orkestradaki saylar oaltlmtr
5. Keman ailesinin ikinci ailesi Viyola (Fr. viole ya da alto,
t. viola, ng. viola, Alm. Bratsche), grnte kemandan biraz daha
byktr. Yayl alglar iinde kemandan sonraki en nemli yer viyolanndr
Viola, kemandan yaklak 7,5 cm daha uzun ve daha yumuak bir tona
sahiptir Gvde uzunluu 41 45 cmdir. Notalar ng izgi do anahtaryla
yazlr. nce seslerde sol anahtar kullanlr. Yap olarak kemandan pek
fark bulunmayan viyolann da drt teli vardr ve tam beli aralklarla
DO, SOL, RE, LA olarak akort edilir. Viyola teknik adan kemana ok
benzer. Parmak ve yay teknii, pozisyonlar ve deiik ses renklerini
elde etme yntemleri kemandan farkszdr. Ancak viyolann genelde koyu,
derin ve gizemli bir ses rengi vardr.
6. Tellerin herbiri kendine zg bir kiilik tar. La telinden elde
edilen sesler, tatl ve lml duyulur. Re telinin gsterisiz ama
yumuiak bir rengi vardr. Sol teli ok zengin tnlar retir, en alttaki
Do teli, zgn ses rengiyle, ciddi ve egemen bir yol gstericidir.
Hogry ve gven veren duyarll anmsatr.... Derinden gelen alto sesiyle
viyola acy, hzn ve sevday anlatmakta etkilidir. Kimi zaman sertlie
varabilen ince seslerle, rktc lklar duyururken, kimi zaman tatl bir
tle ynelir.... Bu zellikleri ieren viyolaya, orkestrada armoni
eliinin orta partilerini seslendirme grevi verilir. nk viyolann ses
alan, orkestrann ses alannn tam ortasndadr. Kimi zaman
zelliklerinden faydalanmak iin bu algya karakteristik ezgileri
seslendirme grevi de verilir
7. ngilizce: cello, Franszca: violoncelle, talyanca:
violoncello, Almanca: violoncello, Trke: viyolonsel olarak bilinen
algnn tarihi, 11. ve 12. yzyllardaki 1. Hal Seferlerine kadar
dayanmaktadr. "Cello" (ello), ngiliz ve Almanlar tarafndan ortak
olarak kullanlmtr. ello olarak da bilinen violonsel, keman eklinde
olmakla beraber daha byktr Bu yzden geni ses boyutlarna ak bir
algdr Ses genilii 4 oktavdan daha fazladr Yayl alglar (violin)
ailesinin bas enstrman olan viyolonsel, 16. yzyln banda, deiik ller
ve ses aralna sahip olarak yayl alglar ailesinin (6 telli eski tarz
viyolonsel) olarak bilinen bir yesi olarak ortaya km, yayl alglar
ailesindeki yerini almas hemen hemen bir yzyl bulmutur.
8. Enstrman alma tekniklerinin hzl geliimi ve artan mziksel
istekler dorultusunda 18. yzyl boyunca yayllar ailesinde
deiiklikler yaplmasna ihtiya duyulmutur. Viyolonselde de algnn
boyun ve sap ksm uzatlarak kpr ykseltilmi, en ince ve en sk gergin
teller ile daha net ve daha uyumlu bir sese sahip viyolonsel ortaya
kmtr. Yaklak 1.20 m uzunlukta ve en geni yerinde 40 cm civarnda
olan ello bu boyutlar yznden oturarak alnr. algnn dizler arasnda
tutularak alnmasndaki zorluun giderilebilmesi iin ayarlanabilen
destek ubuuna ihtiya duyulmutur. Pik ad verilen bu ubuk ilk kez
Servais tarafndan kullanlm ve algnn evrimi tamamlanmtr. Viyolonsel,
telli alglar ailesinin yayl alglar snfnda eitli rolleri olan bir
algdr. Orkestrada viyolonsel grubunun ilevi, genellikle kontrabas
ile bas partisini seslendirmektir. Temalar, elik figrleri ve
orkestraya canllk katan her eit pasaj, viyolonselin grev alanndadr.
Teknik zellikleri asndan insan sesinin rengini verebildiinden
olduka etkili konerto ve resital algs olan viyolonsel, orkestra ve
oda mziinde de nemli bir yer tutar.
9. ift bas (yayl bas veya bas keman veya kontrbas ) olarak
tannan bu enstrman keman ailesinin en byk ve en pes sesleri veren
yesidir. algsal dokuya byk derinlik ve zenginlik katt iin
orkestradaki yeri yaamsaldr. Kontrbas Violone ad verilen bir
Rnesans algsndan tremitir. 16. yzyldan 18. yzyla kadar bir deiim
sreci geirmitir. 18. yzyln ikinci yarsnda bugnk biimini almtr. ok
bytlm bir keman grnmndedir. Boyu, 1.95 m, eni 60 cm olan kontrbas,
bu boyutlar nedeniyle ayakta alnr. alg, alnmas srasnda dik tutulur.
Gnmzde drt telli ve be telli olmak zere iki eit kontrbas vardr.
Keman ailesinin teki yelerinde teller tam beli aralklarla
akortlanrken kontrbasta tam drtl aralklarla akort edilir. (Mi, La,
Re, Sol) Kontrbasn d grn biraz farkldr; omuzlar dktr, akort
kulaklar ise mekaniktir.
10. Dier yayl alglardan farkl olarak ki eit yay modeli
bulunmaktadr. Bunlar Alman ve Fransz olarak adlandrlmaktadr. Alman
modelde yay yan tarafdan kavranarak tutulurken, Fransz modelde yay
yukardan tutulur. Ayrca senfonik orkestralarn, Caz, Pop ve rock
mzik topluluklarnn ana alglarndan biridir. Kontrbas, zellikle caz
mziin vazgeilmez algs olmutur. .Modern orkestralarda genellikle
sekiz kontrbas kullanlr Kontrbaslarn, orkestra ve oda mzii
topluluklarnda byk grevleri vardr Bu aleti rahat alabilmek iin uzun
boylu olmak, salam bir el yapsna ve birbirinden ayrlm parmaklara
sahip olmak gerekir Bu algy renmek iin en ideal ya 14-16 yalar
arasdr alarken ayakta durmak yada yksek bir taburede oturmak
gerekir.
11. Kemene, Gneydou Karadeniz blgesinde yaygn olan ve
rebap,keman tr yayl alglarla akraba olduu sanlan, bir yay yardmyla
alnan telli geleneksel halk algsnn ad olup, klasik kemene ile
kartrlmasn nlemek amacyla Karadeniz kemenesi ya da Laz kemenesi
olarak da adlandrlmaktadr. Bilinen en eski yayl alg olan rebap
(Arapa rababah) Avrupaya, 9. yzylda Bizans zerinden (lyra adyla) ve
MS 11. yzylda Mslman Araplarn kontrol altnda olduu dnemde spanya
zerinden Rebec adyla iki koldan yaylm, Ortaa ve Erken Rnesans dnemi
boyunca youn olarak kullanlmtr. ok sayda farkl teoriye karn
Karadeniz kemenesinin Rumlar tarafndan Kapadokya kemanesi olarak da
adlandrlan Kabak kemaneden form olarak ne zaman farkllat kesin
olarak bilinmemektedir.
12. Karadeniz kemenesi temel mzik aleti olduu Giresun,Ordu ile
Trabzon'un yan sra Kuzey Gmhane ve Bat Rize'de, ksmen Samsun
sahilinde, Cumhuriyet dneminde Karadenizlilerin topluca g ettii
Adapazar, zmit kylerinde ve byk ehirlerde, 1923 mbadelesiyle
Yunanistan'a giden Rumlar tarafndan bata Selanik olmak zere Kuzey
Yunanistan'da yer alan gmen kylerinde kullanlmaktadr. Kemenenin
gvdesi dut, karadut, aka aa,ard, ladin veya erik aacndan tamamen
elde oyularak tip ve zelliklerine gre 3-15 gn ierisinde
yaplmaktadr. zellikle Grele, Vona(Perembe), Ordu, Fatsa, nye
Eynesil, Mesudiye, Akyaz, Vakfkebir, Akaabat, Tonya, Maka, Srmenede
sreklilik arz eden kemene yapmcl genellikle babadan oula gemekte ve
yapmclar hibir resmi eitim kurumunun formasyonundan
gememektedirler. 19. yzyla dek barsak olan teller yerini metal
olanlara brakmtr. Teller inceden kalna doru zil, sar ve bom olarak
adlandrlmaktadr.
13. Osmanl Halep'inde Mslman ve Hristiyanlardan mteekkil bir
mzik grubu, 1794. Srasyla tef, tambur, ney, kemene ve nagara alan
mzisyenler grlmektedir.
14. Kabak kemane, Trk Halk Mzii'nin telli, yayl ve deri kapakl
sazlarmzn tek rneidir. Menei Orta Asya'ya dayanmaktadr. Kabak
kemane, Trkiyede zellikle Bat Anadoluda (Ege Blgesinde) yaygn
olarak kullanlan bir sazdr. Kabak, kabak kemane, rebap (Gneydou
Anadoluda rubaba, Hatay yresinde hegit) ve kl gibi adlar ile
bilinmektedir. Orta Asya Trkmenlerinin Gijek adn verdii ve
Azerbaycan halk mziinde Kemana adyla kullanlan alg da ayn kktendir.
Gvdesi kabak veya hindistan cevizi, gs deri, iki veya telli olan
bir halk algsdr. Yrelere ve biimlerine gre farkllk gsterir; Yay iin
at kl kullanlmas tercih edilir.
15. Su kaba sap ksmndan 1/3 orannda kesilir. Bu blme tekne ad
verilir ve zeri eskiden tavan, gnmzde ise yrek zar ile kaplanr.
Tekne ap yaklak 10-15 cm arasndadr. tekneden sonra sap ve burgular
gelir. Gvdenin en alt ksmnda, algcnn kabak kemaneyi dizine dayayp
almas iin demir ubuk vardr. Bu ubuk ayn zamanda kabak ile sapn
birbirini tutmasn da salar. Kemane perdesiz bir alg olduu iin her
trl kromatik ve komal ses elde edilebilir. Ses genilii, 2,5
oktavdr. Kabak kemane gemiten gnmze kadar otantik grnn korumu bir
halk algsdr
16. Rebap, ounlukla Orta Asya da kullanlan, eitli biimleri olan
telli bir alg trdr. Bir saztrdr, gvdesi Hindistan cevizi kabuundan
yaplr. Trkiye, ran, Arabistan, Kuzey Afrika, Afganistan, Pakistan,
Hindistan gibi lkelerde baz mzrapl ya da yayl alglara verilen ortak
bir isimdir. Tel says bir ile be arasnda deiir, ama ounlukla
tellidir. Organlojinin "Ayakl Kemaneler" arasnda inceledii
alglardandr. Ayakl Kemane silindirik biiminde bir gvde ile uzunca
bir saptan olumaktadr. Rebab (Kemane) kken bakmndan "kk yay"
anlamna gelen Farsa bir szck olup, daha ok "kk yayl alg" anlamnda
kullanlr.
17. 18. yzyla kadar Trk Mziinin tek yayl algs olan Rebab din d
olduu gibi Tasavvuf Mziinde de byk bir ilgiyle kullanlmtr. Hatta
Rebab adyla kullanld Mevlev derghlarnda bu algya kutsallk bile
yaktrlmtr. 18. yzyln ikinci yarsnda Avrupa'dan gelen Sine Kemannn
din d mzikte byk ilgi grmesi zerine gzden den ve terk edilen Rebab
daha sonra yalnzca Mevlevi mziinde kullanlmtr. Gnmzde ise ounlukla
Trkler,Krtler ve Araplar arasnda kullanlmaktadr. Trkiyede;Mardin,
rnak, Batman gibi illerde kullanlmaktadr
18. Eskiden Trklerin kulland kl denilen algnn bir eidi olduu
iddia edilse de esasnda bu alg ile bir ilgisi yoktur. Klasik
kemene, Bizans mparatorluu'nda iki telli olarak alnmaktayd.
Sonralar nc tel taklsa da bu tel ahenk amal ve ssleme iin
kullanlyordu. Bugnk manada nc telin yegh perdesine akortlan, sazn
bu gnki hline gelii Osmanl'da Sultan Mecid dnemine rastlamaktadr.
Bu yzden telli olan gnmzdeki algya Osmanl kemenesi de
denilmektedir. nemli icraclar ve yapmclar ise Osmanl'da ve zellikle
stanbul'da yaam olan Trkler ve Rumlardr. Bundan dolay Yunanistan'da
bu alg, stanbul kemenesi olarak da anlmaktadr. Ve son yllara kadar
da Yunanistan'da bu alg unutulmu durumda idi. Son yllarda hsan zgen
ve Derya 'n Yunanistan'da verdii konserler ile burada da bu alg
yeniden tannmaya balanmtr. Kemene, orta burgusu sol gs hatt zerine
gelecek ekilde, sol dizin zerinde hafif dikey olarak vucuda 70-80
derecelik bir a ile, sol elle arkadan ne doru kavranarak tutulur.
Kuyruk ksmnda bulunan lastik kemenenin kaymamasn salar. Sol elle
kemeneyi gse bastrmaktan ziyade, gs ile orta burguya hafif bir bask
yapmak dorudur. Bu bask dengeli ve doru ekilde yapld taktirde, sol
el kemeneyi braksa bile kemene dmez, diz ve gs arasnda sabit kalr.
Bu ekilde sol el daha rahat hareket ettirilir.
19. Yayla alnan tanbur tr.Yaklak bir asrlk bir mzisi vardr.
Tanburi Cemil Bey tarafndan icad edildi.Daha sonra Ercment Batanay
ve Fahrettin imenli tarafndan gelitirilerek bugnk hline getirildi.
Tanburun eskiden de yayla alndna dair 15. yzylda Abdlkadir
Meragi`den gelme rivayetler varsa da gnmzde bilinen yayl tanburu
ilk olarak Cemil Bey icad etmitir. Trk musikisinde viyolonselin
yansra pest ses verecek bir enstrman aray iinde olan Cemil Bey
mzrapl tanburun eiine bir kibrit p koyup ykselterek kemene yayyla
almay denediinde o zamana dek hibir enstrmandan duyulmam hznl ve
duygulu bir ses elde etti.Cemil Bey tanburu yayl olarak ilk defa
Mustafa Paa`ya dinletti. Yine bir paa konandaki toplantda ilk kez
yayl tanburunu ald ve yeni sazn buulu ve yumuak sesi dinleyen
herkesi byledi.