State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварыг ашиглах зөвлөмж

Áýë×ýýðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªð×ëªëòèéí çàãâàðûã àøèãëàõ çªâëªìæ

ÓëààíÁààòàð2015

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã “Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã-Íîãîîí àëò òºñºë”-èéí ñàíàà÷ëàãà, äýìæëýãýýð õýâëýâ.

Ãàçðûí õàðèëöàà, Ãåîäåçè, çóðàÃ ç¯éí Ãàçàð

Øâåéöàðèéí õªÃæëèéí àÃåíòëàÃ, íîÃîîí àëò

Íî

ã î

î í à ë ò ò ºñ

ºë

óс öàÃ óóð, îðчíû сóäàëÃàà мэäээëëèéí õ¯ðээëэí

УС

ЦА

Г УУ Р, О Р Ч Н Ы Х Ү Р ЭЭ

ЛЭ

Н

INSTITUTE OF METEOROLO GY, HY DROLOGY AND ENVI

RONM

ENT

Ãàçðûí õàðèëöàà, Ãåîäåçè, çóðàÃ ç¯éí Ãàçàð

Øâåéöàðèéí õªÃæëèéí àÃåíòëàÃ, íîÃîîí àëò

óс öàÃ óóð, îðчíû сóäàëÃàà мэäээëëèéí õ¯ðээëэí

Íî

ã î

î í à ë ò ò ºñ

ºëУ

С Ц

А

Г УУ Р, О Р Ч Н Ы Х Ү Р ЭЭЛ

ЭН

INSTITUTE OF METEOROLO GY, HY DROLOGY AND ENVI

RONM

ENT

БЭЛЧЭЭРийН төЛөв БАйдЛЫН өөРЧЛөЛтийН зАГвАРЫГ АшиГЛАХ зөвЛөмжСУмЫН БЭЛЧЭЭРийН мЭРГЭжиЛтЭНҮҮдЭд зОРиУЛСАН ГАРЫН АвЛАГА

Эмхэтгэсэн: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсэг Доктор, Дэнсамбуу Булгамаа Магистр, Баттөр Анхцэцэг Магистр, Сайннэмэх Сүмжидмаа Редактор: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсгийн ахлагч Доктор, Дэнсамбуу Булгамаа Хянан тохиолдуулсан: Доктор, Улагваны Бекет (Өндөр уулын бүслүүр) Доктор, Чүлтэмжамц Оюунцэцэг (Ойт хээрийн бүслүүр) Доктор, Намдаг Лхагважав (Ойт хээрийн бүслүүр) Докторант, Лхагважав Отгонтуяа (Ойт хээрийн бүслүүр) Доктор, Индрээ Түвшинтогтох (Хээрийн бүс, Цөлжүү хээрийн бүс, Цөлийн хээрийн бүс) Доктор, Жадамба Санжид (Цөлийн бүс)

Эх бэлтгэсэн: ШХА, Ногоон-алт, Хэрэглээний судалгааны бүрэлдэхүүн хэсэг Магистр, Б. Анхцэцэг Магистр, С. Сүмжидмаа

дизайнер: Б.Тамир

Хэвлэлийн хуудас: 9.25Цаасны хэмжээ: А4Хэвлэсэн тоо: 1000

“Тэпэ” ХХК-ийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв.

ªÌÍªÕ ¯Ã

Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг даган бэлчээрийн газрын ашиглалтын горим, ачаалал болон дэлхийн уур амьсгалын дулаарлын хавсарсан нөлөө улам бүр эрчимжиж буй өнөө үед бэлчээр зохион байгуулалтыг бэлчээрийн ургамлын сэргэх чадавхи, даацад нь тохируулах замаар бэлчээрийн экосистемийг тогтвортой хадгалах, хамгаалах хариуцлагатай үүрэг бэлчээр зохион байгуулагчид, ашиглагчдын өмнө зүй ёсоор тавигдаж байна.

Ногоон Алт төслийн хүрээнд сүүлийн 8 жилийн хугацаанд хийсэн бэлчээрийн экологийн чадавхийн судалгаа, УЦУБОСМХ, ГХГЗЗГ-ын мэргэжилтнүүд болон ШУА-ийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, зөвлөхүүдийн нөр их хөдөлмөрийн үр дүнд боловсруулан та бүхний гар дээр тавьж буй “МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАРУУД” хэмээх энэхүү хялбаршуулсан зурагт каталоги нь бэлчээрийн төлөв байдлын мониторинг үнэлгээний мэдээллийг боловсруулж, түүний үр дүнгээр хэрэглэгчдэд үйлчлэх, бэлчээрийн газрын ашиглалтыг тухайн орон нутгийн экологи, нийгэм эдийн засгийн онцлогт тохируулан төлөвлөх, түүнийг хэрэгжүүлэх, бэлчээр ашиглалтын нөлөөг хянаж үнэлэх суурь мэдээлэл болон ашиглагдах юм.

Энэхүү каталогит Монгол орны бэлчээрийн голлох төрлүүдээр унаган соргог болон өөрчлөгдсөн төлөв байдлын хувилбарууд, тэдгээрийн хоорондын шилжилт өөрчлөлтийг үе үеийн судлаачдын хээрийн судалгааны тоон мэдээлэл, эрдэмтдийн мэдлэг туршлагад тулгуурлан тоон үзүүлэлтээр боловсруулан загварчилж, ашиглалтын зохистой горим, хэлбэрийн технологийн зөвлөмжүүдийг хавсаргасан болно.

“МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР” зурагт каталогийн гол ач холбогдол нь аливаа бэлчээрийн газрын өнөөгийн төлөв байдал, одоогийн ашиглалтын нөлөөг тодорхойлж үнэлэх,

ашиглалтын одоогийн горимыг өөрчлөхгүйгээс үүдэлтэй бэлчээр доройтох эрсдэл, мөн ашиглалтын горимыг зохистой түвшинд хүргэснээр бэлчээрээ сайжруулах, хамгаалж үлдэх боломжуудыг маш бодитойгоор, хэрэглэгчдэд ойлгомжтой, энгийн хэлбэрээр гаргасанд оршино.

Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн мониторингийн мэдээлэл боловсруулах, бэлчээрийн төлөв байдал, сэргэх чадавхийг үнэлэхэд, мөн сумын бэлчээр зохион байгуулалтыг төлөвлөх, хэрэгжүүлэх, ашиглалтын үр нөлөөг хянахад МОНГОЛ ОРНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглахыг холбогдох байгууллагуудын зүгээс зөвшөөрч албажуулсан болно.

Газрын Харилцаа, Геодези, Зураг Зүйн ГазарУс, Цаг уур, Байгаль Орчны Судалгаа Мэдээллийн Хүрээлэн

Швейцарийн Хөгжлийн Агентлагийн Ногоон Алт төсөл

Áэëчээðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªðчëªëòèéí çàÃâàðûÃ àØèÃëàõ çªâëªмæÁэëчээðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªðчëªëòèéí çàÃâàð нь бэлчээрийн төлөв байдлын урт, богино хугацааны мониторинг, үнэлгээний дүн мэдээг боловсруулах суурь болох нь:

№ ¯е шат óс, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн үндэсний мониторингийн хөтөлбөр

сумын түвшинд бэлчээр зохион байгуулалтын үр нөлөөг хянах богино хугацааны мониторингийн хөтөлбөр

1 Мэдээлэл цуглуулах Цөлжилтийн үндэсний мониторингийн арга зүйн дагуу Шугам –цэгийн аргаар тоон мэдээлэл Фотомониторингийн аргаар зурган мэдээлэл

2 Мэдээлэлийн санд оруулах, сум, аймаг, улсын хэмжээнд нэгтгэх

DIMA- бэлчээрийн мониторингийн мэдээллийн үндэсний санд мэдээллийг шивж оруулах Сум, аймгийн түвшинд хавтас үүсгэн архивлах

3 Мэдээлэл боловсруулах DIMA- санг ашиглан шаардлагатай үзүүлэлт бүрийн ургамлын зүйлийн түвшин дэх мэдээллийг зогсоол цэг нэг бүр дээр

Sample point программ ашиглан ургамлын аж ахуйн бүлгийн түвшин дэх бүрхэцийн мэдээллийг мониторингийн цэг нэг бүр дээр

4 Үр дүн гарган авах Мэдээллийн сангаас автоматаар – excel файлаар гаргах Мэдээллийн сангаас автоматаар- excel файлаар гаргах

5 Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж дүгнэлт гаргах

БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглан төлөв байдлын тухайн үеийн түвшин төдийгүй бэлчээр цааш улам доройтох эрсдэл, эсвэл зохистой ашиглалтыг нэвтрүүлж бэлчээрийг сайжруулах боломжийг тодорхойлно.

БЭЛЧЭЭРИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ЗАГВАР-ыг ашиглан төлөв байдлын тухайн үеийн түвшин төдийгүй бэлчээр ашиглалтын одоогийн горим, ачааллыг цааш хэвээр нь үргэлжлүүлэх, эсвэл даруй өөрчлөх шаардлагатай эсэхийг тодорхойлно.

6 Эцсийн бүтээгдэхүүн - Бэлчээрийн төлөв байдлын тайлан /2 жилд/- Бэлчээрийн төлөв байдлын улс, аймаг, сумын түвшний зураглал Сумын газар зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө /Жил бүр/

Áэëчээðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªðчëªëòèéí çàÃâàð-ын бүтэц, зохион байгуулалт:

Газрын гадаргын хэлбэр, хөрс, ургамалжилтыг зааж өгнө.

Эдгээр хайрцгууд бэлчээрийн төлөв байдлын хувилбаруудыг заах бөгөөд зүүнээс баруун тийш бэлчээрийн соргог төлөвөөс үүсмэл төлөв байдалд шилжих шилжилтийг харуулна.

Хайрцгуудын хоорондох улаан сумаар бэлчээр доройтох өөрчлөлтийг, ногоон сумаар сайжруулах боломжийг илэрхийлнэ.

Баруун доор байрлах хайрцагт бэлчээрийн төлөв байдал өөрчлөгдөх гол шалтгаан болон зохистой ашиглалтын зөвлөмжийг багтаасан.

Тухайн төлөв байдлын ургацын дээд болон доод хэмжээ болон боломжит даацыг зааж өгнө.

1

2

3

4

5

1

2

34

5

Áэëчээðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªðчëªëòèéí çàÃâàð-ыг ашиглах зөвлөмж

Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварыг ашиглахдаа: 1. Өөрийн аймаг, сум, цэг байгалийн ямар бүс бүслүүрийн аль загварт хамаарч буйг Бэлчээрийн төлөв байдал, өөрчлөлтийн загварыг

үндэслэн тодорхойлно. Үүний тулд: байгалийн бүс, бүслүүр – гадаргын хэлбэр – хөрсний шинж чанар – ургамлын зонхилох хэв шинж гэсэн дарааллаар тохируулна уу.

2. Тохирох загвараа тодорхойлсны үндсэн дээр төлөв байдлын түвшнийг нь доорхи аргачлалын дагуу тодорхойлно. Үүнд: - Үүний тулд мэдээллийн сангаас гарган авсан бүрхэцийн үр дүнд боловсруулалт хийж тухайн цэгт зонхилох /хамгийн өндөр хувьтай/

2-3 зүйл ургамлын бүрхцийн хувийг тодорхойлно. - Ургамлын зонхилох зүйл, бүлгийн бүрхцийн хувийг ашиглан харгалзах төлөвт холбож ромбо тоогоор / I-V/ тэмдэглэсэн сэргэх

чадавхийн ангилалыг гаргана.- Мэдээллийг боловсруулахдаа бүрхцийн мэдээллээс гадна фото зургийн баримтжуулалт, ургацын мэдээ, ургамлын өндөр, ургамлын

суурь хоорондын зай болон хөрсний өнгөн хөсгийн элэгдэл эвдрэлийн үнэлгээг заавал харгалзан үзнэ. Учир нь тухайн жилийн хур тунадаснаас хамаарсан хэлбэлзэл өндөртэй бүрхцийн мэдээг дангаар нь ашигласнаас төлөв байдлыг буруу үнэлэх эрсдэлтэй.

óс, цаг уурын улсын сүлжээн дээрх бэлчээрийн мониторингийн үндэсний тогтолцооны үндсэн үе шатууд:

Ãазрын харилцааны салбар дахь бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах мониторингийн тогтолцооны үндсэн үе шатууд:

Бэлчээрийн төлөв байдлын ажиглалтын мэдээг санд оруулах • Фото баримтжуулалт• Ургамлын

� Тусгаг бүрхэц � Зүйлийн бүрэлдхүүн � Суурийн бүрхэц � Гадаргын бүрхэц

• Суурь хоорондын зай• Өндөр• Ургац

Бэлчээрийн фотомониторингийн зурган мэдээг Sample point программаар боловсруулах

Мэдээлийн сангаас үр дүнг гаргаж авах • анхдагч үр дүн

Sample point program -аас үр дүнг гаргаж авах /автомат / • Тусгаг бүрхэц, аж ахуйн бүлгээр

Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар ашиглан мэдээнд боловсруулалт хийх

Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загвар ашигла боловсруулалт хийх, Ургацын мэдээ ашиглан боломжит даац тооцох

Бэлчээрийн төлөв байдлын тайлан, зураглал гаргах Бэлчээр ашиглалтын үр нөлөөг хянах, түүнд үндэслэн сумын газар зохион байгуулалтын тухайн жилийн төлөвлөгөө, түүний хэрэгжилтийг сайжруулах

Áэëчээðèéí мîíèòîðèíÃ, ¯íэëÃээíèé õªòªëÁªð¯¯ä õîîðîíäûí óяëäàà õîëÁîî

Ус, цаг уурын улсын сүлжээн дээр:

Бэлчээрийн газрын зохион байгуулалтанд:

БЭЛЧЭЭРийН төЛөв БАйдЛЫН

мЭдЭЭЛЭЛ ҮйЛЧиЛГЭЭ

БЭЛЧЭЭРийН СЭРГЭХ ЧАдАвХид СУУРиЛСАН төЛөвЛөЛт АшиГЛАЛт

õîëÁîÃäîõ òóØààë Øèéäâэð¯¯ä

Áэëчээðèéí òªëªâ Áàéäàë, ªªðчëªëòèéí çàÃâàðóóä (ÁàéÃàëèéí Á¯с Á¯сë¯¯ðээð)

ªÍÄªÐ ÓÓËÛÍ Á¯ÑË¯¯Ð

Ìîíãîë-àëòàéí íóãûí õýýðèéí äýä á¿ñë¿¿ð. 2300-2600ì ºíäºð Áàÿí-ªëãèéí Áóëãàí, Óëààí äàâààíû àì

25. Ñººã á¿õèé õóóðàéñóó-÷èéãñýã àëàã ºâñ-òîì äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð

Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð óóëûí õýýð 1600-2800 ì ºíäºð(äóíäàæààð 2200-2400)

24. Õ¿éòñýã, äýð õýëáýðèéí àëàã ºâñ-Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð

Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð óóëûí 3000-3250 ì ºíäºð

23. Äýð õýëáýðèéí õ¿éòñýã àëàã ºâñò ºíäºð óóëûí áýë÷ýýð

ªÍÄªÐ ÓÓËÛÍ Á¯ÑË¯¯Ð

Ìîíãîë-àëòàéí íóãûí õýýðèéí äýä á¿ñë¿¿ð. 2300-2600ì ºíäºð Áàÿí-ªëãèéí Áóëãàí, Óëààí äàâààíû àì

25. Ñººã á¿õèé õóóðàéñóó-÷èéãñýã àëàã ºâñ-òîì äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð

Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð óóëûí õýýð 1600-2800 ì ºíäºð(äóíäàæààð 2200-2400)

24. Õ¿éòñýã, äýð õýëáýðèéí àëàã ºâñ-Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýíò áýë÷ýýð

Ìîíãîë-Àëòàéí ÷óëóóðõàã õºðñòýé ºíäºð óóëûí 3000-3250 ì ºíäºð

23. Äýð õýëáýðèéí õ¿éòñýã àëàã ºâñò ºíäºð óóëûí áýë÷ýýð

23. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг алаг өвст өндөр уулын бэлчээр 24. Хүйтсэг, дэр хэлбэрийн алаг өвс-Жижиг дэгнүүлт үетэнт бэлчээр

25. Сөөг бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс-том дэгнүүлт үетэнт бэлчээр

23. Чулуурхаг хөрстэй Дэр хэлбэрийн хүйтсэг алаг өвст өндөр уулын бэлчээр

23. Чулуурхаг хөрстэй Дэр хэлбэрийн хүйтсэг алаг өвст өндөр уулын бэлчээр

1. Хүйтсэг, дэр хэлбэрийн алаг өвст төлөв байдал

1.1. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвс (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ) -жижиг дэгнүүлт үетэнт (ЛЕБО, СУБЕ, АДДС) бүлгэмдэл

1.2. Дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвст (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)бүлгэмдэл

1.2а1.1а

Дэр хэлбэрийн /подушковидный/ хүйтсэг-элдэв өвст бэлчээр манай орны хэмжээнд зөвхөн Монгол Алтайн нуруунд тархадаг онцлог зүй тогтолтой. Ихэвчлэн хүйтсэг-чийгсэг-хуурайсаг экологийн бүлэгт багтдаг дэр хэлбэрийн заримдаг сөөгөнцөр, олон наст ургамлаас бүрдэнэ. Энэхүү өвөрмөц ургамалжилт нь уулсын хавтгай орой, өндөрлөг тавцан газруудын ургамлан нөмрөгт давамгайлах байр суурь эзлэнэ. Нэн ялангуяа Мөнх-Хайрхан, Улаагчны уул, Их, бага Улаан даваа, Хөх Сэрх, Цаст уул /Цамбагарав/, Баян-Энгэр, Бураатын даваа, Тал нуурын эргэн тойрны уулс, Тувшин нуурын эргэн тойронд байгаа уулс, тэгш өндөрлөг газруудаар мөн урагшлаад Мөнх Хайрхан, Сутайн уулс хүртэл үргэлжилнэ. Өөрөөр хэлбэл Төв Монгол Алтайн тойргийн бусад тойргуудаас ялгарах гол онцлогийг энэхүү ургамалжилтын тархацын хил зааг илэрхийлэнэ.

Монгол Алтайн умард хэсэгт дэр хэлбэрийн хүйтсэг элдэв өвст иймэрхүү ургамалжилт Цэнгэл Хайрхан, Сийлхэмийн нурууны тэгш өргөгдсөн өндөрлөг газруудаар д.т.д 3000-3250 м өндөрт давамгайлана. Дашрамд тэмдэглэхэд боржин чулуулаг /гранит/ уулст бүр сайн хөгжсөн байдаг. Тухайлбал Улаагчны Улаан даваагаар давж Ховд аймгийн Дуут сум орох машин зам дагуу д.т.д 3000 м-ийн өндөрт хийсэн бичиглэлийг үүний жишээ болгон авч үзье.

Тэнд Stellaria pulvinata, Minuartia verna, Oxytropis oliganta, Chamaerodos altaica, Potentilla sericea, Artemisia frigida, Eritrichum rupestris, Arenaria formosa, Draba pygmaea, Saussurea schanginiana мэтийн дэр хэлбэрийн элдэв өвс, мөн Festuca lenensis, Poa attenuata, Koeleria altaica арвитай ургаж дэр хэлбэрийн элдэв өвс-үетэнт бүлгэмдлийг үүсгэнэ. Гэвч ихэнхи тохиолдолд Монгол Алтайн нурууны унаган ургамал болох /Грубовынхоор”говийн”/ Stellaria pulvinata энд зонхилогчийн байр суурь эзлэнэ. Мөн агь /Artemisia/, элдэв өвснөөс Oxytropis oligantha, O.chionophylla, Arenaria formosa, A.capillaris, Minuartia verna, Androsaceae chamaejasme г.м дэр хэлбэрийн ургамлууд бүлгэмдэлд тогтмол оролцоно.

Энд ургамлан нөмрөгийн тусгагийн бүрхэц нь олонхи тохиолдолд 40-50% байх ба үүний 35%-ийг дэр хэлбэрийн элдэв өвс, 15%-ийг үетэн бүрдүүлнэ (Бекет, 2009).

Алтайн түмэн тана Бөөн цэцэгт ортууз Дэрэн ажигана Бөөн цэцэгт батга

24. Чулуурхаг хөрстэй хүйтсэг Дэр хэлбэрийн алаг өвс-Дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээрийн бэлчээр

24. Чулуурхаг хөрстэй Хүйтсэг дэр хэлбэрийн алаг өвс-дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээрийн бэлчээр

1. Дэр хэлбэрийн алаг өвст төлөв байдал

1.1. Дэр хэлбэрийн алаг өвс (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ) - дэгнүүлт үетэн (ЛЕБО, СУБЕ, АДДС)-шарилжит бүлгэмдэл

1.2. Дэр хэлбэрийн алаг өвст ((ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)-шарилж-дэгнүүлт үетэнт бүлгэмдэл

1.2а1.1а

1.3. Дэр хэлбэрийн алаг өвст (ДЭЖА, ХААЦ, ЦӨОР, АЛТТ, ТОГИ)-бүлгэмдэл

1.3а1.2б

Хүйтсэг-хуурайсаг ба хуурайсаг-дэгнүүлт үетэнт, дэр хэлбэрийн элдэв өвст өндөр уулын хээр нь Монгол Алтайн нурууны хээрийн экосистемийн нэгэн онцлог болой.

Далайн түвшнээс дээш өндөрсөх дутам Өмнөт Хангайд уулын хээрийн ургамалжилт нь өндөр уулын шинж төрхийг олж, тэнд эдгээр бүслүүрийн элементүүд түгээмэл тархахаас гадна, зөвхөн өндөр уулын хээрт тогтмол тааралдах ургамалтай болохыг Д.Банзрагч нар /1978/-ын онцлон тэмдэглэснийг үндэслэн үзвээс Монгол Алтайн нуруунд мөн иймэрхүү хээр нилээд тархалттай болох нь судлагааны явцад илрэв. Нэн ялангуяа тагийн ”нугын” бүслүүртэй хил залгаа газруудаар иймэрхүү хээр тод илэрсэн байдаг. Монгол Алтайн нуруунд хүйтсэг элдэв өвс-дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээр д.т.д. 2650-3200 м хүртэлх өргөн зурвасаар тааралдах ба нэн ялангуяа Жаргалант Хайрхан, Мөнх-Хайрхан зэрэг уулсын өвөр талд бүр сайн илэрнэ. Тус районы умард хэсэгт өндөр уулын хээрийн ургамалжил Сийлхэмийн нурууны өвөр хажуу /Шар нохойт/, Тал нуур, Улаагчны даваа, Улаан даваа, Шивэртийн даваа, Хөх сэрхийн уулын өвөрт өргөн тархана.

Монгол Алтайн нуруунд ялангуяа түүний төв хэсэгт түгээмэл тархана. Ургах орчны хувьд дэр хэлбэрийн элдэв өвст /Stellaria pulvinata, Arenaria formosa, Minuartsia verna г.м/ бүлгэмдлүүдтэй төстэй. Бүлгэмдлийн бүтэц бүрэлдхүүний хувьд ч иймэрхүү байдал ажиглагдах ба зөвхөн олон зонхилогчтой дэгнүүлт үет ургамал энд давамгайлдагаараа түүнээс ялгарна. Ялангуяа Festuca brachyphylla, Poa attenuata, P.alpina, Koeleria altaica зэрэг үет ургамлууд бүлгэмдэлд аль нэг нь давамгайлж , дэр хэлбэрийн элдэв өвснүүд дэд зонхилогчийн байр суурь эзлэх нь түгээмэл зүй тогтол юм.

Алтайн дааган сүүл Бөөн цэцэгт ортууз Агь Дэрэн ажигана

Мейерийн дэвхэргийн цагаан

24. Чулуурхаг хөрстэй хүйтсэг Дэр хэлбэрийн алаг өвс-Дэгнүүлт үетэнт өндөр уулын хээрийн бэлчээр

25.Сөөг бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс-том дэгнүүлт үетэнт нугын хээрийн бэлчээр

Шеллийн бутнуур

1. Сөөг бүхий алаг өвс-том дэгнүүлт үетэнт төлөв байдал

1.1. Сөөг (СБТО, ХҮЧА, БНДХ, АЛДХ, БУХР, АЛХР, ТАХР)бүхий хуурайсуу-чийгсэг алаг өвс (ЖИӨР, ЦАДЭ, АЗТӨ) -том дэгнүүлт

үетэнт (ШЕБН, АЛБН) бүлгэмдэл

Монгол Алтайн нуруунд хязгаарлагдмал бага талбай эзлэнэ. Хотон, Хурган нуур, Ямаат, Сонгинт, Ёлт зэрэг газруудаар баялаг элдэв өвс-том дэгнүүлт үетэнт, элдэв өвст бүлгэмдлүүд бүхий хэвшилүүд зонхилсон байхад Зүүн хойт, Төв хэсгээр ихэвчлэн зогдор улалжит хэвшил илүү тархалттай байна.

Алтайн бутнуурт /Helictotrichon altaicum/ хэвшил. Нугажуу хээрийн энэхүү хэвшил нь Монгол Алтайн нурууны баруун хойт зүүн хойт хэсэгт оршдог уулсаар д.т.д 2100-2250 м өндөрт тааралдана. Ялангуяа Ёлт, Сонгинт уулын район, Цагаан Шувуут ууланд сайн хөгжиж ургасан байна. Бутнуурт хэвшил нь БНХАУ-тай хил залгаа газруудаар /Хотон, Хурган, Даян нуур орчим/ Stipa rubens, S.kirgizorum бүхий сөөгөн синузтэй өвөрмөц хуурайсуу-чийгсэг элдэв өвс-бутнуурт, чийгсэг-элдэв өвс-бутнуурт гэсэн 2 бүлэг эвшилээс бүрдэнэ.

Сөөгөн синузийн бүрэлдхүүнд Rosa pimpellinifolia, Juniperus pseudosabina, Lonicera microphylla, Cotoneaster melanocarpa гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Иймэрхүү бутнуурт хээр зөвхөн Ёлт, Сонгинот уулын районд төдийгүй тус нурууны баруун урьд хэсгийн Их Жаргалант, Билүүт /Булган голын баруун эрэг/ уулын энгэр хажуугаар тохиолддог болох нь сүүлийн үеийн судлагаагаар тодорхой болов. алаг өвснөөс Geranium pseudosibiricum, Bistorta alpinum, Valeriana dubia, Trifolium lupinaster, Galium verum, Ligularia altaica, Achillea asiatica, Dendrantema sinuatum, Leontopodium ochroleucum үетэнээс Festuca altaica, Helictotrichon pubescens, H.schellianum, Phleum phleoides зэрэг ургамлууд тогтмол оролцон ургана. Ерөнхий бүрхэц нь 70-90% байх ба бутнуур 25-40% -ийг эзлэнэ.

Хар үрт чаргай Шеллийн бутнуурБеллардын бушилз Сибирь тошлог

2. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-àëàã ºâñò

áýë÷ýýð

1à. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-÷óëóóñàã àëàã ºâñ-àãüò áýë÷ýýð

1á. Áîòóóëü-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

ÎÉÒ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯ÑË¯¯Ð

×èéãëýã íóãà


4. Óëàëæ-¿åòýí-àëàã ºâñò ãîëûí íóãûí áýë÷ýýð

5. ¯åòýí-àëàã ºâñò óóëûí íóãûí áýë÷ýýð

3. Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèé


×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé, õàæóó

2. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð


áýë÷ýýð

1à. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-÷óëóóñàã àëàã ºâñ-àãüò áýë÷ýýð

1á. Áîòóóëü-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

ÎÉÒ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯ÑË¯¯Ð



4. Óëàëæ-¿åòýí-àëàã ºâñò ãîëûí íóãûí áýë÷ýýð

5. ¯åòýí-àëàã ºâñò óóëûí íóãûí áýë÷ýýð

3. Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò áýë÷ýýð



×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé, õàæóó

2. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

2. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

3. Øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë, óóëûí õîîðîíäûí òýãøèâòýð õºíäèéí Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

1а. ×óëóóðõàã õөðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí öàâ òîëãîäûí îðîé, õàæóóãèéí Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí-

÷óëóóñàã àëàã ºâñ-àãüò áýë÷ýýð

4. ×èéãëýã ãîëûí íóãûí Óëàëæ-үåòýí àëàã өâñò áýë÷ýýð

5. ×èéãëýã óóëûí íóãûí ¯åòýí-àëàã өâñò áýë÷ýýð

1б. Чулуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон цав толгодын орой, хажуугийн Ботууль-алаг өвст бэлчээр

1à. Чулуурхаг хөрстэй уулын энãэр бîлîн öàâ тîлãîдын îрîй, хàæууãийн ÆиÆиг Дэгнүүлт үетэн-Чулуусаг алаг өвс-агüт бэлчээр1а. Чулуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон цав толгодын орой, хажуугийн Жижиг дэгнүүлт

үетэн-чулуусаг алаг өвс-агьт бэлчээр

1.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн (>20%)-чулуусаг алаг өвс-агьт бүлгэмдэл

1.2 Үетэн (>20%)-Жижиг дэгнүүлт үетэн (<20%)-Агьт (<30%) бүлгэмдэл

2.2 Агь (>20%)-ширэг улалжит (>20%) бүлгэмдэл

2.1 Үетэн (<20%)-Агь(<30%)-улалжит бүлгэмдэл

3.1 Агь бүхий халцарсан бүлгэмдэл

1. Үетэн зонхилсон төлөв байдал

2. Агь зонхилсон төлөв байдал

3. Халцарсан төлөв байдал

I

II

III

V

1.1a 1.2a

2.1a 2.2a

Ш.1a С.2a

Ш.2a С.3a

Агь, улалжийн бүрхэц үетэнтэй харьцуулахад илүү өндөр

хувьтай гардаг боловч үетэн нь 20% хүртэл байвал 2.1 үе шатаар авна. Үетнээс: КРХЯ,

САЕР, НАЦС

Монгол Алтай, Хөвсгөл, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутгаар өргөн тархана. Уул нуруудад голдуу уулын эгц болон налуувтар өвөр ба ар хажууд тааралдана. Жижиг дэгнүүлт уулын хээр нь сайн чанартай, өргөн ашиглагддаг бэлчээрийн нэг юм.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ төрлийн бэлчээрийн үндсэн төлөв байдалд (1.1) Сунагар биелэг, дааган сүүл, ботууль зэрэг Жижиг дэгнүүлт үетэн 20-иос дээш хувьтайгаар зонхилох ба алаг өвсөөр баялаг үүнд: Aster alpinus, Bupleurum scorznerifolium, Cymbaria dahurica Ptilotrichum canescens, Pulsatilla Turczninovii, Veronica incana, Artemisia dracunculus, Artemisia changaica байнга тохиолдоно. Сунагар биелэг, дааган сүүл, ботууль бэлчээрлэлтэнд тэсвэр муутай учир бэлчээр ашиглалтын нөлөөгөөр бүрхэц нь буурч харин Крыловын хялгана, Саман ерхөг үетнүүд зонхилсон Үетэн – жижиг дэгнүүлт үетэн – агьт (1.2) хувилбар нилээд их тааралддаг. Энэ төлөвт өнгөн хөрсний өөрчлөлт бараг байхгүй боловч налуужилтаас хамааран усны урсацын нөлөө ихтэй.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Агь зохилсон төлөв байдалд (2.1, 2.2) шилждэг бөгөөд үетэний бүрхэц буурч 20 хүртэл хувьтай болох ба агь улалжийн хувьд хүрэхгүй. Мөн ширэг улалжийн оролцоо ихсэж ирдэг ба 2.2 дээр бараг үетэн үгүй дан агь, улалж зонхилон ургана.

3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Харин их доройтсон төлөвтөө (3.1) том дэгнүүл бүхий дан агьт бүлгэмдэлээр солигддог ба өнгөн хөрс хийсч алга болсноор хур бороог шингээх чадвар муутай, бүтээмж багатай бэлчээр болдог.

Ш1, Ш2 Áýë÷ýýðèéí çîõèñãүé àøèãëàëò, õóóðàéøèëò

С2Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. 3. Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.

С3

Þóíû ºìíº îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü ÷óõàë. Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä íü áàðàã óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä:

À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ

Á. ¯íäñýí ñàéæðóóëàëò õèéõ, өөðөөð õýëáýë àëàã öîîã õàëöãàé ãàçðûí õөðñèéã ñèéðүүëýõ, үð öàöñàíû äàðàà 1-2 æèëèéí õóãàöààãààð àøèãëàëòààñ áүðýí ÷өëөөëөõ øààðäëàãàòàé.

Ш1

С2

Ш2

С3

¯åòýí(>20%) Æèæèã äýãíүүëò үåòýí (<20%) - Àãüт (<20%) бүлгэмдэл

Òîì öýöýãò äààãàí ñ¿¿ë

Агь Агь

Òàãèéí ãîë ãýñýð Õàòãóóðò ¿ëä ºâñ

Ñóíàãàð áèåëýã

Ширэг улалж Хөрсний халцралт

Àãü(>20%)- үåòýíт (<20%) бүлгэмдэл Õàëöãàé. Ýíä òýíä õàëöãàé ãàçàð ¿¿ññýí

1. ¯åòýí çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàë

2. Àãü çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Õàëöàðñàí òºëºâ áàéäàë

Óðãàö: 650-743 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö:38-44 õîíèí òîëãîé/100 ãà

Óðãàö: 428-489 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 23-27 õîíèí òîëãîé/100 ãà


1б. Чулуурхаг хөрстэй уулын энãэр бîлîн öàâ тîлãîдын îрîй, хàæууãийн бîтуулü-алаг өвст бэлчээр

1б. Шавранцар хөрстэй уулын энгэр, бэл хажуугийн Ботууль-алаг өвст бэлчээр

1.1 Ботууль (>25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%) -тачир алаг өвст бүлгэмдэл I

1.2 Ботууль (<25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн (>15%)-хялгана (<15%)-алаг өвст бүлгэмдэл

2.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%)-агь (>13%)-хялганат (<15%) бүлгэмдэл

3.1 Шарилж (АГЬ, АДША)(<45%)-алаг өвс(>35%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл

4.1 Ширэг улалж (70-85%)-алаг өвст бүлгэмдэл

III


1. Ботуульт үндсэн төлөв байдал

С.2a

4. Үндэслэг ишт зонхилсон төлөв байдал

IV

II

Ш.1a

Ш.3a С.4a

1.1a 1.2a

3.1a 3.2a

3.2 Навтуул (>50%)-Агь (<25%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл3. Шарилж-алаг өвс зонхилсон

төлөв байдал

С.3aШ.2a

2.2 Үетэн (<45%)-алаг өвс(<35%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл

2.1a 2.2a

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү үндсэн хувилбарын ургамлан нөмрөгт түгээмэл тархацтай 30 орчим зүйл ургамал 60 хувийн бүрхэц үүсгэж байдаг. Нийт бүрхэцэд үет ургамлын эзлэх хувийн жин 50 хувь, үүнээс ленийн ботууль (Festuca lenensis) тэргүүн зонхилогч, навтуул (Potentilla acaulis), хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), живүүрт жав (Peucedanum hystrix), тагийн гол гэсэр (Aster alpinus), турчаниновын яргуй (Pulsatilla Turzcaninovii) зэрэг алаг өвс ихээхэн арвитай ургаж бүрхэцээр тал хувийг эзэлдэг. Үетнээс шеллийн бутнуур (Helictotrichon Schellianum), том цэцэгт дааган сүүл (Koeleria macrantha), саман ерхөг (Agropyron cristatum) зэрэг жижиг дэгнүүлт үетэн нийт бүрхэцийн 15 хувийг эзлэн арвиар 3-рт орохоос гадна дайралдмал хунчир (Astragalus inopinatus), хурган шарилж (Artemisia commutata), саарал шарилж (A.glauca), агь (Artemisia frigida) багагүй арвитай тохиолдоно. Эдгээрээс гадна ургамлан нөмрөгийн бүрэлдэхүүнд ширэг улалж (Carex duriuscula), утсан навчит ортууз (Oxytropis filiformis), дайралдмал хунчир (Astragalus inopinatus), торгон гичгэнэ (Potentilla sericea), дэлбээрхүү буржгар (Thalictrum petaloidium), хадны бөгтөргөнө (Amblynatus rupestris), хоёр ишт бэриш (Bupleurum bicaule), тагийн гол гэсэр (Aster alpinus), алтайн согсоолж (Heteropappus altaicus), налчгар хэрээ хошуу (Sibbaldianthe adpressa) зэрэг зүйл дагалдаж ургадаг.

2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Том цэцэгт дааган сүүл (Koeleria macrantha), саман ерхөг (Agropyron cristatum) нар тэргүүн зонхилогчоор оролцдог. Энд үет ургамлаас Крыловын хялгана (Stipa Krylovii) сунагар биелэг (Poa attenuatha), шеллийн бутнуур (Helictotrichon schellianum) ургах ба үетнүүд нийт бүрхэцийн 45-50 орчим хувийг эзэлдэг. Тухайн бэлчээрийн үндсэн зонхилогч ленийн ботууль (Festuca lenensis)-ийн бүрхэц 1-2 хувьтай байгаа нь тухайн зүйлийн үүрэг оролцоо ихээхэн буурсныг харуулж байна. Буурцагтнаас утсан навчит ортууз (Oxytropis filiformis), хурц навчинцарт ортууз (O.oxyphylla), дайралдмал хунчир (Astragalus inopinatus), нарийн хунчир (A.tenius), ижил хунчир (A.propinquus) ургах боловч арви төдийлөн их биш байдаг.

3. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Энэ хувилбарын тэргүүн зонхилогч нь агь (Artemisia frigida), хурган шарилж (A.commutata) бөгөөд нийт бүрхэцийн 20-30 хувийг бүрдүүлнэ. Хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), ишгүй гичгэнэ (Potentilla acaulis), хөх яргуй (Pulsatilla ambigua), хависгана навчит бэриш (Bupleurum scorzonerifolium), торгон гичгэнэ (Potentilla sericea), живүүрт жав (Peucedanum hystrix), дэлбээрхүү буржгар (Thalictrum petaloidum), жинхэнэ өрөмтүүл (Galium verum), алтайн согсоолж (Heteropappus altaicus) зэрэг алаг өвсний зүйлүүд ихээхэн арвитай оролцож алаг өвс-шарилжит хувилбарыг үүсгэнэ.

4. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Ихэвчлэн төв суурингийн ойролцоох 4 улирлын турш ашиглагддаг бэлчээр, намаржаа-өвөлжөө-хаваржааны ойр орчимд улалж-алаг өвст хүчтэй доройтсон төлөв байдал зонхилно. Энэ хувилбарын тэргүүн зонхилогч нь ширэг улалж (Carex duriuscula) ба нийт бүрхэцийн 70-85 хувийг эзэлдэг. Агь (Artemisia frigida), хялгасан дэвхэргэнэ (Arenaria capillaris), имт гичгэнэ (Potentilla bifurca), хоёр ишт бэриш (Bupleurum bicaule), шүдлэг сонгино (Allium bidentatum) зэрэг зүйлүүд багагүй арвитай оролцоно.

Ш1, Ш2, Ш3 Бэлчээрийн зохисгүй ашиглалт, хуурайшилт

С2

Малд идэмж сайтай үет ургамлын эзлэх хэмжээг 5-10 хувь, бэлчээрийн ургацыг 35 орчим хувиар нэмэгдүүлэхийн тулд 2-3 жил өнжөөх. ¯ндсэн соргог бэлчээрийн зонхилогч ургамалд (ботууль) сэргэлт бараг ажиглагдахгүй.

С3 Урт хугацаагаар өнжөөж 5-10 жилийн дотор сэргэх

С4 10-аас дээш жил өнжөөх болон үндсэн сайжруулалт хийх

Ш2

Ш3

Ш1

С3

С4

С2

Ботууль (<25%)-жижиг дэгнүүлт үетэн (>15%)-хялгана (<15%)-алаг өвст бүлгэмдэл

Жижиг дэгнүүлт үетэн (<15%)-агь (>13%)-хялганат (<15%) бүлгэмдэл

Шарилж (АГЬ, АДША)(<45%)-алаг өвс(>35%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл

Ширэг улалж (70-85%)-алаг өвст бүлгэмдэл

1. Ботуульт үндсэн төлөв байдал

4. ¯ндэслэг ишт зонхилсон төлөв байдал

2. ¯етэн зонхилсон төлөв байдал

3. Шарилж-алаг өвс зонхилсон төлөв байдал

Ургац: 1100 кг/гаБэлчээрийн даац: 64 хонин толгой/100 га

Ургац: 450 кг/гаБэлчээрийн даац: 26 х.т/100 га

Ургац: 800 кг/гаБэлчээрийн даац: 47 х.т/100га

Ургац: 300 кг/гаБэлчээрийн даац: 18 х.т/100 га

Ленийн ботууль

Ширэг улалж

Саман ерхөг

Имт гичгэнэ

Тагийн гол гэсэр

Навтуул Агь

Том цэцэгт дааган сүүл Сунагар биелэг

Ширэг улалж Адамсын шарилж

Буурал далан товч

2. Øавранöар хөрстэй уулын бэл хөндийн ÆиÆиг Дэгнүүлт үетэн-алаг өвст бэлчээр

2. Шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст бэлчээр

1.1 Жижиг дэгнүүлт үетэн-алаг өвст бүлгэмдэл

2.1 Ширэг улалж (20-40%)-агь (20-40%)-үетэн(>10%)(КРХЯ, САЕР, НАЦС, ДЭХӨ)-шарилж (<10%)/ гичгэнэт (ИШГИ, ИМГИ)бүлгэмдэл

2.2 Ширэг улалж (>40%)-шарилж (10-30%)-алаг өвс (ИМГИ, ИШГИ)(<10%)-үетэнт <10%бүлгэмдэл

3.2 Адамсын шарилж (>30%)-улалж-нэг наст бүлгэмдэл. Халцгай газрын толбожилт ихтэй. Үлийн цагаан оготны үлий, ул мөр их

Улалж нь нийт бүрхэцэд эзлэх хувиараа үетэнд хүрэхгүй.

I

II

III

2. Ширэг улалж зонхилсон төлөв байдал

3. Шарилж зонхилсон доройтсон төлөв байдал

IV

1.2 Үетэн (КРХЯ, САЕР, НАЦС)(>30%)-жижиг дэгнүүлт үетэн(<30%)-агь(<30%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл

Ш.1a

2.1a

1.1a 1.2a

3.1 Шарилж (>30%)-улалж-доройтлын таниур алаг өвст(10-20%) үүсмэл бүлгэмдэл

2.2a3.1a 3.2a

С.2a

Ш.2a

С.3a

1. Жижиг дэгнүүлт үетэнзонхилсон төлөв байдал

Энэхүү загварт Хур тунадасны нөлөө өндөр, агь болон улалжийн бүрхэц ихээр хэлбэлздэг учир үндсэн үет ургамлынхаа хувийг суурь болгож үзнэ.

Монгол орны Монгол Алтай, Хөвсгөл, Хангай, Хэнтийн салбар уулсын энгэр бэл, хормой, хээр тал, уулс хоорондын хөндийгөөр ихээхэн тархсан байна.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ бэлчээрийн үндсэн төлөвт (1.2) үетнээс Крыловын хялгана, Саман ерхөг, Нангиад цагаан суль зэрэг 30-аас дээш хувьтай зонхилж Том цэцэгт дааган сүүл, Сунагар биелэг, Дэрвээн хазаар өвс зэрэг жижиг үет ургамлууд 30 хүртэл хувиар оролцон ургах ба агь, ширэг улалж тодорхой хувиар байнга тохиолдоно. Мөн газар зүйн байрлалаас хамааран Архангай, Өвөрхангай, Хэнтий, Төв аймгийн нутгаар хялгана зонхилох бол Булган, Хөвсгөл аймагт жижиг үетэн илүү хувьтай байдаг. Төв, Өвөрхангай, Архангай, Хэнтий аймгуудад хялгана, Хөвсгөл, Булган, Эрдэнэтэд жижиг үетэн нь илүү зонхилно.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Ашиглалтын нөлөөгөөр энэ төрлийн бэлчээр багаас дунд зэрэг доройтон зүйлийг бүрэлдэхүүн өөрчлөлтөд орж ширэг улалж зонхилсон төлөвт шилждэг. Үүнд ширэг улалж, агь зонхилж үетний хувь буурсан боловч 10-аас дээш хувьтай нэг хувилбар (2.1) ба адамсын шарилж, ишгүй болон имт гичгэнэ түрж ургасан гэсэн (2.2) хоёр янзын хувилбар багтана. Зүүн гурван аймгийн 2.1-т хамаарах бэлчээрт үет ургамлын хувь өндөр байхад ширэг улалж, адамсын шарилж ихсэх тохиолдол байдгийг 2.2 –той андуурч болохгүй. 2.2 –т ургамлын бүлгэмдэл доройтож зүйлийн баялаг буурахаас гадна халцгай газрын хэмжээ ихсэж, үлийн уагаан оготно олширох суурь болдог. 2.1-т анхаарах зүйл: Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймагт үетний хувь буураагүй боловч Адамсын шарилж, ширэг улалж их байдаг. Гичгэний оролцоо ихэсдэг. Иймээс үетний хувь болон зургийг харж үнэлэх хэрэгтэй. 2.2-т анхаарах зүйл: Үлий болон хөрсний доройтлын шинж илэрдэг учир халцгай газар болон хагдны хуримтлалыг харах.

3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Улалж зонхилсон төлөв байдлаас доройтон шарилж зонхилсон хүчтэй доройтсон төлөвт шилждэг. Энэ төлөвт адамсын шарилж бараг дангаар зонхилж дундуур нь ширэг улалж холилдон ургах ба хуртай жил нэг наст ургамлууд гарч ирдэг. Хөрсний өнгөн хэсэг нягтарч, ус нэвтрүүлэх чадвар бууран үлийний нүх ихтэй болдог.

Ш1

С2

Ш2

С3

Крûловын хялгана (>40%)-Æèæèã äýãíүүëò үåòýí (<10%)-Øèðýã óëàëæит (<20%) бүлгэмдэл

Ñàìàí åðõºã

Öàéâàð øàðãàë öàãààí ò¿ð¿¿

Èøã¿é ãè÷ãýíý Àðçãàð ñîãñîîëæ

Êðûëîâûí õÿëãàíà

Ø¿äëýã ñîíãèíî

Ширэг улалж Агь Àäàìñûí øàðèëæ

Øèðýã óëàëæ(20-40%)- Øàðèëæит (10-30%) бүлгэмдэл Øàðèëæ (>30%)-Äîðîéòëûí òàíèóð óðãàìàëóóä зонхилсон бүлгэмдэл


С2Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Õî¸ð òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ , ¿¿íèé òóëä 1. Áýë÷ýýðýý À, Á ãýæ 2 õóâààæ ýõíèé æèëèéí õàâàð À õýñãèéã ýõýëæ àøèãëààä, çóíû ñ¿¿ëä Á õýñãèéã àøèãëàõ. 2. Õî¸ð äàõü æèëèéí õàâàð Á õýñãèéã ò¿ð¿¿ëæ àøèãëààä çóíû ñ¿¿ëýýð À õýñãèéã àøèãëàíà. Õàðèóëãàòàé ìàëëàãàà ìàø ÷óõàë.

С3

Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, ýíý õóãàöààíä øàðèëæíû á¿ðõöèéã õàäàõ, øàòààõ çàìààð áóóðóóëàõ, ìºí ñýðãýëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ öàñ òîãòîîõ, ºòºã áóóö öàöàõ, õîðòîí ìýðãý÷òýé òýìöýõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Á. Õºðñíèé óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ çàìààð óðãàìëûí ñýðãýëòèéã äýìæèõ çîðèëãîîð à. Õºðñ õàâàõ á. Ãàçðûí íàëóóãèéí õºíäëºí ÷èãëýëä 20-30 ñì çàéòàé öàâ ãàðãàõ àðãà õýìæýý àâíà.

1. Æèæèã äýãí¿¿ëò ¿åòýí çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Ширэг улалж зонхилсон төвөл байдал 3. Øàðèëæ çîíõèëñîí äîðîéòñîí òºëºâ áàéäàë




3. Øавранöар хөрстэй уулын бэл, уулын хîîрîндын тэãøиâтэр хөндийн байгалü хЯлгана-алаг өвст бэлчээр3. Шавранцар хөрстэй уулын бэл, уул хоорондын тэгшивтэр хөндийн Байгаль хялгана-алаг

өвст нугын хээрийн бэлчээр

1.1 Байгаль хялгана (>40%)-алаг өвс- зогдор улалжит бүлгэмдэл

1.2 Байгаль хялгана (5-40%)-үетэнт (НАЦС, ДЭХӨ, САЕР, ТЦДС, СОСГ)(<10%)- улалж-агьт бүлгэмдэл

2.1 Үетэнт (ДЭХӨ, НАЦС)(>10%)-Ширэг улалж (20-50%)-алаг өвс (ИШГИ, БУГД)-агьт бүлгэмдэл

3.1 Нэг наст болон алаг өвст (ИШГИ, ИМГИ, БУГД)бүлгэмдэл

1.1a 1.2а

Ш.1а

Ш.2a

I

II

III

IV

2.2 Түнгэ (>20%)-ширэг улалжит (<20%) бүлгэмдэл

1. Байгаль хялгана-алаг өвст төлөв байдал

2. Үндэслэг ишт ургамлууд зонхилсон төлөв байдал

2.1a 2.2a

С.2а

С.3a

3. Нэг наст болон доройтлыг илэрхийлэгч алаг өвс

зонхилсон төлөв байдал

Төвийн бүсийн нугын хээрт үетний оролцоо нэмэгдэж хувь нь өснө.

Бодит байдлаас харахад үетэн зонхилсон харагдах боловч үетний хувь улалжаас бага байдаг нь тэдгээрийн ургах хэлбэртэй холбоотой. Тиймээс улалж нь өндөр хувьтай гардаг.

Үүнийг Крыловын хялганат загвараас ялгахдаа БАХЯ-ийн хувь онцгой өндөр байна. Алаг өвс ихтэй бөгөөд ялангуяа сайн хувилбарт МАГИ, ХЗХЗ заавал тохиолдоно.

Энэхүү бэлчээр нь Хөвсгөл, Хэнтий, Архангай аймгийн Хангайн тойрогт хамаарагдах зарим сумд, Дархан, Дорнод аймгуудын зүүн хойд сумдын зарим зогсоол цэгүүд хамаарагдана. Эдгээр нь уулын бэл, хөндийн хар хүрэн, хүрэн хөрстэй газраар тохиолдоно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд тэргүүн зонхилогчид нь Байгаль хялгана (Stipa baicalensis), Зогдор улалж (Carex pediformis) бөгөөд алаг өвснөөс Дэрвээн тарна (Polygonum divaricatum), Арзгар согсоолж (Heteropappus hispidus), Хэвтээ дэгд (Gentiana decumbens), Эмийн сөд өвс (Sanguisorba officinalis), Дэлбэрхүү буржгар (Thalictrum petaloideum) болон Жинхэнэ өрөмтүүл (Galium verum) зэрэг алаг өвс удаах байранд зонхилно.

2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд Архангай аймгийн Эрдэнэмандал, Дорнодын Баянуул, Баяндун, Хэнтийн аймгийн Биндэр, Дархан аймгийн Шарын гол сумдын зарим зогсоол цэгүүд хамаарагдана. Нангиад цагаан суль (Elymus chinensis), Ширэг улалж (Carex duriuscula) зэрэг үндэслэг ишт ургамлууд зонхилогчийн байр суурьтай болж Дэрвээн хазаар өвс (Cleistogenes squarrosa), Байгаль хялгана (Stipa baicalensis) дэд зонхилогчийн үүрэгтэй болж ирнэ. Мөн чийгсэг алаг өвсний хэмжээ эрс буурч Агь (Artemisia frigida), Арзгар согсоолж (Heteropappus hispidus), Цайвар шаргал цагаан түрүү (Leontopodium ochroleucum) зэрэг хуурайсуу алаг өвсний хэмжээ нэмэгдэнэ.

3. Бэлчээрийн нэлээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Мал бэлчээрлэлтийн нөлөө болон хүний нөлөөгөөр байгаль хялгана-алаг өвст бүлгэмдэл нь нэг наст бүлгэмдлээр солигдоно. Цагаан лууль (Chenopodium album), Ногоон лууль, (Chenopodium viride), Толгодын бударгана (Salsola collina), Ямаан шарилж (Artemisia scoparia) зэрэг нэг настаас бүрдэнэ.


С2Нарийн өвсний сэргэлтийг дэмжих үүднээс 1. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлэх, өөрөөр хэлбэл бэлчээрээ 5-7 хэсэгт хувааж шон, чулуун овоо босгох, эсвэл байгалийн таних тэмдэг ашиглан ээлжлэн ашиглах, үүний тулд байнгын хариулга зайлшгүй чухал. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлснээр бэлчээрийн ачааллыг 10-25 хувиар бууруулах боломжтой. 2. Бутлалтын болон үр боловсрох үеэр бэлчээрийг аль болох чөлөөлөх зорилгоор 2 талбайт сэлгээг нэвтрүүлэх шаардлагатай. шаардлагатай. 3, Бэлчээрийн газар хүрэлцээтэй нөхцөлд 1 зуны турш ашиглалтаас чөлөөлөх нь үр дүнтэй

С3

Îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, õºðñíèé ýëýãäýë ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ íü ÷óõàë.Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä íü áàðàã óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ õóâèëáàð: Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ, Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Á. ¯íäñýí ñàéæðóóëàëò õèéõ, өөðөөð íýã íàñò óðãàìàë çîíõèëñîí òàëáàéã áîðíîéäîõ, äèñêäýæ үð öàöñàíû äàðàà 1-2 æèëèéí õóãàöààãààð àøèãëàëòààñ á¿ðýí ÷ºëººëæ õàìãààëàõ øààðäëàãàòàé.

Ш1

С2

Ш2

С3

Áàéãàëü õÿëãàíà (5-50%)-Àëàã өâñ (>25%)-Øèðýã óëàëæит (<20%) бүлгэмдэл

Сөөгөн боролзгоно

Çîãäîð óëàëæ

Íàíãèàä öàãààí ñóëü Öàãààí ëóóëü

Øîøëîéðõîã õîøîîíãîð

Áàéãàëü õÿëãàíà

Ширэг улалж Буурал гандбадраа

Øèðýã óëàëæ(20-50%)- òүíãýт (>20%) бүлгэмдэл Íýã íàñò áîëîí àëàã өâñò бүлгэмдэл

1. Áàéãàëü õÿëãàíà-àëàã ºâñò òºëºâ áàéäàë

2. ¯íäýñëýã èøò óðãàìëóóä çîíõèëñîí төëөâ байдал 3. Íýã íàñò áîëîí àëàã ºâñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë




4. Чийглэг ãîлын нуãын улалÆ-үетэн алаг өвст бэлчээр

4. Чийглэг голын нугын Улалж-үетэн-алаг өвст бэлчээр

1.1 Улалж (ЦТУЛ, ШИУЛ, ХТУЛ)(>25%)-үетэн-алаг өвст (>25%) бүлгэмдэл

2.1 Түнгэ (10-25%)-улалж(ШИУЛ)-агьт (<15%) бүлгэмдэл

2.2 Агь (>15%)-түнгэ(<10%)-алаг өвст бүлгэмдэл

I

II

Ш.1a С.2a

Доройтлын индикатор алаг өвснүүд болох Буурал Гандбадраа, Имт гичгэнэ, Эгц түмэн тана ихсэхийн зэрэгцээ халцгай газрын хэмжээ ихэсдэг.

1. Улалж зонхилсон төлөв байдал

2. Хуурайсаг үетэн зонхилсон улалжит төлөв байдал

3.1 Хуурайшсан дов сондуулт бүлгэмдэл

3. Голын нугын хуурайшсан төлөв байдал

Үетнээс туужууны биелэг, монгол улаан толгой, соргүй согоовор, сорлог хиаг зэрэг арив ихтэйгээр зонхилохын зэрэгцээ хэвлэг гиш, шар царгас, гэрийн хошоонгор, эмийн сөд, эгэл шарилж, үхэр дэгд, жинхэнэ өрөмтүүл, хависхана навчит бэриш, дэлбэрхүү буржгар, салбант шарилж зэрэг алаг өвс элбэг ургадаг.

IV

III

Ш.2a С.3a

Хуурайшилт ай нөхцөлд ашиглалт ын нөлөө эрс нэмэгддэг. 2.1 a 2.2a

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэ төрлийн бэлчээр том гол горхины татмын нугад тохиолдох ба хөрсний ус ойр чийглэг тул үндсэн төлөвтөө (1.1) олон зүйлийн улалж, монгол улаан толгой зэрэг чийгсэг үетэн бүхий гэрийн хошоонгор, гиш, царгас, сөд өвс зэрэг баялаг алаг өвст бэлчээр юм.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрлэлт болон хуурайшилтын нөлөөгөөр өөрчлөлтөд орж үндэслэг ишт хуурайсаг ургамлууд болох Нангиад цагаан суль, ширэг улалж, агь түрж урган хээржүү бүлгэмдэлээр (2.1, 2.2) солигддог.

3. Үүний дараа дов сондуул хатаж хуурайшин, халцгай газрын хэмжээ ихсэж үет ургамлын үлдэгдэл бүхий хуурайшсан нуга болж хүчтэй доройтдог.


R1

Íóãûí àëàã ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ õºíãºí àøèãëàëò áóþó ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëíý. Õýíçë¿¿ëæ àøèãëàõ ¿¿äíýýñ áýë÷ýýðèéí àðàé öөөí áóþó 2-3 õýñýãò õóâààí àøèãëàõ áîëîìæòîé. Ìөí àøèãëàëòûí õóãàöààã çөðүүëýõ 2 òàëáàéò ñýëãýýãàøèãëàõ íü òîõèðîìæòîé. ªөðөөð õýëáýë: ¯үíèé òóëä áýë÷ýýðýý À, Á ãýæ 2 õóâààæ ýõíèé æèëèéí õàâàð À õýñãèéã ýõýëæ àøèãëààä, çóíû ñ¿¿ëä Á õýñãèéã àøèãëàõ, Õî¸ð äàõü æèëèéí õàâàð Á õýñãèéã ò¿ð¿¿ëæ àøèãëààä çóíû ñ¿¿ëýýð À õýñãèéã àøèãëàíà. Õàðèóëãàòàé ìàëëàãàà ìàø ÷óõàë. Õºðñ íèéòîí ¿åä àëü áîëîõ ìàë áýë÷ýýõã¿é áàéõàä àíõààðíà.

С2

Õóóðàéøñàí íóãàä îëîí íàñò óðãàìëûí áүðõýöèéã íýìýãäүүëýõ çîðèëãîîð äàðààõü àðãà õýìæýýã àâàõ áîëîìæòîé: ¯үíä: À. Àøèãëàëòààñ ÷өëөөëөí õөíãөí àøèãëàõ õóâèëáàð: Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. Á. Ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý: Íýã ãà-ä 60-ààñ äýýø òîííîîð òîîöîæ áóóöààð 5 æèëä íýã óäàà áîðäîõ. Õөðñèéã ãүí ñèéðүүëýõ çàìààð õөðñíèé áүòýö, óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ. Äèñêäñýíèé äàðàà ñèáèðü өëөíãө, äàãóóð өëөíãө, ñîãîîâîð, åðõөãèéí үð öàöàõ

Ш1

С2

Ш2

С3

Óëàëæ (>25%)-Àëàã өâñт (>25%) бүлгэмдэл

Àçèéí òºëºã÷ ºâñ

Äýðãýð áèåëýã

Ãàëóóí ãè÷ãýíý Èõ òàâàí ñàëàà

Õýâòýý äýãä

Íàìãèéí ä¿íäýããàðàâ

Ширэг улалж Агь Èìò ãè÷ãýíý

Òүíãý (10-25%)- Àëàã өâñт (<25%) бүлгэмдэл Õóóðàéøñàí íóãà

1. Óëàëæ çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàë

2. Õóóðàéñàã ¿åòýí çîíõèëñîí óëàëæèò òºëºâ áàéäàë 3. Õóóðàéøñàí äîâ ñîíäóóë õóóðàéñàã ¿åòíèé ¿ëäýãäýëòýé




5. Чийглэг уулын нуãын үетэн-алаг өвст бэлчээр

5. Уулын чийглэг нугын Үетэн-алаг өвст бэлчээр

1.1 Үетэн (>25%)-алаг өвс (>25%)-улалжит(ШИУЛ, ЗОУЛ) бүлгэмдэл

I

1. Чийгсэг үетэн зонхилсон төлөв байдал

Үетнээс туужууны биелэг, монгол улаан толгой, соргүй согоовор, сорлог хиаг зэрэг арив ихтэйгээр зонхилох үүрэг гүйцэтгэхээс гадна хэвлэг гиш, шар царгас, гэрийн хошоонгор, эмийн сөд, эгэл шарилж, үхэр дэгд, жинхэнэ өрөмтүүл, хависхана навчит бэриш, дэлбэрхүү буржгар, салбант шарилж зэрэг алаг өвс элбэг ургадаг.

2.1 Түнгэ (>25%)-улалж(ШИУЛ)-шарилж (>10%)-алаг өвст(<10%) бүлгэмдэл

II

2. Хуурайсаг үетэн-улалж зонхилсон төлөв байдал

Урт хугацаагаар хэт эрчимтэй ашиглалт болон хуурайшилтай нөхцөлд ачааллыг хэтрүүлэн ашигласны нөлөөгөөр боролзгоно болон чийглэг алаг өвснүүд давжаарч экосистемд гүйцэтгэх үүрэг буурна.

Ш.1a С.2a

Уулын ар, зүүн хажууд ихэвчлэн тохиолдох үржил шимт хөрстэй уулын нугын бэлчээр үндсэн төлөвтөө боролзгоно бүхий үетэн- зогдор улалж - алаг өвст (1.1) бүлгэмдэл байна. Үетнээс соргүй согоовор, байгаль хялгана зэрэг урган. Ургац маш өндөр ба ихэвчлэн өвөлжөө хаваржааны бэлчээрт ашиглагддаг тул дорйотол харьцангуй бага боловч ашиглалт хуурйашилтын нөлөөгөөр бага зэрэг өөрчлөлтөд орж нангиад цагаан суль, ширэг улалж болон саарал шарилж зэргийн оролцоо ихэссэн хуурайсаг төлөвт (2.1) шилждэг. Энэ төлөвт чийгсэг ургамлууд намхан болж, гүйцэтгэх үүрэг нт буурдаг.

Түнгэ (>25%)-улалж(ШИУЛ)-шарилж (>10%)-алаг өвст(<10%) бүлгэмдэл¯етэн (>25%)-алаг өвс (>25%)-улалжит(ШИУЛ, ЗОУЛ) бүлгэмдэл

Ýìèéí ñºä ºâñ Ээрэм шарилж

Õýâòýý äýãä Будан барбод

Íóãûí øèìòýãëýé Нангиад цагаан суль

Ñººãºí áîðîëçãîíî Саарал шарилж

1. ×èéãñýã үåòýí - àëàã өâñò òөëөâ áàéäàë 2. Хуурайсаг үетэн-улалж зонхилсон төлөв байдал Óðãàö: 1311-1498 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 77-88 õîíèí òîëãîé/100 ãà

Óðãàö: 850-1000 кг/гаÁýë÷ýýðèéí äààö: 49-60 хонин толгой/100 га

Ш1

С2


áýë÷ýýð

7. Êðûëîâûí õÿëãàíà-¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ

Õºðñíèé ã¿íèé óñ îéðõîí

10. Äýðñò öàéäàì

9. Õàðãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

Çóçààí ýëñýí õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí îðîé áîëîí ýíãýð õàæóó

8. Êðûëîâûí õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

6. Òîì õÿëãàíà-ò¿íãý-àëàã ºâñò áýë÷ýýð


áýë÷ýýð

7. Êðûëîâûí õÿëãàíà-¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ


10. Äýðñò öàéäàì

9. Õàðãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

Çóçààí ýëñýí õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí îðîé áîëîí ýíãýð õàæóó

8. Êðûëîâûí õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

6. Òîì õÿëãàíà-ò¿íãý-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

7. ×óëóóðõàã õөðñòýé Óóëûí îðîé áîëîí ýíãýð õàæóóãèéí Êðûëîâûí õÿëãàíà-¿åòýí-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

10. Õөðñíèé ãүíèé óñ îéðõîí Äýðñò öàéäàì

9. Çóçààí Ýëñýí õөðñòýé òýãøèâòýð òàë õөíäèéí Áÿöõàí íàâ÷èò õàðãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

6. Õөíãөí øàâðàíöàð õөðñòýé óóëûí áýë õөíäèéí Òîì õÿëãàíà-ò¿íãý-àëàã ºâñò áýë÷ýýð

8. Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèéí Êðûëîâûí õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

6. хөнгөн Øавранöар хөрстэй уулын бэл хөндийн тîì хЯлгана-түнгэ-алаг өвст бэлчээр

6. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Том хялгана-түнгэ-алаг өвст бэлчээр

1.1 Том хялгана(>50%)-түнгэ-алаг өвст бүлгэмдэлI

1.2 Том хялгана(20-50%)-хазаар өвс(<25%)-түнгэ-шарилжит (АГЬ, АДША) бүлгэмдэл

2.1 Түнгэ/хазаар өвс (>25%)-том хялгана(<20%)-ширэг улалжит бүлгэмдэл

3.1 Шарилж (АГЬ, АДША)(>25%)-үетэн (ДЭХӨ, ТОХЯ, САЕР) (<25%)-улалжит бүлгэмдэл

4.1 Нэг настын синузи бүхий заримдаг сөөгөнцөр (НАЗЭ, АДША, ДЭТГ)-алаг өвст (ИМГИ, ШИУЛ, АМСЭ, НОЛЛ, ШОЛЛ, ТОБД) бүлгэмдэл

III

2. Хазаар өвс зонхилсон төлөв байдал

1. Том хялгана зонхилсон төлөв байдал

С.2a

4. Заримдаг сөөгөнцөр зонхилсон төлөв байдал

IV

II

Ш.1a

Ш.2a С.3a

1.1a 1.2a

3.1a 3.2a

3.2 Агь (>25%)-хазаар өвс- заримдаг сөөгөнцөрт бүлгэмдэл


С.2aШ.1a

Түймэрт өртсөн газарт НАЦС дангаараа үлдэнэ

Энэ төлөв байдал дээр АМСЭ-гийн оролцоо ихэснэ

Том хялганат хуурай хээр нь Дорнод Монголын хээрийн үндсэн төрхийг бүрдүүлнэ. Том хялганат хээрийн үргэлжилсэн тархац Монгол орны зүүн хэсэг буюу Мэнэнгтийн тал, Матадын тал, Хэрлэн голын хөндийг дагаж баруун тийш Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумын хойд талаар үргэлжилэн Хар Ямаатын уул хүрдэг. Үүнээс баруун тийшлэх тусам Том хялганат бүлгэмдэл алаг цоог тааралдах ба баруун захын цэг Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын нутагт оршино.

Энэхүү хээр нь манай оронд дтд 661-1300 м өндөр бүхий ухайй гүвээт болон тэгш тал, заримдаа нам уулсын хажуу, бэл хормой, өргөн хөндийгөөр тархана.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энэхүү төлөв байдалд том хялгана зонхилно. Түнгэ болон дэрвээн хазаар өвс дэд зонхилогчийн үүрэгтэй. Энд алаг өвснөөс хонгорзуллиг хонгорзалаа, дагуур хүж өвс, марал навчит гичгэнэ, дагуур хатны цэцэг, дэрэвгэр жиргэрүү, хоёр ишт бэриш зэрэг байдаг. Эдгээрийн бүлгэмдэлд эзлэх хувь адилхан байна.

2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Том хялгана-түнгэ-алаг өвст бүлгэмдэл нь бэлчээрлэлтийн бага ашиглалтын явцад том хялгана-хазаар өвс-алаг өвст бүлгэмдлээр солигдоно. Ноёлогч Stipa grandis-ийн арви буурсаар улмаар зонхилогчийн байр сууриа алдаж, дэрвээн хазаар өвс, түнгэ зонхилно. Энд алаг өвсний хэмжээ төдийлөн өөрчлөгдөхгүй.

3. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их ашиглалтын улмаас агьт төлөв байдалд шилжинэ. Үетнээс дэрвээн хазаар өвс, том хялгана, саман ерхөг зэрэг нь бүр мөсөн алаг болохгүй хэдий ч хэзээ ч агийн бүрхэцэд хүрэхгүй болно. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).

4. Бэлчээрийн нилээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Эцсийн шатанд цөөн наст ургамлын синузи бүхий заримдаг сөөгөнцөр-алаг өвст талхлагдсан бүлгэмдэл болон хувирна.

Ш1, Ш2,Ò3 Áýë÷ýýðèéí çîõèñãүé àøèãëàëò, õóóðàéøèëò

С2

Òîì õÿëãàíû ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ øààðäëàãàòàé. Àëü áîëîõ õºíãºí àøèãëàõ, à÷ààëëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëíý

С3,С4

Òîì õÿëãàíû ñýðãýëòèéã äýìæèõ, ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü ÷óõàë. Àâàõ øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä: À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºí àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõÁ. Õºðñíèé óñ ÷èéãèéí ãîðèìûã ñàéæðóóëàõ çàìààð óðãàìëûí ñýðãýëòèéã äýìæèõ çîðèëãîîð. Õºðñ õàâàõ.Ãàçðûí íàëóóãèéí õºíäëºí ÷èãëýëä 20-30 ñì çàéòàé öàâ ãàðãàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Ш2

Ш3

Ш1

С3

С4

С2

Òîì õÿëãàíà (>20%) - Òүíãý - Àëàã өâñт бүлгэмдэл

Íýã íàñò áүõèé заримдаг сөөгөнцөр-Àëàã өâñò бүлгэмдэл

Äýðâýýí õàçààð өâñ (>25%)-Òүíãý-Òîì õÿëãàíà (<20%)-Ширэг улалжит бүлгэмдэл

Шарилж (>25%)-¯етэн (<25%)-Ширэг улалжит бүлгэмдэл

1. Òîì õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

4. Заримдаг сөөгөнцөр çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàë

2. Õàçààð ºâñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

3.Àãü çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë




Óðãàö: 673-713 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö:34-36 õîíèí òîëãîé/100 ãà

Äýðýâãýð æèðãýðүү

Àììàíû ñýäýðãýíý

Äýðâýýí õàçààð өâñ


Õîíãîðçóëëèã Õîíãîðçàëàà

Øîðãîð ëóóëü

Íàíãèàä öàãààí ñóëü

Àãü

Òîì õÿëãàíà

Íàíãèàä çýýðãýíý

Òîì õÿëãàíà

Øèðýã óëàëæ

7. Чулуурхаг хөрстэй уулын îрîй бîлîн энãэр хàæууãийн Êрûлîвûн хЯлгана-үетэн-алаг өвст бэлчээр

III

7. Чулуурхаг хөрстэй уулын орой, энгэр хажуугийн Крыловын хялгана-үетэн-алаг өвст бэлчээр

1.1 Крыловын хялгана (>25%)-үетэн (САЕР, ДЭХӨ, СБХЯ, ЛЕБТ)(<25%)-агь (<25%)-алаг өвст бүлгэмдэл

2.1 Үетэн (САЕР, ДЭХӨ, МЦДС, НАЦС)(>25%)-агь(<25%)-крыловын хялганат (5-25%) бүлгэмдэл

2.2 Агь(>25%)-үетэнт (САЕР, ДЭХӨ, МЦДС) бүлгэмдэл

3.1 Доройтлын заагуур зүйл ургамлууд олширсон Заримдаг сөөгөнцөрт(>45%) бүлгэмдэл

I

II

1. Крыловын хялгана зонхилсон төлөв байдал

3.Заримдаг сөөгөнцөр зонхилсон төлөв байдал

2.1a 2.2a

Ш.1a С.2a

IV


Ш.2a С.3a

Крыловын хялганат хээрийн тархацын төв нь монгол бөгөөд хилийн чанадад төдийлөн өргөн тархдаггүй. Крыловын хялгана уул хоорондын хотгорын хуурай хээрийн ландшафтад бүлгэмдэл үүсгэх ач холбогдолтой тул Монгол болон Өвөр Байгалд хуурай хээрийн бүсэд онцгой үүрэгтэй юм. Крыловын хялганат хээр нь Монгол орны бэлчээрийн үндсэн хэвшил бөгөөд бүх төрлийн малд тохиромжтой, хамгийн өргөн ашигладаг учраас бэлчээрлэлтийн нөлөөнд ихээхэн өртөж, өөрчлөгдөж байдаг.

Энэхүү бэлчээр нь Төв, Архангай, Булган, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс, Завхан зэрэг аймгуудын уулархаг хэсгээр тархсан байдаг. Монгол-Алтайд Крыловын хялгана-Ерхөгт, Крыловын хялгана-заримдаг сөөгөнцөрт, Крыловын хялгана-ерхөг-хуурайсаг чулуусаг алаг өвст бүлэг эвшлүүд зонхилно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Энд Крыловын хялганаас гадна дэд зонхилогчийн бүрэлдэхүүнд үетнээс Саман ерхөг, Невскийн түнгэ, хуурайсаг алаг өвснөөс Allium eduardii, Dracocephalum fruticulosum, Eremogone capillaris, Stellaria dichotoma, Thalictrum foetidum, Artemisia dracunculus, Artemisia rutifolia, Artemisia frigida, A.santolinifolia, Ptilotrichum canescens зэрэг ургамлууд орох ба Krascheninnikovia ceratoides, Caragana bungei, C.pygmaea бага арвитай ч тогтмол тааралдана.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их ашиглалтын улмаас Крыловын хялгананы хувь буурч бусад үетний хэмжээ нэмэгдэж зонхилох ба Агийн бүлгэмдэлд эзлэх % нэмэгдэнэ.

3. Бэлчээрийн хүчтэй доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрлэлтийн хэт их болон зохисгүй ашиглалтын улмаас Крыловын хялгана болон бусад үетний хэмжээ бүр багасаж оролцогч заримдаг сөөгөнцрүүд арви, бүрхэц нэмэгдэж энэхүү төлөв байдлыг үүсгэнэ. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).


С2Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. øààðäëàãàòàé. 3, Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.

С3

Þóíû ºìíº îëîí íàñò óðãàìëûí á¿ðõöèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ºíãºí õºðñíèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü ÷óõàë.Èäýìæ ñàéòàé ¿íäñýí ç¿éë óðãàìëóóä íü áàðàã óñòàæ үãүé áîëñîí òóë ýðãýí ñýðãýõäýý óäààí, 10 ãàðóé æèë øààðäàãäàíà. Àøèãëàëòààñ ÷өëөөëөí ñýðãýýæ áàãà à÷ààëëààð àøèãëàõ øààðäëàãàòàé. ¯үíä: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ

Ш1

С2

Ш2

С3

Êðûëîâûí õÿëãàíà (>25%)-¯åòýíт (<25%) бүлгэмдэл


Äýðýâãýð æèðãýðүү

Àðçãàð ñîãñîîëæ Äýëõýý òîãòîðãîíî

Áàðèóëò á¿éëýýñ


Òîì öýöýãò äààãàí ñ¿¿ë Àãü

¯åòýí (>25%)- Àãüт (<25%) бүлгэмдэл Çàðèìäàã ñөөãөíöөðт (>25%) бүлгэмдэл

1. Êðûëîâûí õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. ¯åòýí çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàë 3. Çàðèìäàã ñººãºíöºð çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë




8. хөнгөн Øавранöар хөрстэй уулын бэл хөндийн Êрûлîвûн хЯлгана-хаçаар өвст бэлчээр8. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Крыловын хялгана-хазаар өвст бэлчээр

I1.1 Крыловын хялгана(>40%)-үетэн (ДЭХӨ, НАЦС, САЕР, КОМА)(>20%)-алаг өвс-агьт бүлгэмдэл

2.2 Ширэг улалж(>30%)-Шарилж (АГЬ,АДША)(10-30%)-Крыловын хялганы сийрэг дэгнүүл бүхий бүлгэмдэл

2.1 Ширэг улалж(15-30%)- Үетэн (ДЭХӨ, НАЦС)(<10%)-крыловын хялгана(<20%)-агьт бүлгэмдэл

1.2 Үетэн (ДЭХӨ, НАЦС, САЕР)(10-20%)-крыловын хялгана(20-40%)-ширэг улалж(<15%)-агьт бүлгэмдэл

3.1 Шарилж (АДША, АГЬ)(>30%)-доройтлын индикатор ургамлууд (ИШГИ, ИМГИ, ШИУЛ, АМСЭ)- улалжит бүлгэмдэл

II

III

1. Крыловын хялгана зонхилсон төлөв байдал

3. Шарилж зонхилсон төлөв байдал

1.1а 1.2a

Ш.1a С.2a

2.1а 2.2a

IV

2. Ширэг улалж зонхилсон төлөв байдал

T.2a С.3a

БНХР, АГЬ (<5%) оролцогч байдлаар

ургана.КРХЯ-наас гадна КЛХЯ нь Төв, Завхан аймагт

тохиолдоно.

Ачаалал өндөртэй ашиглалтын нөлөөгөөр нэг настууд болон шарилжийн оролцоо ихэснэ

Хөрсний өнгөн хэсэг суларч

халцарсан байна.

Улалжийн хувь хэт өндөр байвал үетнээ барьж хувилбарт холбох буюу үетэн буюу КРХЯ байхгүй, улалж ихэссэн байвал 2-р төлөв байдал холбох.

Крыловын хялганат хээр нь монгол орны хамгийн өргөн тархац бөгөөд ихэнх аймгуудын нутагт тааралдана. Ихэнхдээ уулсын хөндий, бэл хормой, тал газрыг эзлэн орших бөгөөд нам уулс, цав толгодын хажуу, бэл хормойгоор дтд 925-1980 м өндөрт тархдаг. Гол төлөв хөнгөн шавранцар хүрэн хөрсөнд тархдаг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Бүлгэмдлийн зонхилогч нь Крыловын хялгана, Дэрвээн хазаар өвснөөс гадна Саман ерхөг, Нангиад цагаан суль байнга элбэг ургадаг онцлогтой. Сөөгийн хувьд 3 зүйл Харгана ургах боловч тэдгээрийн арви, тусгагийн бүрхэц ихээхэн бага буюу оролцогч байдалаар ургадаг. Харин заримдаг сөөгөнцөрийн оролцоо сөөгтэй харьцуулахад харьцангуй их байдаг. Заримдаг сөөгөнцрөөс Агь, Адамсын шарилж, Дэлхээ тогторгоно зэрэг зүйл байнгашил өндөртэй ургана. Алаг өвснөөс Allium anisopodium, Allium bidentatum, Cymbaria daurica, Bupleurum bicaule, Potentilla acaulis, potentilla bifurca, sibbaldianthe adpressa, convolvulus ammanii, Saussurea salicifolia элбэг ургана. Ширэг улалж оролцогч байдлаар байнга ургана.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг доройтсон төлөв байдал. Бэлчээрийн ашиглалт нэмэгдэхэд ширэг улалж, агь, дэлхээ тогторгононы бүлгэмдэлд эзлэх хувь нэмэгдэж зонхилогч болж ирнэ. Крыловын хялгана, үетний бүлгэмдэлд эзлэх % буурч, нэг болон шарилжийн оролцоо эрс нэмэгдэнэ

3. Бэлчээрийн хүчтэй доройтсон төлөв байдал. Агь, адамсын шарилж зонхилон, амманы сэдэргэнэ, улалж, имт гичгэнэ зэрэг зүйл ургамлууд дэд зонхилогчоор тохиолдож эхлэнэ. Мөн хөрсний өнгөн хэсэг суларч, борооны усаар угаагдан урссан ул мөр ихтэй болно. Ургамлан бүрхэц багассантай холбоотойгоор хөрсөнд халцархай үүссэн байна. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).


С2Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. øààðäëàãàòàé. 3, Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1 çóíû òóðø àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.

С3

À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºí àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ. 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ. 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõÁ. Øàðèëæèéã õàäàõ, øàòààõ çàìààð îëîí íàñò ¿åò óðãàìëûí ñýðãýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Øàòààõ òîõèîëäîëä äîð õàÿæ 1-2 æèëèéí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ á¿ðýí ÷ºëººëºõ

Ш1

С2

Ш2

С3

Êðûëîâûí õÿëãàíà (>20%)-¯етэн (>20%) - Алаг өвс-Агьт бүлгэмдэл

Äàãóóð õàòíû öýöýã


Àãü Àãü

Á¿õýë íàâ÷èò áàãäàé


Äýðâýýí õàçààð өâñ Àììàíû ñýäýðãýíý

Øèðýã óëàëæ (>15%)- ¯етэн (<10%)-Øàðèëæит бүлгэмдэл Øàðèëæ (>30%) - Äîðîéòëûí èíäèêàòîð óðãàìëóóä зонхилсон бүлгэмдэл

1. Êðûëîâûí õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Ширэг улалж çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàë 3. Шарилж çîíõèëñîí òөëөâ áàéäàëÓðãàö: 555-620 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 30-34 õîíèí òîëãîé/100 ãà



9. çуçаан элсэн хөрстэй тэãøиâтэр тàл хөндийн бЯöхан навЧит харгана-үетэнт бэлчээр

9. Зузаан элсэн хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Бяцхан навчит харгана-үетэнт бэлчээр

1.1 Бяцхан навчит харгана-үетэнт (КРХЯ, САЕР, ДЭХӨ, НАЦС)(>15%) бүлгэмдэл

2.1 Бяцхан навчит харгана-Ширэг улалж(<15%)-үетэн(ДЭХӨ, НАЦС, САЕР, КРХЯ)(<15%) бүлгэмдэл

3.1 Бяцхан навчит харгана-нэг наст бүлгэмдэл

I

II

III

IV4.1 Гуу жалга бүхий Харганат

бүлгэмдэлV

Ш.1a

Ш.3a

С.3aШ.2a

С.2a

1. Үетэн зонхилсон бяцхан навчит харганат төлөв байдал

2. Ширэг улалж зонхилсон бяцхан навчит харганат төлөв байдал

3. Нэг настууд болон доройтлын заагуур зүйл ургамал зонхилсон бяцхан навчит

харганат төлөв байдал

Харганы бут хөгширчтоморч, элс ихээр хуримтлагдсан.

4. Хөрсний доройтол бүхий бяцхан навчит харганат төлөв байдал

2.2 Бяцхан навчит харгана-Ширэг улалж(<15%)-агьт бүлгэмдэл

2.2a2.1a

С.2б

Харганат хуурай хээрийн бүлэг эвшлүүдийн дотор хамгийн өргөн тархац нутагтай, ялангуяа Дундад халхын хуурай хээрийн тойрогт хээрийн үндсэн хэвшлийн нэг болдог. Д.т.д. 701-717 м бүхий тэгш тал, хөндийгөөр элсэнцэр хөрсөнд тархдаг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Бүлгэмдлийн ерөнхий тусгагийн бүрхэц харьцангуй өндөр, зонхилогч зүйл ургамлууд нь Caragana microphylla зонхилон, үетнээс Stipa krylovii, Cleistogenes squarrosa Agropyron cristatum, Elymus chinensis, Achnatherum splendens зэрэг зүйл ургамлууд оролцоно. Алаг өвсний оролцоо бага, байнгашил өндөртэй ургамал байдаггүй. (И. Түвшинтогтох, 2014, Монгол орны хээрийн ургамалжил, УБ, Бемби сан).

2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Зузаан элсэн буюу маш эмзэг хөрстэй учраас бэлчээрлэлтийн нөлөөгөөр үетэний оронд ширэг улалж ихэсэж орж ирнэ.

3. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрлэлтээс гадна сул хөнгөн хөрстэйн дээр элсний хуримтлал бий болж харганаас бусад зүйл ургамлууд цөөрдөг ба халцарч эхэлнэ. Энэхүү хоосон оронзайг нэг наст зүйлүүд хуртай жилд дүүргэдэг.

4. Бэлчээрийн маш хүчтнэй өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Үерийн ус, хөрсний элэгдэл болон ургамлан бүрхэвчийн алдагдснаас энэхүү төлөв байдалд хүрнэ. Элэгдэл хуримтлалын огцом өнцгүүд үүссэн байх, илэрхий ургамлын үндэс ил гарсан, ховил гуу жалгаар хөрсний доод үеүд ил гарсан байна. Энэ нь ихэвчлэн усны элэгдэлтэй холбоотой (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 4а)

Ш1

С2

Ш2

Ш3

С3

С4

Õàðãàíà- ¯åòýíт (>15%) бүлгэмдэл

Áÿöõàí íàâ÷èò õàðãàíà Êðûëîâûí õÿëãàíà

Õàðãàíà - Øèðýã óëàëæ (<15%) - ¯åòýíт (<15%) бүлгэмдэл

Õàðãàíà - Íýã íàñò бүлгэмдэл

Ýëýãäýæ ýâäýðñýí ãóó æàëãà

1. Õàðãàíà - ¯åòýíò òөëөâ áàéäàë 2. Õàðãàíà - Óëàëæèò òөëөâ áàéäàë

3. Õàðãàíà - Íýã íàñò çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

4. Ýâäýðñýí òºëºâ áàéäàë





Ш1, Ш2, Ò3 Áýë÷ýýðèéí çîõèñãүé àøèãëàëò, õóóðàéøèëò

С2Íàðèéí ºâñíèé ñýðãýëòèéã äýìæèõ ¿¿äíýýñ 1. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë áýë÷ýýðýý 5-7 õýñýãò õóâààæ øîí, ÷óëóóí îâîî áîñãîõ, ýñâýë áàéãàëèéí òàíèõ òýìäýã àøèãëàí ýýëæëýí àøèãëàõ, ¿¿íèé òóëä áàéíãûí õàðèóëãà çàéëøã¿é ÷óõàë. Ýíãèéí õóâààðüòàé àøèãëàëòûã íýâòð¿¿ëñíýýð áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã 10-25 õóâèàð áóóðóóëàõ áîëîìæòîé. 2. Áóòëàëòûí áîëîí ¿ð áîëîâñðîõ ¿åýð áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ ÷ºëººëºõ çîðèëãîîð 2 òàëáàéò ñýëãýýã íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. øààðäëàãàòàé. 3, Áýë÷ýýðèéí ãàçàð õ¿ðýëöýýòýé íºõöºëä 1-2 æèë äàðààëëàí àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ íü ¿ð ä¿íòýé.

С3À. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëæ õºíãºí àøèãëàõ õóâèëáàð: 1. Ãóðâàí æèë äàðààëàí óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ, 2. À÷ààëëûã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ 3. Àõèí ãóðâàí æèëèéí õóãàöààãààð óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàëòààñ ÷ºëººëºõ 4. Ìàëûí òîîã áîëîìæèò äààöààñ 15 õóâèàð áàãààð òîîöîí àõèí 2 æèë äàðààëàí óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àøèãëàõ

С4Ургамлын суурийг тогтворжуулах, хөрсний элэгдэл эвдрэлийн бууруулахад зайлшгүй анхаарна. 2 жилийн турш, дараа нь 3 жил ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлж дараагийн 2 жилд ургалтын хугацаанд хөнгөн (даацаас 15% бага)ашиглана. ¯үний дараа 3+2 жилийн эргэлтийг ахин давтана. Гуу жалгын эхэнд чулуун хороо барьж үерийн усыг тарааж хамгаална. Жалгыг тэгшлэн дүүргэж улмаар харгана суулгана.

Áÿöõàí íàâ÷èò õàðãàíà Øèðýã óëàëæ

10. хөрсний ã¿ний ус îйрхîн Дэрст öàйдàì

10. Хөрсний гүний ус ойрхон Дэрст цайдам

1.1 Дэрс-үетэн (КРХЯ, КЛХЯ, САЕР)-алаг өвс (ЦАЦА, ИМГИ, БНБГ)-ширэг улалжит бүлгэмдэлI

2.1 Дэрс-таана-хялгана-алаг өвс-ширэг улалжит бүлгэмдэл

2.2 Хөгшин дэрст- алаг өвс-нэг наст бүлгэмдэлIII

IV3.1 Хөгширсөн дэрс зонхилсон бүлгэмдэл Цөөн тооны, хөгширсөн дэрсний бут хооронд халцарч, хөрсний өнгөн хэсэг

хатуурснаас ус нэвтрүүлэх чадвар буурсан.3. Хуурайшсан дэрст цайдам

1. Гялгар дэрс зонхилсон төлөв байдал

Ш.1a С.2a

2.1a 2.2a

II

Ш.2a С.3a

2. Гялгар дэрс-алаг өвст төлөв байдал

Төвийн бүсд дэнж, уулын бэлээр тааралдана. Баруун хэсгээр хавцал хоорондын нарийн хөндийд тохиолдоно

Хээрийн бүсэд Цөөн тооны гол горхины хөндий, хээрийн талын хотгор дагасан нам газрын захаар ихэнхдээ голдуу дэрс тохиолдоно. Дэрсний төрх байдал нь хөрсний бүтэц ба давсжих шорвогжихоос хамаарч үлэмж их өөрчлөгдөж байдаг.

Төвийн бүсд дэнж, уулын бэлээр тааралдана. Баруун хэсгээр хавцал хоорондын нарийн хөндийд тохиолдоно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Хээр талын судаг дагасан Дэрс-улалжит бүлгэмдлүүд хамгийн их хээржсэн төрх байдалтай. Энэхүү бэлчээрийн зүйлийн бүрэлдэхүүнд гялгар дэрс голчлон зонхилох ба ширэг улалж, нангиад цагаан суль, шоргор лууль, цагаан лууль, саман ерхөг зэрэг зүйлүүд дэд зонхилогчоор оролцдог.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Нам дор газрын захаар дэрс өтгөрч, үлээгдсэн элс хуралдаж доворхог гадаргуутай болж ирнэ. Энд гялгар дэрс, нангиад цагаан суль, ширэг улалж элбэг ба алаг өвснөөс имт гичгэнэ, ээрэм шарилж, адамсын шарилж, хөмөл, толгодын бударгана, намгийн шарилж, шоргор лууль үргэлж тохиолдоно.

3. Бэлчээрийн хүчтэй өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Нам газар руу ойртох тусам дэрстэй газрын хөрс улам шорвогжиж дээрх ургамлууд дээр нэмэгдээд таана, улаан бударгана үзэгдэж эхлэнэ.


С2 Зуслангийн бэлчээрийг 2 хуваан хэсэгчилсэн хөнгөн ашиглалтыг хэрэгжүүлэх, хөгширсөн дэрс нялхруулах, арга хэмжээ авах

С3

А. Ашиглалтаас чөлөөлж хөнгөн ашиглах хувилбар: үүнд 1. Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх, 2. Ачааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. 3. Ахин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 4. Малын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах: Б. Дэрсний хөгширсөн том бутыг шатааж нялхруулах бөгөөд энэ тохиолдолд зуна турш ашиглалтаас бүрэн чөлөөлнө. В. Нэг га-д 60-аас илүү байхаар тооцож бууцаар бордоно. Г. Хөрс сийрүүлэх замаар ус чийгийн горимыг сайжруулна. Д. Дошин халиах, Е. Б, В, Г, Д хувилбарт заасан сайжруулах арга хэмжээг хавсран ашиглаж болно.

Ш1

С2

Ш2

С3

Äýðñ - ¯åòýíò бүлгэмдэл

Ãÿëãàð äýðñ

Èìò ãè÷ãýíý

Òààíà Ãÿëãàð äýðñ


Ñîðòîé ëóóëü

Ãÿëãàð äýðñ Àììàíû ñýäýðãýíý

Äýðñ - Àëàã өâñ - Ñîíãèíîò бүлгэмдэл Öөөõөí òîì, õөãøèí äýðñт бүлгэмдэл

1. Ãÿëãàð äýðñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Ãÿëãàð äýðñ - Àëàã ºâñò òºëºâ áàéäàë 3. Õóóðàéøñàí äýðñò öàéäàìÓðãàö: 150-293 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 8-16 õîíèí òîëãîé/100 ãà



11. Çàðèìäàã ñººãºíöºð á¿õèé Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

ÖªËÆ¯¯ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ


Õàéðãàí õó÷ëàãà á¿õèé Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí æèæèã íàì óóëñûí îðîé, òýãø ºíäºðëºã

12. Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

13. Äýðñ/Çýãñò öàéäàì

11. Çàðèìäàã ñººãºíöºð á¿õèé Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

ÖªËÆ¯¯ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ


Õàéðãàí õó÷ëàãà á¿õèé Õºíãºí øàâðàíöàð õºðñòýé óóëûí áýë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí æèæèã íàì óóëñûí îðîé, òýãø ºíäºðëºã

12. Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

13. Äýðñ/Çýãñò öàéäàì11. ×óëóóðõàã õөðñòýé óóëûí ýíãýð áîëîí æèæèã íàì óóëñûí îðîé, òýãø

ºíäºðëºã ãàçðûí Çàðèìäàã ñººãºíöºð á¿õèé Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

12. Õàéðãàí õó÷ëàãà áүõèé Õөíãөí øàâðàíöàð õөðñòýé Óóëûí áýë õºíäèéí Øèâýýò õÿëãàíà-ºäëºã õÿëãàíà-õàçààð ºâñò áýë÷ýýð

13. Õөðñíèé ãүíèé óñ îéðõîí Äýðñò/Çýãñò öàéäàì

11. Чулуурхаг хөрстэй уулын энãэр бîлîн æиæиã нàì уулсын îрîй, тэãø өндөрлөã ãàçрын

çариìДаг сөөгөнöөр б¿хий Øивээт хЯлгана-өДлөг хЯлгана-үетэнт бэлчээр

1.1 Крыловын хялгана(>25%)-өдлөг хялгана (ГОХЯ, СРХЯ, КЛХЯ)(<25%)-үетэнт (САЕР, ДЭХӨ)бүлгэмдэл

2.1 Өдлөг хялгана (>25%)-заримдаг сөөгөнцөр (АГЬ, АНБГ, ОРТЭ, ТӨБО, Харгана) (15-25%)-үетэнт бүлгэмдэл

2.2 Заримдаг сөөгөнцөр (АГЬ,АНБГ, ОРТЭ, ТӨБО, Харгана, АДША)(>25%)-өдлөг хялгана (<25%)-үетэнт (ДЭХӨ, САЕР) бүлгэмдэл

3.1 Нэг наст бүхий Заримдаг сөөгөнцөр -доройтлын индикатор ургамлууд (АМСЭ) бүлгэмдэл

I

II

III

IV

11. Чулуурхаг хөрстэй уулын энгэр болон жижиг нам уулсын орой, тэгш өндөрлөг газрын заримдаг сөөгөнцөр бүхий шивээт хялгана-өдлөг хялгана-үетэнт бэлчээр

1. Хялгана зонхилсон төлөв байдал


3. Нэг нуастууд болон доройтлын индикатор зүйлүүд

зонхилсон төлөв байдал

1.2 Өдлөг хялгана (>25%)-үетэн(САЕР, ДЭХӨ, КРХЯ)-агьт (<15%) бүлгэмдэл

1.2а1.1а

2.2а2.1а

Ш.1а

Ш.2а

С.2а

С.3а

Заримдаг сөөгөнцөрөөс ОРТЭ, ТӨБО, АНБГ, Харганы зүйлүүд (<3%) байнга

оролцоно.

АМСЭ арви бүрхэц

нэмэгдэнэ.

Нэг наст орж ирнэ. (ГЕБӨ, ТОБУ, БАХУ, МНХМ)

Цөлжүү Хээр нь хээрийн бүсийн урд хилийн дагуу нарийн зурвасаар үргэлжилнэ. Ийм хээрийн харьцангуй сийрэг өвс ургамалжилттай. Уг бэлчээрт Крыловын хялгана, говийн хялгана, дэрвээн хазаар өвс, агь болон дэлхээ тогторгоно нэлээд элбэг тохиолдоно. Бусад зүйлүүдийн дотроос энд тэнд тархай ургадаг Ширэг улалж, амманы сэдэргэнэ, нарийн сонгино, таана, цулбуур өвс, саман ерхөг, арзгар согсоолж, хоёр ишт бэриш, бууралдуу янгиц, ямаан ангалзуур, нарийн харгана, нэг настаас манан хамхаг, бага хурвалж, бүхэл навчит багадай зэргийг дурьдаж болно.

Энэ төрлийн бэлчээр нь Баянхонгор, Баян-өлгий, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Увс, Ховд зэрэг аймгийн нутгаар тохиолдоно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Шивээт болон өдлөг хялгана 2 зонхилсон. Үетэн дэд зонхилогчийн үүрэгтэй. Харгана, орог тэсэг, ахар навчит баглуур болон бусад заримдаг сөөгөнцөр байнгашил өндөртэй ургана.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг доройтсон төлөв байдал. Хялгананы хувь багасаж, заримдаг сөөгөнцрийн хувь нэмэгдэнэ.

3. Бэлчээрийн хүчтэй доройтсон төлөв байдал. Заримдаг сөөгөнцрүүдийн бүлгэмдэлд эзлэх хувь нэмэгдэж зонхилох ба доройтлын индикатор зүйл ургамлууд болох амманы сэдэргэнэ, имт гичгэнэ, харлаг өмхи өвс зэрэг нь байнга ургадаг болно.

Ш1, Ш2 Õóóðàéøèëò, áýë÷ýýðèéí çîõèñãүé àøèãëàëò

С2 Бэлчээрийн чанарыг доройтуулахгүйн тулд хамгийн гол нь малын тоог даацад нь тохируулах нь туйлын чухал. Мөн нэг бэлчээрт урт хугацаагаар давтуулж ашиглахгүй, хариулгатайгаар хуваарьтай ашиглах нь зүйтэй.

С3

Юуны өмнө олон наст ургамлын бүрхцийг нэмэгдүүлэх замаар өнгөн хөрсний тогтвортой байдлыг хангах нь чухал.Идэмж сайтай үндсэн зүйл ургамлууд нь бараг устаж үгүй болсон тул эргэн сэргэхдээ удаан. Ашиглалтаас чөлөөлөн сэргээж бага ачааллаар ашиглах шаардлагатай. ¯үнд: Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөхАчааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглахАхин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөхМалын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах

Ш1

С2

Ш2

С3

Êðûëîâûí õÿëãàíà (>25%)-ªäëөã õÿëãàíàт (<25%) бүлгэмдэл

Ãîâèéí õÿëãàíà

Ñººãºí ýìãýí øèëáý

Ãîâèéí õÿëãàíà Àììàíû ñýäýðãýíý


Îðîã òýñýã

Êðûëîâûí õÿëãàíà Íàíãèàä çýýðãýíý

ªäëөã õÿëãàíà (>25%) - Àãüт (<25%) бүлгэмдэл Íýã íàñò áүõèé øàðèëæ - Äîðîéòëûí èíäèêàòîð óðãàìëóóä зонхилсон бүлгэмдэл

1. Õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Àãü çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Àäàìñûí øàðèëæ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 303-403 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 16-20 õîíèí òîëãîé/100 ãà



12. хайрган хуЧлага б¿хий хөнгөн Øавранöар хөрстэй уулын бэл хөндийн Øивээт хЯлгана-өДлөг хЯлгана-хаçаар өвст бэлчээр

12. Хайрган хучлага бүхий хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Шивээт хялгана-өдлөг хялгана-хазаар өвст бэлчээр

1.1 Хялгана (КРХЯ, ГОХЯ, СРХЯ, КЛХЯ)(>20%)-үетэнт (САЕР, ДЭХӨ)(<25%)-заримдаг сөөгөнцөр (ТӨБО, ДЭТГ, ОРТЭ, ӨРОР, АНБГ, БОБД, Харгана, Шаваг)-таанат бүлгэмдэл

2.1 Үетэн (ДЭХӨ, САЕР)(10-25%)-хялгана (<20%)-заримдаг сөөгөнцөр (<15%)-таанат бүлгэмдэл

3.1 Шарилж- алаг өвс (АМСЭ, ИМГИ)-үетэн (ДЭХӨ,ГОХЯ, СРХЯ)(<3%)-таанат бүлгэмдэл

I

II

III

IV

1. Хялгана зонхилсон төлөв байдал

3. Шарилж зонхилсон төлөв байдал

2. Хялгана багассан төлөв байдал

2.2 Заримдаг сөөгөнцөр (>15%)-хазаар өвс(<10%)-таана-хялганат бүлгэмдэл

Ш.1а С.2а

Ш.2а С.3а

2.2а2.1a

2.1-д АГЬ, АДША, ШИУЛ-ийн оролцоо

онцгойлон нэмэгдэнэ

Хуртай жилүүдэд ШҮША, ЯМША, АДША, ЭЭША, БОША, БАХУ –ийн бүрхэц өндөр байна.

Энэхүү бэлчээр нь Монгол орны төв бүсд ихэвчлэн тааралдах бөгөөд дулаан хуурай уур амьсгалтайгаас гадна хөрсний хувьд баруун талынхтай харьцуулахад харьцангуй сийрэг хөнгөн учраас сийрэг дэгнүүлт, хуурайсаг үетэн болох Дэрвээн хазаар өвс зонхилно. Баянхонгор, Баян-Өлгий, Дорноговь, Дундговь, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Өвөрхангай, Сүхбаатар, Увс, Хэнтий, Ховд, Завхан зэрэг аймгуудын цөлөрхөг хээрийн бүсд хамаарах уулын бэл, хөндийн бүхий газруудаар өргөн тархсан.

Энэ төрлийн бэлчээрт Шивээт хялгана, өдлөг хялгана 2 холилдон ургана. Хуурай хээрийн гол зонхилогч Дэрвээн хазаар өвс дараах байранд орох бол Агь, ДЭлхээ тогторгоно, орогт тэсэг, харгана, шаваг зэрэг нь заавал оролцоно. Таананы хувь хуртай болон хургүй жилээс хамаарч маш ихээр хэлбэлзэх ба бүлгэмдэлд байнгын оролцогч зүйл юм.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Хялгана зонхилсон, үетэн дараах байранд, дээр дурьдсанчилан оролцогч сөөгүүд бүхий бүлгэмдэлдтэй. Заримдаг сөөгөнцрүүдийн хувь Хэзээ ч хялгананы хувьд хүрэхгүй

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Хялгананы хувь буурч, үетэн тэр дундаа дэрвээн хазаар өвсний арви бүрхэц нэмэгдсэн байна. Мөн заримдаг сөөгөнцрүүд болон шарилж, улалжны оролцоо онцгойлон нэмэгдэнэ. Агь, адамсын шарилж, ширэг улалжийн оролцоо онцгойлон нэмэгдэнэ.

3. Бэлчээрийн нилээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Бэлчээрийн хэт их болон зохисгүй ашиглалт, хуурайшилт зэргээс шалтгаалан Шарилж, доройтлын индикатор ургамлууд ихэсэж зонхилогч болж ирнэ. Энэ төлөв байдалд шүлхий шарилж, ямаан шарилж, адамсын шарилж, ээрэм шарилж, бор шарилж, бага хургалж хуртай жил ихээр ургана. Хөрсний дунд зэргийн хуримтлал. Нэлэнхүйдээ нимгэн эсвэл хэсэг хэсэгт хурдасны хуримтлал үүссэн. Ургамал ба чулуунууд хурдсаар хагас дарагдсан (3b).


С2

Нарийн өвсний сэргэлтийг дэмжих үүднээс 1. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлэх, өөрөөр хэлбэл бэлчээрээ 5-7 хэсэгт хувааж шон, чулуун овоо босгох, эсвэл байгалийн таних тэмдэг ашиглан ээлжлэн ашиглах, үүний тулд байнгын хариулга зайлшгүй чухал. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлснээр бэлчээрийн ачааллыг 10-25 хувиар бууруулах боломжтой. 2. Бутлалтын болон үр боловсрох үеэр бэлчээрийг аль болох чөлөөлөх зорилгоор 2 талбайт сэлгээг нэвтрүүлэх шаардлагатай. шаардлагатай. 3, Бэлчээрийн газар хүрэлцээтэй нөхцөлд 1 зуны турш ашиглалтаас чөлөөлөх нь үр дүнтэй.

С3

Идэмж сайтай үндсэн зүйл ургамлууд нь бараг устаж үгүй болсон тул эргэн сэргэхдээ удаан. Ашиглалтаас чөлөөлөн сэргээж бага ачааллаар ашиглах шаардлагатай. ¯үнд: 1. Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх 2. Ачааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. 3. Ахин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 4. Малын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. Мөн өвлийн улиралд шарилжийг малаа зориудаар тогтоож идүүлэх замаар багасгах нь нарийн өвсний сэргэлтийг дэмждэг. Шарилжийг хавартаа шатаах нь ч бий.

Ш1

С2

Ш2

С3

Õÿëãàíà (>20%) - ¯åòýí (<25%) - Òààíàò бүлгэмдэл

Ç¿¿íãàðûí õàçààð ºâñ


Òààíà Òààíà


Ñàéðûí õÿëãàíà

Ãóðâàëñàí áîðîëç Àììàíû ñýäýðãýíý

¯етэн (<25%) - Àãüт (<15%) бүлгэмдэл Øàðèëæ - Ñýäýðãýíý - Òààíàò бүлгэмдэл

1. Õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Õÿëãàíà áàãàññàí òºëºâ áàéäàë 3. Øàðèëæ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 267-474 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 15-26 õîíèí òîëãîé/100 ãà



13. хөрсний ã¿ний ус îйрхîн Дэрст/çэгст öàйдàì

13. Хөрсний гүний ус ойрхон Дэрс/Зэгс цайдам

1.1 Дэрс/зэгс-алаг өвс (УРЧӨ, МАТС, ННТА)-үетэн (НАЦС, ХНХБ,САБС )-улалжит бүлгэмдэл

I

2.1 Дэрс/зэгс-таана- үетэн (АСАР, НАЦС, ХНХБ,САБС ) -алаг өвст бүлгэмдэл

2.2 Хөгшин дэрст/зэгс- таанат (давссаг нэг наст ихтэй) бүлгэмдэлIII

IV3.1 Цөөхөн том, хөгшин дэрс-халцгай газар ихэссэн бүлгэмдэл. Хөрсний өнгөн хэсэг хатуурч, дагтаршсан, ус нэвтрүүлэх чадвар буурсан.

3. Хуурайшсан дэрст цайдам


Ш.1a С.2a

2.1a 2.2a

II

Ш.2a С.3a

2. Гялгар дэрс-алаг өвст төлөв байдал

Цөлжүү хээрийн олон тооны тойрмын ургамалшил онцгой шинж төрхтэй байдаг. Энэ тойром бүрд түүний хүрээлэн байгаа газраас урсан ирэх усны ай сав болж байдаг. Ул хөрсний ус болон хөрсөн дээр нэвчиж гарсан давстай нам дор тойром газрын ургамалжилыг бичиглэхдээ цөлийн хээрийн бүсд ялангуяа түүний хойт хэсэгт өргөн тархсан дэрсний хажуугаар өнгөрч болохгүй.

Дэрс нь хээрийн бүсд байдгийнхаа нэг адил нам хотгор газрын зах сэжүүрээр орших бөгөөд нуур цөөрмийн эргэн тойрон, голын дэнж, түр зуурын ус урсдаг горхи сайрын хөвөөг дагаж тохиолдоно.

Ургах орчинд онцгой зохицол бүхий зүйлийн ургамал болох том дэгнүүлт үетэн Дэрс зонхилдог. Ургах орчны нөхцлийн хэлбэлзэл нь тэнд ургах ургамлуудын зүйлийн бүрэлдэхүүнийг ихээхэн алаг цоог байдалтай болгодог байна.

Хөрс нь ихээхэн шорвогжсон тийм нөхцөлд дэрс зэгсэн хүй ширэнгэ ажиглагдана. Энд Дэрсээс гадна, Зэгс зонхилдог. Мөн энд Урал чихэр өвс, эвэрт будрага, сибирь шорной зэрэг зүйлүүд холилдон ургана.

Цаг уурын цэгүүдээс авч үзэхэд үүнд хамаарах цөөхөн цэг байгаа бөгөөд тэдгээр нь бэлчээрийн ерөнхий төлөв байдалдаа байна.



С3А. Ашиглалтаас чөлөөлж хөнгөн ашиглах хувилбар: үүнд 1. Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх, 2. Ачааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. 3. Ахин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 4. Малын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах: Б. Дэрсний хөгширсөн том бутыг шатааж нялхруулах бөгөөд энэ тохиолдолд зуна турш ашиглалтаас бүрэн чөлөөлнө. В. Нэг га-д 60-аас илүү байхаар тооцож бууцаар бордоно. Г. Хөрс сийрүүлэх замаар ус чийгийн горимыг сайжруулна. Д. Дошин халиах, Е. Б, В, Г, Д хувилбарт заасан сайжруулах арга хэмжээг хавсран ашиглаж болно.

Ховд, Манхан сум, Зэрэг гол баг, Ганга Увс, Тэс сум, Нурагт баг, Гүүрийн ам Ховд, Зэрэг сум, Бургасан баг, Нүцгэн

Говь-Алтай, Шарга сум, Баянгол баг, Хөх хошууХовд, Алтай сум, ЦонжГовь-Алтай, Цогт сум, Баянтоорой баг, Хашаалаагүй талбай

14. ªäëºã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

ÖªËÈÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ

Õóæèð ìàðààëàã òîéðîì

Øàâðàíöàð õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

15. ªäëºã õÿëãàíà-ñººãò áýë÷ýýðÝëñýíöýð õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

16. ªäëºã õÿëãàíà-òààíàò áýë÷ýýð

17. Áóäàðãàíà-äýðñò òîéðìûí áýë÷ýýð

14. ªäëºã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

ÖªËÈÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ Á¯Ñ

Õóæèð ìàðààëàã òîéðîì

Øàâðàíöàð õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

×óëóóðõàã õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

15. ªäëºã õÿëãàíà-ñººãò áýë÷ýýðÝëñýíöýð õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèé

16. ªäëºã õÿëãàíà-òààíàò áýë÷ýýð

17. Áóäàðãàíà-äýðñò òîéðìûí áýë÷ýýð 17. Õóæèð ìàðààëàã òîéðìûí Áóäàðãàíà-äýðñò áýë÷ýýð

14. ×óëóóðõàã õөðñòýé òýãøèâòýð òàë õөíäèéí ªäëөã õÿëãàíà-¿åòýíò áýë÷ýýð

16. Ýëñýíöýð õөðñòýé òýãøèâòýð òàë õөíäèéí ªäëөã õÿëãàíà-òààíàò/õөìөëò áýë÷ýýð

15. Õàéðãà, ÷óëóóí õó÷ëàãàòàé Øàâðàíöàð õºðñòýé òýãøèâòýð òàë õºíäèéí ªäëºã õÿëãàíà-çàðèìäàã ñººãºíöºðò áýë÷ýýð

14. Чулуурхаг хөрстэй тэãøиâтэр тàл хөндийн өДлөг хЯлгана-үетэнт бэлчээр

1.1 Өдлөг хялгана >10%-үетэн (САЕР, ДЭХӨ)-заримдаг сөөгөнцөр (ТӨБО, АГЬ, ХСША, АНБГ, Харгана)-таанат бүлгэмдэл

2.1 Шаваг-өдлөг хялгана 3-10%-үетэн (САЕР, ДЭХӨ)-таанат бүлгэмдэл

2.2 Шаваг (ХСША, ИШША, ШАША, ХРША)-таанат бүлгэмдэл

3.1 Нэг наст бүхий Шаваг-доройтлын индикатор ургамлууд (АМСЭ)-хялганат <3% бүлгэмдэл

I

II

III

IV

14. Чулуурхаг хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Өдлөг хялгана-үетэнт бэлчээр

1. Өдлөг Хялгана зонхилсон төлөв байдал

2. Шаваг зонхилсон төлөв байдал

3. Нэг наст бүхий доройтсон төлөв байдал

Ш.1a C.2a

Ш.2a C.3a

2.1a 2.2a

Ерөнхийдөө Шаваг-монгол өвст бэлчээр

юм.

ШҮША ихэснэ.

Элсэн хуримтлал үүсч эхлэнэ

Шаваг тойрсон элсэн довцог үүснэ

Энэхүү бүлгэмдэл нь цөлийн хээрийн үндсэн хэвшлийн нэг бөгөөд Говь-Алтайн нуруу, Их нууруудын хотгор, олон нуурын хөндий, алагшаа, Дорнод говьд өргөн тархаж, цөлийн хээрийн бүсийг үүсгэдэг.

Ховд, увс, завхан говь-алтай, баянхонгор, өмнөговь, дундговь, дорноговь аймгуудын нутагт хамаарна. Ухаа гүвээт тал, цав толгодын налуудуу хажуугаар жинхэнэ говийн бор хөрсөнд тархдаг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Говийн хялгана, сайрын хялгана, үслиг хялгана, дорнодын хялгана өргөн тархсан. Үетнээс Саман ерхөг, дэрвээн хазаар, Нангиад түнгэ оролцдог. Ширэг улалж элбэг боловч арви багатай. Таана арви багатай боловч хур тунадаснаас хамаарч ихээхэн хувь нь байнга өөрчлөгдөж байдаг. Заримдаг сөөгөнцөр ургамлууд ач холбогдол их боловч үетний арвит хэзээ ч хүрдэггүй. Заримдаг сөөгөнцрөөс агь, хуурайсаг шарилж, цагаан шарилж, төлөгчдүү боролз, гурвалсан боролзийг дурьдах хэрэгтэй.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Үетэн болон хялгана хувь багасаж шарилж, шавагны хувь нэмэгдэнэ. Шарилж, шаваг гэх мэт заримдаг сөөгөнцөрийн оролцоо нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор элсэн хуримтлал үүсч эхлэнэ.

3. Бэлчээрийн нилээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Нэг настын синузи бүхий Шаваг, доройтлын индикатор зүйл ургамлуудын зонхилсон. Шаваг тойрсон элсэн довцог үүснэ.


С2

Бэлчээрийн чанарыг доройтуулахгүйн тулд хамгийн гол нь малын тоог даацад нь тохируулах нь туйлын чухалв Нарийн өвсний сэргэлтийг дэмжих үүднээс 1. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлэх, өөрөөр хэлбэл бэлчээрээ 5-7 хэсэгт хувааж шон, чулуун овоо босгох, эсвэл байгалийн таних тэмдэг ашиглан ээлжлэн ашиглах, үүний тулд байнгын хариулга зайлшгүй чухал. Энгийн хуваарьтай ашиглалтыг нэвтрүүлснээр бэлчээрийн ачааллыг 10-25 хувиар бууруулах боломжтой. 2. Бутлалтын болон үр боловсрох үеэр бэлчээрийг аль болох чөлөөлөх зорилгоор 2 талбайт сэлгээг нэвтрүүлэх шаардлагатай. шаардлагатай. 3, Бэлчээрийн газар хүрэлцээтэй нөхцөлд 1 зуны турш ашиглалтаас чөлөөлөх нь үр дүнтэй.

С3

Юуны өмнө олон наст ургамлын бүрхцийг нэмэгдүүлэх замаар өнгөн хөрсний тогтвортой байдлыг хангах нь чухал.Идэмж сайтай үндсэн зүйл ургамлууд нь бараг устаж үгүй болсон тул эргэн сэргэхдээ удаан. Ашиглалтаас чөлөөлөн сэргээж бага ачааллаар ашиглах шаардлагатай. ̄ үнд: 1. Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 2. Ачааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. 3. Ахин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 4. Малын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. Мөн хур бороо сайтай жил шарилжийг хадах, шатаах замаар олон наст үет ургамлын сэргэх боломжийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Шатаах тохиолдолд дор хаяж 1-2 жилийн хугацаанд ашиглалтаас бүрэн чөлөөлнө.

Ш1

С2

Ш2

С3

ªäëөã õÿëãàíà (>10%) - ¯åòýí - Øàðèëæит бүлгэмдэл



Хуурайсаг шарилж Àììàíû ñýäýðãýíý

Хуурайсаг шарилж

Ãóðâàëñàí áîðîëç

Ãóðâàëñàí áîðîëç Хар шаваг

Øàðèëæ - ªäëөã õÿëãàíàт (3-10%) бүлгэмдэл Íýã íàñò áүõèé øàðèëæ - ªäëөã õÿëãàíàт (<3%) бүлгэмдэл

1. ªäëºã õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Øàðèëæ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Íýã íàñò á¿õèé äîðîéòñîí òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 273-403 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 15-22 õîíèí òîëãîé/100 ãà



15. хàйрãà, чулуун хучлàãàтàй Øавранöар хөрстэй тэãøиâтэр тàл хөндийн өДлөг хЯлгана-çариìДаг сөөгөнöөрт бэлчээр

15. Хайрга чулуун хучлагатай шавранцар хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Өдлөг хялгана-заримдаг сөөгөнцөрт бэлчээр

1.1 Өдлөг хялгана (>10%)-заримдаг сөөгөнцөр (AНБГ, ОРТЭ, ТӨБО, ЗАТА, БОБД, ХСША)-таанат бүлгэмдэл

I

II1.2 Заримдаг сөөгөнцөрт (AНБГ, ОРТЭ, ТӨБО, ЗАТА, БОБД, ХСША)-хур борооноос хамаарч нэг настын синузи үүснэ (<60%)-хялганы суурь үлдсэн бүтээмж багатай бүлгэмдэл

1. Өдлөг хялгана-заримдаг сөөгөнцөрт төлөв байдал

1.1a 1.2a

Ургац тухайн жилийн хур тунадаснаас хамаарч 20-30%-иар хэлбэлзэнэ.

Монгол өвс-тэсэг, хотирт бүлгэмдэл нь голдуу хайрга ихтэй хөрс барьж ургана. Монгол өвст -Бор бударганат нь уулсын энгэр нам дор газар, цав толгодын хоорондох хөндийн адагаар тохиолдоно.

Говийн хялгана, сайрын хялгана болон төлөгчдүү боролз оролцдог. Монгол өвст бүлгэмдэлд тохиолдох бусад зүйлүүд бараг ижил. Бударгана улам ховор болно. Ширэг улалжийн арви багасаж хуурайсаг шарилж, агийн үүрэг их болдог.

Энэхүү бэлчээр нь ихэвчлэн Баянхонгор, Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Увс, Ховд, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Өвөрхангай аймгуудын нутгаар тэгшивтэр тал хөндийн жижиг хайрган чулуун хучлага бүхий Шавранцар хөрстэй газраар тохиолдоно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Өдлөг хялгана зонхилсон, дэд зонхилогчоор заримдаг сөөгөнцөрүүд бүхий тэгш тал хөндийд ургадаг. Таана хуртай болон хургүй жилээс хамаарч бүрхэцийн хувь нь маш ихээр хэлбэлздэг учраас бэлчээрийн төлөв байдлыг оноохдоо тааны хувийг харахгүй байх.

2. Бэлчээрийн бага зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Өдлөг хялганы хувь 10-аас доош хувьтай. Заримдаг сөөгөнцрүүд зонхилсон байна. Хөрсний сул элэгдэл, эвдрэлтэй. Харахад хөрсний А үе давхарга нимгэрээгүй байна. Ургамал тогтвортой. Өнгөн хөрсний хоорондын зайд хөрсний хөдөлгөөн бага зэрэг ажиглагдана. Усны урсгалын ул мөр, хагдны хөдөлгөөн ажиглагдах нь өнгөн хөрс бага зэргийн хөдөлгөөнд орсныг илтгэнэ (Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн зэрэглэл 1).

Ш1 Õóóðàéøèëò, áýë÷ýýðèéí çîõèñãүé àøèãëàëò

С2

Бэлчээрийн чанарыг доройтуулахгүйн тулд хамгийн гол нь малын тоог даацад нь тохируулах нь туйлын чухал. Мөн хур чийг багатай, ургамлын сэргэлт удаантай энэ нөхцөлд, ялангуяа гантай жилүүдэд нэг бэлчээрт урт хугацаагаар давтуулж ашиглахгүй, хариулгаар хуваарьтай сэлгэж хөнгөн ашиглах нь зүйтэй. Хур бороо ихтэй, нэг наст ургамлын бүрхэц өндөр жил малын тоог нэмэгдүүлэх замаар эрчимтэй ашиглах боломжтой.

Ш1

С2

ªäëөã õÿëãàíà (>10%) - Çàðèìäàã ñөөãөíöөð - Òààíàт бүлгэмдэл Çàðèìäàã ñөөãөíöөð - Íýã íàñòûí ñèíóçèт бүлгэмдэл

Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð

Ñàéðûí õÿëãàíà Àðçãàð ñîãñîîëæ

Îðîã òýñýã ßìààí øàðèëæ

Íàðèéí íàâ÷èò þíãè Ñîðòîé ëóóëü

1. ªäëºã õÿëãàíà - Çàðèìäàã ñººãºíöºðò òºëºâ áàéäàë 2. Çàðèìäàã ñººãºíöºðò òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 144-257 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 8-15 õîíèí òîëãîé/100 ãà


16. элсэнöэр хөрстэй тэãøиâтэр тàл хөндийн өДлөг хЯлгана-таанат/хөìөлт бэлчээр

16. Элсэнцэр хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Өдлөг хялгана-таанат/хөмөлт бэлчээр

1.1 Өдлөг хялгана (ГОХЯ, СРХЯ)(>10%)-үетэнт(ДЭХӨ, ЗГХӨ)-оролцогч сөөг (БУХР, АЛХР, ОРТЭ, АНБГ, ШАХТ) бүлгэмдэл

I

1.2 Өдлөг хялгана(3-10%)-оролцогч сөөгүүд- таанат бүлгэмдэл

II2.1 Зүүнгарын хазаар өвс(>10%)-оролцогч сөөгүүд-таанат бүлгэмдэл

1. Өдлөг хялгана зонхилсон төлөв байдал

3. Доройтлын индикатор зүйл ургамал зонхилсон төлөв байдал

2. Хазаар өвст зонхилсон төлөв байдал

1.1a 1.2a

2.1a 2.2a

Ш.1a С.2a

Ш.2a С.3a

III

IV3.1 Оролцогч сөөгүүд-доройтлын индикаторууд (АГЬ, АМСЭ, ХАҮӨ) зонхилсон бүлгэмдэл

2.2 Оролцогч сөөгүүд –Зүүнгарын хазаар өвс (<10%)-таанат бүлгэмдэл

Ерөнхийдөө энэхүү бэлчээр нь зүйлийн бүрэлдэхүүн өндөртэй байна.

Энэхүү бэлчээр нь Баянхонгор, Баян-Өлгий, Дорноговь, Дундговь, Говь-Алтай, Өмнөговь, Өвөрхангай, Увс, Ховд зэрэг аймгийн тэгшивтэр тал хөндийн сул элсэнцэр хөрстэй газраар тохиолдоно. Энд зүйлийн бүрэлдэхүүн цөлийн хээрийн бусад загваруудтай харьцуулахад их байдаг. Таана, хөмөл 2-ийн хувь бэлчээрлэлтийн нөлөө бус хуурайшилтын нөлөөнөөс болж ихээхэн өөрчлөгддөг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Дан өдлөг хялгана зонхилсон. Үетнээс зүүнгарын хазаар өвс, дэрвээн хазаар өвс ургах ба бунгийн харгана, алтан харгана, орог тэсэг, ахар навчит баглуур, шар хотир, зарим зүйл шаваг зэрэг нь бүрхэцийн хувьд хоорондоо ижил ба байнга ургана.

2. Бэлчээрийн дунд зэрэг өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Зүүнгарын хазаар өвс илүү зонхилон түрэх ба оролцогч сөөгүүд өөрчлөгдөхгүй.

3. Бэлчээрийн нилээд их өөрчлөгдсөн төлөв байдал. Оролцогч сөөгүүд зонхилогч болж ирнэ. Үүний хажуугаар доройтлын индикатор болон нэг настууд ихээр ургана. Хөрсний дунд зэргийн хуримтлал. Нэлэнхүйдээ нимгэн эсвэл хэсэг хэсэгт хурдасны хуримтлал үүссэн. Ургамал ба чулуунууд хурдсаар хагас дарагдсан (3b).


С2 Бэлчээрийн чанарыг доройтуулахгүйн тулд хамгийн гол нь малын тоог даацад нь тохируулах нь туйлын чухал. Мөн хур чийг багатай, ургамлын сэргэлт удаантай энэ нөхцөлд, ялангуяа гантай жилүүдэд нэг бэлчээрт урт хугацаагаар давтуулж ашиглахгүй, хариулгаар хуваарьтай сэлгэж хөнгөн ашиглах нь зүйтэй.

С3

Монгол өвсний сэргэлтийг дэмжих үүднээс нэг бэлчээрийг удаан хугацаагаар давтаж ашиглахаас аль болох зайлсхийх, малын тоог даацанд нь тохируулахад анхаарах нь чухал. Шарилж ихтэй бэлчээрийг өвөлд нь малаар зориудаар эрчимтэй идүүлэх нь идэмж сайтай монгол өвс зэрэг ургамлууд сэргэн ургах нөхцдлийг бүрдүүлнэ. Хур бороо сайтай, нэг наст ургамал сайн ургасан жилүүд малын ачааллыг нэмэгдүүлэн эрчимтэй ашиглах боломжтой.

Ш1

С2

Ш2

С3

ªäëөã õÿëãàíà (>10%) - ¯åòýí - Îðîëöîã÷ ñөөãт бүлгэмдэл

Òààíà


Ç¿¿íãàðûí õàçààð ºâñ Àììàíû ñýäýðãýíý

Ç¿¿íãàðûí õàçààð ºâñ


Орог тэсэг Ахар навчит баглуур

Çүүíãàðûí õàçààð өâñ (>10%) - Îðîëöîã÷ ñөөãүүä - Òààíàò бүлгэмдэл Îðîëöîã÷ ñөөãүүä - Äîðîéòëûí èíäèêàòîðóóä зонхилсон бүлгэмдэл

1. ªäëºã õÿëãàíà çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë

2. Õàçààð ºâñ çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàë 3. Îðîëöîã÷ ñººã¿¿ä çîíõèëñîí òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 190-221 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 10-12 õîíèí òîëãîé/100 ãà



17. хуÆир ìараалаг тîйрìын буДаргана-Дэрст бэлчээр

17. Хөрсний гүний ус ойрхон Хужир мараалаг тойрмын бэлчээр

1.1 Нэг наст (БАХУ, БАХХ, САБС, ХНХБ) бүхий сөөг (БОБД, ЗГБТ)-дэрс-улалж-таанат бүлгэмдэл

I

II2.1 Сөөг бүхий Цөөхөн том, хөгшин дэрс-нэг наст бүлгэмдэлХалцгай газар ихэссэн. Хөрсний өнгөн хэсэг хатуурч, дагтаршсан, ус нэвтрүүлэх чадвар буурсан.

2. Хуурайшсан тойром


Ш.1a С.2a

Цөлжүү хээрийн олон тооны тойрмын ургамалшил онцгой шинж төрхтэй байдаг. Энэ тойром бүрд түүний хүрээлэн байгаа газраас урсан ирэх усны ай сав болж байдаг. Ул хөрсний ус болон хөрсөн дээр нэвчиж гарсан давстай нам дор тойром газрын ургамалжилыг бичиглэхдээ цөлийн хээрийн бүсд ялангуяа түүний хойт хэсэгт өргөн тархсан дэрсний хажуугаар өнгөрч болохгүй.

Дэрс нь хээрийн бүсд байдгийнхаа нэг адил нам хотгор газрын зах сэжүүрээр орших бөгөөд нуур цөөрмийн эргэн тойрон, голын дэнж, түр зуурын ус урсдаг горхи сайрын хөвөөг дагаж тохиолдоно.

Ургах орчинд онцгой зохицол бүхий зүйлийн ургамал болох том дэгнүүлт үетэн Дэрс зонхилдог. Ургах орчны нөхцлийн хэлбэлзэл нь тэнд ургах ургамлуудын зүйлийн бүрэлдэхүүнийг ихээхэн алаг цоог байдалтай болгодог байна.

Нам дор газрын хаяа, хааяа тэдгээрийн ихээхэн шорвогжсон хөрстэй хуурай марцлаг хотгоруудаар Бор бударгананы хамт ижил хэмжээгээр оролцсон Улаан бударганат цөлийн бүлгэмдэл тохиолдоно. Энд Говийн хялгана, таана, ахар навчит баглуур, бага хургалж, саваан булган сүүл зэрэг зүйл ургамал их бус хэмжээгээр оролцоно.



С3А. Ашиглалтаас чөлөөлж хөнгөн ашиглах хувилбар: үүнд 1. Гурван жил дараалан ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх, 2. Ачааллыг боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах. 3. Ахин гурван жилийн хугацаагаар ургалтын хугацаанд ашиглалтаас чөлөөлөх. 4. Малын тоог боломжит даацаас 15 хувиар багаар тооцон ахин 2 жил дараалан ургамал ургалтын хугацаанд ашиглах: Б. Дэрсний хөгширсөн том бутыг шатааж нялхруулах бөгөөд энэ тохиолдолд зуна турш ашиглалтаас бүрэн чөлөөлнө. В. Нэг га-д 60-аас илүү байхаар тооцож бууцаар бордоно. Г. Хөрс сийрүүлэх замаар ус чийгийн горимыг сайжруулна. Д. Дошин халиах, Е. Б, В, Г, Д хувилбарт заасан сайжруулах арга хэмжээг хавсран ашиглаж болно.

Сүхбаатар, Баяндэлгэр сум, Дэлгэр баг, Дэврэх Дундговь, Адаацаг сум, Сүм хөх бүрд

ÖªËÈÉÍ Á¯Ñ

Õàéðãàí õó÷ààñ á¿õèé øàâðàíöàð õºðñòýé òýãø õºíäèé

18. Áàãëóóðò áýë÷ýýð

Ýëñýíöýð õºðñòýé öºë 19. Ñººãò áýë÷ýýð

Õóæèðëàã õîòãîðóóä22. Øàð, óëààí áóäàðãàíà-õàðìàã-äýðñò òîéðìûí áýë÷ýýð

Çóçààí ýëñýí õºðñòýé öºë 20. Õàðìàãò áýë÷ýýð

21. Çàãò áýë÷ýýð

ÖªËÈÉÍ Á¯Ñ

Õàéðãàí õó÷ààñ á¿õèé øàâðàíöàð õºðñòýé òýãø õºíäèé

18. Áàãëóóðò áýë÷ýýð

Ýëñýíöýð õºðñòýé öºë 19. Ñººãò áýë÷ýýð

Õóæèðëàã õîòãîðóóä22. Øàð, óëààí áóäàðãàíà-õàðìàã-äýðñò òîéðìûí áýë÷ýýð

Çóçààí ýëñýí õºðñòýé öºë 20. Õàðìàãò áýë÷ýýð

21. Çàãò áýë÷ýýð

22. Õóæèðëàã õîòãîðûí Øàð, Óëààí áóäàðãàíà-Õàðìàã-Äýðñò áýë÷ýýð

20. Çóçààí ýëñýí õөðñòýé тэгш тал хөндийн Õàðìàãò áýë÷ýýð

21. Çóçààí ýëñýí õºðñòýé òýãø òàë õºíäèéí Çàãò áýë÷ýýð

18. Õàéðãàí õó÷ëàãà á¿õèé øàâðàíöàð õºðñòýé òýãø òàë, õºíäèéí Áàãëóóðò áýë÷ýýð

19. Ýëñýíöýð õөðñòýé òýãø òàë, õөíäèéí Ñөөãò áýë÷ýýð

18. хàйрãàн хучлàãà б¿хий Øавранöар хөрстэй тэãø тàл, хөндийн баглуурт бэлчээр

18. Хайрган хучаас бүхий шавранцар хөрстэй тэгш хөндийБаглуурт бэлчээр

1.1 Баглуурт бүлгэмдэл

I

1.2 Баглуур -нэг наст (ГЕБӨ, БАХУ, УМОС, ТОБД, ААХӨ) (1-60%)бүлгэмдэл ё

1. Баглуурт төлөв байдал

АНБГ зонхилно. ЗГБД, МОБД, ӨРОР, ГОСЭ, ТӨБД зэрэг нь баглууртай холилдон ургана. ГЕБӨ, БАХУ, УМОС, ТОБД, ААХӨ хуртай жил ургана. Баглуурт цөлийн бүрэлдэхүүнд ГОХЯ, ЗГХӨ, БНША, ТОБЭ, ТӨЗТ арви багатай оролцдог

Хур тунадас 1.2а1.1а

Энэхүү бэлчээр нь Баянхонгор, Баян-Өлгий, Дорноговь, Дундговь, Говь-Алтай, Өмнөговь, Ховд зэрэг аймгуудын цөлийн бүсд хамаарах нутгаар тааралдана. Хар өнгийн жижиг, том, хэмжээтэй хайргана чулуун хучлага бүхий Шавранцар хөрстэй газраар тохиолдоно.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Ахар навчит баглуур зонхилно. Баглуурт цөл нь гол төлөв уул, дов толгодын өргөн бэлийн дунд хэсгээр тохиолдоно. Улаан бударгана, модлог бударгана, өргөст ортууз, горчиковийн сэдэргэнэ, төлөгчдүү боролз зэрэг нь баглууртай холилдон ургана. Гейманы бөөдий, бага хургалж, умардын оготны сүүл, толгодын бударгана, хуш хамхаг зэрэг нь хуртай жил ургана. Баглуурт цөлийн бүрэлдэхүүнд говийн хялгана, нангиад хазаар өвс арви багатай оролцдог.

1.1 Õóóðàéøèëò, áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò

1.2

Малын тоог бэлчээрийн даацаас хэтрүүлэхгүй байх нь цөлийн бэлчээрийг доройтуулахгүй байх гол үндэс мөн. Иймээс хур чийгийн хэлбэлзэл, гангийн давтамж өндөртэй энэ бүс нутагт малын тоо, нягтралыг тухайн жилийн нөхцөлд тохируулж уян хатан байдлаар зохицуулах шаардлагатай. Хур бороо ихтэй, нэг наст ургамлын бүрхэц өндөр жил малын тоог нэмэгдүүлэх замаар эрчимтэй ашиглах боломжтой. Харин гантай болон гангийн дараагийн жил аль болох хөнгөн ашиглах нь зүйтэй.

1.1

1.2

Àõàð íàâ÷èò Áàãëóóðò бүлгэмдэл Àõàð íàâ÷èò Áàãëóóðò- Íýã íàñòûí ñèíóçèт бүлгэмдэл

Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð

Õîéðîã õàðãàíà Õîéðîã õàðãàíà

Îðîã òýñýã ßìààí øàðèëæ

Óëààí áóäàðãàíà Ñîðòîé ëóóëü

1. Àõàð íàâ÷èò Áàãëóóðò òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 121-230 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 7-14 õîíèí òîëãîé/100 ãà

19. элсэнöэр хөрстэй тэãø тàл, хөндийн сөөгт бэлчээр

19. Элсэнцэр хөрстэй цөлийн тэгш тал, хөндийн Сөөгт бэлчээр

1.1 Сөөг (БОБД, МОБД, ЗГБТ, ШАХТ, ЗАТА, ХСША, ГОША, ГЦША, НАША, ХАША, ХРША) бүлгэмдэл

1.2 Сөөг (БОБД, МОБД, ЗГБТ, ШАХТ, ЗАТА, ХСША, ГОША, ГЦША, НАША, ХАША, ХРША)-нэг наст (1-60%) бүлгэмдэл

ёХур тунадас

1. Сөөгт төлөв байдал

1.2а1.1а

Энэхүү бэлчээр нь Увсын завхан, Ховдын Алтай, Өмнөговийн Номгон, Ноён, Ханбогд сумдад тус тус тааралдана. Энэхүү хэвшинжийн бэлчээр төдийлөн тогтвортой бус бүрэлдэхүүнтэй. Гадаргын хотгор гүдгэрийн хувьд бол түр зуурын ус урсдаг сайраар битүү хэрчигдсэн дов толгодын энгэр бэл, мөн түүнчлэн дов толгодын хоорондох багавтархан хөндийг эзэлдэг.

Хөрс нь хормойн болон байран хурдсан дээр бүрдсэн хайрга чулуут элсэрхэг хөрстэй байдаг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Зүйлийн бүрэлдэхүүний хувьд нэлээд тогтворгүй эсвэл нэг зүйл эсвэл нөгөө зүйл нь зонхилж байдаг боловч үндсэн эдификаторуудын тоонд Шар хотир, Модлог бударгана, Улаан бутаргана, Бор бударгана, Зараа таар, Алтан харгана, Цөлийн шавагууд, пржевальскийн зээргэнэ тогтмол орно. Мөн ахар навчит баглуур, бор бударгана, төлөгчдүү боролз, орог тэсэг, төв азийн лавай, говийн хялгана, гоолиг багдай, гейманы бөөдий зэрэг нь гол гол ургамалтай холилдон ургасан байдаг.

Хөрсний дунд зэргийн хуримтлал. Нэлэнхүйдээ нимгэн эсвэл хэсэг хэсэгт хурдасны хуримтлал үүссэн. Ургамал ба чулуунууд хурдсаар хагас дарагдсан (3b).


1.2


1.1

1.2

Сөөгт бүлгэмдэл Íýã íàñò бүхий сөөгт бүлгэмдэл

Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð Øàð õîòèð

Øàð øàðèëæ Ààëçíû õóø õàìõàã

Îðîã òýñýã Àõàð íàâ÷èò áàãëóóð

Óëààí áóäàðãàíà Áàã õóø õàìõàã

1.Ñººãò òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 139-218 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 8-13 õîíèí òîëãîé/100 ãà

20. çуçаан элсэн хөрстэй тэãø тàл хөндийн харìагт бэлчээр

1.1 Сибирь хармаг (<1 м, <10%) – нэг ба хоёр наст бүлгэмдэл

1.2 Сибирь хармаг (1-2 м, >10%) –гялгар дэрс-нэг ба хоёр наст бүлгэмдэл

1.1

1. Хармагт төлөв байдал

20. Зузаан элсэн хөрстэй цөлийн тэгш тал хөндийн Хармагт бэлчээр

Сибирь хармаг 5-10 % зонхилон ургана. Хуртай жилд монгол хамхуул (Corispermum mongolicum), бага хургалж (Eragrostis minor), үслиг манан-хамхаг (Bassia dasyphylla), саваан булган сүүл (Chloris virgata), хуш хамхаг (Micropeplis arachniodea), зэлэн зангуу (Tribulus terrestris) зэрэг нэг наст ургамлууд синузи үүсгэн ургадаг. Мөн Нангиад цагаан-суль (elymus chinensis), урал чихэр өвс (Glycyrrhiza uralensis), зүүнгарын хазаар өвс (Cleistogenes soongorica) зэрэг зүйл ургамлууд оролцогч байдлаар ургана.

Бүлгэмдэл 1.1 Хармагт бүлгэмдлийн хөрс нь элсний дунд зэргийн буюу 10 см-аас бага хуримтлалтай. Нэлэнхүйдээ нимгэн эсвэл хэсэг хэсэгт нь хурдсын хуримтлалтай (3B).

Сибирь хармаг нь дундажаар <10%-ийн бүрхэцтэй. Зүүнгарын хазаар өвс, Сайрын хялгана, хөмөл зэрэг зүйл ургамлууд маш бага буюу оролцогч байдлаар ургана. Хувилбар 1.2-тай харьцуулахад нэг наст ургамлын арви, элсэн хуримтлал багатай байна. Хувилбар 1.1-ээс 1.2-рүү шилжих гол шалтгаан нь элсний нүүдэлтэй холбоотой юм.

Бүлгэмдэл 1.2 Хармагт бүлгэмдлийн хөрсний өнгөн үе давхарга элэгдэж, доод үе давхарга нь гарсан. Хэсэг хэсэг газар хурдас тогтсон (4B).

Говийн олон тооны тойрмын ургамалшил онцгой шинж төрхтэй байдаг. Энэ тойрмын захын шорвогжсон довцог элсэн дээгүүр Сибирь Хармаг (Nitraria sibirica) ургах нь бусад зүйлийг бодоход ердийн хэрэг байдаг. Ийм товцог сондуул 0,5 м-ээс 2 м өндөр байдаг (Юнатов, 1977).

Сибирь хармаг зонхилно. Гялгар дэрс (Achnatherum splendens), нангиад цагаан-суль (Elymus chinensis), урал чихэр өвс (Glycyrrhiza uralensis) зэрэг зүйл ургамлууд оролцогч байдлаар ургана. Нэг наст зүйл ургамлууд хувилбар 1.1-тай адил байна.

Их хэмжээний хурдсын хуримтлал нэлэнхүйдээ тархсан, чулуу болон ургамал дарагдаж, жижиг жижиг элсэн манхан үүссэн (4c).


1.2


1.1

1.2

Ñèáèðü õàðìàã (<10%, <1ì äèàìåòð) - Íýã áà õî¸ð íàñò бүлгэмдэл Ñèáèðü õàðìàã (>10%, 1-2ì äèàìåòð) - Ãÿëãàð äýðñ - Íýã áà õî¸ð íàñò бүлгэмдэл

Ñèáèðü õàðìàã Ñèáèðü õàðìàã

¯ñëèã ìàíàí õàìõàã Ààëçíû õóø õàìõàã

Øàð áóòàðãàíà Ãÿëãàð äýðñ

Áàã õóø õàìõàã Ñàâààí áóëãàí ñ¿¿ë

1. Ñèáèðü Õàðìàãò òºëºâ áàéäàëÓðãàö: 165-238 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 10-14 õîíèí òîëãîé/100 ãà

21. çуçаан элсэн хөрстэй тэãø тàл хөндийн çагт бэлчээр

21. Зузаан элсэн хөрстэй цөлийн тэгш тал хөндийн Загт бэлчээр

1.1 Давссаг заг(<1.2м, >15%)-нэг ба хоёр наст бүлгэмдэл

1.1а

1.3 Давссаг заг(>2 м, <10%)-Шивүүрт цульхир (>2%) –нэг ба хоёр наст бүлгэмдэл

1.2 Давссаг заг (1.2-2 м, 15-10 %)-Сибирь хармаг (<1%)-нэг ба хоёр наст бүлгэмдэл

1. Заг зонхилсон төлөв байдал

I

Насжилт1.2а1.3а

Энэхүү бүлгэмдэл нь зузаан элсэн хөрстэй тал хөндийд тохиолдоно. Энд дараах нэг наст зүйл ургамлууд ургана. Үүнд: Монгол хамхуул (Corispermum mongolicum), Бага хургалж (Eragrostis minor), Налчгар сүүт өвс (Euphorbia humifusa), Үслиг манан-хамхаг (Bassia dasyphylla), Гейманын бөөдий (Aristida heymanii) зэрэг болно. Эдгээр зүйл нэг настууд нь хуртай жилд ихээр ургаж синузи үүсгэдэг бол хургүй буюу хуурай жилд синузи үүсгэх хэмжээнд хүрдэггүй байна.

Заг ургасан газрууд элсний онцгой нэг хэвшинжийн байдалтай. Ийм элс гол төлөв говийн томоохон хотгор газрууд барьж тааралддаг. Салхи усанд идэгдэж ил гарсан бөгөөд гуравдагч үеийн зуурмаг элс юмуу эсвэл дахин шуурч хурсан элс юм. Энд Haloxylon ammodendron бараг дангаара ургаж заган ой үүсгэх боловч тэр нь ерөнхийдөө намхан, сийрэг байна. Дагалдах ургамлууд цөөн тэдгээрээс Artemisia arenaria, Calligonum mongolicum, Nitraria sibirca зэргийг юуны өмнө дурьдаж болох юм. Нэг настын синузи түгээмэл байна. Тэдгээрээс нутгийн ардуудын хүнсэндээ өргөн хэрэглэдэг цульхирийг (Agriopyrum gobicum) юуны өмнө нэрлэх хэрэгтэй бөгөөд Echinopsilon divaricatum, Salsola pellucid, S.ruthenica, Corispermum mongolicum нэлээд ховор тохиолдоно (Юнатов, 1977).

Бүлгэмдэл 1.1 Зонхилогч ургамал болох заг дундажаар 15-аас доошгүй хувийн бүрхэцтэй, залуу бодгалиас бүрдэнэ. Нэг наст ургамлын бүрхэц өндөр. Монгол хамхуул (Corispermum mongolicum), Бага хургалж (Eragrostis minor), Налчгар сүүт өвс (Euphorbia humifusa), Үслиг манан-хамхаг (Bassia dasyphylla), Гейманын бөөдий (Aristida heymanii) зэрэг нэг наст зүйл ургамлууд ургана

Хөрсний дунд зэргийн элэгдэл. Хөрсний өнгөн хэсгийн A үе мэдэгдэхүйц нимгэрсэн, хэсэг хэсэг газарт л тогтвортой ургамлан бүрхэвчтэй хөрс, элсэн хучилгаар дарагдсан. Элсэн хуримтлал нь өөр өөр газраас байж болно (3А).

Бүлгэмдэл 1.2 Зонхилогч ургамал болох заг дундажаар 10-15 хувийн бүрхэцтэй, 1.2-2м –ийн өндөртэй. Сибирь хармаг (Nitraria sibirica) болон монгол хамхуул (Corispermum mongolicum), бага хургалж (Eragrostis minor), Гейманын бөөдий (Aristida heymanii) зэрэг нэг наст ургамал оролцогч байдлаар тохиолдоно.

Хөрсний дунд зэргийн (<10 см) элсний хуримтлалтай. Нэлэнхүйдээ нимгэн эсвэл хэсэг хэсэгт нь хурдсын хуримтлал үүссэн (4c).

Бүлгэмдэл 1.3 Зонхилогч ургамал болох заг дундажаар 10-аас доош хувийн бүрхэцтэй, 2 м-ээс дээш өндөртэй байна. Заг хоорондоо хол зайтай байх бөгөөд сул элсэн хөрстэй. Өнгөн хөрсний хөдөлгөөнт байдал 4С буюу элсний их хэмжээний хуримтлалтай. Чулуу болон ургамалд дарагдаж жижиг жижиг элсэн манхан үүссэн байдаг. Шивүүрт цульхир (Agriopyrum pungens), Монгол азар (Calligonum mongolicum) болон Монгол хамхуул (Corispermum mongolicum), бага хургалж (Eragrostis minor), Үслиг манан-хамхаг (Bassia dasyphylla) зэрэг нэг наст ургамал тохиолдоно.

1.1, 1,2 Õóóðàéøèëò, áýë÷ýýðèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò


Давссаг заг (1.2ì-ýýñ áàãà өíäөðòýé, >15%) - Íýã áà õî¸ð íàñò бүлгэмдэл

Давссаг заг (>2ì өíäөðòýé, <10%) - Øèâүүðò öóëüõèð - Íýã áà õî¸ð íàñò бүлгэмдэл

Давссаг заг (1.2-2ì өíäөðòýé, 10-15%) - Ñèáèðü õàðìàã - Íýã áà õî¸ð íàñò бүлгэмдэл

1. Давссаг загт òөëөâ áàéäàëÓðãàö: 280-295 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 16-17 õîíèí òîëãîé/100 ãà

1.1

1.2

22. хуÆирлаг хîтãîрын Øар, улаан буДаргана-харìаг-Дэрст бэлчээр

22. Хужирлаг хотгоруудын Шар, Улаан бударгана-Хармаг-Дэрст тойрмын бэлчээр

1. Давссаг сөөгт төлөв байдал

1.1 Давссаг сөөгт (НАБГ, СБХА, ГЯДЭ) бүлгэмдэл

1.2 Давссаг сөөгт (НАБГ, СБХА)-нэг наст (ГЕБӨ, ЭВБУ, УМОС, БАХХ) бүлгэмдэл

Хур тунадас 1.2а1.1а

Тогтвортой бүлгийн гялгар дэрс, сайрын хялгана, бүнгийн цахилдаг, бажууна, бор бударгана, давсархаг заг, бариулт бүйлс, алтан харгана, улаан харгана, улаан ортууз, сибирь хармаг, улаан бударгана, сагалгар сухай зэрэг ургамлууд нь хүчирхэг бут, сөөг үүсгэн ургахаас гадна нягт дэгнүүлт ургамлууд юм.

Хужир мараатай нам хотосын бэлчээрт Шаваг-бударганат, Шар бударгана-дэрст, Бударганат, Бударгана-дэрст, Бударгана-хармагт, Хармагт, Сийрэг загт зэрэг бүлгэмдлүүдийг багтдаг.

1. Бэлчээрийн соргог төлөв байдал. Шар бударгана, улаан бударгана зонхилон ургана. Дэд зонхилогч болох Сибирь хармаг, Дэрс нь адил хэмжээтэй ургана. Гейманын бөөдий (Aristida heymanii), Ямаан шарилж (Artemisia scoparia), Үслиг манан-хамхаг (Bassia dasyphylla), Саваан Булган сүүл (Chloris virgata), Бага хургалж (Eragrostis minor), Аалзны хуш-хамхаг (Micropeplis arachnoidea) зэрэг нэг наст зүйл ургамлууд ургана.

Хөрс нь ихээхэн шаварлаг юмуу пүрэгсэн марц болсон нам дор газрын төв хэсгийн жижиг довцог сондуултэй газруудаар хар ногоон иштэй заримдаг сөөгөнцөр Шар бударгана нилдээ ширэнгэлж ургасан байх нь тохиолдоно (Юнатов, 1977). Мөн бор бударгана (Reaumuria soongorica), Хар бударгана (Salsola abrotanoides), Эвэрт бударга (Suarda corniculata), Сибирь Шорной (Atriplex sibirica) зэрэг ургамлын хужирлаг газрын намхан ургадаг хэлбэр төдий л түгээмэл бус ч гэсэн үргэлж тохиолдоно.


1.2


1.1

1.2

Äàâññàã ñөөãò бүлгэмдэл Äàâññàã ñөөã - íýã íàñò бүлгэмдэл

Ñèáèðü õàðìàã Ààëçíû õóø õàìõàã

Áàã õóø õàìõàã Ìîíãîë õàìõóóë

Øàð áóòàðãàíà Ãÿëãàð äýðñ

Ñàâààí áóëãàí ñ¿¿ë Øàð áóòàðãàíà

1. Äàâññàã ñөөãò òөëөâ áàéäàëÓðãàö: 263-475 êã/ãàÁýë÷ýýðèéí äààö: 15-28 õîíèí òîëãîé/100 ãà

Эрхлэн гаргагчид:

• Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн газар, Газар зохион байгуулалтын алба

• Ус цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэн, Хөдөө аж ахуйн сектор

• Øâåéöàðèéíõºãæëèéíàãåíòëàã-Íîãîîíàëòòºñºë,Хэрэглээний судалгаа бүрэлдэхүүн хэсэг

Хаяг: Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, 1-р хороо, Олимпын гудамж 12, Скай плаза бизнес төв. Утас: +976 11 326491-3 Факс: +976 11 326517 имэйл: [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Environment

State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн загварыг ашиглах зөвлөмж