Masterclass Ondersteunde Communicatie & KLIN©

Het KLIN© Atelier

Hans van Balkom en Hanneke van Bakel

Het KLIN© Atelier

Ondersteunde Taalverwerving en Geletterdheidvoor kinderen met

Communicatief Meervoudige Beperkingen

Hans van Balkom en Hanneke van BakelRadboud Universiteit Nijmegen

Stichting Milo: Wegbereiders in communicatie

Koninklijke Kentalis

3

Masterclass Programma

KLIN© Atelier Speel- en leeromgeving VVE en Reggio Emilia, Dynamisch Assessment,

Ondersteunde Communicatie (OC) Communicatief Meervoudig Beperkte kinderen

Uitgangspunten Communicatie: Zicht op totale ontwikkeling Kritieke massa hypothese Natuurlijke taal compensatie

Werkwijze Communicatie Competentie Profiel (CCP) Dynamische Assessment (DA) Ankergestuurde Instructie

Kernvaardigheden Woordennetwerk, woordepisode Ondersteunde Geletterdheid (4-12 jaar)

Praktijkworkshop

4

KLIN© Atelier ontzorgt

Het KLINc-Atelier werd ontwikkeld om de ontwikkeling van taal-, communicatie en vroege geletterdheidvaardigheden van kinderen met ernstig meervoudige beperkingen te stimuleren binnen een speciaal ontwikkelde speel-/leeromgeving. De focus van het ankergestuurde interventieprogramma was gericht op het stimuleren van de taalontwikkeling door middel van woordenschatontwikkeling en de inzet van ondersteunde communicatie. Door middel van dynamisch assessment werd de ontwikkeling van de kinderen nauw gevolgd en konden individuele leerdoelen worden opgesteld. Uit de resultaten bleek dat de tien deelnemende kinderen tijdens de twee jaar durende interventie een grotere ontwikkelingsgroei doormaakten dan in de periode voor de interventie. Daarnaast bleken ze zich sneller te ontwikkelen dan een controlegroep met kinderen die de interventie niet ontvingen. Vervolgonderzoek van de kinderen in de interventiegroep een jaar na afloop van de interventie, liet zien dat de ontwikkeling van de kinderen significant vertraagde. De resultaten van effect onderzoek tonen dus aan dat een vroege interventie de taalontwikkeling van kinderen met meervoudige beperkingen kan versnellen. Het blijkt echter ook van belang om een interventie voor een langere periode voort te zetten en om deze in te zetten in verschillende settings die achtereenvolgende het leren van kinderen stimuleren (zoals kinderdagverblijven en scholen), om zo de positieve leereffecten te

behouden. Van der Schuit, M., Stoep, J. & Van Balkom, H. (2012). Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie (KLINc) : Vroege taalinterventie in een speel-/leeromgeving voor kinderen met meervoudige beperkingen. Onderzoek en Praktijk, 51 (7-8), 350-367

Doelgroep: Communicatief MeervoudigeBeperkingen (CMB), 4-12 jaar oud

CMB

Ontwikkelingsstoornis en cognitieve beperking

NeurologischNeuropsychologisch

GenetischNeurobiologisch

Degeneratief

Down sydroomAngelmann

Rett SyndroomPräder Willi

VCFFragiele X

Verworven hersen-beschadiging

Landau-KleffnerKinderafasie

1. Anartrisch/dysarthrisch2. Taalbegripsproblemen met lage non-

verbale intelligentie3. Problemen met verwerken van

vluchtige informatie4. Auditieve agnosie, corticale

woorddoofheid5. Bypass (OC) is nodig voor

communicatie

AangeborenVerworven

Typo

logie

Aan

vulle

nd

e ke

nm

erke

n

CommunicatieCompetentieProfiel (CCP)

OndersteundeCommunicatie (OC),

Technologie

Betekenisvolle, ankergestuurde

instructie

DynamischAssessment (DA) ,

kernteams en Goal Attainment

Scaling (GAS)

Stimuleren op maat; zone van

aangrenzendeontwikkeling

Spelen en werkenin hoeken.

Het eigen initiatiefoptimaliseren

Interactief voorlezen; ‘Milo & Lana’ digitale

prentenboeken

Home Literacy, gebaren,

ouderbegeleiding

Reggio Emilia Co-creatie

Hoofdproces KLIN©Week 1/2 Week 3 Week 4 Week 5/6 Week 7 Week 8 Week 9 Week 10 Week 11 Week 12

©

Startactiviteit uitvoeren

anker

DvdStartactiviteitAnker klaar

Groepsruimte inrichten

anker

Activiteiten ontwikkelen

anker

Ankerboek ontwikkelen

anker

Thema volgend anker

bepalenvoorbereiding

Woordweb volgend anker

bepalenvoorbereiding


anker

Inhoudelijke bijeenkomst

teamanker

Planning kernteam

voorbereiding

Selectie+keuze boeken

volgend ankervoorbereiding


anker

Startactiviteit volgend anker

bedenkenvoorbereiding


anker

Reflectie-bijeenkomst

teamanker

Startactiviteit uitwerken

voorbereiding

Oefeningen ontwikkelen

anker

Gebaren selecteren


Pictogrammen selecteren


Pictogrammen archiveren en verspreiden

voorbereiding

Woordenlijst ouders makenvoorbereiding

Brainstorm voorbereiden voorbereiding

Woordenlijst versturen naar

oudersvoorbereiding

Ontwikkeling activiteiten

voorbereiding

Script instructie dvd ontwikkelen

voorbereiding

Plan inrichting ruimte

volgend anker voorbereiding

Woordkaarten ontwikkelen


Draaiboek startactiviteit samenstellen voorbereiding

Nieuwsbrief ouders

voorbereiding

Scannen prentenboek


Audio-opname woorden en prentenboek

voorbereiding

Video-opname woorden en prentenboek

voorbereiding

Aanschaf materialen

voorbereiding

Kernteam-bespreking

voorbereidenvoorbereiding

Brainstorm nieuw anker +

verslag voorbereiding

PWT + AWT ontwikkelen


Digitaliseren audio-opnamevoorbereiding

Bewerken video-opname voorbereiding

Kernteam-besprekingen voorbereiding

Overleg nieuwe

ankercyclusvoorbereiding

Digitaliseren prentenboek

voorbereiding

Digitaliseren gebaren-filmpjes

voorbereiding

Tentoon-stellinganker

Verslagen kernteam-bespreking

voorbereiding

Ccp per kind bijstellen

voorbereiding

Instructie dvd samenstellen voorbereiding

Startactiviteit doorspreken

voorbereiding


voorbereiding

Afnemen PWT + AWT

7

Verslag PWT + AWT

Script ontwikkelen ankerboek

www.stichtingmilo.nl

8

Basisprinicipe 1: Communicatie en totale ontwikkeling

Inzicht in de ontwikkeling van communicatie biedt zicht op de totale ontwikkeling van het kind in relatie tot persoonlijke en omgevingsfactoren.

Basisprinicipe 2:Leren is activeren

Je leert alleen als je aandacht mentaalgeactiveerd wordt, dus betrokken bent.

Basisprincipe 3: Ankergestuurde cyclus

Kinderen krijgen gelegenheid om binnen tijdspanne van 12 wekenankergestuurde activiteiten uit te voeren met de nadruk op herhaling, consolidering en verbreding

Anker als startpunt

Werkwijze en ondersteuning zijn verankerd in:

• Authentieke leerervaring

• Ontwikkelingsleeftijd, rekening houdend met kalenderleeftijd, beleving en interessewereld

• Activiteit die de kinderen ‘grijpt’ en vragen oproept, uitdaagt tot onderzoeken en ontdekken

• Cultuur en taalaanbod van de opvoedkundige omgeving thuis

• Basis om met elkaar verbonden activiteiten te ontplooien vanuit verschillende invalshoeken

• Leidt tot netwerk van met elkaar samenhangende begrippen in verschillende uitingsvormen, gekoppeld aan eigen ervaringen en belevingen zodat dat beter beklijft dan ‘losse’ kennis

Ankergestuurde cyclus

Gezamenlijke beleving:

ankeractiviteit

Fase 1:

Ervaren

Fase 2:

Exploreren

Fase 3:

Verdiepen

Fase 4:

Associëren/ relaties leggen

U

Fase 5: Ordenen,

evalueren en presenteren

Thema’s

Drie Ankercycli: 1. Bouwen2. Koken3. Familie

Vastgelegd in: Verantwoording 3 Ankercyclus-beschrijvingen Activiteitenkaarten

Basisprincipe 3:Samen beleven en ontdekken

• Zorg voor de ingrediënten: materialen en instructie met picto’s

• Laat kinderen samen exploreren

• Lok uit en doe zelf mee

• Ondersteun elk kind op eigen wijze

• Creëer uitdagende gelegenheden

• Doe voor en voer daarna de handeling samen uit

• Perspectief van waarnemen, verwerken en handelen geschiedt altijd vanuit het kind

Basisprincipe 4: Uitdagen, uitlokken

• Niet star vasthouden aan je eigen plan

• Volg het kind in zijn waarneming en handeling

• Zorg voor passend materiaal en uitdagende omgeving; passend bij ontwikkeling, beleving, interesses en vaardigheden

• Co-creatie: Benoem, bevraag, becommentarieer en lok uit

Benoem: Kijk dit is Milo. Milo heeft een mooie muts op …. Hmmmm …Hij wil suiker (wijzend op bus met poedersuiker) voor op de …. ?Bevraag: Kun je de suiker even pakken? (handeling uitlokken) en aan Milo geven?Commentaar (uitbreidend): Strooien. Milo wil de suiker op de pannenkoek strooien. Kom we helpen hem hierbij. Goed zo! Uitlokkend: Jouw pannenkoek moet ook nog … Vraag Milo maar of hij je helpt?

(woord-episode)

Basisprincipe 5:Creëer veiligheid, geborgenheid

Kinderen leren om:• vanuit eigen veilige omgeving (waarneming en

ordening/verwerking) leren om van de ene naar de andere activiteit over kunnen gaan (van setting naar setting)

• zelf activiteiten kunnen kiezen vanuit eigen waarneming, ordening en situatie (bv. voorwerpen als verwijzers)

• Zelfstandig de nieuwe activiteit herkennen en beginnen

• zelf toegang kunnen krijgen tot speelmaterialen• op hun manier met anderen over en binnen hun

activiteiten kunnen communiceren• de kans krijgen om in contact te komen met

anderenDit vereist aanpasbare speel- en leeromgeving

Basisprincipe 6:Dwarsverbanden leren leggen

• Alle activiteiten zoveel mogelijk in het kader van het anker(thema/beleving) plaatsen

• Teruggrijpen op ankerervaring in alle hoeken door:

– Kiezen van situationele en belichaamde verwijzers vanuit de (anker)beleving/interesse kind

– Associatie/koppeling met functionele voorwerp en/of foto’s

– Terugkijken van filmfragment over beleving en ervaring van activiteit/handeling uit ankerervaring (associaties, betekenisverlening)

– Op maat aangemaakte computeroefeningen passend bij zone van aangrenzende ontwikkeling

– Na-doen, na-vertellen met behulp van Ondersteunde Communicatie (OC)

Basisprincipe 7: Kies perspectief van het kind

De meeste kinderen starten bij KLIN© vanuit lichaamsgebonden ensituatiegericht gedrag. Hun lichaam fungeert als oriëntatiepunt.Biedt overzicht via structuur, plan systemen en mogelijk ook scripts (vanuit het waarnemings- en verwerkingsperspectief van het kind) vanwege voorspelbaarheid ….

Basisprincipe 8:Ondersteun taalaanbod

Vaak is er te veel nadruk (onbewust) op spraakaanbod. Temporiseer dat spraakaanbod (langzaam tempo, meer klemtoon en intonatie, korte zinnen, situationeel taalgebruik). Zoveel mogelijk NmG gebruiken en waar mogelijk ook concrete verwijzers (vanuit kind!) en voor het kind herkenbare foto’s en pictogrammen. Leg eerst uit voordat je iets gaat doen.

Basisprincipe 9: Alle gedrag is in potentie communicatie

Beschouw alle vormen van gedrag, ook signalen van in zichzelf gekeerd gedrag en dolend lopen op bijvoorbeeld het schoolplein, in potentieals communicatie signalen. Communicatie is meer dan spraak en andere conventionele uitingsvormen.

Basisprincipe 10:Creëer overzicht, dat biedt inzicht

Overzicht helpt bij ‘zich veilig voelen’ en ‘de weg kunnen vinden’. Het ondersteunt gerichte en gedeelde aandacht, waarneming. Cognitief gezien is overzicht nodig om relaties, patronen te kunnen zien en onderscheid te kunnen maken in verschillende signalen en activiteiten. Het is met name nodig om te kunnen komen tot betekenisverlening en associatieve verbanden of dwarsverbanden kunnen (gaan) zien. Zonder overzicht, geen inzicht!

Spelen en werken in hoeken

Welkom

Ontdekhoek

Leeshoek

HuishoekExpressiehoek

Multimediahoek

Doehoek

Bouwhoek

Van tweeën één: KLIN© Effectstudie

Non-verbale intelligentie:PVI = .398, t(8) = -2.98, p = .018, d = -2.113

Taalbegrip: PVI = -.006, t(8) = -2.90, p = .020, d = -2.05

Productieve syntax: PVI = -.170, t(8) = -4.04, p = .004, d = -2.86

Productieve woordenschat:PVI = .053, t(8) = -3.29, p = 0.011, d = -2.33

Van der Schuit

23

Toegang tot communicatie, taal en geletterdheid

• Ontwikkel- en leerpotentieel kind

- Communicatie Competentie Profiel (CCP)

• Doelformulering

- Handelings- en ondersteuningsplan

• Werkwijze

- Plan van aanpak

• Evaluatie en bijsturing

- Dynamische Assessment (DA)

24

Communicatieve competentieals uitgangspunt

Wetenschappelijke premisses

Inzicht in ontwikkeling van communicatie biedt zicht op de totale ontwikkeling van het kind in relatie tot persoonlijke – en omgeving gerelateerde factoren

Taal is een communicatieverschijnsel en ontstaat in het brein

Communicatieve competentie stuwt taalverwerving

Tien ontwikkelingsdomeinen

AandachtArousal Corticaal, vigilantie;

gericht, gedeeld, aanhoudend

Waarneming Gehoor, visus, geur/smaak,

tast, druk, kinesthesie,

Werkgeheugen visueel-spatiële geheugen,

Volgorde/fonologisch of

auditief geheugen

Cognitie Verbaal en nonverbaal,

Betekenisverlening, conceptvorming,

Ordeningsrelaties (w.o. vergelijken)

Redeneer- en probleemoplossend

vermogen

Oriëntatie Lichaam, tijd,

plaats, sociaal

Zelfredzaamheid Zelfverzorging, Activiteiten van het

Dagelijks Leven (ADL), autonomie, zelfregie, planmatig handelen

Adaptatie Aanpassingsvermogen,

flexibiliteit, zelfvertrouwen,

meegaand

Socio-Emotioneel Theory of Mind (ToM)

Ik-besef, zelfreflectie, zelfregulatie,

eigen waarde, inlevingsvermogen

Motoriek/Mobiliteit Sensomotoriek coördinatie, praxis,

bewegingsapparaat.

COMMUNICATIE

SOCIALE NETWERK;

TAALAANBOD;

GELEGENHEDEN EN KANSEN

ONDERSTEUNING

OMGEVING SITUATIONELE

CONTEXT

Van Balkom (2009), gebaseerd op Fröhlich (1989)

Kern- en Ontwikkelingsdomeinen

Communicatieve

Competentie

Taal

Nature-Nurture-Culture

Nature Nurture

(Aanleg)(Opvoeding)

Nativisme Connectionisme Constructivisme Behaviorisme

Taalisgenetisch

bepaald,onafhankelijk

vansociaal-culturele

omgeving.

Chomsky,N.(1959).AReviewof

B.F.Skinner’sVerbalBehavior.

Language,35(1),26-58.

Chomsky,Noam(1965).Aspects

oftheTheoryofSyntax.Cabridge,

MA:MITPress.

Relatietussencognitive

enneurofysiologische

architectuurenfuncties

vanCZS.

Rumelhart,D.E.,&McClelland,J.

L.(1986).ParallelDistributed

Processing:explorationsinthe

microstructureofcognition.MIT

Press,Cambridge

Pinker,S.,andMehler,J.(1988).

ConnectionsandSymbols,

CambridgeMA:MITPress

Geenaangeborenrol

vantaalsysteem.Taal

wordtgezienalseen

communicatievefunctie

Bates,E.(1979).TheEmergence

ofSymbols:Cognitionand

CommunicationinInfancy.New

York:AcademicPress.

Tomasello,M.(2003).

ConstructingaLanguage.

Cambridge,MA:Harvard

UniversityPress

Taalisnietaangeboren,

maarontstaatuit

imitatievangedraguit

deomgeving.

Skinner,B.F.(1957).Verbal

Behavior. NewYork:Appleton-Century-Crofts.

Sociaal interactionisme / Transactioneelmodel

Uitgedaagde taalproductie (pushed output; Swain, 2005)

Betekenisvolle interacties

Wederzijdse ‘onderhandeling’ over intenties en betekenis

Kindgerichte spraak (motherese)

Scaffolding

Jerome Bruner Catherine Snow

• Evidentie voor deze zienswijze in breinonderzoek

Patricia Kuhl

Causal Model Communication andLanguage Competence

Bishop, D.V.M. & Snowling, M.J. (2004). Developmental Dyslexia and SpecificLanguage Impairments, Psychlogical Bulletin, 130(6), 858-886

Communicatie en taal in het brein

Figuur A: Communicatieve Intentie, niet

beïnvloedbaar door linguïstische complexiteit.

Omschrijving van begrip, waarbij de spreker

inspeelde op de door hem gekende

voorkennis over het woord/ begrip bij de

luisteraar.

Figuur B: Linguïstische complexiteit,

waarbij de spreker niet kon uitgaan van

aanwezige voorkennis over een

woord/begrip.

-------------------

Willems,R., & Varley,R. (2010). Neural Insights into the relatiion between language and communication. Frontiers in Human Neuroscience, 2010

(4), 1-8. http://www.frontiersin.org

Neuronale netwerken voor taal en lezen ontstaan vanuit communicatie

ExecutieveControle

Socio-EmotioneleStatus

RedenerenKennis, Rekenen

Woord Decoderen

WoordenschatGeheugen

ConceptvormingGrammaticaFonologischbewustzijn

Woordenschat explosie: Kritieke Massa Hypothese

Chronological Age

MLU

: Gra

mm

ar in

dic

atio

n

(Bateson et al., 1994; Bates & Goodman, 1997; Leonard & Deevy, 2004)

Lexicon en grammatica zijn sterk afhankelijk qua ontwikkeling;

woordenschatontwikkeling en grammaticale ontwikkeling

versnellen elkaars ontwikkeling vanaf een kritieke woordenschat van

50 tot 80 verschillende begrippen (actief)

Chronological Age (days)

Mea

sure

d N

um

ber

of

Wo

rds

Kritieke massa van

ca. 50-80 verschillende

begrippen (concepten)

en woorden

32

Semantisch netwerk voor ‘aardbei’

De Deyne & Storms, 2008

33

Uitbreiding semantisch netwerk

Verhallen & Verhallen, 2010

Simple View of Reading (SVR)

Woordherkenning +Taalbegrip –

Woordherkenning +Taalbegrip +

Woordherkenning –Taalbegrip –

Woordherkenning –Taalbegrip +W

oo

rdh

erke

nn

ing

Wo

ord

bee

ld

Taalbegrip

+

+−

Hoover, W.A.,& Gough,P.B.,1990. The Simple View of Reading.Reading and Writing: An Interdisciplinary Journal, 2, 127-160

2016 | KLIN© Atelier | Hans van Balkom & Hanneke van Bakel |Ondersteunde taalverwerving en geletterdheid bij kinderen met CMB

Woord Decoderen (WD) x Taalbegrip (TB) = Begrijpend Lezen (BL)

Context van betekenisverlening

Lexical Quality Hypothesis

Auditieve Waarneming

Decodeervaardigheid

Fonologisch Bewustzijn

Woordbeeld (Patroon) Herkenning

Teken-/Testbegrip

Spraakaanbod

Tekstaanbod

Perfetti, Ch., & Stafura, J. (2014). Word Knowledge in a Theory of Reading Comprehension, ScientificStudies of Reading, 18(1), 22-37.

Woorden Netwerk en Woord Episodes

Woordennetwerk bij ankercyclus Prentenboek en woordepisodes bij ankercyclus

Een koe is een dier, ze

loopt in de wei. Ze vindt

gras heel lekker. Met haar

lange staart slaat ze de

vliegen van haar lijf. Toen

ik bij opa was, heb ik ook

een koe gezien. Opa heeft

een foto gemaakt van de

koe; die hangt nu op mijn kamer.

BetekenisassociatieDe woorden in het semantisch netwerk zijn allemaal via betekenis-associaties en ervaringen met elkaar verbonden.

Mini-verhaalDat is niet het enige; ze hebben ook allerlei betekenisrelaties onderling. Je zou kunnen zeggen dat bij ieder woord een beleving of ‘miniverhaal’ hoort. Dat kan een omschrijving of definitie zijn, maar ook een herinnering aan een persoonlijke ervaring waarbij dat begrip een belangrijke rol speelde.

Woordepisode

Perfetti en Reichle (2003): Morphology in Word Identification:A Word-Experience Model That Accounts for Morpheme Frequency Effects. Scientific Studies of Reading, 7(3), 219–237.

KLIN© niveaus voor kind-activiteiten

Intervent ie Niveau Omschrijving communicat ie- en taalkenmerken

1 Voorschools Toeleidend Referentieel; ldirect aan lichaam-/persoon gebonden en

situationeel bepaald (direct waarneembaar en met ondersteunende begeleiding); maar nog niet

intentioneel bedoeld (vooral explorerend van aard).

2 Vroegschools Beginnend Referentieel-intentioneel, niet meer louter aan de

persoon of lichaamgebonden, maar wel nog situationeel bepaald (ook zelfstandig uitvoerend, in nabijheid van

vertrouwde begeleider, in vertrouwde setting)) 1-

woordsuitingen (benoemend, uitlokkend); Concreet

waarneembaar in hier-en-nu.

3 Schools Gevorderd Symbolisch en intentioneel vaak vanuit situationeel

gedeelde ervaringen; meerdere periodes die zelfstandig

uitvoerend zijn opeenvolgende 1-woordsuitingen, beschrijvende 2-3 woorduitingen met

actiewerkwoorden. Beperkt in (na)vertel- en

verhaalvaardigheid met OC (foto’s, picto’s, tekeningen,

boek, film, Visual Scene Displays).

4 Master Combineert meerdere woorden/symbolen/gebaren

Vertel- en verhaalvaardigheden buiten hier-en-nu en buiten gedeelde referentiekader, wel met OC.

5 Expert Initieert zelf communicatie (eigen thema’s, eigen drive). Grote woordenschat: ook zichtbaar in gebruik van

dynamische OC-systemen (met menusturing); Stelt

boodschappen op een creatieve manier samen. Heeft

creatieve vertel- en verhaalstijl (associatief) in gesprekken.

39

Cliënt

Perspectief

Aandacht

Waarneming

Werkrgeugen

Cognitieve

Oriëntatie

Adaptatociaal-emotioneel

Zelfredzaamheid

Motoriek en mobiltei

Taal

- taa;begrip

- Taalproctie

- Woordenschat

Omgeving

Perspectief

Sociale Netwerk

Eigen Kracht

Aanpassingen:

- Marerieel

- Fysiek

- Sociaal

Beperkingen en

Belemmeringen

Vaardigheden en

MogelijkhedenGelegenheden en

kansen

Transities en

zônes van

aangrenzende

ontwikkeling

Window of

opportunities

Compensatie

Accommodatie

Revalidatie

Leren & OntwikkelingAdaptatie

Potentieelschatting CCP

Rick H. overzicht CCP: Sterkten en Zwakten CCP Rick : Angelman Syndroom (UBE3A, lokalisatie 15q11.2-q13); KL: 6;4 jaar.

Geschatte OL: 1;8 jaar (Cogn+SEO)

Sterkte

1-op-1,Voorkom aud. + vis. afleiding,co-actief bewegen, co-creatie, oogcontact

Propriocepsis,kinesthetisch, visueel-tactiel, Spraakverwerking vereist aangepast, vertraagd spraakaanbod

Er is meer structuur, voorspelbaar-heid, overzicht nodig. Ritme, Concrete verwijzers en Plansysteem

Interesse, motivatie, nieuwsgierig Actie-ReactieObject-Perm.Ervarings-gericht leren,Categoriseren

Contact met vertrouwde volwassenen > rituelen, routines, belichaamde cognitie, situationeel

Coregulatie, gerborgen-heid, veilig gevoel, comfortzone, imitatie

Voorbereiding op verande-ringen nodig; onzeker, angstig > naar binnen gekeerd gedrag

Planning met plansysteem en concrete verwijzers in bekende dagelijkse situatie (niet alleen ADL)

Intentioneel + referentieel(ver)wijzen grijpen, reiken, geven (richting) met hulp + onder-steuning

Situationeleconceptvorming,Deictischegebaren Oogcontact, Presentatie >Representatie

overtuigend X

voldoende X X X X

twijfel X X X X X

KernDomeinenCCP

Aandacht Waarneming Geheugen Cognitie Oriëntatie SociaalEmotioneel

Adaptatie ZelfredzaamAutonomie

Motoriek en Mobiliteit

Taal enLexicon

Invoer & Opslag Inhoud & Verwerking Uitvoer Taal

licht

matig X X X X

ernstig X X X X X X

Zwakte

Corticaleregulatie; Snel afgeleid; Executieve Functies

Auditief+ Vestibulair; SI,Figuur-AchtergrondDiscriminatie (Aud+Vis)

Volgorde, Fonologisch+ Fonematisch+ Procedureel Geheugen

Oorzaak-Gevolg,Associëren, Vergelijken,Patroon herkenning, Redeneren

Lichaams-schemaTijd+RuimteOverzichtSociaal (in zichzelf gekeerd)

Inlevings-vermogen,Zelfbeeld;Zelfregulatie,Vertrouwen (angstig, afhoudend)

Omgaan met plotselingoptredendeverandering in activiteit, personen, situatie

ADL-planningAutonoonhandelen, Sociale omgang en relaties (vriendschap)

LopenCoördinatieAtaxieArticulatie(onzeker) >HypermobielAfstemming

Niet-sprekend.Lexicon(situationeel + omvang), zwak qua intentie en referentieel

Hans van Balkom | CCP | www.stichtingmilo.nl

STAP 1Oriëntatie op het

lichaam, veiligheid, geborgenheid

STAP 2Verbeterdeaandacht en

bewegen

STAP 3Propriocepsis, tast

Co-activief+CAR1-op-1 setting

STAP 4Volgorde Geheugen,

RitualiserenActiviteiten Scripts

STAP 5Oorzaak-Gevolg

VergelijkenAssociëren

STAP 6Zelfbeeld, ZelfregulatieWoordenschat+PODD

Scripts/scenario’s

Rede

1. Kies rustige 1op1 setting die vertrouwd is;2. Reduceer achtergrond geluid (werkt verstorend op aandacht);3. Om (gerichte en aanhoudende) aandacht te verbeteren, adviseren we de inzet van co-actief bewegen en gebaren maken (kinesthesie, tast, diepe druk verbeteren doorgaans

alertheid; co-actief gebaren maken verbetert ook oog-oogcontact en patroonherkenning;4. Er is vertrouwen vooral in ouders en grootouders (thuissituatie). Interventie start dan ook vanuit thuissituatie;5. Vergroot overzicht, voorspelbaarheid, dag- en activiteitenplanning;6. Train dagelijkse activiteiten en situaties naar routines, rituelen vooral van eigen beleving en ervaring (verhoogt de voorspelbaarheid en overzicht en leidt daardoor naar

toenemend vertrouwen, inzicht in wat komen gaat en biedt rust);7. Zet die routines en rituelen in planschema’s.8. Kies een voorwerp als concrete verwijzer, dat Rick met die setting/activiteit associeert. Dat voorwerp wordt ingezet bij het plansysteem en bij keuze-opties.9. Fotografeer het voorwerp (tegen neutrale achtergrond) en zoek bijbehorend symbool/picto (Sclera of PCS, want die worden op school ook gebruikt)10. Maak plankast van 5 tot maximaal 7 vakken (verticaal) waarin de voorwerpen volgens het dagschema geordend worden11. Zet voorwerp, samen met foto en pico in de plankast op de bedoelde plek12. Vertraag spraakaanbod richting Rick. Ga tegenover Rick zitten, pak zijn handen, start met praten en samen gebaren maken op moment van oog-oogcontact.13. Ga naar plankast en vraag Rick wat hij wil gaan doen. Help bij de keuze door aan te wijzen. 14. Maak handelingsscript voor activiteiten. Rick gaat met verwijzer van de plankast naar de situatie waar activiteit uitgevoerd wordt. veHij zet daar dan de verwijzer neer en krijgt

het handelingsscript aangereikt (niet meer dan 3 tot max 5 stappen)

Redeneerschema voor interventieplanning vanuit Communicatie Competentie Profiel (CCP) van Rick H.Rick: Syndroom van Angelman (UBE3A, lokalisatie 15q11.2-q13); KL: 6;4 jaar. Geschatte OL: 1;8 jaar (Cogn+SEO), niet-sprekend, ernstige verstandelijke beperking, epilepsie,

rolstoel, aandachtregulatie problemen, snel auditief overprikkeld, probleemgedrag bij onbegrip, onzekerheid, plotse veranderingen.

Hans van Balkom | CCP 2014 | www.stichtingmilo.nl

Aandacht regulatie via co-actief handelen >gerichte aandacht

Tastzin+Visus, 1op1, reductie omgevingsgeluid

Ritme+ritualiseren+ structuur+planning>voorspelbaarheid

Liedjes, Rijm, Scripts eigenErvaring+beleving, betekenisverlening

Meer overzicht > meer inzicht ADL, zelf kunnen kiezen

Omgeving meewerkendOC-toe willen passenAangepast Taalaanbod

Diepe druk, tast, kinesthesie en samendoen

Geborgenheid, basisvertrouwen, eigen ontw.niche,Co-regulatie

Van matchen en categoriseren naarvergelijken en ordenen, Van meer overzicht naar inzicht, betekenisverlening

Van Actie > Reactie naarinzicht in Oorzaak > GevolgReguleren, anticiperenPlanmatig werken vergrotenBeurtgedrag stimuleren

Van intentioneel naarreferentieel, verwijzend;Inzet van concrete verwijzers en vandaar naar foto’s en grafische symbolen

Operationele scripts vanuit plansysteem

Presentatie >Representatie;PODD metverwijzers, foto’s en picto’s

Afname van probleemgedrag en niet-begrepen worden

Toename van initiatieven, motivatie, behoeften en betrokkenheid, toename van situationele kennis,zelfvertrouwen en zelfregie

42

Dynamische AssessmentZicht op potentieel

Procesvolgende diagnostiek of ook welontwikkelingsvolgende diagnostiek omleerpotentieel meetbaar te maken.

Het procesmatig in meten van de mate waarin iemand onder invloed van training, onderwijs en interventie aantoonbaar en verifieerbaar vooruit gaat.

Structuur: Baseline, Training/Interventie, Poststest, inzet van video-feedback. Zichtop ‘zone van naaste ontwikkeling’.

Tzuriel, 2001

43

Statische vs Dynamische Assessment

Statisch Dynamisch

• Momentopname • Gericht op leer- en

/ontwikkelingspotentieel

• Meet ‘oude’ kennis • Toekomstig te verwerven

• Weinig voorspellende waarde

toekomst

• Vooruitkijkend, predictief,

hypothesestellend

• Geen oog voor

omgevingsfactoren

• Adaptiviteit vanuit omgeving is

onderdeel

• Hoge mate van instabiliteit in

prestaties

• Grote intra- en interindividuele

variaties in de prestaties jonge

kinderen onzichtbaar

• Procesvolgend op individueel

adaptief ontwikkelen

leerproces

• Sterk kwalitatief

• Moet samengaan met

genormeerde tests

Resing, 2006

Bridge-NL kenmerk: Dynamische assessment

DynamischeAssessment

I II

III

Beperkingen(aard,ernst)Aandacht,waarneming,

geheugen,cogni e,taalvermogen,mobiliteit,

motoriek,emo e,oriënta e,adapta e,

gezondheidstoestand

Belemmeringen(aard,ernst)Leren,wonen,werken,dagbesteding,recrea e,mobiliteit,zelfverzorging,taakuitvoeringengedrag,socialeinterac e,par cipa e.

VaardighedenofactueelWaarneembaargedragvoortkomenduitnatuurlijkecompensa eofnatuurlijkeaccommoda evanhettaalvermogen.

I II

IIIIV

StoornisdoorAandoening

Ziekte,ongeval

VerworvenofAangeboren

Poten ëlemogelijkhedendiemethulpvanderdenofaanpassingen(technologie)

vanuitvaardighedenkunnenwordenaangeleerd.

• StartmetCCP• Aanvullendoptests• Retrospec ef(tests)enProspec ef

• Hypothesetoetsend• Grensverleggend

• Ontwikkelingsgericht• Ervaringsgericht• Effectonderzoek,valorisa e

• Cliënt-enomgevingsperspec ef• ZônevanAangrenzendeOntwikkeling

Concrete verwijzers (situationeel)

Inpuzzelen vanuit eigen ervaring/beleving van ‘t meest centrale, functionele voorwerp dat direct naar de activiteit verwijst, word ingepuzzeld om als concrete verwijzer dienst te gaan doen.

Op de tast kunnen pakkenVanuit PODD en Plankast

Plankast in woonkamer

Aanwijskaart vanuit PlankastMet matching foto+Picto en drie begrippen die daarmee samen-hangen (uitbreiding lexicon)

Klapper met alle foto’s, picto’sdie Rick begrijpt uit omgeving

PODD: Pragmatic Organization of DynamicDisplay : Boek en Keuzekaarten

Ondersteunde Communicatie (vervolg)

Handelingscript (foto’s) Language Activity Cards

ProxTalker met verwijzers

tolhuisje

plankasthoeken KLIN©

situationele gerichtheid waarnemen

verwijssysteem voor hoeken

voorbeeld: concrete verwijzer ‘blokje’ voor bouwhoek

begrippen-/woordenmuur in KLIN© Atelier. Activiteit per kernwoord (om in gesprek te komen in hoeken), gebaseerd op actieve en passieve begrippen van KLIN© kinderen per anker.

Inpuzzel- en keuze-lades per kind in de hoeken. Bovenop ladeblok ligt inpuzzelen keuzekaart

In keuzelade ligt per kind een ‘Taal Aktiviteiten Kaart’ met richtlijnen voor aktiviteiten en spel.

inpuzzelenverwijzer op inopuzzel- en keuzekaart door kind.

PODD Boek vanuit ouder, verzorger, behandelaar of leerkracht

samenstellen TAK uit PODD per kind per hoek (vanuit woormuur)

verwijssysteem voor hoeken

51

Interactief voorlezen (1)

Sociale interactie

Initiatiefname

Beurt geven en beurt nemen

Het kind bij het boek betrekken

Motiveren, relateren aan ‘anker’-ervaring

Verhaal- en vertelvaardigheid kind bevorderen

OC bij taalaanbod en bij taalgebruik kind

52

Interactief voorlezen (2)

Peuters leren vooral van gesprekken rondom boeken

Boeken gerelateerd aan eigen ervaringen

Creëer gelegenheden en kansen om met peuters over hun eigen ervaringen te vertellen

Ga door op datgene wat het kind wil vertellen

Visualiseer (film, foto’s, pictogrammen, vertelplaat)

53

Variatie in onderwerpen

Plaatjes in het boek

Koppeling met ervaring

o Ankersturing

o Gesprek 1-op-1(aandacht)

o Film/foto’s ankerbeleving

Parafraseer het verhaal

Bij groep: Stimuleer beurtgedrag en initiatief names

Woordbetekenissen associatief uitbreiden en uitleg geven

Problemen/oplossingen aanreiken

o Visualiseer en verwijs: Wijzen, gebaren, attributen uit verhaal of ankerervaring

o Teken of illustreer je verhaal tijdens gesprek

Koppel verhaal aan gedeelde ervaringen

54

Andere strategieën

Bekijk samen de kaft

Voorspel samen de loop van het verhaal

Gebruik concrete verwijzers bij verhaal

Pictogrammen op kernbegrippen (3 tot 5 per pagina/prent)

Grafisch gesprek

Uitleg bij moeilijke woorden

Praat na over het verhaal in het boek

55

Boekkeuze

Steeds weer datzelfde boek.....

Verschillende boeken waarmee het kind aanknopingspunten heeft

Anker(foto)boek

Maak boek toegankelijk en interactief (bv. klitteband met picto’s)

Rijm en lied

Beweging (ritme en aandacht)

Zinnen of spreuken die herhaaldelijk terugkomen

Voorspellingen doen en bevragen

Taalniveau biedt uitdaging en herkenning

56

Voor-Bereiding(anker en toegang boek)

Introductie(teruggrijpeneigen en gedeelde ervaring)

Voorlezen en vertellen(ondersteun met gebaren, picto’s of tekenen terwijl je voorleest).

Ingaan op het verhaal(uitbreiden, verwijzers +picto’s, lok initiativen uit)

Doorgaan op het thema (gebruik anker-foto-boek, associatief, uitbeeldend)

Vijf stappen van interactief voorlezen

57

Lees het boek zelf eerst een keer door, en probeer de volgende

vragen te beantwoorden:beer erachter te komen:

Stap 1: Voorbereiding

Waar gaat het boek over?

Wat zijn de thema’s in het boek

Welke woorden vindt het kind misschien moeilijk (zie ook woordenlijsten)

Welke materialen heb je nodig om het boek levendig te maken

Welke (OC)materialen kan het kind gebruiken om deel te nemen aan de interactie?

58

Laat het kind kennismaken met het boek en de meest belangrijke woorden op de volgende manier:

Stap 2: Introductie van het boek

Laat het kind spelen met poppen en voorwerpen die iets met het boek te maken hebben

Blader samen het boek door, en bekijk wat er op de tekening staat

Lees het boek in je eigen woorden voor

Leg moeilijke woorden uit met behulp van voorwerpen, bewegingen, foto’s, pictogrammen, gebaren, en door erover te praten

Laat de kinderen kennismaken met het boek en de meest belangrijke

woorden op de volgende manier:

59

Praat met het kind over het boek en de dingen die het kind zelf heeft

meegemaakt

Stap 3: Voorlezen en vertellen

Laat het kind zelf praten

Stel open, uitnodigende vragen:

Wat heb jij gezien in de kinderboerderij?

Reageer op datgene wat het kind zegt

Schep ruimte voor het kind om te praten: kijk verbaasd, laat een stilte vallen, of zeg iets geks

60

Lees het boek gedurende een aantal weken herhaaldelijk voor, en

kijk samen met het kind naar het probleem in het verhaal, en de

manier waarop het probleem wordt opgelost:

Stap 4: Ingaan op het verhaal

Wat is er mis?

Wat gebeurt er allemaal?

Hoe loopt het nu af?

Wat kon … nog meer doen?

61

Lees het boek weer voor, of praat met de kinderen over het boek,

en laat het tot leven komen op de volgende manieren:

Stap 5: Doorgaan op het thema

Speel samen met de voorwerpen die je bij het boek hebt verzameld

Zing een liedje of zeg een versje dat past bij het boek

Knutsel samen iets dat met het boek te maken heeft

Lees een ander boek over hetzelfde thema

62

12 gouden voorleestips KLIN© Atelier

1 Ga uit van gedeelde ervaring, beleving

2 Weet wat je leest!

3 Voorbereiding van eigen voorleesritueel

4 Bekijk samen de kaft

5 Laat het kind vertellen, initiatieven nemen

6 Speel in op reacties: verbreden, uitbreiden

7 Voorspel samen het verhaal

8 Besteed aandacht aan moeilijke woorden

9 Maak het levendig

10 Praat na over het boek

11 Visualiseer, ondersteun je taalaanbod en de taal van het kind (‘moodboard’, picto’s, tekenen, gebaren, voorwerpen)

12 Lees het boek meerdere keren voor

63

Aanpassingen interactief voorlezen Knieboeken

Boekenstandaard of Kamishibai

Picto’s met klittenband in boek

Woordkaarten met pictogrammen of foto’s

Post-its of picto-stickers met klittenband

Zelf een boekje maken naar aanleiding van een gedeelde ervaring

(Hand)poppen

Voorwerpen die in het boek voorkomen

Panto(mime), uitbeeldende lichaamssignalen

Liedjes, rijmpjes en muziek (ritme, melodie)

Naspelen, rollenspel/simulatiespel

Knutselen

64

Andere ideeën

• Sprekende boeken (Eelke Verschuur)

• Foto-albums met geluidsopname

• Boeken met geluiden (knoppen indrukken)

• Verfilmde prentenboeken: Dikkie Dik, Z@ppelin Logeerboek via Uitzending Gemist en YouTube

65

Lees- en schrijfhoek: materialen

Schrijfmaterialen

Stempels

Papier

Pennen

Labels

Flapover

OC-materialen

Woordkaarten

66

Logeerkoffer

Prentenboek

Picto’s

Speelmaterialen

Voorleestips

Spelvormen

Attributen

Gebareninstructies

Logboekje

67

ICT/Multimedia

• Mogelijkheden voor herhaald voorlezen vergroten

• Digitale prentenboeken

• iPad apps

68

Ervaringsgericht vertellen en lezen*

• Ik lees wat ik al weet, waar we samen over gepraat hebben.

• Vanuit deze kennis ontstaat herkenning van symbolen in de tekst (woorden/gebarenplaatjes)

• Foto’s, tekeningen, picto’s ondersteunen het leesbegrip

• Film vertelt het verhaal (FaOC)

*Pullens & Stoep, 2009; Essers, 1995

69

12 Gouden Voorleestips bij KLIN©

1 Ga uit van gedeelde ervaring of beleving (anker-beleving)

2 Weet wat je leest! Het belang van voorbereiding

3 Maak een eigen voorleesritueel

4 Bekijk samen de kaft

5 Laat het kind vertellen en breidt uit

6 Speel in op reacties

7 Voorspel samen het verhaal

8 Besteed aandacht aan moeilijke woorden

9 Maak het levendig

10Ondersteun, visualiseer het eigen taalaanbod en taalgebruik van het kind (gebaren, picto’s, tekenen, foto’s of film)

11 Praat na over het boek

12 Lees het boek meerdere keren voor

Radboud University Nijmegen, The Netherlands

[email protected]

Stichting Milo, Nijmegen, The Netherlands

[email protected]

[email protected]

Royal Kentalis, Sint-Michielsgestel, The Netherlands

[email protected]

mailto:[email protected]




Healthcare

Masterclass Ondersteunde Communicatie & KLIN©