NJE USHQYERJE E MIRE PER NJE TRUP E MENDJE TE SHENDOSHE
42
PROJEKT QELLIMI : Te mesojme si te ushqehemi mire per te patur nje trup e mendje te shendoshe . Objektivat : 1. Te mesojme si te ushqehemi duke u bazuar te piramida ushqimore . 2. Te njohim lendet ushqyese dhe rendesin e tyre 3. Te njohim disa nga semundjet e gjakut . 4. Te njihemi me semundjet qe shkakton kequshqyerja NJE USHQYERJE E MIRE PER NJE TRUP E MENDJE TE SHENDOSHE
NJE USHQYERJE E MIRE PER NJE TRUP E MENDJE TE SHENDOSHE
1. PROJEKT QELLIMI : Te mesojme si te ushqehemi mire per te
patur nje trup e mendje te shendoshe . Objektivat : 1. Te mesojme
si te ushqehemi duke u bazuar te piramida ushqimore . 2. Te njohim
lendet ushqyese dhe rendesin e tyre 3. Te njohim disa nga semundjet
e gjakut . 4. Te njihemi me semundjet qe shkakton kequshqyerja 5.
Te njihem me IMT-en dhe te mesojme llogaritjen e saj .
2. PIRAMIDA USHQIMORE.
3. PIRAMIDA USHQIMORE Mnyra e ushqyerjes konsiderohet si nj nga
shkaqet e shfaqjes s smundjeve t zemrs, diabetit, disa formave
tumorale, smundje kto q vitet e fundit po prhapen n mnyr mjaft
shqetsuese. Organizata Botrore e Shndetsis n udhzimet e veta,
nnvizon rolin e nj ushqyerjeje t ekuilibruar pr t qen t shndetshm
dhe pr t parandaluar apo dhe trajtuar mjaft smundje. N vendin ton
vitet e fundit smundje si: diabeti, smundjet e aparatit
kardiovaskular, apo dhe kanceri, po prhapen mjaft dhe pr
specialistt mendohet se nj ndr shkaqet kryesore sht nj diet jo e
prshtatshme. Sot ne prdorim nj diet jo t prshtatshme me nevojat e
organizmit. Dieta prmban shum yndyrna, sheqer, krip dhe sht e varfr
me fibra, minerale dhe vitamina. Ushqimet jan t prpunuara deri n at
pik q nuk ngjajn aspak me ushqimin natyral. Pr dr.Shefqet
Deliallisi, i cili sht i pari q studion n librin e tij Ushqyerja
dhe shndeti. Shkenca e ushqyerjes, duhet ditur se bazn e nj
ushqyerjeje t shndetshme e prbn sasia e moderuar dhe larmia e
ushqimeve. Me fjal t thjeshta: shmangni sasit e teprta ose t pakta
t do ushqimi. Nuk ekziston asnj ushqim q i vetm t siguroj
mjaftueshm t gjitha elementt e domosdoshm, pr t garantuar shndet.
Prandaj sht e nevojshme q dieta t prmbaj larmi ushqimesh, por kjo
duhet br duke seleksionuar dhe njohur ushqimet e shndetshme.
4. PIRAMIDA USHQIMORE.
5. Lendet Ushqyese Objektivat 1. Te njohim disa nga lendet
ushqyese 2. Te mesojme funksionet e tyre ne organizem 3. Te njohim
disa nga karakteristikat e tyre te pergjithshme .
6. Lendet Ushqyese
7. LENDET USHQYESE Me lendet ushqyese kuptojme te gjithe
ushqimin qe nje person mund te haj dhe pije. I tere organizmi i
njeriut eshte i perbere prej ketij ushqimi dhe se e tere energjia
siguruar energjia vjen nga ushqimi. Ushqimi vepron ne trup si
derivat, duke siguruar energji dhe substance kimike per levizje,
rritje dhe mbajtje te shendosh te trupit. Cfare lloj ushqimi na
nevojitet varet prej moshes, gjinise, ndertimit te trupit, nivelit
te aktivitetit fizik dhe gjendjes shendetesore.
8. Yndyra Yndyra sht nj lnd ushqyese q prmban m shum energji, n
100 gram yndyr ka dyfish m shum energji se sa n 100 gram
karbohidrate. Do me thn q njerzit duhet t bjn kujdes q t mos t han
shum yndyrna, sepse njeriu absorbon shum energji shpejt dhe prandaj
rrezikon t bhet i trash. Mund t jet e vshtir pr t par sa yndyr ka n
nj ushqim vetm kur ka gjalp, vaj ose margarin, q jan pothuajse
yndyrna t pastra. Prandaj mund t flitet pr dhjam t fshehur, q sht
ai dhjam q nuk mund t shihet direkt me sy (pr shembull sht e vshtir
t shikohet se sa dhjam ka n djath q mund t prmbaj nga 10 % deri n
80 % yndyr). Prandaj sht mir q t lexohet prbrja sa yndyr ka n
produktin ushqyes prkats.
9. Yndyra Nuk sht shum e shndetshme q t hash shum yndyr. Midis
t tjerave sht shum e pashndetshme pr ent e gjakut n trup t
ekspozohen nga shum yndyra, sepse yndyra mund t grumbullohet n
muret e enve t gjakut dhe n kt mnyr rritet rreziku pr bllokimin e
enve t gjakut, prej t cilave njeriu mund t vdes. Ndr t tjerash
sasia e madhe e yndyrs n ushqim bn q njeriu t peshoj shum. Njeriu
sht mbipesh kur merr m shum energji, sesa ka nevoj, sepse trupi e
grumbullon kt energji ekstra n form dhjami rreth barkut ose vende t
tjera n trup.
10. Mineralet Klori i natriumit Merr pjes n proceset nervore
dhe muskujt e indeve. I mban lngjet n inde dhe e shpejton
furnizimin e qelizave me uj Mungesat shfaqen si: Tension i ult
Komplikime dhe munges e furnizimit me uj n indet dhe qelizat e
organizmit Kaliumi Shrben pr ndrtimin dhe mirmbajtjen e qelizave t
trupit si dhe rregullon nivelimin e lngjeve t trupit. Merr pjes n
prcjelljen e impulseve nervore dhe kontrollin e shtrngimit t
muskujve.
11. Kalciumi Shrben pr ndrtimin dhe forcimin e eshtrave dhe t
dhmbve. sht i domosdoshm pr shtrngimin e muskujve, thrrmimin e
gjakut dhe prcjelljen e impulseve nervore. Pr rregullimin
fiziologjik t funksionimit t qelizave dhe t organizmit. Mungesat
shfaqen si: Si baz pr zhvillimin e osteoporozs. Smundje t cilat jan
t lidhura ngusht me. mungesn e kalciumit n organizm. Dhmb dhe
eshtra t ndjeshme. Magnezi Shrben pr aktivizimin e rreth 300
enzimave. Pr funksionimin e rregullt t metabolizmit t yndyrs dhe t
sintezs s albuminave. Pengimin aktiv t paraqitjeve t shtrngimeve t
muskujve. Mundson punn normale t zemrs Mungesat shfaqen si: Rritjen
e nivelit t kolesterolit n gjak. Komplikimet n funksionimin e
organeve jetsore. Probleme me lkurn t shkaktuara nga stresi dhe
ngacmimet Hekuri sht prbrja kryesore e hemoglobins, e molekulave pr
prcjelljen e oksigjenit n gjak, e qelizave t muskujve dhe t disa
enzimave, t cilat marrin pjes n krijimin e energjis pr frymmarrjen
e qelizave Mungesat shfaqen si: Dobsim i gjakut (anemia), q mund t
sjell deri te dmtimi i rnd i shndetit t prgjithshm t organizmit.
Lkur e that.
12. Vitamina Vitamina (lat.: vita = jet) jan substanca organike
t cilat jan t prhapura te bimt, shtazt dhe mikroorganizmat ndrsa
njeriu i merr nprmjet ushqimit. Vitaminat kan rndsi sepse ruajn dhe
mirmbajn metabolizmin e organizmit
13. Llojet e vitaminave Viti i zbulimit Vitaminat 1909 Vitamina
A (Retinol) 1912 Vitamina B1 (Thiamine) 1912 Vitamina C (Ascorbic
acid) 1918 Vitamina D (Calciferol) 1920 Vitamin B2 (Riboflavin)
1922 Vitamina E (Tocopherol) 1926 Vitamin B12 (Cyanocobalamin) 1929
Vitamina K (Phylloquinone) 1931 Vitamin B5 (Pantothenic acid) 1931
Vitamin B7 (Biotin) 1934 Vitamin B6 (Pyridoxine) 1936 Vitamin B3
(Niacin) 1941 Vitamin B9 (Acidi folik)
14. Llojet e vitaminave Vitaminat jane te ndara ne dy grupe: te
tretshme ne uje dhe te tretshme ne yndyrna. Te tretshme ne uje
(vitamina C dhe Bcomplex) jane lehtesisht te absorbueshme nga indet
trupore.Trupi i njeriut nuk mundet ti ruaje apo ti akumuloje
vitaminat e tretshme ne uje keshtu qe marrja e tyre ditore eshte e
domosdoshme per te plotesuar nevojat . Vitamina B12 ben
perjashtimnga ky rregull.Nqs marrja e saj ka qene e menjehershme
melcia mundet ta ruaje ate per disa muaj. Vitaminat e tretshme ne
yndyrera (A, D, E dhe K)absorbohen nga ushqimet ne pergjithesi dhe
ato te yndyreshme ne
15. Emri protein rrjedh nga greqishtja prota dhe do t thot i
rndsishm. Ato prbjn nj pjes t madhe t t gjith organizmit ton dhe
luajn efekte jetike. Formohen nga vargje aminoacidesh t lidhur me
lidhje peptidike. Ka gjithsej 20 lloje aminoacidesh ku 9 jane
themelore dhe 11 jo-themelore. 9 proteinat esenciale nuk prodhohen
dot nga trupi yn prandaj sht me shum rnds t merren nprmjet
ushqimeve me prmbajtje t lart proteinash. Proteinat jo-themelore
prodhohen nga trupi yn, por pr prodhimin e tyre duhen proteinat e
tjera q shrbejn si katalizator.
16. Funksionet e proteinave Formimi i organeve t brendshme si
mlcia, muskujt, ligamentet, kockat etj. Ruajtja e forms trupore.
Prbjn 15% t trupit ton. Shrbejn si katalizator. Transportojn
oksigjenon n gjak. Marrin pjes n transportin aktiv t lndve
ushqyese. Nga to formohen edhe antirupat q mbrojn trupin nga
smundjet. Rregullimi i hormoneve dhe metobolizmit t ushqimeve.
17. Karbohidratet (lat.:carbo-karbon, hidrat-uj) jan komponime
organike q gjenden n t gjitha gjallesat por m s shumti tek bimt. Me
analiz kimike sht vrtetuar se karbohidratet jan komponime t prbra
nga karboni, hidrogjeni dhe oksigjeni, ku raporti mes oksigjenit
dhe hidrogjenit sht si te uji (2:1)..
18. Karbohidratet Karbohidratet kan formul t prgjithshme
Cx(H2O)y prandaj mund t duken si hidrate t karbonit. Por ky emr sht
n kundrshtim me molekulat e karbohidrateve t cilat nuk prmbajn uj.
Nga prbrja kimike ato ndahen n aldoze dhe ketoze. Karbohidratet me
shije t mbl quhen sheqerna
19. Semundjet qe shkakton kequshqyerja Objektivat: 1. Te
kuptojme termin e te ushqyerit . 2. Te njohim disa nga semundjet qe
shkakton kequshqyerja. 3. Obeziteti dhe pasojat . 4. Te njohim 10
ushqimet kuder Hipertensionit
20. Te ushqyerit Ushqyerja eshte nje proes nepermjet te cilit
merren dhe perdoren nga organizmi elementet kryesore te
ushqimit.Ushqimi eshte nje nevoje baze fiziologjike dhe nje kusht i
domosdoshem per nje shendet te mire.Trupi I njeriut ka nevoje per
elementet kryesore ushqimore , te cilat ndahen ne shtate klasa :
karbohidrate,proteina,yndyrna,vita mina , minerale,uje dhe
fibra.
21. Semundjet e shkaktuara nga kequshqyerja Disa prej smundjeve
m t rrezikshme q vijn si pasoj e t ngrnit pa kriter jan ato
kardiovaskulare, hipertensioni dhe kanceret e ndryshm q mund t jen
fatal pr jetn 1. Obeziteti 2. Anoreksia 3. Bulimia 4. Diabeti 5.
Smundjet e veshkave 6. Kanceri i ovareve 7. Smundjet e tmthit 8.
Kanceri i gjirit 9. Smundjet e zemrs 10. Kanceri i zorrs 11.
Smundjet e gjakut 12. Hipertensionit 13. Smundjet e arterieve t
trururit
22. Obeziteti Cfare eshte ? Obeziteti konsiderohet nj situate
jonormale, ku ka depozitim te teprt te yndyrs ne trup. Kjo ndodhe
nga marrja e tepert te e ushqimit, dmth te energjis te teprt.
Faktore qe lidhen me obezitetin : Stresi, lodhja,
trishtimi,Mosha,Disa ilace,rregullime hormonal,eNderprerja e pirjes
se duhanit ,Mbajta e kileve te teperta te shtatzanise,Trashgimia. o
Si mundet njerezit obezit te humbasin kilet e teperta ? E para
duhet te vendosin me siguri qe duan te humbasi kilet, ti nenshrohet
nje seri analizave laboratike te gjakut ( p.sh kolisterol,
hormonale etj ) per te indetifikuar shkakun e obezites dhe pastaj
ti drejtohet nje dietologu i cili do pergatisi nje diete ne nevojat
dhe zakonet e pacientit,perdorim I produkteve me pak sheqer dhe
yndyrna, te beni stervitje cdo dite. 20- 30 min ecje ju ndihmon te
keni nje peshe ideale
23. Anoreksia - nenkupton nje deshire te egzagjeruar per te qen
i dobet, duka pasur tendencen te ruash te njeten peshe trupore
perkohesisht. Personat te cilat kane anorexi prezentojne nje imazh
te deformuar mbi trupin e tyre duke e konsideruar veten shume me te
trashe se sa jan ne realitet dhe ne periudhat kur jan shume nen
peshten normale. Kto persona hane shume pak, preferojne frutat dhe
perimet, evitojne sa me shume sheqernat dhe pastat, mishin dhe
djathrat sic dhe gjellen e gatuar.
24. Bulimia eshte e ngjashme me anoreksine,por ka disa
ndryshime.Bulimiket nuk humbasin shume ne peshe dhe ne te vertete
ata jane pak mbipeshe.Gjithashtua ata jane te shqetesuar per masen
e tyre trupore dhe duan te dobesohen.Ata kane shpesh nje babezi per
te ngrene,konsumojne sasi te madhe karbohidratesh ne nje periudhe
te shkurter kohe dhe perdorin laksative qe shtojne jashteqitjen per
te eliminuar ushqimin qe kane ose provokojne te vjella.Bulimia
nervore prek me shume adoleshentet.
25. Diabeti Diabeti ne mjeksi Diabetes mellitus n shqip njihet
edhe si "smundja e sheqerit Diabeti sht rregullimi i metabolizmit q
reflektohet n paraqitjen e sasis jonormale t glukozs n gjak, si
pasoj e rezistencs s qelizave t gjakut ndaj insulins, apo si pasoj
e sasis s vogl t insulins s tajitur nga pankreasi. Jan dy gjendje q
mund t shkaktohet nga diabeti i sheqerit (diabetes
mellitus):hiperglikemia (niveli i lart i glukozs) dhe hipoglikemia
(niveli i ult i glukozs).
26. Te jetuarit mire Dhjete ushqimet kunder hipertensionit .
1-Ne vendin e pare nje aleat qe nuk do ta prisnim: okollata e
hidhur . 2-Ne vendin e dyte thjerezat 3 -Te gjitha llojet e frutave
apo perimeve dhe ne veanti bananet apo fruta e perimet te pasura me
potaz . 4- Ne vend te katert dritherat, te cilat ndihmojne ne
rregullimin e tensionit te larte . 5- Ketu gjejme prodhime te
ndryshme te qumeshtit te perpunuara ne menyra te ndryshme. 6.
Fasulet dhe te gjitha derivatet e tyre 7. Arrat- burim i fuqishem
antioksiduesish dhe acidesh yndyrore. 8. Peshku me permbajtjen e
omega 3 luftojne tensionin e larte. 9 . Pak e njohur por e
dobishme, patatja ngjyre vjollce 10. Mbyll klasifikimin panxharin
roze, sidomos lengu i tij.
27. Gjaku dhe semundjet e tije Objektivat 1. Te njohim gjakun
dhe perberesit e tije . 2. Te mesojme funksionet e gjakut ne
organizem . 3. Te njihemi me semundjet e gjakut dhe pasojat .
28. Gjaku sht nj ind lidhor i lngshm . Trupi i njeriut prmban
rreth 5-6 litra gjak. Gjaku mirmban funksionet e organeve te tjera
te trupit nprmjet transportit te oksigjenit dhe lndve ushqyese.Kjo
fal puns mekanike t muskulit te zemrs .Gjaku prmban
eritrocide(qelizat e kuqe),trombocide (pllakzat e
gjakut),leukocide(qelizat e bardha),plazma n t ciln notojn
qelizat.Qelizat e kuqe prmbajn hemoglobinn,prgjegjse pr lidhjen dhe
transportin e oksigjenit.
29. Funksionet Furnizimi me oksigjen i indeve. Furnizon trupin
me materie ushqyese,(glukoza,aminoacide,acid e yndyrore). Largimin
e gazrave dmtuese dioksid karboni,acid laktik. Transportues I
hormoneve dhe sinjalizimi pr dmet e indeve. Ka rol mbrojts n
organizm nga smundjet
30. SMUNDJET Zemra sht organi q bn pastrimin e gjakut,dhe n
smundjen e saj kemi prishje t funksionit t saj si pompa.Kur zemra
nuk funksionon si duhet ka vshtirsi t shumta n drgimin e gjakut t
pastruar n pjes t ndryshme t organizmit.Kjo on n infrakt dhe
ngushtimin e enve t gjakut,pra mund t shkaktoj vdekje ose gjymtime
t organeve t ndryshme t trupit t.
31. Hipertensioni Hipertensioni sht rritja e shifrave t trysnis
s gjakut. Shkaku kryesor sht humbja e elasticitetit t enve t
gjakut.Por megjithate nuk ekziston dicka ekzakte sepse
hipertensioni mund te shkaktohet nga ndonje infeksion I ndonje
organi te brendshem.Gjate stines se veres,shtypja e gjakut
stabilizohet per shkak te temperaturave te larta ,organizmi
bymehet,ndersa gjate dimrit ajo ngrihet per shkak te tkurrjes.
32. Migrena Migrena eshte nje nder shfaqet me te shpeshta te
dhimbjes se kokes.Kjo dhimbje shkaktohet nga enet e gjakut te
trurit kur ato nuk punojne normalisht.Enet e zgjeruara te gjakut ne
koke jane nxitesi i pare per dhimbjen e migrenes.Nje ne 4 gra dhe
nje ne 12 burra mund ta perjetoje kete dhimbje.Migrena eshte
dhimbje e perqendruar,e cila shtohet ne pjesen e pasme te kokes dhe
sidomos ne nyjen mes kokes dhe qafes.Me migrene nenkuptohen nje
vale dhimbjesh akute, te nje gjysme te kokes ,shpesh te shoqeruara
nga te vjella dhe marramendje.
33. Arterioskleroza Arterioskleroza ndryshimi i tensionit
arterial q shkon n zemr.Shkaktohet nga trashja dhe ngurtesimi murit
te arterieve.Zgavra e artierieve zvogelohet,keshtu edhe sasia e
gjakut qe e pershkon ate ,pakesohet.Indet vuajne per oksigjen dhe
lende ushqyese .Kur prishet ritmi i zemrs kemi aritmeti q jan 1,me
ritm t shtuar ose takikardi 2,me ritm t ngadalt bradiokardi.Prek
zemren , trurin dhe mund te shpjeri gjer ne vdekje.
34. Talesemia Talesemia smundje e karakterizuar nga nj defekt
gjenetik i sintezs s hemoglobins, proteina e rruazave t kuqe t
gjakut .Prodhimi i pamjaftueshm i hemoglobins on n dmtimin e
organeve t brendshme.sic eshte edhe zemra.Pacienteet qe vuajne nga
talasemia jane te varur nga transfuzionet periodike te gjakut,pasi
ky eshte I vetmi mjekim I pershtatshem sot per sot per pacientet
talasemik.
35. Leuemia Leuemia kanceri i gjakut ,karakterizohet nga
prezenca e disa celulave jo normale ,quhet ndryshe si
pamjaftueshmri e gjakut dhe e palcs kurrizore.Ketu kemi shumic t
rruazave t bardha dhe pakic t rruazave t kuqe.N shumicn e rasteve
kjo smundje shkakton dhimbje t forta koke, lodhje fizike,
takikardi,dhe personat e prekur jan shum t zbeht.Shrimi i saj varet
shum nga grada n t ciln e kap smundjen pacienti.Kemi dy lloje
leuemie ,1.leuemia akute,2.leuemia kronike. Akute bazohet kryesisht
n at se sa shpejt smundja paraqitet dhe prkeqsohet. Kronike
prkeqsimi ndodh n mnyr t ngadalt.
36. Anemia Anemia ose pagjaksi.Ndikon n zvoglimin e mass s
eritrociteve n gjak ,kemi humbje t norms normale t
gjakut.Shoqerohet me humbje te nje sasie te konsiderueshme te sasis
se hemoglobines. Disa nga shenjat m t dukshme jan
kputje,lodhje,marrje mendsh,zverdhje t pjesve t ndryshme t trupit
etj.Kjo vjen si pasoje e pamjaftueshmerise se
hekurit,hemoragjive,helmimeve.
37. BMI : Body mass index Indeksi i mass trupore - IMT
38. Llogaritja e Indeksit te Mases Trupore behet lehte me ane
te nje formule te thjeshte matematikore Indeksi I Mases Trupore
njohur ndryshe BMI, ky indeks percaktohet nga perpjestimi I peshes
me (lartesin ne meter)2
39. Nje BMI I shendetshem varion nga 18.5 ne 24.9. nje rezultat
poshte 18.5 tregon se jeni nen peshe, apo nje rezultat siper 24.9
tregon se jeni mbi peshe ne raport me lertesin e trupit tuajIMT IMT
30 + Obezitet IMT IMT 25.00-29.99 Mbipeshe IMT IMT 18.50-24.99
Normale IMT IMT Nen 18.5 Nenpeshe
40. KONKLUZIONI Mbas mbarimit te ketije projekti ne jemi te
afte te njohim semundjet qe prekin trupin tone dhe si te ruhemi nga
to. Por me e rendesishmja eshte parandalimi I nje semundjeje dhe
per kete na ndihmon IMT-ja , njohja me rendesin e lendeve ushqyese
ndikimi ne organizem , dhe sasin e marrjes se tyre . Te gjitha keto
I permbledhim me nje term Ushqyerje e mire qe na ndihmone shume te
kemi nje trup e mendje te shendoshe .