1

13 14

10

6

2

15

11

7

3

12

8

4

9

5

Макроэвалюция қандай процесс,микроэвалюциядан қандай

айырмашылығы бар?

Жауабы

Микроэвалюция-түр папуляциясының ішінде жұретін және оның гендік қорын өзгертіп,жаңа түр түзілумен аяқталатын эвалюциялық әрекеттердің жиынтығы. Гендік қор (генофонд) – папуляциядағы немесе түрдегі барлық гендердің жиынтығы әрі табиғи сұрыпталудың нәтіжесінде папуляцияның өзгеруі.“Микроэвалюция” терминін орыс генетигі Н.В.Тимофеев-Ресовский 1938 жылы енгізген.Макроэвалюцияның нәтіжесінде папуляция,түр тармағы,түр түзіледі.

Макроэвалюция- ірі жүйелік топтардың (тип,класс,отряд) қалыптасу процессі.”Макроэвалюция” терминін биологияға 1927 жылы селекционер Юрий Александрович Александрович енгізді.

Палеонтология нені зерттейтің ғылым?

Жауабы

Палеонтология –тірі организмдердің қазба қалдықтарын зерттейтін ғылым.Полеонтолог ғалымдар Ч.Дарвин идеасына сүйене отырып,жануарлардың даму тарихын зерттейді.Палеонтологияның мақсаты – тек қазбадан табылған жануарларды ғана емес, олардың даму тарихын да зерттейды. Владимир Онуфриевич Ковалевский (1842-1883), негізінен, тұяқтың жануарладың тарихын зерттеген ғалым.

Жылқының эвалюциясын зерттеген ғалым.Ол қандай деректерге сүйенген?

Жауабы

Владимир Онуфриевич Ковалевский (1842-1883), негізінен, тұяқтың жануарладың тарихын зерттеген ғалым. В.О.Ковалевский жылқылардың қанқасын, тістерін, аяқтарын зерттеді.В.О.Ковалевский жылқылардың даму сатысын, қазіргі жылқылардың шығу эволюциясын зерттегенде берілген атаулары кайнозой заманының үштік кезңінің ғасыр атымен атады. Жылқыларды аяқтарындағы башпай санының біртендеп өзгеру ретіне қарай орналастырды:1) Фенакодус (палеоценде тіршілік еткен)- 5 банпайлы, үлкендігі

түлкідей.2) Эогиппус (эоценде тіршілік еткен) – биіктігі 30см,алдынғы

аяқтарында 4 башпай, артқы аяқтарында 3 башпай.3) Миогиппус (миоценде тіршілік еткен- ортаңғы башпайы өте жақсы

жетілген, 2-4 башпайлары қысқа.4) Парагиппус (миоценде тіршілік еткен) – ортаңғы башпайы өте

жақсы жетілген , 2-4 башпайлары өте қысқа.5) Плиогиппус (плиоценде тіршілік еткен)- бір башпайлы, жанама

башпайлы жойылған, тек қалдық ретінде сақталған.6) Қазіргі заман жылқысы.

Бірін-бірі біртіндеп ауыстырып, дамып, эволюциялық процестің барына көз жеткізген қатарды филогенетикалық қатар дейді.

Салыстырмалы – анатомиялық зерттеулер қандай жағдайда

жүргізіледі?

Жауабы

Қазба қалдықтары табылмаған, қанқасы жоқ организмдердің дене құрылысын салыстырып,туыстығын салыстырмалы анатомия арқылы дәлелдейді.

Салыстырмалы анатомиялық зерттеулер арқылы кейбір омыртқалы жануарлардыңиалдынғы аяқтарының әр түрлі қызмет атқарғанымен құрылыстарының ұқсас екендігі дәлелдеу.

Мысалы. Киттің ескек аяғы,көртышқанмен крокодильдің алдыеғы аяқтары, құстар мен жарқанаттың қанаттары,адамның қолы және т.б.

Атқаратын қызметіне қарай аяқ қанқасындағы кейбір сүйектер жойылып немесе бір- бірімен бірігіп тұтасып кетеді.Мөлшері жағынан үлкенді- кішілі болып келгенімен ұқсастық белгілері шығу тегінің бір екендігін көрсетеді.

Гомологтық және аналогтық мүшелерге анықтама беріңдер?

Жауабы

Гомологтық мүше-ұрық бастамасынан дамытын құрылысы мен шығу тегі бірдей,ал атқаратын қызметі әр түрлі мүшелер.Жарқанаттың қанаты мен көртышқанның алдынғы аяғы жануарлардағы гомологтық мүшелер.Атқаратын қызметі әр түрлі болсада,сүйектерінде көп ұқсастық бар.Екеуінде де жауырын сүйек, иық белдеу, тоқпан жілік, кәрі жілік, саусақ сүйектерінен құрылған.

Өсімдіктерде гомологтық мүшелер:Кактус, итмұрының тікендері, қырықжапырақ, құртқашаш, бидайдың тамырсабақтары, картоптың түйнегі, т.б.

Анологтық мүшелер-құрылысы мен шығу тегі әр түрлі, бірақ үұсас қызмет атқаратын мүшелер.Гомологтық мүшелерге, керісінше сырттай қарағанда бір-біріне үқсас келетін мүшелер.

Мысалы:көбелек пен құстың қанаттары ұшу қызметін атқарса да құрылысы бөлек.

Омыртқалы жануарлар ұрығының ең алғашқы даму сатысында білінетін

ортақ белгілерді атаңдар?

Жауабы

Эволюцияның салыстыралы эмбриологиялық (онтогенетикалық) дәлелдемелері.Барлық көп жасушалы жануарлар ұрықтанған бір жұмыртқа жасушасынан дамиды.Жеке даму (онтогенез) кезінде – бөлшектену; 2-3 қабатты ұрықтың түзілуі; ұрық жапырақшаларынан мүшелер түзілу сатысынан өтеді.Әр түрлі жануарлардың ұрықтарының дамуының ұқсастығын орыс ғалымы Карл Максимович Бэр (1792-1876) анықтады.

Ең алғашқы даму сатысында омыртқалы жануарлардың ұрықтары бас, дене, құйрық бөлімінен тұрады.Аяқтарының бастамасы мен желбезек бастамасы болады.Әрі қарай даму барысында ұрықтардың айырмашылықтары көріне бастайды.

Омыртқалы жануарларда ерекше жасушалардан түзілген тығыз,солқылдақ хорда (арқа желісі) болады.Хорда шеміршектеніп, сүйектеніп омыртқа жотасына айналады.Жүке жүйесі, алдымен түтік тәрізді болып, миы 3 және 5 көпіршік сатысынан өтеді.Омыртқалылардың ұрығында бәрінен бұрын типтің белгілері (хорда, жүке түтігі, жұтқыншақтың желбезек апараты) дәлелдеген.Типтен соң кластың белгілері білінеді.

Мысалы:Балықтарда жұп аяқтары жүзбе қанатына айналады, құстарда қанаттар пайда болады.Бұл кезе бір класқа жататын жануарлардың ұрықтарындағы ұқсас тықтары сақталады.Кластан кейін отряд, тұқымдас, туыс белгілерінен соң ең соңында түрдың белгілері шығады.Ұрық дамуындағы мұндай заңдылық алдымен туыстығын, содан соң әр топтың эволюциясындағы жүйелі түрде бір-бірінен ажырауды көрсетеды.

Биогенетикалық заңның негізгі қағыдасын атаңыз.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында неміс ғалымдары Ф.Мюллер мен Э.Геккель биогенетикалық заңды ашты.Заңның негізгі қағыдасы:әрбір дара өзінің жеке дамуы кезінде өз түрінің тарихи дамуын қысқаша қайталайды.Жеке даму – тарихи дамуды қысқаша қайталау.Биогенетикалық заң организмдердің жеке даму мен тарихи даму арасындағы толық байланысты дәлелдеп берді.

Академиктер – А.Н.Северцов пен И.И.Шмальгаузен отогенез кезінде ата – тектерінің ересек сатысындағы құрылысы емес, тек ұрықтарына тән белгілер і ғана қайталанатынын анықтады.

Организмдер эвалюциясының басты бағыттарын атаңыз.

Академиктер – А.Н.Северцов пен И.И.Шмальгаузен биологиялық эволюцияның биологиялық прогреске акелетін 3 бағытын анықтады.1) Ароморфоз (Арогенез)2) Идиоадаптация (Аллогенез)3) Дегенерация (Катагенез) Ароморфоз (гекше “airo” – көтеру, ”morpha” – пішін),арогенез –

организмнің құрылысы мен қызметін күрделендіруге, құрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы денгейін көтеруге әкелетін эволюциялық өзгерісі.Ароморфоздың нәтіжесінде жаңа ірі систематикалық топтар – типтер мен кластар пайда болады.

Идиоадаптация (грекше “Idios”- ерекшелігі, латынша “adaptatio” – бейімделушілік), аллогенез – биологиялық құрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үшін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайына бейімделушілік.

Дегенерация (катагенез; “kata” – қарапайымдану , кері кету) – эволюцияның үшінші бағыты.Бүл бағытта организмдердің құрылысы қарапайымданады, бірақ өлімге апармайды.

Ароморфозға мысалдар келтіріңдер.

Ароморфоз (гекше “airo” – көтеру, ”morpha” – пішін),арогенез – организмнің құрылысы мен қызметін күрделендіруге, құрылымы мен тіршілік етуге қабілетінің жалпы денгейін көтеруге әкелетін эволюциялық өзгерісі.Ароморфоздың нәтіжесінде жаңа ірі систематикалық топтар – типтер мен кластар пайда болады. Үлкен және кіші қанайналым шеңберінің қалыптасуы – ароморфоздың жолы. Мысалы: Бұылтық құрттардың шығуы, сарышаяндардың алғаш құрлыққа шығуы белсенді көректенуі түрлі қозғалыстар жасау. Жүзбе қанаттардың аяққа өзгеруі, ауамен тыныс алу мүшелерінің дамуы: папоротник тәрізділер мен саусаққанатты балықтардың құрлыққа шығуы. Іштен ұрықтану тұқымның түзілуі бауырымен жорғалаушылар мен ашықтұқымдылардың шығуы жабық тұқымды (гүлді) өсімдіктер пайда болды. Ми қыртысының қарқынды дамуы тік жүру адамның шығуы.

Идиоадаптация дегеніміз не?

Идиоадаптация (грекше “Idios”- ерекшелігі, латынша “adaptatio” – бейімделушілік), аллогенез – биологиялық құрылым деңгейін күрделендірмей, өзгертпей тіршілік үшін күресте организмдердің өзіне пайдалы белгілі бір орта жағдайына бейімделушілік.Мысалы: Жануарлардың бүркеніш (жасырушы) рең өсімдіктердің тікенектері, безді түктері, скат, камбала балықтарының су түбіне бейімделіп, жалпақ пінінді болуы.Корек аулау тәсіліне қарай, құстардың аяқтарындағы саусақтарының өзгеріске ұшырауы: жалпақ саусақтары ( 4 саусағы бірдей деңгейдегі) жемін бүріп ұстауға;тоқылдақтың саусақтары ағаш діңіндегі еркін қозғалуға; құтанның ұзын сирағындағы саусақтары батпаққа батпаққа батып кетпей,жеңіл қозғалып жемін табуға бейімделген.Идиоадаптация-тірі организмдердің тіршілік ортасына жеке бейімделуі.

Биологиялық регрестің биологтялық прогресстен қандай айырмашылығы

бар?

Биологиялық прогресс – түрдің немесе басқада жүйелік топтардың тіршілік үшін күресте жеңіп шығуы.Биологиялық прогрестің негізгі белгілері: жүйелік (систематикалық) топтағы даралар санының артуы; таралу аймақтарының кеңеюі; тағы да басқа жүйелік топтарға ажырауы.

Организмдердің қоршаған ортаға бейімделуі:А) түр дараларының саны артадыБ) түрдің таралу аймағы кеңейеді В) жаңа популяциялар, түр тармақтары, түрлер түзіледі Биологиялық регресс – организмдердің таралу аймағын азайтып, түрлер

мекен ету ортасына дұрыс, жақсы бейімделе алмағандықтан саны азаяды; басқа түрлердің ығыстыру себебінен өліп, жойылып бітеді.

Биологиялық регреске ұшрағандар:а) Паразитті тіршілік етуге көшкендерб) Қозғалмай бекініп, тіршілік ететіндер в) Жер астында және үңгірлерде тіршілік ететін жануарлардың жеке мүшелерінің

қарапайымдануы

Қозғалмай бекініп тіршілік ететін организмдердегі дегенерацға мысалдар

келтіріңдер?

Қозғалмай бекініп тіршілік ететін организмдердегі дегенерац мысалдар – жануарлардың қозғалу мүшесі дернәсіл сатысында болады, хордасы жойылған.

Погонофорлар – теңіз түбінде қозғалмай тіршілік етеді.Олардың ұзы, құрт тәрізді денесінің сыртын цилиндр пішінді түтікше жауып тұрады.Денесің 4 бөлектен тұрады, бірінші (алдынғы) бөлігінде қармалауыштарын ауық-ауық түтіктен сыртқа шығарып тыныс алады.Денесі 4 бөлектен түрады,

1) Алдынғы бөлігінде қармалауыштар (кей түрінің саны 200-250 –ге жетеді), “миы” (жүйке шоғыры), жүрегі, бөліп шығару мүшелері бар.

2) Ірілеу бөлігі басқа бөліктен ерекшеленген .

3) Үшінші бөлігі өте қзын. 4) Бөліктің ішкі жағында тыныс мүшелері , сыртқы жағында тыныс мүшелері, сыртқы

жағында түтікке жабысып тұратын өсінділері бар.Денесінің артқы бөлігі сегментке бөлінген.Погонофораларда “ми” мен жүрек болғанымен аузы мен асқазан жолдары жойылған, тыныс алу мүшесі – қармалауыштары.

Дегенрация дегеніміз не?

Дегенерация (Катагенез;грекше”kata”-қарапайымдану,кері кету)-эволюцияның үшінші бағыты.Бұл бағытта организмдердің құрылысы қарапайымданады,бірақ өлімге апармайды.Мұның мысалы ретінде паразит құрттарды алуға блады.Жалпақ құрттар жануарлардың ішінде тіршілік етентіндіктен олардың аз қорыту және сезім мүшелері жойылған.Паразит құрттардың қурылысының бұлай қарапайымдануы құрттарға еш бір кедергі жасамайды.Қайта олардың иесінің ішегінде тіршілігін сақтап қалуға себін тигізеді.Жалпақ құрттардың шыққан тегі суларда еркін жүзіп, тіршілік еткенмен олардың паразитке ауысуы құрылысының қарапайымдануына себеп болып отыр.Дегенерация-жалпы құрылым деңгейін қарапайымдатып төмендетуы арқылы организымдердың бейімделгіштік өзгерісі.

Паразит құрттардың жойылған мүшелерінің орнына пайда болған мүшелердің құрт

үшін қандай маңызы бар?

Паразиттік жалпақ құрттар жануарлардың ішінде тіршілік етентіндіктен олардың ас қорыту және сезім мүшелері жойылған.Паразит құрттардың қурылысының бұлай қарапайымдануы құрттарға еш бір кедергі жасамайды.Қайта олардың иесінің ішегінде тіршілігін сақтап қалуға себін тигізеді.Жалпақ құрттардың шыққан тегі суларда еркін жүзіп, тіршілік еткенмен олардың паразитке ауысуы құрылысының қарапайымдануына себеп болып отыр.Жалпы құрылым деңгейін қарапайымдатып төмендетуы арқылы организымдердың бейімделгіштік өзгерісі.

Паразит құрттардың жойылған мүшелерінің орнына пайда болған мүшелердің құрт

үшін қандай маңызы бар?

Паразит құрттардың жойылған мүшелерінің орнына пайда болған мүшелердің құрт

үшін қандай маңызы бар?

Паразит құрттардың жойылған мүшелерінің орнына пайда болған мүшелердің құрт

үшін қандай маңызы бар?

Эволюцияның салыстыралы эмбриологиялық (онтогенетикалық) дәлелдемелері.Барлық көп жасушалы жануарлар ұрықтанған бір жұмыртқа жасушасынан дамиды.Жеке даму (онтогенез) кезінде – бөлшектену; 2-3 қабатты ұрықтың түзілуі; ұрық жапырақшаларынан мүшелер түзілу сатысынан өтеді.Әр түрлі жануарлардың ұрықтарының дамуының ұқсастығын орыс ғалымы Карл Максимович Бэр (1792-1876) анықтады.

Ең алғашқы даму сатысында омыртқалы жануарлардың ұрықтары бас, дене, құйрық бөлімінен тұрады.Аяқтарының бастамасы мен желбезек бастамасы болады.Әрі қарай даму барысында ұрықтардың айырмашылықтары көріне бастайды.

Омыртқалы жануарларда ерекше жасушалардан түзілген тығыз,солқылдақ хорда (арқа желісі) болады.Хорда шеміршектеніп, сүйектеніп омыртқа жотасына айналады.Жүке жүйесі, алдымен түтік тәрізді болып, миы 3 және 5 көпіршік сатысынан өтеді.Омыртқалылардың ұрығында бәрінен бұрын типтің белгілері (хорда, жүке түтігі, жұтқыншақтың желбезек апараты) дәлелдеген.Типтен соң кластың белгілері білінеді.

Мысалы:Балықтарда жұп аяқтары жүзбе қанатына айналады, құстарда қанаттар пайда болады.Бұл кезе бір класқа жататын жануарлардың ұрықтарындағы ұқсас тықтары сақталады.Кластан кейін отряд, тұқымдас, туыс белгілерінен соң ең соңында түрдың белгілері шығады.Ұрық дамуындағы мұндай заңдылық алдымен туыстығын, содан соң әр топтың эволюциясындағы жүйелі түрде бір-бірінен ажырауды көрсетеды.

Владимир Онуфриевич Ковалевский (1842-1883), негізінен, тұяқтың жануарладың тарихын зерттеген ғалым. В.О.Ковалевский жылқылардың қанқасын, тістерін, аяқтарын зерттеді.В.О.Ковалевский жылқылардың даму сатысын, қазіргі жылқылардың шығу эволюциясын зерттегенде берілген атаулары кайнозой заманының үштік кезңінің ғасыр атымен атады. Жылқыларды аяқтарындағы башпай санының біртендеп өзгеру ретіне қарай орналастырды:1) Фенакодус (палеоценде тіршілік еткен)- 5 банпайлы, үлкендігі түлкідей.2) Эогиппус (эоценде тіршілік еткен) – биіктігі 30см,алдынғы аяқтарында 4

башпай, артқы аяқтарында 3 башпай.3) Миогиппус (миоценде тіршілік еткен- ортаңғы башпайы өте жақсы

жетілген, 2-4 башпайлары қысқа.4) Парагиппус (миоценде тіршілік еткен) – ортаңғы башпайы өте жақсы

жетілген , 2-4 башпайлары өте қысқа.5) Плиогиппус (плиоценде тіршілік еткен)- бір башпайлы, жанама башпайлы

жойылған, тек қалдық ретінде сақталған.6) Қазіргі заман жылқысы.

Бірін-бірі біртіндеп ауыстырып, дамып, эволюциялық процестің барына көз жеткізген қатарды филогенетикалық қатар дейді.