Walka o-czolgi

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ] ZMIANY W SZTUCE WOJENNEJ W OKRESIE

POPRZEDZA.J.\CYM WYBUCH l WOJNY ŚWIATOWEJ ORAZ W CZASIE JEJ TRWANIA 15

l. Wpływ techniki na charakter wojen prowadzonych na prułomie XIX i XX wieku IS

2. Ponątkowy charakter wojny l6

J. Zmiany narzucone przebiegiem działań zbrojnych 33

4. Wojna techniki- nowa jakoić pola walki 35

ROZDZIAł. II KONCEPCJE PROWADZENIA DZIAŁAŃ WOJENNYCH

WYPRACOWANE W EUROPIE W OKRESIE

MI:ęDZYWOJENNYM 47

l. Wplywpogl;płówdotyaących wykorzystanie czołgów na rozwój teorii wojennych i charakter przyszlej wojny 47

l. Myśl wojskowa w ZSRR w latach 1918-1939 69

!!~~O:;hz d!(a~~~ C:b:$~dt:ol:.::h ~~~~-~;;;ecką 4. Polsk.ie koncepcje bojowego wykorzystania czołgów

ROZDZIAI.Ill Czoł.Gl W STRUKTURACH POWOJENNYCH Sił. ZBROJNYCH PAŃSTW EUROPEJSKICH

l. Czynniki warunkuj~e rozwój sil zbrojnych w Europie .

74

•• 113

113

l. Zmiany struktur organizacyjnych i pnygotowania bojowego broni pancernej 113

3. Czołgi w Polsce i ewolucja zmian organizac:yjnych i strukturalnych ISS

Przykładowy rozdział książki: Walka o czołgi. Poglądy, konstrukcje i struktury do 1939 roku http://grzbiet.pl/sklep/walka-o-czolgi-poglady-konstrukcje-i-struktury-do-1939-roku/

Książki historyczne

Uwaga! Próbka wygenerowana automatycznie na podstawie tekstu źródłowego, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl

RozDZIAł. IV CZOLGIIICH EWOLUCJA W GLÓWNYCH PAŃSTWACH EUitOPEJSKICH

I.Rm:wójkonstrvkcjicrolguipon .. k.i,.·anitoptym.Unycb ronriijZ"Ó

l. Konstrukcje opncowane, W<lroi:one do prodiliji i na wypo•aitniu pododdziałów

J.Polsk.iekon•trukcjeczolgównalltdokonminn)-.:hp.ui•t..·

RozoztAł. V CzOLGI W DOKTRYNIE WOJENNEJ l POCZ<\TKOWEJ FAZ LE WOJNY

l. Postawy wobec proce.Ow motoryu.cji i 11panctm1cnia wo1•k wśród tllmpejsk.ich i polskich najW)inych instytucji ,.·ojsko,.")-.:h M l

;~;;;~:j~la !o~~~:!.:"J:~~~~~ ;~j;,:r:i~": !:k:~~e wPoloce

J. Wykorzystanie czolgOw w poC1.}tkowej fuic ,.·ojoy

ZAKOŃCZENIE

SuMMARY

BIBLIOGRAFIA

SKRÓTY ZASTOSOWANE W TEKŚCIE

WYKAZTABEL

WYKAZ SCHEMATÓW

WYKAZ WYKRESÓW

WYKAZ PLANÓW, MAP

WYKAZZDJęĆ

ZDJęCIA

INDEKS OSOBOWY

INDEKS NAZW

""





TABLE OF CONTENTS

]NTRODUCTION

CHAPTERI CHANGES IN WAilJIARE IN THE PERIOD PRECEDING

THEOUTBR.EAK OF AND IN THE COURSE OFWORLD WAB. l l S

l. The inRuence oftechnology on the character of wars conducted attheturnofthelOthcentury 15

l. The initial character of war 16

3. Changes imposed by the course of military action 33

4. War oftechnology- the new qualityofthe battle6eld 35

CHAPTERII THE CONCEPTIONS OF CONDUCTING WARFARE

DEVELOPED IN EuROPE DURING THE INTERWAR PERIOD 47

1. lnftuence of views on the use of tanks onto the development of military theories and the characteroffuture war 47

2. Militarythought in the USSRin theyears 1918-1939 69

3. Condusions from the use oftanks in the war with Soviet Russia and other military actions in the years 1919·1939 74

4. Polish conceplions about the use oftanks in combat 98

CHAPTERlll TANKSIN THE STRUCTURES OF POST-WAR. AR.MED

FORCES IN EUROPEAN COUNTRIES 113

l. Faeton determining the devclopment o( anned (orces in Europe 113

;~:~~=e= ~re a~~:~if:~:5tructuresandcombat 113

3. Tanks in Poland and the evolution o( organisałional and structural changes 155





-Johnfredericł.Chules(J.F.C)hller(18-8·1966)-gtllffllllltii/O'.a.lnsto')k

WOjJh,woif~ ltrtllq- 30;41;51-)S;S8:65:7l;92-94:11M:I09:1l5:1-3:189 l91;297;311;lll;314

G ClwlesdeGaułle(l890-1970)-gt~~t>~~lbrypd)'.ltO•tf)-ł:~o.·Qpłm.y,;mRf'lt.IT•tklmiiSUilllpuzy<:lllbron•p:mctrlflj,pUV!!t)pololyk,n~~J;:st.:~nuSS;S7;6S;90;3DB;lll

VidorW.Cenaaias (1890-!) -lltiiJO•( /92i), 1n.::pntr,ltortf)l: "'OJili>M)- 5~

Wi!Mim LtopoldColmarvonderG~f~1hm (1&43-1916) -:k"Jlm· Go/t: AISM,ftldm..,m~ltl: i pisarz wo;1bn.oy; do l lo. "Oj"}' ŚIOWIOk"tj /tgo M).(w_\ u sztubiiiOjtlllltjbyfy&.lrdtlfJ~mr,.,gQdbry'f:\'IJbdrrQtlltryl.uub.:hJ.,. w6dcówwoJikO"'](hn•zCiausth'llza-18

HcinzWilbelmCuderian(I888-19S4)-gt'lfflllporucuuł(I9J8),,.·1939 ~XIX KPallt, w /940wfranq•ik<l GrPanc,na:Y"'"~·.Dtrsd.ncU< łkiR,·-.)l;S8·6S;103:147:150:267:292:29i·298:l06:l08:ll0

Rwłolf GUDdW:h (1892-1957) - ~o.y...Ua:ta 1 b115lnlktor, "'<<)Or, s:rf 1\~rhillhl P111Jrkl6w r KPJU!rJikcjl BIUI"II Badali Tuhk:nych Bron1 Pan.:~~~-180;214-219;223;236

H Edwml Ludw1k Rabich ( 1905-1987) - .n:1·n~tr, mtclldNik 1 "'~""""'='"- klt

rowmkdtldluJlflp~:.ro...ip«Jdlny<IIBiuroSi!ld.O"•PZ/n:,,.,JPI'Jr,...,,.~rK-.l. TKS, PZ/n: IJO, HP(Plllll. 1~0) 11nn}-d1 -ll';";233

JózefHalln-(1873-1960)-gt~UF~~Ibrom,df1h'lid,dB/fhrn,,.-l.nn"(I91S· 1919)-75;76;133;156

Eril:hHocpner(l886-19+ł)-gtntrdlbnlJł1(/938)n...:Y"vn:r.Dtr.-l.lrtRnttr" (ffllrybrw.rltnpld),doowd:IIXVJKJ>pn,wPobt1(1939)1franqr{I!NO) "r'tdmlf<:.,ny ~'"'"""""'J20/rptd<jNfhlpr:«1wliDH111tro"'l 1 :<~>f<ll!/rou•· nyw/944roku-292-298

HcnnannHolh(l885-19il) -gt.,..rolpon~c:nlk{/9Jti)IW! .... "ollłi".P.op.l·. douwdzd XV KPanc w hiJu (1939) ptnfwu ""III}": F~(J<I J ... W:•I Gr PaNc-293-298;310

J Antoine-Hrnrijomiai(l779-1869)-~tFII~Inlrtry/;""l".l"-18





INDEKS OSOBOWY

B J.an Gottlieb Bloch ( 1836-1902) -finansista, przemysłowiec, ekonomista, pdC)"'

fista r teoretyk WOJIIY- 25; 26

c John Valenline Carden ( 1892-193.S) konstruktor Carden-Loyd One-M1m Tan·

kette (1925), współtwórcafirmy Carden-Loyd Traktory Ltd, później Vicktrs·Arnrstnmgs- 126;128; 186; 190-195;200;204;208;213-217;226

John Walter Christie ( 1865-1944) - inzynier i wynalazca zawiesunia i układu kierowa ma poJazdów gqsrenrc01tJych zwanego z11wiesuniem Christiego ZQstosowanego w wre/u modelach czołgów- 183;205;223

Carl Phillip Gottlieb von Clausewitz (1780-1831)- generał, twretyk wojny-18;47

Philip Howard Colomb (1831-1899)- Wiceadmirał, twórca geopolityki morskrtj-17-!8

D Giulio Doubd ( 1869-1930) -generał, teoretyk wojskowy, twórca koncepcji woj·

ny powidrznej 1 bombardowania ~trategicznego- 66;67;71 ;86; 104

E Ludwig Ritter von Eimannsberger (1878·1945)- gtneral artylerii, teoretyk

kiOjny pancernej- 41;63;64;279;313

Jean Baptiste Eugene Estienne (1860-1936)- gtneral, artylerzysta i inżynier, twórca koncepcji francuskich czolgów, nazywany "ojcem czolgów~- 55;57;90

F Ferdynand Foch {1851-1929)- mmnalek Francji i Polski, naculny wódz Sil

Sprzymierzonych ( 1918)- 18;20;36;89





--p

JórefKiemensPibudłki(l867-193S)-na,:tl"!k'O<i:.ĄrmnPol<b<ril918'

/918-192lruuuln•kpori<t,.·a,p•tn.l:ymorsUJHPoW:• (1920).prat~ 1,.,

( 1926-1928' J9JO)- 105;109:1 ~0;2-łl;h3-254:2S8-261 ,26~

R ndeusz Jord~n Rurwadowoli ( 1866-1928) - gmrro/ bron t. s:rr S:lilh (;,

neroln<go L\'P(I920)pć:mcJ m.on., G"<nualn_,·louptklor/.>:d\ 11921-19:1>•

-255-258

s Alfred •on Schlitlftn (1833-1913)- _{<ldmars;:a.H, s:~; s:r~bu 1~91-IW!S

uwaz<~'9':alwoirc~noenl!cck"hpl.fnriwmattgl(;ny<hpr:tdlk'OI"'!"''~''"''

-18;26-28;67;306

Enk Wtlli:un Shoppud ( 1890-')- ma)C' ( 1938) ICOI'C!)·k. hc<lo'll kw•lok'"'

-5$.56

Wlady.!aw Eugemusz SLkonki (l881-l9-ł3)- gtncral ~"'"'· J,~ S .łrrm,.

(1920),pmt~~tr (1922-1923)••mmota<p•~•'k'O/<lok:wh (1923-192~1

8!;99-102;111;258

FranciszekSkibiliski(l899-199l)-maJO'<'"d.•pl.(193ó)Odlos!opada19_l

'"'f sztabu JO Hr;rgady K,,,.-·alm•, grntral J_,.,..,OJI ( 19S8 ). P"~"' k'O/'~O•;·. ''''

rctykohadaa>:!uko..-o1cnnci-29S;306-30.

T AlfredvonTirp1ł1(1849-l930)-Grossadmoral,rk"V"''C'-'"rsJ."I·I/an·n.,rtr

IVoJ<nnq-18,38

w~:::~,i,~:~i,::;;:-~:.::_::,:;~;~~;~-~:;.~~;~~:~~~ ~;;,~;~~~1~-~~-~ .rK-.l-21.1;214,216;227





K Paul Ludwzg Ewald von Kleist ( 1881- 1954)-Jeldmarszalek (1944) dowodzrl

XXII KPatrc (1939) r Gr. Panc (1940)- 293;298;308;310

Tadeusz Kossakowsk.i ( 1888-1965) - mzymer, pulkowmk ( 1928), sz.ej Departamentu Zaoprrtrzema ltrzymmr MSWojsk., (1927) dowódca Brotri Pancernyc!rWoJskaPo/sklego(/930)-!6!;261-265

L Baszl Henry Liddell Hart ( 1895-1970) - k11prtarr, lirstoryk r teoretyk strategri -

30;37;53-55;65; 72;93-94; 109; 125;290;313;314

George Mackmtosh Lindsay (1880-1956)- pulkowmk (1927) gmera/, wspólpmwwal z f.F.C. Fulierem rwd ulworumem Expenmerrttd Mechamz.ed Fom:, dowodził prenvszq eksperymwtalnq Brygadq C:wlg6w w 1934 roku- 126

Vivran Loyd ( 1894-1972)- koustnzktor brom patzcernej, współtwórca firmy Carden-Loyd Tr11ktory Ud, opraw1va/ m.in., transportera Umvme~l Ce~rrier r Loyd Camer- 126;128; 186;190-195;200;204;208;213-217;226

Erich von Ludendorlf ( 1865-1937) -generał, w cze~sre I WOJny świ11towe1 m.rn., szejsztabuvonHmdenburga-67-69;113

Jan Łapuszewski - rrrzY'uer w Bmrze Komtrukcnnym Brom Panurnych Wojskowego Instytutu Be~dari /nzyrrieni prawwalnad eksperymentalnym dzralem sanrobranym TKD (1932) późmeJ nad C2P- 223-224

M Stamsław Władysław Maczek (1892-1994)- pułkownik (1931), dowództwo

l O Brygady Kawalerir (l 938) póimeJ genua/ brygady ( 1939) - 294

Maban Alfred lhayer Mahan { 1840-1914)- kontradmirał zwany "Ciause1111t· zem WOJny morskrej"- 18

Gtffard Le Quesne Martel (1889·1958)- generał, inźynier, teoretyk WOJskowy, twórca koncepcJI "tankretki", rm/o5nrk bobu- 55;93; 125;180;189; 190;208

Helmuth Johannes Ludwik von Moltke {młodszy) (1848-1916)- general·pulkowmk, Suj Polowego Sztabu Generalr1ego 1914- 26;27;28;31

N Walther KurtJosefNehring ( 1892-1983)- generał, historyk broni pancernej, wcze·

śnreJ (l 937) dca S pulku pancernego, szef sztabu XIX Korpusu ( 1939) - 58;64;292





-bilł~ongoigówlll;l30; 133;144; IływizJi tmeciwlwn.·:anł 90. 114

160;161;166;168;177;231;271; l·łl;l90:308:312

285;190;303 d)'Wlt]ł tmDłoi')"W'II':u!ł 63: ll3 Nt.Jbonaolgm.·c•ęzbch 123; 119; lł3;1S6

1411 dyw•z,.,..86;96,B8.145:L6J-n bmhon czolgów lokkich 123; 14); 209; 230; 242; l-łS: !Sł; 296

191;296;303 dziłlun•obronne(ofens)-..mll\1

b,al.łlionaolgOwirednichl23;145; 24;68 173

bitaboni4C"'no5c•IJ2;1S0;269 G hlltibonmotocyklowy 149; 151 Glębokosc: ru.tamałll: Rl; HO· lO! bat.tlionpiechoty20;38;76;8l;ll9;

133;149;266;280;185;312 b.ataliorulptr0wi38;141;1SO;IS2;

"' hlltalionstrzclców257-2S3 bRmchemiczrtl!l48 b1011rancema48 brypcbpłnctrn.Jkorpusukawaleryj·

sko-&alllochodowfgo14i

c cykliidll8; 154: 2S7:1S8:2i2

D d)'Wizjal9;24;26;28;31;82 d)'Wiqacięzhl58 dywizja,azdy24 dywizjabwalrnil3;86;91;96;100;

138·143;147·1SS;2SO;H4;301 dywizjalekb.S6;2SO;l80;290;292 d)'Wizja p.Jnc~ma57; 62:63: 100:

\14;123;141;14S:ISI;IS8:1i3; 210;267·2i2:292;298·301;l06;

"' d)'Wlzpp.1ne<:m)"Ch(DC) 141:142 d)'WizJlpicchot)'28;30;l3;l8:iS:

78;80;93;97:100;120;124:134: 13S;IS8;188;238;24S:H9:267· 272;308

• Kama19-ł;26l

u .. ·alenł !':'; 19; 21. 33. 43; 49; ~· .)};-:'2;79;86;88;8\1,91-115,100 108; 118-124: 138; 139: 143.1-łó 1411;15-;tS9;t62,16-;n;J-l zoa;209;BI;ll2;2-łl;l-ł--zs

•6l;266-z-:-J;l7-:2110-2S4:!S9 290;290;l93:l96:301·302

hw.~lenazmotOT)"ZOWana·3:133

korp..,•l9:ll:F·33:56.93.1H 160; 162;266; 2~2: 2-8:292

korp ... sarmiJIIf(unui)-5: 1!4.290

"' KorpliS Czolgow41; 125; 12-·129: 133;149;191;301;303-303;,;13

korpu•moto·mcchaniCUI)"l-3:2-~:

278;279 korp"''l'-łncem)·5~:62:63:124:26-.

291;297:298;301;303;309:310 korpusp1Khor,·IOO Korpus Zme.hmlzo,.·any (fobch,ne

GunCotp!O)Il5 KorpliS zmedwuzowUI)'l-18·149; 2M korpUSliT10IOr)'lOIO'UI)''łl;l81

Królewski Korpus P•n•~IT1J" (R"".U TankCorps)l23;\25;134.1'ł2

dywizja piKboty zmo10ryzow.uwJ L 122 lekbdywizjazmoxh.uurowan.I\DL\Il

dywizjaszybb.lll;llS;I·łl·l+ł 138





INDEKSNAZW

arm1a 17-15; 17-33; 35; 44-45; 47-SJ; SS-SS; 61-65; 67-73; 75; 78; 81;86;89;91-93;95-97;101-107; 108-111;118-114;DI-138;141-143; 147-ISO; 157; 170; 173-176; 187-192; 199; 140-142, 244-145; 166; 172; 278; 184-186; 290-292

armiaang1elsb 113; 191 armlabolszewicka76 arm1a brytyJska 123; 126; 118; 132;

206;224;268 Arm1a Czerwona 53; 69; 72; 145-

149; 201-106; 264-265; 273; 278; 280; 194;297;300-305;

armiaczynna li arm1a europejska 10; 88; 117; 120;

160;238;267;279 armJafrancuska20-23;27;33·34;56;

76;91-92; 108; 135; 137-138; 141 143; 187; 190;148;268;308;312

armlakonna78;108 armJahtt>wska157 arm1a masowa 17; 26; 37; 50; 56; 117 arm1a motorowo - pancerna 279 arm1a niemiecka 20; 47; 50; 57; 96;

97; 108;201 armiapancerna63;67; 124;248 arm1a polska 74-75; 213; 231; 279;

190;300 armiapow1etrzna66 ArmlaRadzlecka234;311 armia rosyjska 22; 24; 30; 31; 45; 48;

264 armiarumuńska l 54

armiasowJecka240 armiaszwedzka 198 armutraktatowa265 arm1atureckal8 arm1awęgicn;ka200

armiawłoska 173; 208;210 arm1a zawodowa 48-51; 53; SS; 56;

67;68;73; 117; 126 armiazmechani7.owana51;53 artylena 16-24; 26; 27; 30; 32; 34;

39; 41; 44; 46; 47; 71; 73; 79; 80; 82; 87; 89; 93-95; 100; Ił!; 118; 139; 144; 163; 186; 187; 212; 24; 248; 251; 262; 264; 275; 280-281; 311;313

artyleria ciężka 20; 21; 24; 34; 96; 242; 268;269

artylenaczolgowa 125 artyleriadywizyjna21; 123 artyleriafrancuska 23-25 artylenakonna86;252;254;268 artylena lekka 19; 22; 24; 86; 128;

265;271;286 artyleriapiechoty20 artylenapolowa76;88 artylena przemvlotnicza 270; 286 artyleriaprzeciwpancerna44;312 artyleriaspecjalnal33 artyleriatowarzysząca 56

batalion 40; 75; 76; 123; 128; 136; 137; 156; 159; 169; 170;248;249; 266;287; 302





s schronybel0nowc30;2J3 11lmk JS-16; 40; SS; 78; 126; li~;

180;184;188;194;19i;l04;l0':'-111;114;225·229;H6;190

-u upancem1eme 95: III: 123: llti·

!iS:l03:238:lł":":26-:2""9:l80

JOO

silnikspW!mo.')'lS;l6;176 W silnikwysokoprężny 190; 118; 2J4; wUkalłdowa L7:21:36:H.-łR:-

lJ6;140 82;84:95:98; 19~:211: 253:285 silnikiemgażnikowym19i;l06;218: 296:29':':299

136 ,.-aJk.i.namorzu3· slużbytrduncme17 "·albobron!Lł-9:1lł

5)'11emobrony31;32;60;73 walb"-rtcz21 sztabpnel':llny17-ll:35;SO;Si;6ł; walk.łzbronią)Wicemą63.300

75;90;92;96;129;1S4;162:212: w~ellu~r.~ttg~a94 230;231;254;261;263;266 WOJna i-:'-20;23-24;98-100.122

sztabgl6wny 164;221:226: 233: llS:l3l:l35:1r:ISO:I65:180 241;265:266:283;28S;286;2BB 188;19S:200:l30:l53:259.rs

mabocólnowoJsiro>o."}'49 289:308:311 "-o]nablysh,.·icz.nal8:S0.5l:53

! ·~---~fu~ irodkibojo1!.-el37;167 wojnadlugotrw.~b46:68;102 środlufillllnsowr203;264 "1)jnafr~ncusko-pruobl9.20

Srodkilil'1floici47;1S5;285 WOJnagrecko-turecU85 lrodlummn~lowe86 ""Ojft.lko.lhqina20:101:105 łrodkimolorowel70 WOjft.lkont)"TltnWrlliS środkiobronypl'"l.('ciwiOintC~ej3ll wo;nakrótkotrwłlł66:9-

łrodluogmoo.'ł41 ""01Rł11Wlł""rowlli:B:64:69: środkipmceme87;173i230 82;108 Srodkipłlislwo""208 wOJft.lmorsk.i(teona)IS Srodk.ipnec•""f'l"«me41;SS;283: wojnamor<bl8;35:Jti

312 1\'0jnanowocw~na 19 środki prumtt!zcunia 285 wojft.l oblęzmcu lO Srodkin:montowel47 WOjiUp.ulCemł53;5~;5-:63:64

środkilfehn1CZM74;88il35 woj1Upolsko·SOWII.'Ch-.f:82;8~:

Srodkiwalk•22:32;35ili:-łO:il: 100;108:1CI9:1l.l:Hl 88;99;102;10i:l21;191:2Sl "'Oinaprusko·łUS!n.adul9

środkiwsp.1rciaw;tllu 148 "'OjMl pnys:.!IOKL )l; )-~2; 65-69. łrodkizm«h:mirow:mtl38 73:89:\14:102:106

tempo nmn:ia 9l; 1)7 lyrl~erysttwlrckie 11: 2S;28;<16

wojnaro•n•ko·lłponsk.ii9:2l:l6:

"' wojiUS,.iatowall'ł-ll:33:łl-ł5, 52;60;66-69;-4:8l:lls-119: ll6i178;lS-:19(1:l!l8:l-łO





!muobrony27;35;83;91;311 okopy"tluste"29 lotnJCtwo23; 28;37; 43; 46;48; 51;

52; 57-63; 67; 70; 86-89; 96-98; p 100; 107; 11-119; 123; 128-129; pancerno-motorowe (grupa, oddział, J44; J68; 180; J91; 233; 239; 245; WOJSka) 72; 9J; 97; 157; 164; J69; 253; 256; 264; 276; 279-283; 297- 263; 267; 272; 273; 279; 284; 285; 298;307-310;312 286;288;294; 295

lotnictwo bombowe 63; 66; 91 Państwowe Zakłady Inżynierii

!otmctwomyśliw~kie63; 311 (PZlnż) 161; 214; 219; 227; 237; lotmctwoszturmowc281 244; lotmctwowsparoaSO

M m.uynarkJ wojenna 16; 31; 37; 96;

117; 119; 141; 197;248 ffi;J.SOWOŚĆ 17; 87; 107; 121; 209 mech;~.nJzacparmiJ47; 72; 131 m1eszany korpus pancerno-zmotory-

zowany268 motoryzacja 50; 59; 62; 64; 65; 69;

72; 87;95; liS; 121; 134;238

N natarCie 21-23; 30; 32; 37-44; 47; 56;

59-62; 66; 73; 77; 81; 92; 94; 97; 147; !SS; 179; 183-184; 230; 261; 278;280-282; 295-298;311;312

natarcJeczołowe48;88;91 natameprzelamu,ące27S

o Obrona 19-23; 28; 30; 35; 46; 53;

60; 62; 63; 66; 73; 74; 78; 79; 83; 88; 90; 92; 97; 128; 147; 172; 187; 208; 265; 275; 277; 282; 294; 306; 308;311

pas obrony 41; 43; 285 piechota 17; 19; 20-28; 30; 49; 108;

123; 174; 242;247;252;262;266; 267; 277; 280-284; 286; 289; 293; 301-302;308

p1echota zmotoryzowana 208 pozycja obronna 279; 281; 282; 284;

286 przeClwnatame 28; 63; 282; 283;

285;310 pułk 75; 76; 78; SI; 82; 120; 133;

146; 147; !52; !53; 156; 251; 268; 270;306

pułk artylerii specjalnej (RAS) 133 pułk artylerii zmotoryzowanej 138;

141; 148; 149; !58 pułk bersalierów 142; 145 pułk czołgów 142; 145; 152; !57;

159-163; 210; 211; 249; 306; 308 pułk kawalerii 144; 147; 194; 249;

252-269 pułk pancerny151; 154; 166; 211;

270-273 pułkrozpoznawczy 138; 155 pułk saperów kolejowych 160

obrona przecJwlotmcza 149; 229; R 271; 272; 312 rubieżobronna 137; 195

obrona przeciwpancerna 58; 89; 285; ruch {sil; środków boJowych) 17; 20; 300; 312 22-29; 49; 69; 87; 91; 94; 97; 98;

ojcostwomemJeckiejPanzerwalfe310 108; 126-130; 137; 142; 159; 179; okop 17; 29-32; 38; 40; 42; 46; 88; 182; 184; 246; 252; 284; 297; 299

108; 178





GNbol<fWI'""(mm) l K..Jłub-pnlloi

~ .. " ~···p•

ll'o<ll·pr<Od

~·· : '

""'"" ",...., ......... lkml>)

~~ .. "' , .. ~!1(km) ~ ~ '~ ... ""'""''"'•mol.o~ low<(l) )lO l) i •w !:Q

~"' G .. nok (,,,,", "'"'~'' :::.'li"'.W.

rllno<l' mO<nom"ulou(KM)

' chlodun"' ... .,.,. . ... .". W)'I'IWJ'(m)

dłus'>"(•.".,.'<l

:~Wlub.o '" l,~ .,..., l<) '

c.tJ· >W tl.l<J ><

i'okon)-w<n<pn<ul.oojl(m\ )\•

~":!":':::. '~ ·~ ,.

Sr<dnlnocooł.]<'dn"'olowy (IG"m')

Równol~glc z ptO)Cktcm Ciolgu p~w•J+<ego mz. H•bocz oprJ.;o11"01.1 NIITII• udanłkomtrukqę~tonowcgonolgurozpoznJ"'czegoPZinz.·l.W W lon strukcjo llj"konysuno szereg rozwo~uń doskon•l"}ch 00 moddJ konku"'n cyjnych- brytyjskich Cl}"<ZIIcdzi..Jch 1\'j·korz)lt.lll)""lmlb)lkonstrukq polslucj,C<>Stw•rnlo pcr>pcktp-.ę stworzenoJwi:L'mych Jf<lnostcln•po;du wychdlap11)"'1ychkonstrukql N~eudJ!ollę)tdp!!csl\-.or:I)"CwkrotLm,-z.o soe odpowoedmcgo uzbrojem• dlJ czolgu. P,-,cwodpo".lllł JnnJ!J r mm, u st~wan•llczolgu7TP,chocstwJrnhJakomollonu")"t-wlgzpowoJu swych rozmOJrowzostJ!JodrzuconJ. Os!alocznoo")"louny protot)-p moJJ wocv; pnystosowJnłdo Z.lffi()O!OWJOIJ dZ!Jib !O mm wrJz z hrob1nem m..· szynowym. Konstrukq• u<>cstnocz)"IJ 11 tcstJchprowJdzomch ro"11olesl• zczolgoem PZ1nz .. J30, uzpkuN< rownoe Job"' ocen)" OstJic.:zmcblem )93>1 r. w Sztab1c Glown)"m umłno, u: czJs pot,-,chn)" nJ .. -.J.rozcmc go.> do proJulqo SCI)'IjO~jbędloelbytdJugo,Jb)'b)"JOnJCSI.:I•lomlruJ.(]łln!t"'SU)łqJJ. .. "I •ka.Czolgnoetostalprzytęt)'douzbroJenOJpododdi!J!W





[NDEKSNAlW

WOJnatechmków49 WOJnatotalna 19;67 wojnawlosko-abisyńska6S;8S;86;

88: 144

wojska lądowe 46 woJskaszybkie 156;290 wojskazmechanizowane49;61;72 WOJska zmotorywwane 59; 72





-Niebet.znaczeruadb.611iłi1-Kjloplm1LpracZW1'1Uf't"Chzp~-mu:•

konstn~kcji nołgowyth byly podJęk W:u 1nne dwl.tnia. N.em.U rownolą z prac.uni zw4unym1 z koru;trukcJł pm«lll)-ch ww.ó>o· bo]~-ch BBT f i'aJK. prowadZLlo prKe w róznym ukrn1t, l11b sprawowala IWIWr rwl pn dukcjłop,an«rzenii, ll!llf~J'I"doopmowllll.l wlunych sdnikg,.,·, mwruo doudOiiko.WCnuuzbroJenLI.,optycznych pn)~celowruc:ryc

i!acli0$1acj•czolgowych.Zakrestychpnedsie<oo'Zięćobruuttubelllporulel-

TAB.ELA 7.PazE.D~WtLęC~A l.uiAWC:U NADZOROWAłll paz.nBBT h. P.u~c. WLATACBI937-1918

\,lnokbtN,.owytyp"';omoq";.I(M U...oyl.ndrow-6

~~~:~~:.- 9!

lto..:olnn•owl-1011 ........... S•lrnkb.niYJIO"l'l)'p-lSomoqiOOKM llol<cybndrow-6

~=knr~~~-IIWJ llol<ob-liiiiO r ........ ,,. ... 5drukbon1)11"")"1rp60!,6lioi!HK)'~s-6!1.;.\1

llo!<ą1lnd""'-''

:~:;:y~~~:-;.~9! 100 llo><<>I>K>Iow-!60Dl600

t.o.l"' :.~~<~d~~IDollloX\"IIOK.\1.

:~:t~~~~- 110

~.~.::::,;;: ...... h "<'-SolnoOI~"bl'l'CRIDo.,o><v"<KM

llo><<il'"d""''

~.~-~2~~~ 110

n .... ~,." .... -zooo l'r<«l>><lfn,.....,o.hodfcN"""'

Wbtach 1936-19l91łcznirzlnstytulmiMet~urgiiiMri~Rni'SłWi,~ kierownidwml Komisji &dUo Blach• Ptyc P.uKI!my<h.przcp""";~dzonom~próbuscabjł'J(hodpornoUp,ancen.lljednoroohwguinon.lgl.:ontp(ce-





CZOLiiiiiCH EWOLUCJA WGLÓWN'YCH PAŃSTWACH IUROPEJSKII;H

TABELA 6. DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNI! PZINł.-140

NA TLE INNYCH SKONSTRUOWANYCH W LATACH 1930·1938

W. Brytania , ...... ·~ ... V•cker•C~rdo!n-loyd L>ndwcrk

....... l'lln•.·I~O AMR

Pouooulllon "' (VM)

C.ęm(T) ~.33 "' ... " 7• ' 3 t:">b~mo(<1tul,k.ihbor)

·Jrm.IIJ

·n.IJ<Ię'-'•)·k.>.rob•nmoSl)"ll0"1 1-20 -hrob•nmo"~""")" 1-i,'ł l-7,92 l-i,92 1-7,6

Amun•q•(.,.ruk): -dnJrm.IIV

-don•l•>ę•~ąukorob•num"'f"""'"l" duhrobmumosz nowo ""' 3000 Grubu!-<p.ln•<n<J(mm) ' Kodlub-pr700 -bok••trl -dno•gó•• Wiou-prrod boklll)-1

""' Prędko•cmok•ymoln.~{lun/h) .. 55 " ,__,.,~(km) '" "' "" l'oj~mnoi<zb.om•kowpoh"·•{l) '"o .,., ~llllk ..... , G•m•k G.-in,k Gożmk <imlk ~ubocyl.ndrów . 6 6 .

·morko Pnl.l'u.• M~;ui.,..-, Rcnoult nwcnomuu.lno(KM) " " 1.10 " ·spo<óbchlodn:n,.

~·· ""Odł ..... .... Wym,ory(m):

dluso'<(zonnotł) 2,S6 '·" 4,10 "o -dlugolćludlub. 1,76 1,7S l,7S '" ·>><:roko>C l,l3 '·" , .. I,SS . ..."..,koić o,n .,. .,, O,lS

-::';;'.;;,:pr-..:ozkody(m): ,. ... ·lowy•><:rolo!CI '-"' 1,10 '·" '·" :~::;=~· '·"' 0,6,1 '·"' o,so o.- .. 0 0,6,1 Sn.dnin0<15kjodno•tkowy (kG/cm')

...





-1ch wyzswść nad podobnym• k.ar.~buunu m:a:sZ)"TlO"'"J'IIIl produ.ko"""'= pmnugrarucznefirmy

Tu~u9.

DANE CZOUOOWYCH ILAL\IIINÓW PROJEKTU INŻ. B.jva&A.

1"-m•l'-~1-1--~--=-Km lHG ".~mm "'<lm><< '«•ro<..W. ,....,-

)l);rnwJ-J•ImodA \HG lw.o"",.l •·om .. O 'lOO~out~ Oprócz czo!gow 1 O TP 1 l 4 TP opr.~cowano rowTUen dwa pro1o~t} polsloe

gocrolgusredn•egooco~ul'"le23-!5ton Projel:towancdaneul..tjano-tech mc1.newy>uwaly ten czołg na jedno l aoiOl<)"Ch miejsc" "erogu owOJ!>n•·d komtrukq• ugran1cznych Uzbrojenie czołgu m1a!o sw sl..bd.lc z armar. -~ mm o skrocone1 lufie lub automatyaneJ .mnat) prucl1.dotmaet -10 mrr umtosza.oneJ w ••nezy głowneJ, 2 kmbmow m.J.szynowych -,9 mm wnlffi

aonych po jednym w dwoch boczn)·ch .,..-,ez)nk.l.ch 1 Jcdn<'go bnbmu mJ szynowego lub naJ0~>$"'8" hrabmu maurnowego pruznanon ego do obro nypruciwlotnu:zeJ.Pancen.jaknaczolg•tojkl.sy,m•alb)'cgruby.bookolc 50-60 mm Przow1dyw•no tilic, li!: czołg będZie m1Jł zdclnosc po~cn\"WllliJ brodówdogl~bokosc1 l,l m Pro)e~t ten Jednaktosui urzucon) po poro\\TIJ ni u go z proJektem czołgu srcdmego PZ!m., ktorego g!ownym konstruktorem był 1111. E. Habnch, ł konstruktorem S1łn1h- 1nz.). Werner \\"cd ług proteltu PZlnz. czołg ffiiJI b)ć uzbroJony w Jf!TIJ!f .. -mm z długą lufą. n•d•t•<~ pon skow1prędkoscpccLJtkową900m/sek9wprz)'SZiompnowld)"WJnok.lhbor

60 mm), spnęzonye~ęzi.J larabm maSZ)"IIOI<l-,92 mm""'' CI~Zk1l.or.lb1n maszyno•q· z pnodu 1 c.ęzkl larJbm m•szynowy przeclwlotnl<.""ł)" w WIO!)

Pancerz czołgu z pnodu m1al m1CC 80 mm, a z boku- -10 mm W tym >Jmym czaSie prowadzono stud1J 1 budowę spnętu <pcqalnego dla

WO)skpamomJ·ch.ltakopracowanoorJZwylonanoholown~eę{pnw1epo;l

do ewakuaq1 uszkod>OII)'Ch czolgó"· Holowmca m.al• 3-osrowe pod"'.>!J' u bl1inlłCI)"ffi ogum1cmu balunowym Do "'lłg.lllla uszlodzonrch ,-zołg"'• mllly sluzyc upu"czono kolomy' roik-lm• C1ęur wla>n)" prz)Ciepy ,...,Tio<ll 3,8 tony. [)o hoiOWlllll przNIIJClOIIO UJgmk Jft)"ICrJ)Skl c·p 0),10] mil) samoczynn<"nJtJIJowcorlądzcmchJmutJCo.

B1uro B.Jd•n TcchmC>n)'ch Broni Panc wrn z Bm"'m IIJ.dan Tc.hnKznwh ~~rów {IIBT Sap.) opr•cow•l<> protclt spccn•lnego ""1~'11 mo>tu Pm "'odnląldcątcgoprotcktubylodostare>cn•eoddliJiom<>olgo">roJbzdol nogodopokonaniaprzcSllodpnt>cm·cz(l]go"'l'h,kton·un"•m,,.h"11;·~, n• U!(:iewl"'nychczolgow. WDBTS.lp proh·JJzon(lbJdJmJnadkon<truk,lł lekkiego mostu orozp>otoś" 8m. >noino1<1 'łton. Most ton m1al by, 1monto wany n~ czolgu 7TP lub Cl'!g"iku C7P. N3leirpodkredlc. zo stud1J n•d kon·





(zOL(;] l ICH EWOLUCJA IV GLÓWNYCH PAi/STIVACH EUROPEJSKICH

mentow~nego). Opanowano metody produkcji jednorodnych płyt pancer· nych grubości 3-50 mm 1 nawęglonych o grubości 8-20 mm. Dla czołgu 7 TP wykonano pancerz spawany z blach pancernych o grubości S-17 mm, przy czym cięiar calego kadłuba me przekraczall700 kG. Wszystkie produkowane odtąd czołgi miały mieć pancerze spawane. Dostarczać ich miały huty: "Bato· ry", "Baildon"" i ZaiJady Poludmowe.

TABELA 8. PRACE BADAWCZE NAD BLACHA!Iłl PANCERNYMI.

L\t;tlcmolu\op>l<n<<rne<od ")·borubl>ch>plpp;tn<

Prubr1..1konv<>ne, produkqabi>ch

>pl)"tpJnctodnoro dn)·<hS-50mm,

'::;';n~;C.~.;;o

!'ruwJdlemeprubnaJ pl)·l.lmopJnc.gub

W-SUmm

Owczesne czołgi polsk.Je były uzbroJone w bron maszynową i działa kilku wiOrów 1 kalibrów, przeważnie mocno juz przestarzałych:

ręczne karabiny ma~zynowe 7,9 mm w z. 28, Ciężkie karabmy maszynowe 7,9 mm wz. 30, wz. 25 i w1 .. 08, armatki 37 mm Bofors w·t. 37 i Puteaux, armatk.J 47 mm Vickers i Pocisk.

W celu UJednolicenia, unowocześmenia i zautomatyzowania uzbrojenia podjęto prace nad skonstruowaniem specjalnej broni czołgowej. Pod kierownictwem BBT wykonano w Fabryce Karabinów i pr1.eprowadzono próby czołgowego karabinu maszynowego {km) kalibru 7,9 mm i najciężs1.ego karabinu maszynowego (nkm) 20 mm proJektu B. Jurka, które miały następujące dane patrz. Tabela. Próby, którym poddane byly te karabmy maszynowe, wykazały





-Wradziedudaoficjalnych~ł)ikoaęśaowo~ou

dmii wj. pancmiJl:h. f'oslugujłC ~ ldmrur.t L mabą Olpllll.OCJL mcrzN, ~it 115Uliłich~Korp115moto·mWwunnyzpłruezpogl.1dmur.dD.d:un.

b)i uwmoyza rwiązekopmc)')ll)'szcubl.. ruadnesu wodu..lionN' łllllli. De udań jego mogło !Wneć: wWae SI~ w~ lel)"'onwn rurprmK!Cb rwydlrnilstpooglo!mu~~W'Gjnycclem~J"BBmob.bzoq.,kon=~n q~uchwyaoruawainydloblfhów,leJUM..-iutrz)'IIWIU.ichdo~ICillwb iillej umil.l'no!widywmo mozln.'OK zdew~ ugrupawan "ff"=!l I!)'Chpr~KLwnWupomoą~uderuńaolow~-ch.\\'ZSRR.podob I1Ui' ,ak w Ntrm(Z«h, pbnowmo uczepru: dmbrua na sb-z}'Cłlt mrw. 1111~ n. aluosmydleruepneciWIIibomw)'Jicien.aj'Ft)i);"')~'SWiieprzebma nialivntu.• poklsc;~pmq.iny. Wedługocen oliqłinydllllllihwe było ~pn:> wadzenie pruz opnuyp~r ;n. .. pmccrne osłony odwrotu .. -wnlll o1m111

W $lrUkturze r.~dzi«kich oddmłow pmmnydl bl)piom lllllllof}"WMo'311yrr wymKUI'IOzadania.wrmw:hkoJpusulubanrui,a .... ~~prubm.i nia l'ronlll, !Welutso dzaiWa w ranuch IIU.1I'N. dzlłbrua 11o1 sknydle "iasn)'CI wielb:hjednostft,rcnpoznmR",f'T0"'3dzerueposcigu.Niewykluczoneb}io.~o~ brypdy m010-mechmiczne prz)'gO!OW)'wane były do udu. apcnąwd z wiPsąrn rozmachem po "-moaueruuiCh pr11i'ł pt«hC!tf molonną lllb pru ~n.asamochodach"'.NLnwyklrLIIIrrniiJł«'byłoP"'ł"lmlrsięwndzitc kiej 6tertturuwojshw.-ej kwestii muowego ui)= w.~ pancem)'Ch w fonrur ;u

miimotorowo-pmamr,.~utl'INIO!plllUC'J•JednOitel:zmechanuo wanythiunotoryzowanych1.1pDCZo1lkowaijmczrn.l.poaątł;ulłttrz)-duestyd Michaił W. Kmohukow•trwab.onaNep~tdoW)łouchllwojn)'""

WPulsce,poclrjmuJ4CPr.mnadocell.łs1mu WoJikł Polslutgo. pnrsr~p•o· no ukie do anaUzy jego upóżniema w ukresie upancermm~o~- \\"nLOda W\'·

ptacowano, ocen•ajfe mozU"-ośo:' p<Hawn•ków, pk i wliSilr. An.illlUI'ł( po tencjłl ZSRR 1 NirmiK, uziWlo, zr w ob11 kntłth w cz.me poko)11 l!bliCI~ wieikir jrdnonki p,ancemo-motorowe (w Nn•nKze<:h-dywizjr pmume. wZSRRkorp~~symoto-mcchmicznr) oruirintensywn•epfOIGdzlsifsłlld!ł nad orgamucjł i uiyc•em rych zw·~·- Pruwidyw;u~o, zr jrdnonh N IIIIIOI~wiłjł IISI-łSDUICI~blldzoduzejtlybkołclpmmirszcunlł liC \150-150 km w c•uu dmł) oru ·~~lllł d11q szybkoK ukrya:"ł- l,h "'YP"~n•e i OIJIIIII~J~ dł'O·~t~ ogromne m~nii,.'Oici pnelmun•• po:lf"l' obroM}...:h !Ił pnestmn1 2·-ł kro. Seybkosc' op.~ncemnw at·n•ł)· je w mn••tU)lll sropm11 wr.tiliwe n• og•~ń po>!"'t' obronll)...:h, • lo z kole• umoll•wulo Ul)'Sbme w.· modzielnok•wd.,Jbm;u:h ~zpotm~by~wku.r.Kjlch~b)·fomiUII p1cch~. l.iskbestronyform;u:j• pancernych ZSRR• N•tmircspecjal•sc•polscrwllłb prude wnystkim d114 wrażliwość icłl ocldzi•lów I)~OW)-ch. M~q;•.!l)· one po·

~<nlwo5pr...-Wo,.ko .. wh.n.,.,., ..... ,ll"""""""('F'In<$"T«rL•nrl Nlln .. lr,..,.,..,...,,...,..l.l"I ... ~OR T116n••""'"'knrl

--uw.r.r..,lnik-,Ofll•ii><JI•bln•"F'boP,"h"""""'.....,""'"'"''"""~"''<J'"""" ~!-> ot.-L9)1;11n,.,Ołpn,.<,.aU..,.Jdoob•rn.....,.a:-,.:h_.Ln"""""'k"'•L•.I<.l"'"'

""""""""'"p!OW&d..."_•lllflh ........... , .• ~SH6.





CZOU.:l l ICH EWOLUCJA W GLÓWNYCH PAiiiSTWACH !UROPEJ~KI(H

strukqą podobnych czołgów prowadzono w owym czasie jedynie w ZSRR, Anglii i Włoszech. BBT Br. Panc. projektowało również wyposażenie pewnej liczby czolgow 7 TP lub PZ!nż.-140w miotacze ognia. Czołgi te miały być użyte do wsparcia piechoty i niszczenia przeciwnika kryjącego się w umocnionych ruinach, budynkach, schronach itp. Opracowano jak najdogodniejsze roz· mieszczenie zbiornika z cieczą zapalającą we wnętrzu czołgu oraz rozpatrywa· no samą komeczność dokonania niezbędnych pneróbek pancerzy kadłuba. w celu umieszczenia miotacza ognia ulepszonej konstrukcji.

N1e znalazł również uznania- co należy uznać za duży błąd ówczesnego kie· rewnictwa wojskowego - pnedstawiony przez inż. Hab1cha projekt umiesz· czenia na podwoziu cwlgu 4 TP działka ppanc. wz. 37. Wóz PZinż.-160, który mógł zostać pierwowzorem tak rozpowszechnionych pod koniec II wojny Swiatowej niszczycieli czołgów, a który ze względu na swą niską sylwetkę 1 uzbrojenie w doskonalą armatę byłby niezwykle groźny dla kaidego ówczesnego czołgu i stanowiłby w naszych warunkach idealny wprost sprzęt dla dy· Wizjonów przeciwpancernych i oddziałów motorowych - nie wyszedł, nieste· ty, poza stadium ukończonej w 1937 r. drewnianej makiety.

Od końca lat dwudziestych coraz ostrzej rysowal się problem samochodów pancernych. Choć uznane wtedy za środki pancerne jak czołgi i poci~i pan· ceme, jedynie pod względem technicznym rozpatrywane były przez wspólna dla nich instytucję - Departament Inżynierii MSWojsk. Początkowo poSwię· cano im stosunkowo niewiele miejsca, niemal wszystkie armie państw posiadały samochody pancerne z czasów wojny, które uznawały za nie wymagające modernizacji. Z czasem problemy zaczęły narastać, posiadane pojazdy były intensywnie eksploatowane i wielokrotnie naprawiane; brakowało do nich części zamiennych. Nic dziwnego, że rozpoczęto poszukiwania nowych samochodów pancernych-,_ Bacznie obserwowane były przez specjalistów polskich wyroby firm francuskich modele kołowo-gąsienicowe: uKegresse'; uBerliet·sa· hara", włoski ,.Pavesr i czeskie uPA l" i uPA U': W sierpniu 1926 r., szefSztabu Generalnego wystąpił do Departament Inżynierii z poleceniem ustalenie typu i warunków taktycznych samochodu pancernego. Konstrukcja wozu miała od· powiadać specyficznym warunkom terenowym (słabo rozwinięta sieć dróg, zły stan szlaków komunikacyjnych) w kraju. Do Polski zostały dostarczone modele pojazdów celem dokonania badań technicznych i prób poligonowych. Po ich zakończeniu uznano, że celowym będzie zakup podwozi produkcji za· granicznej. Część bojową tzw. nadwozie zamierzano wykonać w kraju, aby jak najlepiej sprzęt odpowiadał wymaganiom polskiej armii. Zakupy sprzętu za· mierzano sfinalizować w roku 1927, przeznaczając na nie sumę 2.400.000 zł n. W listopadzie 1926 r. Departament V opracował wstępną propozycję opance-

~n!To~hnL<znyMSWotok.,W•pr~WI~ostalenJotypusom...:hodtlwp,>n<ernyth wPolsco .

. , CAW, llop,>rt~m~nt TcdLno<.zny MSWoj•k., Referot w >prawoe .. kupu prtlbnyth podwozi dla o•'·' knlotypusomachodupanccrncsozdn.lli.X.L926r.





-sób """odzu.lny, podobnJO 1U nńucle, m~mo z.e cwl~ mWj· r,fu "';p,enc naWCLtp!echoty,kawaleruLmn)"ChclementOl'l" D~onn."t'!m<rl.ln•"" open.C)'JnegodZLłl>nJ>w•kbd"e'"'>ązkowp>n"'mo-moto"""ych(uu.JOO..o lo ono mJWI~k.zc uzn>me w "'Milllk.ach polskich) Z obserwaq1 pohku:h .W bowców wymk..lo, ll bron pancerna 'ilopru.".·o su"'.U "f rue tylko Jedną z bro ruglówny.:hobokp•echof)',k.awaleno,artylenoolotructwa,alen.o"'l:l'trwnem samoduelnychwLtlklchJedno<lek"".Anal•um.ottrul""'ofiąalnych•ocenrue ulezny.:h, przedstaWJJ.Ją<}'Ch ueye~e brom pmceme1 w wyrru.vu t~t')CZ!Wm i operacyJnym, w posu.ugolnych p:wtwach potvo-ohl.. oficerom Dowodrtwo BronLPanccmoJnado"precyznncokreslen•eprublemu

OcenW\O,zcweFranąl"1ęk.lw~<:lrodkowpancemychlok.SOOolpruzru cwno na ,.;pólnc operowarue z p•echotj, • z.:od.uuem wprmo.odunu poechotl dopozyq• obroMeJ, pm:<~w •t.Inowukom artylcno, ~nawet do po!<:lgu lączruo z piechotą. W obrome regulamm hneu>kl pi'W\1d)""'a! ur,·"eaolgm. Jtdyruo wformLe>.:u:zepneJ,dopruCiwnłlai'I:L•;spolnLelod"odanu.Jednostk.broru pancerneJ w sk!.dlle lekiuch dyWIZJIIIIlechamzowmych bądz brygad morom wych(okolol8%ogóln"SU•tmusprn;tu)pozbak10nezosulycryruuluprubo jowokl, pomewn podpor:l.łdkowmo )t dp•1ZJOffi )u,.<!.lem. Zn•nrue ")"Ul w Polsce ocemmo dokoll.1llla mcrrued.Je ,.. dol}·ch=""}m rwwo1u brom pancernej, glówme dlatt>go.tz N!emcypnnn•cuh )ądos.unodllelnvchdz.ilin o~r.tcy)nych. Wyrazem t.OO.go stano1mb b}~o fonno".ome dpo1ZII pancer nych, wktó!)·ch zgn~pow.mo okolo 70'<:, sprn;lu panc~mego D}"""l•m••~ b)x elementem mane"'TU operaC)'Jnego na skn;-dlllub wgłąb ugrupow:mta op.:-ra· C)'JnegoprzcClwmh. Drugtm udamem, 1ahe N•emq•t.ow,a), prud swuumd•· WIZJanupancem)'TTII,byludzulwrozpoznan•unaduąsl..&lęoper.~cnną-'.Ana l1zypolskic domugały memlecluc pr:oce nad opr:ocow~mem metod wspolp11C1" czolgówzp•cchoąPodkreslano,l!nonnynasyccmacw!ganu"·ruw.:,ub•-h podobnedouwzględmOUlychwefnncus.luchreguLurunach(l·2b.obl,on•n•~· WIZJę)-. Przcwtd)w.motaheuzyCiectolgowdo przclmw11a1 ~gu.. W obro me N1emcy podobnie J.k Fr.rnru<~ pl.mow.!1 stoww.c ctolgt "')1ątkowo.l'w> dno polsluch specpllstów n1e tmlo. "przy mJsowym Ul) <lU cwłguw N1cmC\· podkreślaJ,kon•ecznos<~<h•.spo!pr.~cyzlotmctw"m>llunno")"lll.o\L>Ioono mszczyćmy!enę•odwody

Wpolsk~<hoccnachRosJame,podobme)łkFrancuz•.Jakogłownex.>olante dla czolgtlw prze" 1dp•·ali '"'l~" spoipracę na polu w>ilu z p• ech ot~. • po naJ lozk..waleną (okolo60'\o <pnę tu p.1ncemeg<' w tych rednonhch) głownoe Jo

~''"''"'R'"""'"'""'"'~""'""''""'"'m"''"''l<LI"I"•'''·I'f OJoylpplkA'•Jm•n•••~""'''"""""m'''l"liiOOIIOI.,

'J l>,.dm.l>lld) "'"' m<mO<.Io.O """'"''''"'~"" '"'f"'IJ"'b""'''", '""'m'~~'""'"' .l'<~<gl~dWoo•'•"" l«hn~•·r"•~••' XX. o • , ·N ·,o

F""''"'"""drw"''f""'"''"''-'l.m.,.,r""''l"'"'""''"''~·'•l''"' ,,,,,",".,. ··' d>wolo)!do7!<ools"wn>l0m Fnml"'"""dpmpnO<moe,I.,.,Jo•l.rn ''r'-'~"1 ~"'"'"'"' <•<>IW)wpool. 110<U>Js6><,<•obw>lol060<rolr..-n•l.ml'nllm•~'""""'"''"""'''"'" l.~h"ol!l')wn•<o<u"'u<rolM<ołiOO·ISOOm





C lO L<; l W OOKTIIYNIE WOJENNEJ II'OCZ'\TKOWEJ FAZIE WOJNY

siadaC bowiem duze zapasy materiałów pędnych. Uważano, iż jednostki pancerne nadal w dużym stopniu są zależne od warunków terenowych i dobowej pory działań, że nie są odporne na oddziaływanie lotnictwa, zwłaszcza z uwagi na dlugoSC kolumn marszowych. Wykazywano także, iż wielkoSC tych jedno· stek utrudnia dowodzenie, co dodatkowo uniemożliwia zachowanie skrytości poczynań. Niemniej jednak uważano, iż w.j. pancerno-motorowe ZSRR i Niemiec przygotowane są do wykonania głębokich uderzeń jeszcze w trakcie trwania mobilizacji i koncentracji przeciwnika, że będą mogły wykonywał błyskawiczne i potężne uderzenia na skrzydla i tyły, a także czołowo przelamywał pozycje obronne przeciwników ·•.

Dokonana przez Sztab Główny w końcu 1935 i na początku 1936 r. ana1iza stanu wojska i studia porównawcze wykazały, przepaść w dziedzinie upancernienia pomiędzy armią polską a głównymi armiami europejskimi 71• Pn.y oceme broni pancernej podkreślano szybkie tempo jej rozbudowy zwłaszcza u sąsiadów. Dokonując zestawień porównawczych stanów sprzętu pancernego, organizacji oraz przewidywanego charakteru użycia jednostek pancernych, rodzajów i typów sprzętu pancernego z moiliwościami w tych zakresach Wojska Polskiego, jeszcze w roku 1935 nie zdawano sobie sprawy ze stopnia zapóźnienia w dziedzinie upanecmienia armii·;_ Za najsilniej rozbudowaną broń pancerną przyjmowano środki Armii Czerwonej, podkreślając zróżnicowanie w rodzajach i ilości istniejących formacji. Przewidywano, iż w czasie pokoju na każdy batalion piechoty przypada 10,5 sprzętu pancernego (w Niemczech -7,3, we Francji- 8,3, Polsce- 3)-~. Podkreślono, iż czołgi stały się podstawowym rodzajem sprzętu pancernego, że następowala daleko idąca unifikacja sprzętu i poszukiwanie optymalnego rozwiązania czołgu walki kosztem zanie· chania badań nad czołgami rozpoznawczymi. Najwyżej polscy sztabowcy pod tym względem oceniali doświadczenia niemieckie, krytycznie przedstawiając dokonania francuskie. W potencjalnym użyciu broni pancernej w czasie wojny naj dalej, ich zdaniem, posunięto się w ZSRR, czego wyrazem byłowprowadzenie decentralizacji organizacyjnej w przeciwieństwie do Francji, gdzie poza sprzętem organicznym, należącym do dywizji kawalerii i lekkich dywizji cała. broń pancerna znajdowala się w odwodzie Naczelnego Dowództwa. Według polskich ocen broń pancerna uległa od czasów wojny poważnej ewo

lucji. Łącząc w sobie odporność pancerza oraz silne uzbrojenie z dużą ruchliwością, stała się pierwszorzędnym narzędziem walki, zdolnym do wykonania zadań, których do niedawna nie była w stanie wykonał. W Dowództwie Broni Pancernej przewidywano, że będzie to głównie rozpoznanie, poScig prowadzony w spo-

~Bron•Ponc~rnychMSWo1.k.,Zw•lc•an..,bronop;~...:orn~1pr•~·~•lylor.,(dok boz•n•kbnc)

., CAW, S..,fSzlłbuGiównogL>,bncdłro3l'rzybaun~, Zo•t~w"'n"' por0wn3wcu Wojsk• Pol>k"'· go n• >lal"• pokOJOW~J • VI"O)•koem noemo~ekom, ro•rt•kom 1 froncuskorn, z~si~WIORL~ IX {Hrori p•n cer no).

· CAW, DowOdztwo Bronol'~n<~'""l MSWOf•k., ~~r~t dutynłcyorg.onozx~ brono p;~nc~rnoj, s. 42

., CAW, Do .. ..;d,owollronol'•nc~r""jMSWOJsk., R~fom (dak.bczznokbncl.s. 2





-ściowam~ posbw waeoni"JU)'Ch. Z.. nlel")'kle wazny cr;=•k ol.!n.-..,~CI dndani~ wielkich jednosto.k pan<emo-motoro";ch uzn.u~o w Pol>« diiU no syceme środkami mech•mcznym, (glo,.,,ue ...unochodmul .nnych formaCli zwW:cz.o p•echoty. Da,.·alo to monhv.o>c prowadzenia dzWou! w siul.J o~r>. cyjnej, stworzune1 poprzez sukc.., )e<lnostek p:mcemo-motoro"')'Ch.

Zanallzpm"·adron)·chodpolo")'llt!ri!ydmstychpnezpolsluee<)'Tlrul wojskowe wyn•k...lo, 11 aby pru<•wstawlc s1ę dz~Wuom W). p>ncemo-mO!o rowych pruc•wnlk..., nJ.jlep<Z)'ffi roz,.,ązaruem będm stworo>nJe nulopcz 1110 silnych 1ltczn)'ch jednostek. Ma,ąc ta4 $.l/Tlą u:łolnoic •T)'bi:J~ man""

rowania m•alyby one sunsę w.Jki z jedno•thnu P"""''mh. Plano.,.ono" będą one zdolne me tylko sparahzowac ><h mmcwr, ale rowruez umzayc l' wiJ.snymi szyblumt udeneniarm. Pon.>wa u by!.zn•czme dop.llsu od wcroo śniej"'"l• ukladają<ej mozhwosć skuteC'Zne) walk! z ,.,e[Joml oddwJ.un, pan cerno-motorowymi u pomoq W.j. p1echoty 1 h•••alcm. Wp11lotm analJI pro w~dzonych w Szt~b1e Glównt•m 1 Dowodzt...'lt Brom Pznccm)'<h, don·""! cych możhwo<CI oddll~ł)·wania nltmleck.Jch 1 r.~dlle<:k.Jch 1ednosuk pmc~r no-motorowych, bylo opncowzn1e optymalnych wl.»m·ch ron>1ąun. ,,,_.u_., aa uśwyzysk..ni~ dla nich s!aboiCI pnecu.-.ukow"'

Do rozpoznani~ w tr~l"'e walki planow.mo ")·korz}~tan•c lom•m-.·a 1 od

dzWOw rozpoznawczych własnych W+ piechoty 1 Uw alem. L1czono )ednal. u funkcjonowame tego pierwszego moze byc ogr.m•czone pruz pruCiwnika lu~ warunki pogodow•, ~ rozpoznanic irodk>m1 nł1Jemn1·m1 b)·lo o~.llllaonc jego mozbwoiCiamL Pruw1dywano rowmcz prow~dzeme dzul.lll opozn1a1~ cych, mogących uklóCIĆ pl.nowe wykorz~l.llliC Sil pnez przo>c•"·mb.l n-m celu umienJno wykorz~Uć lotnictwo. '"iasuu popruz bom~Mdow~nl<" >Ie tokze ;~krywnie oddziłly\"o·ac.., pomocą irodkow lO>)·rueryjno·s..:apmk.Jch Moglotobycjedn•kmocznieogr.,.u<>onczell"lględunamemoznos.;zacho

wam• staleJ Sf}HnoSC! z przecMnik.iem. Przew!d)1•·ano. " w tral.;CJe b•twy do >talc<>mC wypos..:azonc w srodk.J pne<iwpmcemc Juzcjednosti.J wl.1.1n~1 p•• choty 1 ka.walcri1 zdolne b~J~ do pokonama pancernego P'""'""·mka. Środki te były jednak me wptłrtLlJ'lCC, zwl;tszCZJ ''w tr•km walk< n1e dj~ponow.lllo szybkim taktycznym oddmlem do natychml.sto..-.,1 ..,aJ,;cj• nzlo!Wnc suk.; e sy pruCiwmka oraz do niSzneniJ J•go tylow. \\')-k.izanc ogran1nem• po,.-o Jowały konieczno .c stwonema szt·bk.ich •lekkich oddZJ1Io"· speąaln)·ch .;~ Iom u>upl'lmoma wi~<O)'Ch <rodków w•lh l'nowldrw:.nc. " mog• to bw odzi~ły moimowe (0,\1). W)'posazon•· w "'"'bo,'<lnł bron p•m:om~ 1 pn""'"panoomą.Jm ,.. 19h r Sl!ab {;lowny n• pod<tJWIO anJiu Dowoclztw• Bron• P~n<cmych pnodsta"·'l propo•)·cję org•n,.•q• taloch odd"JI<Jw. 1 u"7~I~J

nieniemi<hud•ńoralw•runko"·,kton:po,.·inna<p<'!n,..:pnm·taorg;tnll•

<)>,a tahe ich <kl•du''. Propol)'Cjt to >ta!y "~ P"~dm•otom Jal<~rch UZ)!'>d

~o•r~d>o<y.\1S\\'~J•lo .. ~""'I""'""'N"'"~'·'"-"'T'"'!''"I"'"' "C"-W. Dowo)obl"" -· r'"''"'l'~ MSW,..t .. P"f""'"''""' "'!:""'"' ,,JJ,.,j"_ """"~' ""'l"""""l'h_W.,oohl...-,m<>dpow"J""''""'OIJ<"'"'''Jol.l-<••n•ll,.,<





CzoU,J W r>OKTRYNJI WOJENNEJ l POCZ1TKOWEJ FAZIE WOJ l< Y

prowadzema pościgu. Normy na~yccma oolgam1 w natarciu były mniejsze niż mem1eck.Je 1 francuskie- batalion ok. SO nolgów n.1 2 km., czyh około 2S wozów na l km. Ro~jame pos1.1dah jednak dyw1z)C 1 korpusy zmotoryzowane, będące jednostkami oper.Ky)nymi, przygotowanymi do prowadzenia samodzielnych 1.adań -,_Według ocen Dowództwa Broni Pancemej tworzone od polowy lat trzydziestych brygady zmechani10wane m1aly charakter jednostek wsparcia p1ecll0t}'- M1aly być w skladzil' W11'ik1Ch jednostek dla ulatw1ema pnelamama pozyqi obronnej. Ocemano, ze w jednostkach tych zgrupowano ok. 40% sprz~tu, a więc WI~Ce) mz Francuzi, natom1ast tnacznie mniej mz Niemcy -9•

Z ekspertyz wykonanych przez Dowództwo Broni Panccmych wynikało, iż we Franqi w p1erwHym rzędzJe ctOigt przeznaczono do wspóld-tialama z piechotą ( 80% sprzętu) w dz1alamach zaczepnych, co nie wykluczało uzycm ich do walk opóźmających, do prowadzcma przcctwnatarć z odwodami i walki z czołgami pw~ctwnika. \V ZSRR przyjmowano rozwiązama pośredme między funcusk.Jm1 a niemicck.JmJ, gromadząc jednak ok. 60% sprzętu do wsparCia mnych form.lCJ!- Rospme byh blns1 rozwtązan1om francuskim. W Niemczech czołg1 przeznaczono głównie do samodzielnych działali w skali opera

C}'Jfli'J (ok.70% sprzętu), co w duzej mierze było wysoce nowatorskie'"'.Jeszcze w latach 193S-1936lansowano pogląd, że mozliwl' będztc opracowanie w warunkach polskiCh takt ch rozwloJZań, które to mebezpieczelistwo zminimalizują. Rozpatry'\':ano przy tym Jedynie dostosowanie istnieJ~cych struktur orgamzacYJnych do nowych koncepcji. LICzono, że będz!C mozhwe zatrzymanie

nicprzyJaciela za pomocą zapór, zmszczcń, działama oddz1alów zaporowych, a zdecydowane walk.J prowadziĆ będą w1clk1e zw1~zk1 p1echoty 1 kawalerii oraz znaJdUjąCe s1ę w 1ch składzie czołgi. Pierwszoplanowym zadaniem czołgów

było w1ęc wspóldztałanie w natarciu z piechot~, w obromc operacyjneJ mmły wsp1erać wchodząc!' do wal b odwody 1 współdziałać z nim1 w walce z czołgam• przeciwmka. lakladano takze mozliwośC prowadzenia wraz z kawaJeną działań w skali operacyjnej. W tych formacjach rozpoczęto procesy dostosowawcze. Zw1ększenie siły i zasięgu oddztalów rozpoznawczych piechoty i kawalerii poprzez wprowadzeme do n1ch mechamcznych środków walki umożhwialo

zw1ększenie 1ch mozhwości obronny przed przeCJwmkiem. Początkowe przewtd)'\'•ama efektywnego wykorzystania czołgów we wspóldzJalaniu ze związkami piechoty lub kawalerii dość szybko zarzucono. W fazil' studiów i analiz przygotowano koncepcję bardziej dojrzałą, wymagającą jednak przewarto-

· (W/H·Il, Ko>p- \\'ykbd "')'glo>łon) P""' ""f• OdJ,,;lu 11 ~.tobu Glówncgo Wl'n;Kur"e

~~t::;~~~";;";;~:" Kembcrto"'l<' 112 1937r., ~G W l' O ll,l dl. 16301!11 R T.O 38, <<' lJn,

' W Z~RR [>!ZYJ~lo mgJnl/.lc)~ 1hluonł do OICffiiOCkKh d)'Wll)l, ;Ie 1 fd<)l du1cgo llJS)'cCntJ Jrl)' '""ł ud>1cck.e fmm><J< by!y f0"01Cl 1do!ne do <>mod>~dnych udcrzen llolo~<)ch, pr~d•nlUJł <ychfront

'"D;nc p!occnw"c opr.lw~>>nc n• pnd•IJWIC blkuhq1 IAWJ!l<'J (") CAW, Dowó<lltwo llron1 P>n<emych, PmownJO!C >l.lnU orgoniiJC)I odJ,..!IIw motorowych 1 p;nccrnych V•hdk1e 1cdno<tk' p>nccrno·motorowc,,.J~e<nlknr lO A





C/OL<,! W l'lOKTilYN!E WOJENNEJ l POCZ>\TKOWEJ FAZIE WOJ SY

meri, a ich ukoronowaniem brl rozpoCliftr dwa lata później proces motoryzo

wania IOBK''. Utworzenie jednostki pancerno-motorowej odpowiadającej warunkom na

r7uconym przez potencjalnego przccrwnika nic bylo jednak w \Vojsku Polsk.im

łatwe. Br stworzyć jedną pancerno-motorową jednostkę trzeba byłoby zaanga

zować około 1500 samochodów ciężarowych (przy 2·3 jednostkach wymaga·

łobr ''"Ykorzystan1a wszrstkich posiadanych samochodów w Polsce). Innym

rozp.ttrywanym rozwi.jzaniem by lo zakupienie tych pojazdów 1.1 granicą. Jed

nak jednostki te nic moglyby i t.Jk wykonAĆ zadań w wymaganym zakresie ze

1.-zgl<?do na brakr w motoryzacJi jednostek z nimr współdziałających'". W tych

warunkach planowano wykorzystanie przccrw WJ. pancerno-motorowym

przeCIII'mka mnrch Srodków, które chciano wykorzystać Z<lTÓwno do rozpo·

znania 1 opóźnianiJ dzialań, jak 1 pokonanrJ przeciwmka. Zam1crzano tym sa·

mym choć cz~śc1owo podreperować niedomagania pobk.ich struktur. Przepro·

wadzona analiZJ. warunków, w jakich miaty walczyć polskie oddziaty pancer

no-motorowe, zmusz.lla do precyzyjnego okreSlenia ich zadań. Uznano, ii głównym zadaniem OM będzie odział wraz z innymi oddziałami w walce prze·

crw "".J. pancerno-motorowym przeciwnika 1 zgrupowaniom broni pancernej.

Współdziałanie tych połączonych sił miało umcmoźhw1Ć rcahzowanie działań

o różnym charaktL'rzc, przede wszystkim prowadzenie rozpoznania przeciwni

ka, opóźnianic 1 harnowanic jego ruchu na skrzydło lub tyty wlasnej armii albo

w raz1e dokonania przełamania. Widziano możliwoSć prowadzenia przeciwna

tarć IW wspóld7.ialamu z d}'\'·izjami piechoty i kawalcni, zwłaszcza na tyty

i organy zaopatrzenia w materiały pędne.

Oddziaty motorowe mogły być wykorzystywane także do innych zadań,

w których ważn.1 byłaby głównie ich ~zybkość. Miały więc np. wzmocnić sity

zaczepnet kawalerii poprzez ułatwienie operowania na skrzydło lub tyty prze·

C!Wnika, osłaniać przed oddziałami pancernymi przeciwnika i wspomagać

zwalczanie pozycji obronnych na drodze woj5k własnych. V•/ trakcie bitwy OM

miały nJC!erać na skrzydła i tyły, prowadzić pośCig, oslan1ać własne skrzydla

i tyły. Z charakteru zadań wynikać mialo podporządkowame OM dowódcy

wyższego szczebla, na rzecz którego miaty być one realizowane. Przewidywa

no, 1z będzie to armia, tym samym samodzielność OM została ograniczona.

Zdawano sobie jednak sprawę, że do czasu stworzenia odpowrednich warun

ków ich powstania OM będą w dyspo1.ycji jedynie Naczelnego Wodza.

Organizacja OM mającego wykonywać określone zadania musiała umożli·

wiać ich realizację. By przeprowadzić rozpoznanie na rzecz armii w sile 5-6

wielkich Jednostek, w tym l kawaleni"', OM musiał pokonać w ciągu l..ilku

"Org>nl10<J>JoJnu,!kim>!>l>p"cdo!l<nunow<1<"nicJ

·• Q,enoano, '" noewodkoe mo1liwo;, L lr.lnoportu "mochoJo"·cgo po1wllar~ na prrc!r.lmpo<lok" l

noe pnci>/<!Cbd >rmLo od no< "-,~k"-Y'h od l·! botalionók·pocchol)", l·! d)"WOIJMÓW><Iylcm L lo

ko>7lcm lUpclncgo prtcrwonoa .o opli <Ieno> .o pomoc~ kolumn >>mochodu"'y'h.

" Z•k l> d mo,'" >rmll b~JLOc bronola p»• !00-}00 km, a po1 yq> glówn> wynm!C b~ d Lic 60•60 km



