1. T dhna Kryeqndra Konstandinopoja Gjuh t folura Latinishtja
(zyrtare deri n 620) Greqishtja (zyrtare pas 620) Besimi fetar
Krishtrimi ortodoks(toleruar pas Ediktit t Milanos n 313 dhe fe e
shtetit pas 380) Qeverisja Monarki absolute Perandort - 330337
Konstantini I - 14491453 Kostandini XI Legjislatura Senati bizantin
Periudha historike Antikiteti i vonMesjeta aste kryesore historike
- Diokleciani ndan administratn perandorake mes lindjes dhe
perndimit-285 - Bizanti riemrohet Konstandinopoj- 330 - Vdekja e
Teodosit I-395 - Rnia nga froni e Romul Augustit, perandor nominal
i perndimit, sjell fundin e ndarjes formale t Perandoris romake-476
- Papa Leo III, i armiqsuar ndaj sundimit t perandoreshs Iren,
prpiqet t'ia vendos autoritetin perandorak mbretit frank Karlit t
Madh-800 - Shizma Lindje-Perndim-1054 - Rnia e Konstandinopojs -29
Maj 1453 - Rnia e Trebizondit-1461
3. Perandoria bizantine Perandoria bizantine ishte gjysma
lindore e Perandoris romake, q mbijetoi pr nj mij vjet pas coptimit
t gjysms perndimore n mbretri feudale t ndryshme dhe q ra
prfundimisht pas sulmeve t vazhdueshme t turqve osman n 1453. Vet
emri Bizantin shfaq keqkuptimet me t cilat sht rnduar historia e
perandoris, duke ditur q banort e saj nuk do ta konsideronin aspak
t prshtatshm. Sipas tyre, ata nuk i prkisnin askujt tjetr prve
Perandoris romake, t themeluar pak prpara fillimit t Periudhs s
krishter me aprovimin e Zotit pr t bashkuar popullin n pregatitje
pr ardhjen e t birit. Krenar pr prejardhjen e krishter dhe romake,
ata e quanin veten Romaioi ose romak. Historiant modern bien dakord
me ta vetm pjesrisht. Termi Roma Lindoreprshkruan saktsisht njsitin
politik q prfshinte provincat lindore t Perandoris s vjetr romake
deri n 476, kur akoma kishte dy perandor. I njjti term mund t
prdoret deri n fund t pjess s dyt t shekullit t 6-t, sa koh q
njerzit vazhdonin t vepronin e t mendonin jo ndryshe nga ata t
Perandoris s hershme romake. N po kt koh, megjithat, pati ndryshime
aq t shumta saq pas shekullit t 7-t, shteti dhe shoqria n Lindje
ndryshonin dukshm me format m t hershme. Pr t shfaqur kt ndryshim,
historiant tradicionalisht e kan prshkruar perandorin mesjetare si
Bizantine
4. Termi i dyt vjen nga emri Bizant, prej nj kolonie t lasht
greke n ann europiane t Bosforit, midis Mesdheut dhe Detit t Zi;
qyteti ishte, pr shkak t vendndodhjes, nj pik natyrore tranziti
midis Europs dhe Azis s vogl (Anadolli). I rithemeluar si Roma e re
nga perandori Konstandini i Madh, iu dha emri Konstandinopoj,
qyteti i Konstandinit. U quajt prej Bizantit sepse thekson nj
aspekt qendror t qytetrimit bizantin: shkalla n t ciln administrata
dhe jeta intelektuale e perandoris u prqendrua n Konstandinopoj nga
330 deri n 1453, viti i mbrojtjes s fundit dhe t pasuksesshme t
qytetit nga Konstandini XI Paleologu. Rrethanat e mbrojtjes s
fundit jan interesante, kur n 1453 e lashta, mesjetarja dhe
modernia u takuan pr nj koh t shkurtr. Konstandini i fundit ra duke
mbrojtur Romn e re t ndrtuar nga Konstandini i par. Muret q
rezistuan n Mesjetn e hershme gjermant, hunt, avart, sllavt dhe
arabt u hodhn posht nga artileria moderne, misteret e s cils
teknikt europian ia kishin msuar pushtuesve m t suksesshm t Azis
qendrore: turqve osman.
5. Fatet e perandoris ishin ksisoj t lidhura ngusht me popujt e
tjer, arritjet dhe dshtimet e t cilve karakterizuan historin
mesjetare t Europs dhe Azis. Jo gjithmon pati armiqsi n marrdhniet
midis bizantinve dhe atyre q ata i quanin barbar. Edhe pse
intelektuali bizantin besonte thell se qytetrimi mbaronte n kufijt
e bots s tij, ai e hapi at edhe pr barbarin, nse ky i fundit (bashk
me fisin) do t pranonte t pagzohej dhe t shprehte besnikri ndaj
perandorit. Fal lshimeve q vinin prej ktyre politikave, shum emra,
n dukje grek, fshihnin origjina t ndryshme: sllave, ose ndoshta
turke. Si pasoj, analfabetizmi barbar errson brezat e hershm t disa
familjeve t destinuara pr t qen parsore n shrbimin civil ose
ushtarak t perandoris. Bizanti ishte nj shoqri e przier, e
karakterizuar n shekujt e tij t hershm nga nj shkall mobiliteti
shoqror q hedh posht stereotipin shpeshher t atribuar t nj shoqrie
t palvizshme dhe t vendosur me kastNj burim fuqie n Mesjetn e
hershme, pozita gjeografike e Bizantit i shkaktoi dm perandoris pas
shekullit t 10-t. Pushtimet e asaj epoke solln probleme t reja t
organizimit dhe asimilimit dhe kto perandort duhej t'i prballnin n
t njjtn koh kur shtje m t vjetra t politikave sociale dhe ekonomike
krkonin zgjidhje n forma t reja dhe afat-shkurtra. Asnjher nuk u
arritn zgjidhje t knaqshme. N shekujt e von t perandoris u shquan
armiqsi fetare dhe etnike t ashpra duke dobsuar Bizantin para
armiqve t rinj q shfaqeshin nga lindja dhe perndimi. Perandoria
prfundimisht ra kur strukturat administrative nuk mund t prballonin
m tej barrn e drejtimit t vendosur mbi to pas pushtimeve
ushtarake
6. Sfondi romak dhe i krishter Uniteti dhe diversiteti n
Perandorin e von romake Perandoria romake, paraardhsja e
bizantines, arriti t kombinoj jashtzakonisht mir unitetin dhe
diversitetin.Gjuha latine e prbashkt, monedha, ushtria ndrkombtare
e legjioneve romake, rrjeti urban, ligjet dhe trashgimia e kulturs
civile greko-romake shquheshin nga hallkat q Augusti dhe pasardhsit
e tij shpresonin se do sillnin bashkim dhe paqe n nj bot mesdhetare
t lodhur nga shekuj luftrash civile. Pr t lidhur kto nyje t
qytetrimit perandorak, perandort shpresonin se nj tregti e gjall
dhe e lir do t zhvillohej n provincat e perandoris. N krye t
piramids s ksaj bote qndronte vet perandori, burr i menur q do t
strehonte shtetin nga fardo problemesh q fati fshihte n errsir.
Perandori i vetm mund t jepte kt mbrojtje dhe duke qen se
konsiderohej mishrim i t gjith virtyteve, zotronte n perfeksion ato
cilsi t shfaqura vetm t paplota nga nnshtetasit e tij.
7. Formula romake e prballimit t fatit me arsyen (dhe n kt mnyr
duke siguruar unitetin n gjith Mesdheut) punoi si pr udi mjaft mir
nn presionin pr paqndrueshmri q koha shumfishon. Pushtimet solln
rajone me sfond t larmishm nn sundimin romak. Provincat lindore
ishin qendra t lashta dhe shum t populluara t jets urbane q
prcaktuan karakterin e qytetrimit mesdhetar pr mijvjear. Provincat
perndimore kishin hyr von n rrugn e zhvillimit urban nn
administrimin jo gjithmon t but t mjeshtrve t tyre romak. Secili
nga aspektet e unitetit t numruar sipr kishte cenin e vet. Jo t
gjith kuptonin apo flisnin latinisht. Duke paralelizuar dhe
ndonjher ndikuar ligjin romak ishin zakonet dhe praktikat lokale,
kuptueshm t ngulitura n arsye prej vjetrsis s tyre. Tempujt pagan,
sinagogat hebreje dhe pagzoret e krishtera jan treguese t shtrirjes
s feve t organizuara me t cilat format zyrtare t shtetit romak,
prfshir adhurimi i perandorit, nuk mund t bashkjetonin n paqe. N
vend q t bashkonte botn romake, rritja ekonomike shpeshher krijoi
njsi t vet-mjaftueshme n disa rajone, provinca apo prona t mdha.
Duke ditur pengesat me t cilat mjeshtrit e shtetit romak u prpoqn t
kaprcejn, sht pr tu lavdruar q patriotizmi romak qe m shum se nj
formul boshe, por q i vinte n dijeni njerz nga Shtyllat e Herkulit
n Detin e Zi se kishin dika t prbashkt. Kjo dika mund t prkufizohet
n kuptimin m t gjer si tradita civile greko- romake nga ana
institucionale, intelektuale dhe emocionale. Mirnjohs pr kushtet e
paqes q ajo krijoi, njerz t pasur dhe t kulturuar ia dedikuan kohn
dhe burimet e tyre lartsimit t ksaj tradite duke zbukuruar qytetet
q ishin shembuj t saj dhe duke arsimuar t rinj q shpresonin nj dit
ta vazhdonin at.
8. N kt bot barbart u shfaqn pas vitit 150. Pr t mbrojtur
kufijt prej tyre, perandort lufttar ia kushtuan aq koh sa kishin n
dispozicion prleshjeve konstante pr t rivendosur kontrollin mbi
provincat ku ishin krijuar regjime lokale. Duke par luftn e
vazhdueshme, smundjet e shumta dhe ndryshimet e shpeshta t fronit
perandorak, do ishte e leht t thuhej se pak ngelej nga shoqria
greko-romake apo struktura burokratike e krijuar enkas pr t.Asnjri
nga kto sugjerime nuk sht i sakt. Shkatrrimi ishte rastsor dhe disa
rajone vuanin m shum se t tjerat. N fakt, ekonomia dhe shoqria e
perandoris si e tr gjat ksaj periudhe qe m e larmishme se kurr. T
detyruar nga nevoja ose t trhequr nga fitimi, njerzit shprnguleshin
nga provinca n provinc. Parregullsit sociale krijuan mundsi pr
pasuri dhe pushtet q rregulli i qndrueshm i epoks m t hershme nuk i
kishte lejuar pr t talentuarit dhe ambiciozt. Pr arsye personale
dhe dinastike, perandort preferonin disa qyteza dhe provinca mbi t
tjerat dhe seria e paqart e pasardhjes bashk me nj ndryshim t
vazhdueshm t zyrtarve t lart administrativ dmtuan rnd qndrueshmrin
ekonomike dhe shoqrore.
9. Reformat e Dioklecianit dhe Konstantinit Prkufizimi i nj
politike t qndrueshme perandorake u vendos nga dy perandor-ushtar t
mdhenj,Diokleciani (sundoi 284-305) dhe Konstandini I (perandor i
vetm 324-337), q sbashku i dhan fund nj shekulli anarkie dhe
rithemeluan shtetin romak. Ka shum ngjashmri mes tyre, nj prej tyre
problemet q u deshn t prballnin: t dy nxorrn msimin nga anarkia e
shekullit t 3-t se nj burr i vetm dhe pa ndihm nuk mund t shpresoj
t kontrolloj botn shumformshe romake dhe as t mbroj kufijt e saj;
si ushtarak, t dy konsideronin reformn e ushtris si nevoj parsore n
nj epok q krkonte mobilitetin m t lart t mundshm; t dy e pan Romn e
vjetr dhe Italin si baza ushtarake t paknaqshme pr shumicn e
forcave perandorake. T ndikuar thellsisht nga prirja e ushtarit pr
hierarki, sistem dhe rregull, q e kishin t prbashkt me shum nga
bashkkohsit e tyre si dhe perandor paraardhs, ata u tmerruan nga
mungesa e sistemit dhe parregullsia karakteristike e ekonomis dhe
shoqris n t ciln jetonin. T dy, si pasoj, ishin t vendosur pr t
prmirsuar dhe familjarizuar disa masa t dshpruara t marra nga
paraardhsit e tyre ushtarak pr t komanduar aferat e shtetit romak.
fardo bindjesh fetare kishin, t dy besonin se shtjet e perandoris
do ecnin pr mbar vetm nse nnshtetasit e perandorit besonin n zotat
e vertt n mnyrn e sakt.
10. Rrugt me t cilat adoptuan kto qllime ndryshojn kaq shum nga
njra-tjetra saq njri, Diokleciani, sheh nga e shkuara dhe mbaron
historin e Roms; tjetri, Konstandini, sheh nga e ardhmja dhe
themelon Bizantin. Ksisoj, n shtjet e pasardhsis s ofiqit
perandorak, Diokleciani adoptoi precedent q mund ta gjente n
praktikat e shekullit t 2-t. Ai e shoqronte veten me nj
bashkperandor, ose August. Secili August pastaj adoptonte nj koleg
t ri, ose ezar, pr t ndar sundimin dhe prfundimisht pr t marr
vendin e partnerit t vjetr. Ky sundim katrsh, ose tetrarki, dshtoi
n qllimin e vet dhe Konstandini e zvendsoi at me parimin dinastik t
pasardhjes trashguese, nj procedur e ndjekur prgjithsisht n shekujt
n vazhdim. Pr t ndar prgjegjsit administruese, Konstandini zvendsoi
prefektin e vetm pretorian, q tradicionalisht ushtronte funksione
civile dhe ushtarake n afrsi t perandorit me prefekt rajonal t
vendosur n provinca q gzonin kt autoritet civil t vetm. Me kalimin
e shekullit t 4- t, katr prefektura rajonale t mdha doln nga
fillimet e Konstandinit dhe praktika e ndarjes s pushtetit civil
nga ai ushtarak vazhdoi deri n shekullin e 7-t
11. Ndryshime n fusha t tjera t politikave perandorake jan po
aq t dukshme. Diokleciani i persekutoi t krishtert dhe u prpoq t
ringjallte fen e vjetr. Konstandini, nj i konvertuar i fes tjetr, e
ngriti n statusin e nj feje t lejuar. Diokleciani e vendosi qendrn
e tij n Nikomedi, nj qytet q kurr nuk u ngrit m shum n status sesa
nj qendr provinciale gjat Mesjets, kurse Konstandinopoja, qyteti i
themeluar nga Konstandini, lulzoi madhrishm. Diokleciani u prpoq t
sillte rregull ekonomik duke fiksuar rrogat dhe mimet dhe duke
startuar nj reform valute t bazuar mbi nj monedh t re ari,
aureus-in, i barazvlefshm me 120 pr nj kilogram ar. Fiksimet
dshtuan dhe aureus-i u zhduk pr ti ln vend arit t Konstandinit,
solidus-it. Monedha e dyt u vendos me vler m t ult: 150 pr nj
kilogram ar, standard q ngeli funksional pr shekuj. Pr fardolloj
arsye, si prfundim, politikat e Konstandinit qen shum t suksesshme.
Disa prej tyresidomos pasardhja trashguese, njohja e krishtrimit,
reforma e valuts dhe themelimi i kryeqytetit-qen prcaktuese pr disa
prej aspekteve q qytetrimi bizantin njihet.
12. Megjithat do ishte e gabuar ta konsiderosh Konstandinin nj
revolucionar ose t mos vsh re ato fusha n t cilat ai ndoqi
paraardhsit dhe nuk qe inovativ. Perandort e hershm ishin prpjekur
t detyronin grupe njerzish t kryenin detyra t caktuara q ishin
jetsore pr mbijetesn e shtetit por q qen jo trheqse pr ata q u
detyruan t marrin kt barr. Detyra t tilla prfshinin lvrimin e toks,
q ishte detyra e fshatarit, ose colonus; transportimi i mallrave t
lir n shumic n zonat metropolitane t Roms ose Konstandinopojs, q
ishte detyra e mjeshtrit t anijeve, ornavicularius; dhe shrbimet e
sjella nga curiales, antar t senatit bashkiak me detyr vlersimin
dhe mbledhjen e taksave vendore. Ligjet e Konstandinit n shum raste
i bn t trashgueshme kto prgjegjsi t detyruara, duke vendosur kshtu
bazat e sistemit collegia, ose esnafeve t trashguara shtetrore q
qen nj tipar shum i shquar n jetn shoqrore t von romake. E fundit,
por po aq e rndsishme, ai i krkonte fshatarve q t qndronin n at zon
ku listat e taksave i kishin shnuar.
13. Tetrarkt, nj skulptur porfiri e plakitur nga nj pallat
bizantin n 1204, sot qndron n cepin jugperndimor t Baziliks s Shn
Markut, Venecia
14. Shekulli i 5-t: Vazhdimi i qytetrimit greko-romak n Lindje
Qoft inovative apo tradicionale, masat e Konstandinit prcaktuan
drejtimin e politikave perandorake prmes shekullit t 4-t deri n t
5- tin. Gjendja e perandoris n 395 mund t prshkruhet si rezultatet
e puns s Konstandinit. Parimi dinastik qe vendosur aq fort saq
perandori q vdiq at vit, Teodosi I, ia la trashgim ofiqin
perandorak djemve t tij, t cilt ishin t dy t rinj dhe t paaft:
Arkadi n Lindje dhe Honori n Perndim. Kurr m nuk do sundonte nj
njeri i vetm t gjith siprfaqen e perandoris n t dyja pjest e saj.
Konstandinopoja ishte rritur n nj popullsi midis 200 000 dhe 500
000; n shekullin e 5-t perandort u prpoqn t zvoglojn rritjen. Pas
391 krishtrimi ishte shum m tepr se nj prej feve: nga ai vit e
tutje, dekreti perandorak ndalonte do lloj forme t kultit pagan dhe
tempujt u mbylln. Presioni perandorak ishte shpesh i pranishm n
kshillet e kishs n shekullin e 4-t, kur perandori ndrmori nj rol n
prcaktimin dhe shtypjen e herezive.
15. Politikat ekonomike dhe shoqrore Ekonomia e perandoris
kishte lulzuar n disa pika. Provinca t caktuara ose pjes provincash
si Italia veriore lulzuan n tregti dhe bujqsi. Konstandinopoja, n
veanti, ndikoi n rritjen urbane dhe shfrytzimin e frontiereve
bujqsore. Qytezat e Ballkanit prgjat rrugs q t onte n kryeqytet
lulzuan, kurse t tjerat jo shum t plqyera ngeln mbrapa, madje edhe
u zhdukn. Toka e palvruar n rajonet kodrinore t Siris veriore
filluan t plugohen pr t furnizuar me ushqim masat e
Konstandinopojs. Me ecjen e shekullit t 4-t, solidusi i
Konstandinit jo vetm qndroi ar i pastr, por prova t nxjerra nga
shum burime tregojn se ari ishte shum m i bollshm se kishte qen n
dy shekujt e fundit. Ndoshta burime t reja t ktij metali t muar u
zbuluan: kto ndoshta mund t jen plakitur nga tempujt pagan; ose nga
miniera t reja n Afrikn perndimore q u bn t mundura pr her t par pr
tokat e perandoris nga nomad q transportonin me deve arin prmes
Saharas n bregdetin mesdhetar t Afriks veriore.
16. Mobiliteti shoqror gati ekstrem q u shqua n fund t
shekullit t 3-t dhe n fillimet e shekullit t 4-t shfaqet m pak
karakteristik n gjysmn e dyt t shekullit t 4-t. Me siguri perandort
vazhduan prpjekjet pr t detyruar njerzit t kryenin detyrn e tyre
kolektive, por prsritja e vazhdueshme e ligjeve q lidhnin
colonus-in n pronat e tij dhe navicularius-in te anija e tij dhe
curialis-in te senati i tij bashkiak tregon se kto edikte patn shum
pak ndikim. N fakt, do t ishte gabim t konkuldosh nga ky
legjislacion se shoqria romake ishte e organizuar kudo n mnyr
universale n kasta t vendosura nga urdhrat perandorake. do provinc
kishte ndryshimet e saj.Edhe prpara prfundimit t erekut t par t
shekullit t 5-t, kto ndryshime provinciale ishin t dukshme; dhe n
nj shkall jo t vogl ato ndihmojn n shpjegimin e mbijetess s qeveris
perandorake dhe qytetrimit greko-romak n Lindje kur t dyja kto
ishin zhdukur n Perndim. N provincat lindore popullsia ngeli e lart
dhe perandort n Konstandinopoj kurr nuk iu duhej t krkonin (t paktn
deri n shekullin e 6-t) pr burra q t mbushnin ushtrin. Si mund t
pritet nga ato toka lindore ku qytetrimi urban ishte disa shekuj i
vjetr, qytetet qndruan dhe me to nj ekonomi monetare dhe nj klas
tregtarsh. Tregtart lindor, t njohur n burime si tregtar, ndrmorn
trasnportimin e mallrave midis Lindjes dhe Perndimit, shpeshher
duke vendosur koloni n qytetet e dmtuara t Perndimit.
17. M e rndsishmja, perandori n Lindje kurr nuk e humbi aksesin
ose kontrollin mbi burimet e tij t krahut t puns dhe paras. Nj klas
e vjetr dhe e pasur senatoriale aristokratike konsolidoi pronat e
saj t mdha n Perndim dhe ndrmori mbrojtjen dhe patronazhin e
klasave puntore rurale, duke i hequr shtetit shrbime financiare dhe
ushtarake q i duheshin dshprimisht. Klasa senatoriale n Lindje nuk
kishte origjin aq t vjetr dhe fillimet e tyre gjendeshin te
favoritt e Konstandinit apo parvenyt q e kishin ndjekur n
kryeqytetin e tij t ri. N fillim t shekullit t 5-t, pasuria e tyre
ishte shum m e vogl se ajo q homologt e tyre n Perndim zotronin;
pronat e tyre ishin shum t shprndara dhe ruralt e varur nn ta shum
m t pakt. Ata ishin kshtu m pak t aft pr t sfiduar vullnetin
perandorak dhe t viheshin mes shtetit, n njrn an, dhe ushtarve apo
taksapaguesve potencial n tjetrn.
18. Marrdhniet me barbart Kto ndryshime midis Perndimit dhe
Lindjes, shtuar dhe tiparet gjeografike, jan shkaku i pritjes s
ndryshme q iu bn pushtuesve gjermanik t shekujve t 4-t dhe t 5-t n
Lindje dhe Perndim. Ndonse popujt gjermanik kishin krijuar val n
frontieret e Danubit dhe Rinit q nga shekulli i 2-t, sulmet e mdha
filluan vetm n pjesn e dyt t shekullit t 4-t, kur Hunt e frikshm
shprnguln nga vendi i tyre Ostrogott dhe Vizigott, duke br q kta t
fundit t krkonin strehim brenda frontierit tDanubit n perandori.
Ndrveprimi i par mes romakve dhe barbarve nuk ishte aspak miqsor;
romakt filluan ti shfrytzonin t ftuarit e padshiruar dhe gott u
inatosn, duke mundur nj ushtri romako-lindore n Adrianopoj n 378
dhe duke vrar perandorin lindor q komandonte ushtrin. Perandori
Teodosi I (sundoi 379395) adoptoi nj politik tjetr, duke i dhn
gotve toka dhe status ligjor t aleatve, ose foederati, t cilt ishin
pjes e ushtris romake si njsi autonome nn liderin e tyre.Politika e
Teodosit I nuk qe popullore as n Perndim, as n Lindje. Gott, ashtu
si shumica e popujve gjermanik me prjashtim t frankve dhe
lombardve, ishin konvertuar n arianizm, t cilin romakt katolik, apo
ortodoks, e konsideronin nj herezi t rrezikshme.
19. Natyra lufttare e gjermanve nuk qe shum e plqyeshme nga
aristokracia senatoriale q ishte kryesisht pacifiste dhe fillimi i
shekullit t 5-t shquhet n t dyja pjest e perandoris nga reagimi
ndaj liderve gjermanik n poste t larta. N Konstandinopoj m 400,
p.sh, qytetart u ngritn kundr nj oficeri t vjetr t gards
perandorake (magister militum), Gainas, duke therur at bashk me
gjith ndjeksit e tij got. Ndonse kjo revolt e caktuar nuk pati t
njjtat rezultate si ngjarje t ngjashme n Perndim dhe lidert
gjermanik u shfaqn prsri n role komande n Lindje, kta vepronin
tanim si individ pa mbshtetjen e atyre grupeve autonome t ushtarve
q komandantt barbar perndimor vazhduan t gzojn. M tej, Lindja
prdori m s miri burimet e saj t arit, krahu pune dhe diplomacie,
kur n t njjtn koh msoi si t veproj me secilin armik. Gjat sundimit
tTeodosit II (408450), hunt nn kryetarin e tyre Atila morn sasi t
mdha ari q ruajtn gjendjen e paqes s vshtire me perandorin lindore.
Kur Marciani (sundoi 450457) refuzoi dhnien e arit, Atila u trhoq
nga hakmarrja pr shpresn e pushtimit n Perndim. Ai kurr nuk u kthye
pr t sfiduar perandorin lindore dhe me vdekjen e tij n 453,
perandoria hune ra prtok. Si Marciani ashtu edhe pasardhsi i tij,
Leoni I (sundoi 457-474) sunduan nn mbikqyrjen e Flavius
Ardaburius, ose Aspar; por Leoni I arriti t sfidoj pozitn e Asparit
dhe ndikimin e gotve duke favorizuar izaurt lufttar dhe kryetarin e
tyre, Tarasikodisa, t cilin e martoi me princeshn perandorake,
Ariadnn. Ndjeksit izaur t Tarasikodiss, i cili sundoi n nj koh t
vorbullt si perandori Zeno(474-491), ishin popull malsor nga
Anadolli jugor dhe nga ana kulturore ishin edhe m barbar se gott
apo gjermant e tjer.
20. Megjithat, ata ishin nnshtetas t perandorit romak n Lindje,
pra ishin padyshim romak dhe qen mjaft efektiv n zvoglimin e
ndikimit t gotve n Konstandinopoj. N prefekturn e Iliris, Zenoni
zhduku krcnimin e Teodorikut duke e bindur at (488) t guxoj t marr
Italin bashk me ostrogott e tij. Kjo provinc ishte nn duart e
kryetarit gjerman Odoakr, i cili n 476 kishte hequr nga froni Romul
Augustin, perandorin e fundit romak n Perndim. Kshtu, duke
sugjeruar se Teodoriku duhet t pushtonte Italin pr mbretrin e tij
ostrogote, Zenoni mbante t paktn nj supremaci juridike n tokn
perndimore ndrkoh q hoqi qafe nga perandoria lindore nj nn-
sundimtar t rrezikshm.Me vdekjen e Zenonit dhe ngritjen n pushtet t
shrbyesit civil romak Anastasi I (sundoi 491-518), mbajtja e ofiqit
perandorak nga izaurt prfundoi, por jo deri n 498 kur forcat e
perandorit t ri morn masa efektiv kundr rezistencs izaure. Pas
fitores s atij viti, nnshtetasit besnik t perandorit romak lindor
mund t merrnin frym lehtsisht: izaurt u prdorn pr t mundur
gjermant, por populli i egr malsor nuk arriti dot t zotroj
prfundimisht ofiqin perandorak. Autoriteti perandorak kishte
ruajtur integritetin e vet n Lindje ndrkoh q ishte shprbr n Perndim
n disa shtete pasardhse: anglt dhe saksont kishin pushtuar Britanin
q n 410; vizigott kishin zotruar pjes t Spanjs q n 417, kurse
vandalt kishin hyr n Afrik n 429; frankt, nn Klodvigun, kishin
filluar pushtimin e Galis qendore dhe jugore n 481; dhe Teodoriku
sundoi Italin deri n 526.
21. Grindjet fetare Nse armiqsit etnike ishin m pak krcnuese
rreth vitit 500 se n t shkuarn, mosmarrveshje q buronin nga shtjet
fetare krcnuan seriozisht unitetin perandorak dhe historia politike
e shekullit t ardhshm nuk mund t kuptohet pa ekzaminuar t
ashtquajturn herezi monofizite. Ishte herezia e dyt e madhe n
perandorin lindore; e para ishte konflikti i shkaktuar nga msimet e
prifit nga Aleksandria, Ariusit, i cili n nj prpjekje pr t ruajtur
madhshtin e T Atit, predikonte se vetm ai ishte i prjetshm, kurse I
Biri ishte krijuar n nj koh t caktuar. Fal mbshtetjes perandorake,
herezia ariane kishte mbetur prmes shekullit t 4-t dhe u dnua
prfundimisht vetm n 381 me nxjerrjen e doktrins se I Ati dhe I Biri
ishin nj substanc dhe ekzistonin sbashku.Nse Baballart e kishs n
shekullin e 4-t grindeshin mbi marrdhienet mes T Atit dhe T Birit,
ata t shekullit t 5-t u prballn me problemin e prcaktimit t
marrdhnies mes dy natyrave njerzore dhe hyjnore- t T Birit, Jezu
Krishtit. Teologt e Aleksandris n prgjithsi besonin se natyrat
njerzore dhe hyjnore ishin t bashkuara pa dallim, kurse ata t
Antiokut predikonin se t dy natyrat bashkjetonin vemas te Krishti
dhe natyra njerzore sipas tyre ishte ena e zgjedhur nga Zoti njeriu
i lindur nga Maria.
22. Me kalimin e shekullit t 5-t, kto dy pozicione kundrshtuese
teologjike u bn pjes e nj prleshje pr supremaci ndrmjet
patriarkanave rivale t Konstandinopojs, Aleksandris dhe Roms.
Nestori, patriarku i Konstandinopojs n 428, adoptoi formuln
antiokase, e cila, sipas tij, theksonte natyrn njerzore t Krishtit
mbi at hyjnore. Kundrshtart e tij (fillimisht patriarku i
Aleksandris, Cirili dhe m von dishepujt e Cirilit, Dioskuri dhe
Eutiku) theksuan natyrn e vetme hyjnore t Krishtit, rezultat i
Ringjalljes. Besimi i tyre n Monofizizm, ose natyra e vetme e
Krishtit si I Biri, u b shum popullore n provincat e Egjiptit dhe
Siris. Roma, n personin e paps Leo I, deklaroi, n kundrshtim me t
tjert, pro Diofizizmit, nj doktrin q predikon se dy natyrat,
perfekte dhe t veanta, ekzistonin te Krishti. N Kshillin e
Kalcedonis (451), kjo pikpamje triumfoi fal mbshtetjes nga
Konstandinopoja, q ndryshoi pozitn e saj dhe dnoi si
nestorianizmin, ose theksimin e natyrs njerzore t Krishtit, dhe
Monofizizmin, ose besimin n natyrn e vetme hyjnore.M e rndsishme pr
historin ushtarake dhe politike sesa detajet teologjike t
konfliktit ishte impakti q Monofizizmi shkaktoi n disa rajone t
bots mesdhetare. Duke qen nj formul q shprehte rezistenc ndaj
sundimit perandorak t Konstandinopojs, Monofizizmi qndroi n Egjipt
dhe Siri. Derisa kto dy provinca u pushtuan nga islamikt n
shekullin e 7-t, secili perandor duhej n njfar mnyre t prballej me
tendencat separatiste t shprehura me an t herezis. Ai duhej ose t
merrte armt kundr Monofizizmit dhe t prpiqej ta zhdukte me forc,
ose t formulonte nj doktrin q do mund t prziente at me Diofizizmin,
ose t besonte vet te kjo herezi. Asnj nga kto t treja nuk qen t
suksesshme dhe armiqsia fetare nuk ishte m e pakta nga paknaqsit q
uan Egjiptin dhe Sirin tiu dorzoheshin me lehtsi pushtuesit arab.
Nse perandori lindor donte t rivendoste kontrollin mbi Perndimin,
ai duhet t zbulonte nj formul q do knaqte ortodoksin perndimore
duke mos armiqsuar Monofizizmin lindor
23. Perandoria n fund t shekullit t 5-t Nn sundimin e Anastasit
I (491518), t gjitha tendencat e shekullit t 5-t gjetn fokusin e
tyre: ndjenja e Romanitetit, q krkonte nj romak dhe jo nj izaur apo
gjerman si perandor, konflikti mes ortodoksis dhe monofizizmit dhe
vazhdimi i lulzimit ekonomik n Lindje. I vlersuar dhe zgjedhur si
perandori ortodoks dhe romak q do i jepte fund hegjemonis s izaurve
dhe aktiviteve t urryera t heretikve monofizit, Anastasi arriti
objektivin e par por dshtoi n t dytin. Ndonse ai mundi izaurt dhe i
oi shum prej tyre n vendlindjen anadollake, ai gradualisht filloi t
mbshtes herezin monofizite megjith deklarimet e ortodoksis q bri n
kurorzim. Nse politikat e tij fituan mbshtets n Egjipt dhe Siri,
ato armiqsuan nnshtetasit e tij ortodoks dhe n fund oi n luft
civile dhe trazira.Politikat ekonomike t Anastasit qen shum m t
suksesshme; nse ato nuk dhan bazn pr arritjet e shquara n shekullin
e 6-t n shtjet ushtarake dhe artet e qytetrimit, ato t paktn
shpjegojn pse Perandoria Lindore lulzoi n ato fusha gjat ksaj
periudhe.
24. Nj inflacion i monedhs s bakrit, i pranishm q nga koha e
Konstandinit, mbaroi m n fund me rezultate t dshiruara pr ata antar
t shtresave t ulta q i kryenin operacionet e tyre me kt metal
baz.Prgjegjsia pr mbledhjen e taksave bashkiake u mor nga antar t
senatit vendor dhe iu vu si detyr agjentve t prefektit pretorian.
Tregtia dhe industria u nxitn nga mbarimi i chrysargyron, nj taks n
ar q paguhej nga klasat urbane. Nse klasat rurale duhej t paguanin
taksn e toks n para dhe jo n natyr, thjesht fakti se ari mendohej
se ishte i disponueshm n fshatra, sht nj tregues i fuqishm i
prosperitetit rural. N Lindje, rritja ekonomike e shekullit t 4-t
vazhdoi dhe nuk sht e uditshme q Anastasi pasuroi thesarin me 150
000 kilogram ar gjat sundimit t tij. Me kto burime financiare n
dispozicion, pasardhsit e perandorit mund t shpresonin t
rivendosnin autoritetin romak mbi shtetet pasardhse gjermanike
perndimore, nse mbushnin kto dy objektiva: e para, ata duhet t
shronin mosmarrveshjet fetare ndrmjet nnshtetasve; e dyta, ata
duhet t mbronin frontierin lindor ndaj krcnimit t persve sasanid.
Pr shkak se kishte luft t vazhdueshme n t dy frontet gjat shekullit
t 6-t, pak njohuri e ktij rivaliteti shum t vjetr mes Roms dhe
Persis sht thelbsor pr t kuptuar problemet me t cilat u prball m i
madhi nga pasardhsit e Anastasit, Justiniani I (sundoi 527-565),
ndrkoh q ndrmerrte pushtimin e Perndimit.
25. N 224 Perandoria antike perse ra nn duart e nj dinastie t
re, sasanidve, regjimi i t cilve i solli nj jet t re shtetit t
dobsuar. Pasi kishin siguruar kontroll t qndrueshm mbi tokat e mdha
q ishin nn ta, sasanidt ringjalln prleshjet e vjetra me Romn pr
Mesopotamin veriore dhe qytetet fortesa t Edess dhe Nisibisit, q
shtriheshin mes Eufratit dhe Tigrit. N shekullin e 4-t, burime t
reja armiqsie u shfaqn kur Roma lindore u b nj perandori e
krishter. Pjesrisht si reagim, Persia Sasanide forcoi organizimin
klerik t fes zoroastriane; jotoleranca dhe prndjekjet u bn shtje t
dits n Persi dhe konflikti mes perandorive u b njfar lufte fetare.
Armiqsit u u prkeqsuan kur Armenia, q shtrihej n veri midis ktyre
dy perandorive, u konvertua n krishtrim dhe kshtu krcnonte
integritetin fetar t Persis. Nse lufta n shkall t vogl gjat
shekujve t 4-t dhe t 5-t rrall shprthente n fushata t mdha, krcnimi
ndaj Roms mbetej gjithnj i vazhdueshm dhe krkonte vigjilenc dhe
fortifikime t knaqshme. N 518, balanca mund t thuhet se anonte nga
ana e Persis kur ata fituan qytetet e Teodosiopolisit, Amids dhe
Nisibisit.
26. Shekulli i 6-t: nga Roma lindore n Bizant Shekulli i 6-te u
hap me vdekjen e Anastasit dhe ngjitjen n fron t ushtarit ballkanas
q e zvendsoi at, Justinit I (sundoi 518-527). Gjat shumics s
sundimit t Justinit, pushteti aktual ishte n duart e nipit dhe
pasardhsit t tij, Justiniani I. T dhnat pr m shum se 40 vjet t
sundimit t Justinianit jan t bazuara n veprat e bashkkohsit t
Justinianit, historianit Prokop. Ky i fundit shkroi nj vepr
lavdruese t arritjeve ushtarak t perandorit t titulluar Polemon
(Luftra) dhe i shtoi edhe Anecdota (Historia Sekrete) ku sulmon
furishm jetn personale t perandorit , karakterin e perandoreshs
Teodor dhe drejtimin e administrats s brendshme perandorake.
Sundimi i Justinianit mund t ndahet n tre periudha: (1) nj epok
fillestare e pushtimeve dhe arritjeve kulturore q shtrihet deri n
dekadn e 540-s; (2) 10 vjet kriz dhe gati shkatrrim gjat viteve
540; dhe (3) dekada e fundit e sundimit t tij, n t ciln gjendja
shpirtrore dhe realitet sociale ishin shum t ngjashme me ato gjat
sundimit t pasardhsve t Justinianit sesa viteve t para t sundimit t
tij.Pas 550, sht e mundur t flasim pr nj bizantin mesjetar sesa pr
nj romak antik lindor, ose perandori. Nga katr traumat q
transformuan Bizantinmurtaja, luftrat, trazirat sociale dhe sulmi
musliman arab n vitet 630-dy t parat ishin tipare t sundimit t
Justinianit.
27. Justiniani I, detaj nga kisha San Vitale, Raven
28. Vitet e arritjeve deri n 540 Justiniani ishte ve nj
shembull i magjis civilizuese q Konstandinopoja punonte mbi
pasardhsit e atyre q rrezikonin brenda mureve t saj. Justini,
xhaxhai i tij, ishte nj ushtar i ashpr dhe analfabet; Justiniani,
nipi, ishte nj zotri i kultivuar, i aft n teologji, ndrtues kishash
madhshtore dhe nxits i kodifikimit t ligjit romak. T gjitha kto
arritje jan, n kuptimin e thell t fjals, civile dhe sht e leht t
harrosh q perandoria e Justinianit ishte pothuajse gjithmon n luft.
Historia e Roms lindore gjat ksaj periudhe tregon si efektet e
lufts transformojn ide dhe institucione njlloj.Sundimi u hap me
luftra t jashtme dhe konflikte t brendshme. Nga Lazika n shkrettirn
arabe, frontieri pers u ndez nga nj seri fushatash ku shum gjeneral
t destinuar pr fam n Perndim demonstruan pr her t par aftsit e
tyre. Fuqia e ushtris romake lindore ishte e till q ndrsa mbanin
perst n kufijt e tyre, Justiniani mund t onte trupa pr t sulmuar
hunt n Krime dhe t ruante frontierin e Danubit kundr shum armiqve.
N 532, Justiniani vendosi t lr mnjan operacionet ushtarake n favor
t diplomacis. Ai negocioi, pr nj hara t lart, nj Paqe t Prjetshme
me mbretin pers, Kosraun, q i liroi duart e romakve n kt pjes t
globit. Kshtu, Justiniani arriti objektivin e par t nevojshm pr
ripushtimin e Perndimit: paqen n Lindje.
29. Edhe prpara ngjitjes n fron, Justiniani kishte ndihmuar n
arritjen e objektivit t dyt. Pak pas shpalljes si perandor, Justini
kishte mbledhur nj kshill peshkopsh n Konstandinopoj. Kshilli ktheu
politikat e Anastasit, pranoi formuln ortodokse t Kalcedonis dhe
shprehu gatishmrin pr negocime me papn. Justiniani personalisht
mori pjes n kto diskutime dhe rivendosi vllazrin me Romn dhe gjith
kishat lindore prve Egjiptit. Jo m nj mbret barbar mund t ruante
besnikrin e nnshtetasve t tij katolik duke bindur ata se nj
perandor monofizit sundonte n Lindje. N po at vit 532, Justiniani i
mbijetoi nj revolte n Konstandinopoj, kryengritjes s Nikas, q
fillimisht krcnoi jetn dhe fronin e tij, por ngjarja vetm sa forcoi
pushtetin e tij. Pr t kuptuar rrjedhn e ngjarjeve, sht thelbsore t
kujtohet q Konstandinopoja, si qytetet e tjera romake lindore t
mdha, varej nga milicia urbane, ose demes, pr t mbrojtur muret e
tyre. Brenda demesit kishte ndarje te bazuara n dy grupime q
mbshtesnin garues rival n koi: Blut dhe t Gjelbrit. Fillimisht
mendohej se kto dy grupime ishin t ndara nga pikpamje t ndryshme
politike dhe fetare q i transmetoheshin perandorit gjat garave.
Studime t fundit kan treguar se kto dy grupime zor se motivoheshin
m shum se fanatizmi partizan pr garuesit respektiv. Kryengritja e
NiksNika! (Pushto! ose Fito!) ishte slogani q thrritej gjat garavee
vitit 532, megjithat, ishte nj rastet e rralla ku grupimet shprehn
kundrshtim politik ndaj qeveris perandorake. T zemruar nga shkalla
me t ciln prefekti urban kishte shtypur nj grindje t mparshme, Blut
dhe T Gjelbrit u bashkuan pr her t par dhe liruan lidert e tyre nga
burgu; ata krkonin q Justiniani t shkarkonte nga zyra dy prej
zyrtarve m jopopullor t tij: Johanin e Kapadokias dhe Tribonianin.
Edhe pse perandori iu dorzua ktyre krkesave, turma nuk u zbut, duke
e kthyer grindjen n kryengritje, dhe shpalli nj nip t Anastasit si
perandor. Justiniani u shptua vetm se perandoresha Teodor refuzoi t
dorzohet. Gjenerali i aft i Justinianit, Belisari, i rrethoi rebelt
n Hipodrom dhe i masakroi t 30 000. Lidert u ekzekutuan dhe pronat
e tyre kaluan prkohsisht n duart e perandorit
30. Perandoresha Teodora, detaj nga kisha San Vitale,
Raven
31. Pas vitit 532 Justiniani sundoi m fort se kurr. Me
shpalljen e Paqes s Perjetshme, ai shpresonte t prdorte
reputacionin e tij si kampion i ortodoksis kalcedonase dhe ti
trhiqte romakt perndimor q preferonin sundimin e nj perandori romak
katolik sesa nj mbret arian gjerman. N vitet e hershme t 530-s,
Justiniani mund t pozicionohej si perandor romak dhe i krishter.
Latinishtja ishte gjuha e tij dhe njohuria e tij e historis romake
dhe antikitetit ishte e thell.N 529 zyrtart e tij prfunduan nj
mbledhje t madhe t ligjeve t perandorit dhe dekrete n fuqi q nga
sundimi i Hadrianit. I quajtur Codex Constitutionum dhe i bazuar
pjesrisht n Kodin Teodosian t shekullit t 5-t, ai prbn t parin nga
katr veprat e prpunuara mes viteve 529 dhe 565 t quajtura sbashku
Corpus Juris Civilis (Kodi i Ligjit Civil), i njohur nga shumica si
Kodi i Justinianit. Ky koleksion i par i edikteve perandorake,
megjithat, nuk krahasohet dot me Digesta q u prfundua nn
direksionin e Tribonianit n 533. N kt vepr, rregull dhe sistem u
vendosn n qndrimet kontradiktore t juristve t mdhenj romak; pr t
udhzuar nxnsit n shkollat juridike u b i gatshm nj libr msimor i
quajtur Institutiones (533). Libri i katrt, Novellae Constitutiones
Post Codicem (i njohur nga shumica si Novelat), prmban nj koleksion
t edikteve t Justinianit mes viteve 534 dhe 565. Ndrkoh, arkitektt
dhe ndrtuesit punonin me ritm t lart pr t ndrtuar Kishn e re t
Menuris s Shenjt, Aja Sofia, q do zvendsonte nj kish m t vjetr q
ishte shkatrruar gjat kryengritjes s Nikas. Ata arritn ta ndrtojn
kt ndrtes n pes vjet, q qndron sot si nj nga monumentet m t mdhenj
t historis s arkitekturs.
32. Perandoria n zgjerimin m t madh nn Justinianin I n555
e.s.
33. Aja Sofia
34. N 533 kishte ardhur koha pr t rivendosur autoritetin romak
t krishter n Perndim dhe Afrika veriore vandale dukej si m
interesanti nga teatret e lufts q mund t hapeshin. Megjithse nj
ekspedit madhore e kryesuar nga Leoni I kishte dshtuar t rifitonte
provincn, gjendja politike n monarkin vandale e kishte br situatn m
t favorshme pr perandorin lindor. Kur mbreti Hilderik ra nga froni
dhe u zvendsua, Justiniani mundej me t drejt t protestonte ndaj nj
veprimi t ndrmarr kundr nj monarku q kishte ndaluar persekutimin e
katolikve afrikano-verior dhe kishte krijuar aleanc me
Konstandinopojn. Tregtart lindor preferonin veprimin ushtarak n
Perndim, por gjeneralt e Justinianit hezitonin; pr shkak t ksaj,
vetm nj forc e vogl u b gati nn Belisarin. Suksesi u arrit me nj
lehtsi t uditshme pas dy angazhimesh dhe n 534 Justiniani iu vu
organizimit t ktyre provincave t reja t Perandoris romake.N fakt,
kto ishin vite t riorganizimeve madhore t provincave dhe jo vetm n
Afrikn veriore. Nj seri ediktesh t viteve 535 dhe 536, t
konceptuara qartsisht si pjes t nj plani mjeshtror nga prefekti
Johan i Kapadokias, ndryshuan strukturat administruese, juridike
dhe ushtarake n Trak dhe Azi t Vogl. N prgjithsi, Johani u prpoq t
bnte t mundur nj struktur ekonomike dhe adminstruese t thjeshtuar
ku jurdiksione q takoheshin me njra-tjetrn u zhdukn, funksionet
civile dhe ushtarake u kombinuan n dhunim t parimeve t Konstandinit
dhe ata zyrtar q mbetn iu dhan paga m t mdha duke siguruar personel
m t mir dhe duke zvogluar trheqjen ndaj ryshfeteve.
35. N parathniet e edikteve t tij, Justiniani mburrej pr
autoritetin e rivendsour n Afrikn veriore, linte t kuptohej pr
pushtime m t mdha q do vinin dhesi kompensim pr prfitimet q
dekretet e tij do sillninnxiste nnshtetasit e tij t paguanin taksat
n kohn e duhur n mnyr q t ekzistonte harmoni mes sunduesit dhe t
sunduarve. Shum qart, perandori po organizonte shtetin pr prpjekjen
ushtarake m rraskapitse dhe m von (mundsisht n 539), reformat e tij
u zgjeruan edhe pr Egjiptin, nga ku eskporti i grurit ishte
absolutisht thelbsor pr mbshtetjen e ushtrive n fushata dhe
Konstandinopojs.Ngjarjet gjat viteve 534 dhe 535 n Italin ostrogote
e bn at viktimn m t mundshme t rradhs pas rnies n Afriks veriore
vandale. Kur Teodoriku vdiq n 526, atij ia zuri vendin nj nip i
vogl pr t cilin vazja e Teodorikut, Amalasunta, veproi si regjente.
Kur vdiq djali, Amalasunta u prpoq t fitoj pushtetin me t drejtn e
saj dhe bashkpunoi n vrasjen e tre armiqve t saj kryesor.
Marrdhniet e saj diplomatike me perandorin lindor gjithmon ishin
shquar nga miqsia, madje edhe nga varsia; prandaj, kur Amalasunta
vdiq si viktim e gjakmarrjes e ndrmarr nga familjet e burrave t
vrar, Justiniani gjeti mundsin pr t protestuar vrasjen. N 535,
ashtu si n 533, nj ekspedit e vogl u drgua n Perndim-n kt rast, n
Sicili-dhe pati fillimisht sukses t leht. N fillim gott negociuan;
pastaj ata e forcuan rezistencn, rrzuan nga froni mbretin e tyre,
Teodahadin n favor t nj burri m t fort, Vitigun, dhe u prpoqn t
bllokojn ushtrin e Belisarit kur ata hyn n gadishullin Italik. Atje
progresi i ushtris romake lindore qe m i ngadalt dhe fitorja nuk
erdhi deri n 540 kur Belisari mori Ravenn, bastionin e fundit
madhor n veri dhe me t, mbretin Vitig, disa fisnik got dhe thesarin
mbretror.
36. T gjith u kthyen n Konstandinopoj, ku Justiniani ishte
mirnjohs pr prfundimin e armiqsive n Perndim. Gjat viteve 530,
gjeneralt e Justinianit duhet t luftonin vazhdimisht pr t ruajtur
autoritetin perandorak n provincn e re t Afriks veriore dhe n
Ballkan gjithashtu. N 539 disa delegat got arritn Persin dhe
informacioni q i dhan mbretit Kosrau e bri at m t padurueshm nn
shtrngesn e Paqes s Prjetshme. Gjat vitit tjetr (i njjti vit [540]
kur nj forc bullgare plakiti Maqedonin dhe arriti muret e
Konstandinopojs), ushtria e Kosraut arriti deri n Antiok n krkim t
plaks dhe duke br shantazh. Ata u kthyen t padmtuar dhe n 541 perst
morn nn zotrim nj fortes n Lazika. N Itali, ndrkoh, gott zgjodhn nj
mbret t ri, Totiln, nn udhheqjen e aft t t cilit situata ushtarake
n at tok do transformohej s shpejti.
37. Kriza e mesit t shekullit Krcnimi i dy luftrave t
njkohsishme rrezikonte planet e Justinianit. Gjat viteve 550,
ushtria e tij qe e aft ti bnte ball ksaj sfide, por nj fatkeqsi
madhore e pengoi ta bnte kt mes viteve 541 dhe 548. Fatkeqsia ishte
murtaja bubonike e viteve 541-543, e para nga kto goditje, ose
trauma t prmendura sipr q e transformuan Romn lindore n Perandorin
bizantine mesjetare. Murtaja u vu re pr her t par n Egjipt dhe nga
atje kaloi n Siri dhe Azi t Vogl deri n Konstandinopoj. N 543 ajo
arriti Italin dhe Afrikn dhe mund t ket goditur edhe ushtrin perse
n fushat at vit. N Azin lindore kjo smundje ka vazhduar deri n
shekullin e 20-t, duke i dhn mundsi shkencs mjeksore ta studioj me
imtsi. I transmetuar te njerzit nga pleshtat e infektuar prej
brejtsve, murtaja sulmon gjendrat e trupit dhe shfaqet fillimisht
me fryrje (buboes) n sqetulla dhe ij, nga vjen dhe emri bubonike.
Po ta gjykosh nga prshkrimi i simptomave ngaProkopi n 542, smundja
ather dukej m shum si nj form virale pneumonike, ku bacilet
vendosen n mushkrit e viktimave. Shfaqja e forms pneumonike ishte
shum e rrezikshme sepse mund t transmetohej drejtprdrejt nga nj
person te tjetri, duke shprndar infeksionin me lehtsi dhe me shkall
vdekshmrie tmerrsish t lart. Studimet krahasuese, t bazuara n
statistika nga prphapja e s njjts smundje n Europn e mesjets s von,
sugjerojn se nj e treta deri nj e dyta e popullsis s
Konstandinopojs mund t ket vdekur, ndrkoh q qytetet m t vogla t
perandoris dhe fshatrat nuk qen n asnj mnyr m pak t rrezikuara
38. Ndikimi afat-shkurtr i murtajs mund t vrehet n disa forma t
aktiviteteve njerzore gjat viteve 540. Legjislacioni i Justinianit
i atyre viteve ishte padyshim i preokupuar me amanetet dhe
pasardhjen e pasurive q linin njerzit pa testamente. Krahu i puns
qe shum i pakt dhe puntort krkonin rroga aq t larta, saq Justiniani
u prpoq ti kontrolloj me edikt si monarkt e Francs dhe Anglis bn
gjat murtajs s shekullit t 14-t. Sa pr shtjet ushtarake, ato vite
ishin vite humbjesh, qndrimi n vend dhe mundsish t pashfrytzuara. N
vend t nj opozite efektive romake, ishte lodhja e Kosraut nga nj
luft pa fitim q e bri at t nnshkruaj nj traktat paqeje ku pranonte
hara nga Justiani dhe ruante pushtimet perse n Lazika. Hunt,
sllavt, antt dhe bullgart plakitn dhe shkatrruan Ilirin pa
kundrshtimin m t vogl nga ushtrit romake. N Afrik, nj garrizon i
zvogluar nga murtaja prballi me vshtirsi krcnimin e nj pushtimi
maur. N Itali, Totila filloi sulmin, duke marr Italin jugore dhe
Napolin dhe shkoi edhe n Rom (546) megjith prpjekjet e Belisarit pr
t liruar rrethimin. Dshprmisht, gjenerali i madh i Justinianit
krkoi prforcime nga Lindja; edhe pse erdhn, ato erdhn shum von dhe
ishin nga ana numerike aspak t mjaftueshm pr tu prballur me detyrn
q u ishte vn.
39. Vitet e fundit t Justinianit I Pas vitit 548, fatet e
romakve u prmirsuan dhe n mes t viteve 550, Justiniani kishte
fituar n shumicn e teatreve ushtarak me prjashtim t vetm Ballkanin,
nj shenj orgurzez. Ai e filloi me frontin lindor. N 551 fortesa e
Petrs u rimor prej persve, por luftimi vazhdoi n Lazika derisa u
nnshkrua nj paqe 50 vjeare n 561 q prcaktoi marrdhient mes dy
perandorive t mdha. Peshorja anonte n ann e Justinianit. Ndonse
Justiniani pranoi t paguaj harain vjetor prej 30 000 solidesh,
Kosrau, n rikthim, hoqi dor nga pretendimet e tij pr Lazikn dhe
premtoi t mos persekutoj nnshtetasit e tij t krishter.Traktati
gjithashtu regulloi edhe tregtin mes Roms dhe Persis, sepse
rivaliteti mes dy fuqive t mdha kishte patur gjithmon edhe aspektin
ekonomik. Ai fokusohej kryesisht n tregtin e mndafshit. Mndafshi
mbrrinte n Konstandinopoj nprmjet ndrmjetsve pers, ose me rrug
toksore q shkonte nga Kina prmes Persis ose nga agjencia e
tregtarve pers n Oqeanin Indian. Nevoja pr t thyer kt monopol pers
e kishte uar Justinianin n krkim t rrugve dhe popujve t rinj pr t
shrbyer si ndrmjets: n jug, tregtart etiopian t mbretris s Aksumit;
n jug, popujt rreth Krimes dhe n mbretrin kaukaziane t Laziks,
ashtu si dhe turqit e stepave prtej Detit t Zi.
40. Mallra t tjer t vlefshm shkmbeheshin n rajonin e Detit t
Zi, prfshir tekstile, bizhuteri dhe ver nga Roma lindore pr gzof,
lkura dhe skllevr t ofruar nga barbart; megjithat, mndafshi mbetej
malli m kryesor. Qen me fat ather, kur prpara 561-shit, agjentt
romak lindor kishin marr krimba mndafshi nga Kina pr n
Konstandinopoj, duke themeluar nj industri mndafshi q e liroi
perandorin nga varsia perse dhe u b nj nga operacionet m t
rndsishme ekonomike t Bizantit mesjetar.N Perndim, sukseset e
Justinianit ishin edhe m spektakolare. N 550 krcnimi maur kishte
prfunduar n Afrikn veriore. N 552 ushtria e Justinianit ndrhyri n
nj konflikt mes sundimtarve vizigot t Spanjs, por trupat
romako-lindore qndruan m gjat se ishin ftuar t qndronin dhe
shfrytzuan mundsin pr t pushtuar disa qyteza baz n cepin juglindor
t Gadishullit Iberik. M e rndsishme nga t gjitha, Italia u rimor. N
fillim t viteve 550, Justiniani mblodhi nj ushtri t madhe t prbr jo
vetm nga romake por edhe nga barbar, prfshir lombard, herul dhe
gepid ashtu si dhe dezertues pers. Komanda e ksaj ushtrie iu dha nj
komandanti t aft, si provuan ngjarjet, por t pamendueshm: eunukut
dhe oborrtarit Narses. N dy beteja vendimtare (Busta Gallorum dhe
Mons Lactarius), gjenerali romako-lindor mundi fillimisht Totiln
dhe pastaj pasardhsin e tij, Teiasin. Gott pranuan t largohen nga
Italia. Megjith rezistencn e vazhduar nga disa garrizone gote,
bashk me ndrhyrjen e frankve dhe alamanve, pas 554 toka ishte
thelbsisht nj provinc e Perandoris romake lindore. Me kaq shum
popuj q zbarkuan aty, Ballkani prbnte nj situat shum m t ndrlikuar
dhe romakt prdorn nj larmi m t madhe taktikash pr t larguar
barbart.
41. . Pas sulmit t bullgarve kutrigur n 540, Justiniani vuri n
pun nj rrjet fortifikimesh q shkonte n tre zona prmes Ballkanit dhe
n jug deri n Kalimin e Termopileve. Megjithat, fortesat, kshtjellat
dhe kullat e vrojtimit nuk qen t mjaftueshme. Sllavt plakitn Trakn
n 545 dhe u kthyen n 548 duke krcnuar Dyrrahun; n 550 skllavint, nj
popull sllav, arritn deri 65 kilometra larg Konstandinopojs.
Pushtimi i madh erdhi n 559, kur bullgart kutrigur, t shoqruar nga
sllavt, kaluan Danubin dhe ndan forcat e tyre n tre kolona. Njra
kolon arriti Termopilet; e dyta zuri rrnj n Gadishullin e Galipolit
afr Konstandinopojs; e treta shkoi deri n periferin e vet
Konstandinopojs, t cilin Belisari i moshuar duhej ta mbronte me nj
forc t dobt t civilve, burra t demosit dhe disa veteran. T
shqetsuar nga veprimet detare romake n Danub, q rrezikonin rrugn pr
shtpi, kutrigurt hoqn dor nga sulmi, u kthyen n veri dhe e gjetn
veten t sulmuar nga utigurt, nj popull q agjentt e Justinianit e
kishin fituar me nj ryshfet t majm. Dy popujt dobsuan njri-tjetrin
n luftra dhe kjo ishte ajo q diplomatt bizantin donin t arrinin.Sa
koh q burimet financiare ishin t mjaftueshme, diplomacia provoi se
ishte arma m e knaqshme n nj koh kur trupat ushtarake ishin t
rralla dhe shum t shtrenjta. Vartsit e Justinianit prpiqeshin t
rregullonin marrdhniet me popujt e Ballkanit dhe Rusis jugore. Nse
nga tokat e Azis qendrore kishte shum popuj nga ku nj krcnim i ri
mund t shfaqej, shtimi i armiqve do t thoshte prdorimin e njrit
kundr tjetrit me an t ryshfeteve, traktateve apo tradhtive.
42. Marrdhniet romako-lindore n fund t shekullit t 6-t me
avart, nje popull mongol q krkonte strehim larg turqve, jan nj
shembull i shklqyer i ktij imperializmi mbrojts. Ambasadort avar
arritn Konstandinopojn n 557 dhe, megjithse nuk morn tokat q
krkonin, ata u mbushn me dhurata t muara dhe iu ofrua nj aleanc
nprmjet nj traktati me perandorin. Avart lvizn n perndim nga Rusia
jugore dhe mundn utigurt, kutrigurt dhe sllavt n dobi t perandoris.
N fund t sundimit t Justinianit, ata qndronin n Danub, nj popull
nomad i uritur pr toka dhe gjithashtu t aft n at lloj diplomacie t
pabes q do ti ndihmonte t arrinin objektivat e tyre.Asnj prmbledhje
e viteve t fundit t Justinianit nuk mund t jet e plot pa marr
parasysh murtajn e vazhdueshme bubonike dhe efektin q ajo pati deri
n shekullin e 8-t. Ashtu si shoqrit e tjera t shkatrruara nga
luftrat apo smundjet, shoqria romako-lindore mund ti kompensonte
humbjet e viteve 540 nse mbijetuesit martoheshin hert dhe
riprodhonin m shum fmij. Dy shkaqe nuk lejuan rikuperimin:
monasticizmi, q krkonte beqari, u rrit shum n shekullin e 6-t dhe
murtaja, q rikthehej sporadikisht duke sulmuar t sapolindurit q
mund t kishin zvendsuar antart e rn t brezave t vjetr. Shkurtimi i
ndjeshm i krahut t puns ndikoi n disa aspekte t shtetit dhe shoqris
q po humbisnin karakterin romak dhe po merrnin at bizantin. Ndrtimi
i kishave, nj tipar i shquar i viteve m t hershme, ndaloi dhe
njerzit nuk bnin m shum sesa mirmbajtje apo t shtonin ndonj pjes.
Nevoja n rritje pr taksa, me nj numr n ulje t taksapaguesve, oi n
ligje t rrepta q detyronin antar t nj grupi taksash t fshatit t
merrnin prgjegjsin kolektive pr tokat joprodhuese ose t papunuara.
Kjo, si thon burimet bashkkohore, qe nj barr shum e vshtir pr tu
mbajtur, pas reduktimit t bujqve prej murtajs.
43. Si prfundim, ushtrit q fituan betejat e prshkruara sipr n
lindje dhe perndim qen fituese vetm pr shkak se Justiniani i mbushi
me m shum barbar si asnjher tjetr: gott, arment, herult, gepidt,
saracent dhe perst-pr t prmendur m t njohurit. Ishte e vshtir t
ruhej disiplina n nj ushtri kaq t przier; megjithat, kur barbari i
padisiplinuar pranonte jetn m t qet t ushtarit t garrizonit, ai
humbiste aftsin pr t luftuar kundr barbarve t tjer prtej frontit, q
akoma e ruanin karakterin luftarak. Ushtria qe nj krijim i lufts
dhe e ruajti cilsin sa koh q merrte pjes n fushbetej, por nuk mund
t ndrmerrej nj luft e vazhdueshme nga nj shoqri me nj munges
afatgjat t njerzve dhe parave.Si prfundim, shteti romako-lindor (m
sakt, bizantin) i fundit t shekullit t 6-t u prball me shum nga
rreziqet q shkatrruan Perandorin perndimore n shekullin e 5-t.
Barbart ushtronin presion nga prtej frontit t Ballkanit dhe n t
njjtn koh, popujt me origjin barbare kishin mbushur ushtrit q
mbroheshin prej tyre. Pasuria e mbledhur n shekullin e 5-t ishte
harxhuar dhe kishte shum pak romak pr t prmbushur nevojat baz
ekonomike dhe ushtarake. Nse Perandoria bizantine shmangu fatin e
Roms Perndimore, ajo e bri kt vetm pse kombinoi trimrin me fatin
sbashku me disa avantazhe si institucionet dhe qndrime q perandoria
e vjetr nuk i zotronte. Nj nga avantazhet e prshkruara m sipr,
aftsia diplomatike, przien ndryshimin n qndrim dhe institucione,
sepse diplomacia nuk do funksiononte kurr nse shtetart bizantin nuk
do ishin aq t ditur dhe kurioz pr zakonet dhe lvizjet e popujve
barbar, ndryshe nga paraardhsit e Justinianit. Qndrimi i bizantinve
kishte ndryshuar edhe n nj mnyr tjetr. Ata ishin i gatshm t
pranonte barbart brenda shoqris s tyre nse ata pranonin krishtrimin
ortodoks dhe autoritetin e perandorit. Krishtrim qe shpesh nj lustr
q n koh krize zhdukej dhe paganizmi i vjetr shfaqej, ndrkoh q mund
t hiqej dor nga besnikria ndaj perandorit, gj q ndodhte shpesh.
Pavarsisht ktyre t metave, besimi i krishter dhe institucionet
klerike t shekullit t 6-t qen shum m t afta pr t bashkuar njerzit
dhe nxitur moralin e tyre sesa kultura pagane e bots
greko-romake
44. Kultura e krishter e Perandoris bizantie Legjislacioni i
Justinianit merrej me do aspekt t jets s krishter: hyrjen n t
nprmjet konvertimit ose pagzimit; administrimin e kungatave q
jepeshin n pjes t ndryshme t jets; marrdhniet me njerzit e thjesht
n mnyr q mria e Zotit t mos binte n nj popull t mkatur; dhe s
fundmi, rregullat q secili q bnte nj jet t shenjt n klerin sekular
ose manastiror duhet t ndiqte. Pagant urdhroheshin t shkonin n kish
dhe t pagzoheshin, ndrkoh q nj spastrim e kishte zvogluar numrin e
tyre n Konstandinopoj dhe shum prej tyre ishin konvertuar n Azin e
vogl nga misionar. Vetm gruaja ortodokse mund t gzonte privilegjin
e priks; hebrenjt dhe samaritanve iu mohohej, bashk me disa t
drejta t tjera civile, privilegji i trashgimis me testament nse nuk
konvertoheshin. Nj grua q punonte si aktore do bnte m mir t hiqte
dor nga do betim q kishte marr, edhe ato para Zotit, q t mbeste n
at profesion imoral. Blasfemia dhe sakrilegji ishin t ndaluara, n
mnyr q shoqria e krishter t mos ndshkohej nga murtajat, trmetet apo
uria. Me siguri Zoti do hakmerrej mbi Konstandinopojn si mbi Sodomn
dhe Gomorrn, nse homoseksualt vazhdonin me veprimet e tyre
jonatyrale.
45. Justiniani rregulloi sasin e kishave dhe manastireve, i
ndaloi ato t shisnin prona pr fitim dhe qe i zemruar nga numri i
priftrinjve dhe peshkopve q nuk ishin t msuar sa duhet n liturgji.
Prpjekjet e tij pr t prmirsuar klerin sekular, ose at q merrej me
shtjet e kishs n bot, qen n kohn m t prshtatshme. Njerzit m t aft
nevojiteshin, duke ditur q n shumicn e qyteteve romako-lindore gjat
shekullit t 6-t, detyrat civile dhe perandorake gradualisht iu
transferuan peshkopit apo patriarkut. Kta t fundit mblidhnin
taksat, vendosnin drejtsin, jepnin bamirsi, organizonin tregtin,
negocionin me barbart, madje grumbullonin edhe ushtart. N fillim t
shekullit t 7-t, qyteti bizantin tipik, n pamje t jashtme, ngjante
me nj fortes; nga brenda, ishte thelbsisht nj komunitet fetar nn
udhheqjen klerike. Po kshtu, Justiniani nuk harroi as klerin
manastiror, ose ata q ishin trhequr nga kjo bot. I bazuar n
rregullat e shkrimeve t nj prej Baballarve t Kishs, Shn Basilit t
ezares, ashtu si edhe akteve t kshilleve t kishave n shekujt e 4-t
dhe 5-t, ai vendosi rregull n formn e jets n manastir n mnyrn m t
detajuar t mundshme, saq edhe kodi i shekullit t 9-t nga Teodor
Studiti vetm sa zhvillon themelet e vendosura nga
Justiniani.Politikat m pak t suksesshme fetare t Justinianit qen
ato q u prpoqn t pajtojn monofizitt me kalqedonasit ortodoks. Pas
suksesit t negociatave q pajtuan Perndimin gjat sundimit t Justinit
I, Justiniani u prpoq t fitonte mbi monofizitt e moderuar, duke i
ndar nga ekstremistt. Vetm rezultati mjafton t dihet prej ngjarjeve
t ndrlikuara q ndodhn. Me zhvillimin e nj doktrine t pranueshme pr
monofizitt e moderuar n Lindje, Justiniani armiqsoi kalqedonasit e
Perndimit dhe kshtu sakrifikoi fitimet e hershme. Monofizitt
ekstrem refuzuan t dorzohen. Duke reaguar ndaj persekutimeve t
Justinianit, ata forcuan organizimin e tyre klerik dhe si prfundim,
shum nga qytetet fortesa t prmendura sipr, sidomos ato t Egjiptit
dhe Siris, ishin besnike t lidershipit klerik monofizit. Justiniani
i la trashgim pasardhsve t njjtin problem q trashgoi nga
Anastasi.
46. Edhe pse rregullat q vendosi ai pr jetn e krishter qen t
suksesshme, kjo ndodhi kryesisht sepse nnshtetasit e tij ishin t
gatshm ti pranonin. Kultura tradicionale greko-romake qe uditrisht
e qndrueshme, madje edhe prodhuese gjat shekullit t 6-t dhe
gjithmon do t mbetej nj zotrim i muar i elits intelektuale n
Bizant; por i njjti shekull qe dshmitar i ngritjes s nj kulture
rivale t krishter. Himne madhshtore t shkruara nga Shn Roman Melodi
vn n dukje zhvillimin e madh n liturgji gjat sundimit t
Justinianit, nj zhvillim q nuk qe pa pasoja shoqrore. Aty ku
kultura tradicionale pagane qe e drejtprdrejt dhe plqimi i saj i
limituar vetm te ata q kishin koh t lir ose q ishin t pasur,
festimet liturgjike t krishtera qen t mundura pr t tr, pa dallim
vendi apo pozite shoqrore. Biografit u bn dukshm t krishtera dhe
shum popullore. Prmes fshatrave dhe qyteteve, njerz t shenjt
shfaqeshin si legjenda ose si fakte, duke kryer ekzorcizma, shruar
t smur, ushqyer t uritur dhe larguar pushtues. Duke ndjekur t njjtn
mnyr si Athanasi n shekullin e 4-t pr t shkruar jetn e Shn Andonit,
biograft e shenjtorve regjistruan bmat e ktyre njerzve t
jashtzakonshm, duke krijuar nj form letrsie q lulzoi gjat shekujve
t 6-t dhe 7-t.Vitaliteti dhe prhapja e kulturs popullore t krishter
u shfaq m qart n adhurimin e ikonave, imazhe t thjeshtuara t
Krishtit, Virgjreshs apo shenjtorve.
47. T shquara pr fuqin dhe prjetsin q shprehnin n syt e
shikuesit, ikonat dukshm dhunonin Urdhresn e Dyt q krkonte t mos
adhurohej asnj imazh fetar. Meq shum n shekujt e hershm t kishs
besonin kshtu, s bashku me shkatrruesit e ikonave t shekullit t
8-t, ikonoklastve, armiqsia ndaj imazheve ishte po aq e fort sa
kishte qen n Judaizm m prpara.Njerzit e shekullit t 4-t u ndikuan
nga adhurimi q romakt i bnin figurs s perandorit. Ndonse t
krishtert e kundrshtuan kt praktik t bashkkohsve t tyre pagan dhe
refuzonin t adhuronin figurn e perandorit pagan, pasardhsit e tyre
t shekullit t 4-t qen m t gatshm pr ti dhn nderime perandorve t
krishter pas Konstandinit. Kshtu Urdhresa e Dyt e humbi krejt
rolin. Ikonat prdoreshin edhe pr qllime private, edhe pr publike n
fund t shekullit t 6-t: si prues i hyjnores te individi dhe si
hajmali pr t garantuar sukses n betej. Gjat viteve t errta q pas
sundimit t Justinianit, asnj element tjetr i besimit popullor t
krishter nuk do ta ngrinte aq shum moralin pa t cilin perandoria
Bizantine nuk do mbijetonte.
48. Pamje e brendshme e Aja Sofia
49. Pasardhsit e Justinianit: 565-610 Derisa mbrriti Herakli pr
ta shptuar perandorin, paqndrueshmria dhe kontradiktat shquajn
politikat e ndrmarra nga perandort, reflektim i paaftsis s tyre pr
t zgjidhur problemet q Justiniani ua la trashgim pasardhsve t vet.
Justini II (565-578), me arroganc, refuzoi t vazhdoj pagimin e
harait avarve dhe persve; n kt mnyr ai arriti t ruaj burimet e
thesarit, t cilat i rriti duke vendosur taksa t reja. Sado q pr tu
lavdruar duket refuzimi i tij pr tiu nnshtruar shantazheve,
kundrshtimi i Justinit vetm sa rriti krcnimet ndaj perandoris.
Pasardhsi i tij, Tiberi II (578-582), hoqi taksat dhe, duke
zgjedhur mes armiqve, u dha para avarve ndrsa veproi ushtarakisht
kundr persve. Megjithse gjenerali i Tiberit, Maurici, udhhoqi nj
fushat t suksesshme n kufirin lindor, harai q iu ofrua avarve nuk i
ndaloi ata q t sulen. Ata morn fortesn ballkanike t Sirmit n 582,
ndrkoh q turqit prparuan drejt Danubit, q do ti onte n 50 vjet n
Maqedoni, Trak dhe Greqi. Ngjitja n fron e Mauricit n 582 solli nj
sundim 20 vjear q u shqua nga sukseset kundr Persis, nj riorganizim
i qeveris bizantine n Perndim dhe prdorimi i ekonomis n fushatat e
tij ballkanike q, sado t pashmangshme, do ta shkatrronin at n
602.
50. Prpjekjet bizantine kundr Persis sasanide u shprblyen n 591
nga nj aksident fatlum. Pretendenti i ligjshm i fronit pers, Kosrau
II, i krkoi ndihm Mauricit kundr rebelve q cnonin ngjitjen e tij. N
mirnjohje pr mbshtetjen, Kosrau hoqi dor nga qytetet kufitare dhe
pretendimet mbi Armenin, dy burime kryesore konflikti mes Bizantit
dhe Persis. Kushtet e traktatit i jepnin Bizantit akses n Armeni,
nj tok e pasur me ushtar q duhej dshprimisht dhe gjithashtu, po aq
e rndsishme, nj mundsi pr tu prqendruar n kufij t tjer ku situata
ishte prkeqsuar.T prballur nga fuqizimi i vizigotve n Spanj dhe nga
pasojat e pushtimit longobard t Italis (568), i cili e kishte
zvogluar pushtetin bizantin n Ravena, Venecia dhe n jug Kalabrin
dhe Siilin, Maurici zhvilloi nj form qeverisjeje ushtarake n
provincat e sigurta t Afriks veriore dhe ato pak rajone q kishin
mbetur n Itali. Ai hoqi dor nga parimi i vjetr i ndarjes s
pushteteve civile dhe ushtarake, duke i vendosur t dyja n duart e
gjeneralve, ose ekzarkve, t vendosur n Kartagjen dhe Ravena.
Provincat e tyre, ose ekzarkatet, ndaheshin n dukate t prbra nga
qendra garrizonesh t zna jo nga ushtar profesionist, por nga pronar
lokal tokash q ishin thirrur nn arm. Sistemi i ekzarkatit i
qeverisjes ushtarake funksionoi mir: Afrika veriore qe prgjithsisht
e qet megjith krcnimet maure; dhe n 597 Maurici i smur kishte si
qllim t vendoste djalin e tij t dyt si perandor n ato zotrime
perndimore q akoma qen t rndsishme.
51. Por prpjekjet m t mdha gjat viteve t fundit t sundimit t
tij qen shpenzuar n Ballkan, ku, nprmjet fushatave t njpasnjshme, n
602 forcat e tij kishin kthyer mbrapa n Danub avart. Gjat ktyre
operacioneve ushtarake, Maurici bri dy gabime: i pari e dobsoi at;
i dyti e shkatrroi at sbashku me dinastin e vet. N vend q ti
shoqronte vazhdimisht forcat e tij n fush, si do t bnin pasardhsit
e tij n shekujt e 7-t dhe t 8-t, Maurici qndroi pr pjesn m t madhe
t kohs n Konstandinopoj, duke humbur mundsin t fitonte besnikrin e
trupave. Ai nuk mund t mbshtetej n bindjen e tyre kur urdhroi uljen
e pags pr ta n 588 dhe n 602, urdhroi q ushtart t vendoseshin
prkohsisht gjat dimrit n tokat armike npr Danub, sa koh q nevojat e
tyre nuk tejkalonin burimet financiare dhe bujqsore t provincave
perandorake n jug t lumit. T acaruar nga kjo krkes e fundit,
ushtart u revoltuan, vendosn si kryetar nj oficer t ri t quajtur
Fokas dhe marshuan drejt Konstandinopojs. Blut dhe t Gjelbrit u bn
srish aktiv politikisht, t bashkuar kundr Mauricit dhe perandori i
moshuar pa sesi pes djemt e tij u thern prpara se t vdiste vet
barbarisht.Sundimi pasues i Foks (602-610) mund t thuhet se qe
shkatrrimtar. Kosrau shfrytzoi mundsin q iu shfaq pas vrasjes s
mirbrsit t tij, Mauricit, pr t filluar nj luft hakmarrse q i oi
trupat perse n zemr t Anadollit. Haraet prsri dshtuan pr ti
detyruar barbart t qndronin n veri t Danubit; pas 602 kufiri ra
prtok, pr t mos u rivendosur pa koston e shekujve luft.
52. Me mungesn e legjitimitetit, duke mbajtur kurorn vetm me t
drejtn e pushtimit, Foka e gjeti veten t rrethuar nga rebelime dhe
revolta t vazhdueshme. Pr bashkkohsit e tij, koincidenca e murtajs,
lufts s pambarimt dhe trazirave sociale n t njjtn koh dukej sikur
paralajmronte ardhjen e Antikrishtit, ringjalljen e t vdekurve dhe
fundin e bots.Por qe nj shptimtar njerzor q u shfaq. Herakli, djali
i Ekzarkut t Afriks, lundroi nga kufijt perndimor t perandoris,
duke e vendosur flotn e tij nn mbrojtjen e nj ikone t Virgjreshs
kundr Foks, q quhej nga burime t kohs si korruptues i virgjreshave.
Gjat udhtimit t tij prgjat brigjeve veriore t Mesdheut, Herakli
shtoi forcat e tij dhe arriti n Konstandinopoj n Tetor 610, ku e
thrritn si shptimtar. Me mbshtetjen e grupimit t Gjelbr, ai mundi
shpejt armikun e tij, duke i prer kokn Foks dhe bashk me t, ata q
Foka i kishte ngritur n ofiqet m t larta civile dhe ushtarake. Si
pasoj, pati pak kshilltar me eksperienc pr t ndihmuar Heraklin,
sepse nga njerzit e rndsishm gjat sundimit t Foks-dhe m hert gjat
sundimit t Mauricit-, pak mbijetuan pr ta prshndetur perandorin e
ri.
53. Perandoria bizantine n vdekjen e Justinianit, 565.
54. Shekulli i 7-t: Dinastia e Heraklit dhe sfida e Islamit
Problemi m krcnues me t cilin prballej Herakli ishte sulmi i avarve
dhe persve dhe asnj nga kta dy popuj nuk e zvogloi presionin gjat
viteve t para t sundimit t tij. Avart pr pak nuk e kapn Perandorin
n 617 n nj sulm jasht mureve t gjata q mbronin kryeqytetin. Perst
hyn n Azin e Vogl dhe iu kthyen jugut, duke marr Jeruzalemin dhe
Aleksandrin (n Egjipt). Epoka madhshtore e Perandoris perse
akamenide dukej sikur ishte rikthyer srish dhe Herakli nuk mund t
gjente asnj inkurajim nga paraardhsit e tij t fundit. Ai nuk mund t
mbijetonte pa mbajtur t armatosur trupat q solli me vete;
megjithat, fati i Mauricit shfaqi se kjo nuk ishte gj e leht, duke
ditur mungesn e burimeve financiare dhe bujqsore t perandoris.Tre
burime force e bn t mundur q Herakli ta kthente humbjen n fitore. E
para ishte mnyra e qeverisjes ushtarake n ekzarkatet e Afriks s
Veriut dhe t Ravens. Kt mnyr qeverisjeje e vendosi edhe n Lindje.
Problemet civile u bn t pandara nga ushtria: Herakli nuk mund t
shpresonte t vendoste drejtsin, t mblidhte taksa, t mbronte kishn
dhe t siguronte t ardhmen e dinastis s tij nse nuk prdorte forcn
ushtarake. Ekzarkati, nj sistem qeverisjeje ushtarake, i kishte
prmbushur kto objektiva kaq mir n Perndim saq, n nj moment
dshprimi, Herakli mendoi t rikthehej n tokat e origjins s tij. Ai
aplikoi parime t ngjashme t sundimit ushtarak n zotrimet e tij n
Azin e Vogl, duke i dhn gjeneralve t tij (stratgoi) si autoritet
civil, si ushtarak mbi ato toka q ata mbanin n kontroll me temat e
tyre, si quheshin trupat ushtarake n vitet e para t shekullit t
7-t.
55. E dyta. Gjat trazirave shoqrore t dekads s kaluar, me shum
mundsi thesari perandorak kishte konfiskuar pronat e shum individve
t rndsishm q ishin ekzekutuar gjat sundimit t terrorit t Foks ose
pas vdekjes s tij. Si pasoj, megjithse thesarit i mungonin parat,
ai zotronte toka me bollk dhe Herakli, nse nuk mund ti siguronte
shpenzimet e ushtarve t kalorsis me para, i siguroi ato me dhurime
tokash. Nse kjo hipotez sht e sakt, ather, q prpara vitit 622,
temave, ose grupimeve ushtarake-prfshir ktu rojet (Opsikioi),
arment (Armeniakoi) dhe lindort (Anatolikoi)iu dhan toka dhe u
vendosn n Azin e Vogl n mnyr kaq permanente, saq prpara prfundimit
t shekullit, tokat e zna prej tyre njheshin me emrat e tems q i
kishte zn. Opsikioi-t gjendeshin n temn Opsikion, Armeniakoi-t n
Armeniakon dhe Anatolikoi-t n Anatolikon. Termi tem nuk u prdor m
pr t identifikuar nj grup ushtarak, por pr t prshkruar njsin lokale
adminstrative bizantine gjat mesjets, nn autoritetin e komandantit
t tems, gjeneralit (stratgos).
56. Kur Herakli shkoi n tokat e temave n 622 pr t ndrmarr nj
prleshje shtat vjeare kundr persve, ai prdori burimin e tret t
fuqis s tij: fen. Lufta q pasoi nuk ishte gj tjetr vese nj luft e
shenjt: ishte pjesrisht e financuar nga thesari i vn nga kisha n
dispozicion t shtetit; ushtart e Perandorit thrrisnin pr ndihmn e
Zotit kur vrsuleshin n betej; ata ndiheshin t rehatuar kur shihnin
imazhin e Krishtit n krye t rreshtit t marshimit. Fatkeqsisht, nj
prmbledhje e shkurtr e fushats nuk mund t na jap nj ide t
vshtirsive q hasi Herakli kur liroi Azin e Vogl (622); kur luftoi n
Armeni me aleat nga popuj t krishter t Kaukazit, si lazikt, abasgt
dhe iberiant (624); dhe kur mundohej n Lazikn e largt ndrkoh q
Konstandinopoja i qndronte nj rrethimi t prbashkt nga avart dhe
perst (626). Aleanca me kazart, nj popull turk nga veriu i
Kaukazit, qe e rndsishme pr sigurimin e ndihms materiale n ato vite
dhe pr diplomacin bizantine, duke qen fillimi i nj marrdhnieje
jetgjat. Herakli m n fund e shkatrroi ushtrin kryesore perse n
Nineve n 627 dhe pas pushtimit t Dastagirdit n 628, shijoi nj
triumf total kur armiku i tij, Kosrau, u rrzua nga froni dhe u vra.
Perandori bizantin fare mir mund t besonte se, nse sukseset m t
hershme t persve sinjalizonin rilindjen e Perandoris Akemenide,
arritjet e tij kishin prmbushur ndrrat e ezarit, Augustit dhe
Trajanit.
57. Megjithat kjo luft u luftua nga Bizanti mesjetar dhe jo nga
Roma e lasht. Shpirti i saj u shfaq n 630, kur Herakli triumfalisht
rivendosi Kryqin e Vrtet n Jeruzalem, nga ku perst e kishin
vjedhur. Gjat sulmit avaro-pers m 626, patriarku Sergi ruajti
moralin e garnizonit duke ecur rreth e prqark mureve duke mbajtur
imazhin e Krishtit pr t shmangur zjarrin dhe duke pikturuar n
portat e mureve perndimore imazhe t Virgjreshs dhe fmijs pr t
shmangur sulmet e avarve. Avart u trhoqn kur anijet bizantine mundn
kanoet e sllavve, t cilve nomadt avar u kishin besuar flotn. Kta t
fundit nuk e morn m veten pas ksaj disfate. Me rnien e perandoris s
tyre, popuj t rinj nga Deti i Zi dhe Ballkani u shfaqn pr t marr
pushtetin: bullgart e Kuvratit, sllavt nn Samon dhe serbt e kroatt
q Herakli i lejoi t vendoseshin n Ballkanin veriperndimor nse
pranonin krishtrimin.Mbrojtsit bizantin t Konstandinopojs e festuan
fitoren e tyre duke knduar himnin e Romanosit Akathistos, ku kori
dhe turma alternonin tingullin e Alleluia. Himni, q akoma kndohet n
ceremonit e kreshms, prkujton ditt kur fortesa e Konstandinopojs
mbijetoi nn udhheqjen klerike dhe mbrojtsve t saj t mbrojtur nga
ikonat dhe t bashkuar n liturgji. Kjo kndohej n greqisht, si i
prshtatej nj populli ku kultura tani ishte greke dhe jo m
latine.
58. Solidus q paraqet Heraklin dhe n krah t tij t birin,
Herakli Konstandinin.
59. Epoka e ikonoklazms: 717-867 Pr m shum se nj shekull pas
hipjes n fron t Leonit III (717-741), nj shtje e vazhdueshme e
historis bizantine qe n prpjekjet e perandorve, shpesh me mbshtetje
t gjer popullore, pr t eliminuar adhurimin e ikonave, nj praktik q
dikur pati luajtur nj rol thelbsor n ngritjen e moralit pr t
mbijetuar. Kjo ndjesi qe rritur intensivisht gjat shekullit t 7-t;
Kshilli n Trulo (Quinisext Concilium) i 692-shit vendosi se Krishti
duhet t paraqitej si njeri dhe jo, si paraqitej n mnyr simbolike,
si qengj. Perandori sundues, Justiniani II, kishte marr hapa t
papara ndonjher pr t vendosur pamjen e Krishtit n monedhat e tij
duke e deklaruar veten skllav i Zotit. Reagimi ndaj ksaj doktrine
ikonodule (q ka lidhje me adhurimin e ikonave) filloi q hert n
shekullin e 8-t, por ikonoklazma e plot (shkatrrimi i ikonave) u
shfaq si politik perandorake vetm me dekretet e Leonit III n 730.
Nn djalin e tij, Konstandinit V (sundoi 741-775), lvizja
ikonoklaste u rrit, duke marr formn e persekutimit t dhunshm t
klerit manastiror, mbrojtsit m t madh t doktrins ikonodule. Kshilli
i Nikes i 787-s rivendosi doktrinn ikonodule me nxitjen e
perandoreshs Iren, por i detyruar nga ushtria, Leoni V ringjalli n
815 politikat ikonoklaste t Konstandinit V, nj prej gjeneralve m t
suksesshm t Bizantit. Vetm n 843 ikonat u vendosn prfundimisht n
vendet e tyre t adhurimit dhe adhurimi i tyre u deklarua solemnisht
si besim ortodoks.
60. Shprfytyrimi i Krishtit, ikon mozaiku, fillimi i shekullit
t 12-t
61. Sundimet e Leonit III (Izaurit) dhe Konstandinit V Menjher
pas hipjes n fron t Leonit, fatet e perandoris u prmirsuan ndjeshm.
Me ndihmn e bullgarve, ai e ktheu mbrapsht sulmin e muslimanve n
718 dhe, gjat intervaleve t lufts n 20 vitet e ardhshme, i dha
vetes detyrn e riorganizimit dhe konsolidimit t temave n Azin e
Vogl. Me ndihmn e aleatve tradicional, kazarve, sundimi i Leonit
prfundoi me nj fitore madhore, e marr kundr arabve, n Akroenos
(740). Pasardhsit t tij, Konstandinit, iu desh fillimisht t
luftonte pr t hipur n fron, duke shtypur nj revolt t temave t
Opsikionit dhe Armeniakonit t nisur nga kunati i tij Artavasdos.
Gjat viteve t ardhshme, problemet e brendshme t bots muslimane
ndihmuan Konstandinin ndrkoh q dinastia abaside luftonte pr ti marr
kalifatin umajadve. Me dobsimin e armikut t tij, Konstandini korri
fitore t rndsishme n Sirin veriore, duke i transferuar t burgosurit
e kapur atje n Trak n prgatitje pr luftn kundr bullgarve, q do ta
okuponte at nga viti 756 deri n 775. N jo m pak se nnt fushata, ai
e dobsoi kaq shum fuqin e bullgarve saq armiku verior dukej
prgjithmon i dobsuar, pr t mos thn i shkatrruar. Edhe kritikat e
lshuara nga kronikantt ikonodul nuk mund ta fshehin popullaritetin
e madh q i solln fitoret e tij.N shekujt e mvonshm, populli i
Konstandinopojs do t qndronte n an t varrit t tij, duke krkuar
ndihm kundr kujtdo armiku q rrezikonte muret e qytetit.
62. Leoni III (majtas) dhe djali i tij Konstandini V
63. Kriza ikonoklaste Ikonoklastt dhe ikonodult binin dakord n
nj pik themelore: nj popull i krishter nuk mund t lulzoj nse nuk
merr nj pozicion t sakt drejt imazheve t shenjta, ose ikonave. Ata
nuk binin, sigurisht, se cili duhet t ishte pozicioni q duhej
mbajtur. Secila pal mund t gjente argumente mbshtetse n shkrimet e
kishs s hershme dhe sht thelbsore t dihet se debati mbi imazhet sht
po aq i vjetr sa arti i krishter. Themelet e ikonoklazms nuk ishin
medoemos zbulime t shekullit t 8-t. Mbshtetsi m i aft i pozicionit
ikonodul ishte, megjithat, teologu i shekullit t 8-t Shn Gjoni i
Damaskut. Duke u ndikuar nga doktrina neoplatonike, Gjoni sugjeroi
se imazhi nuk ishte vese nj simbol; krijimi i nj ikone justifikohej
kshtu, prej mishrimit t Zotit n njeri.Ikonoklastt prgjigjeshin duke
treguar formulimin e Urdhress s Dyt. Dnimi aty i adhurimit t
imazheve peshoi rnd mbi Leonin III, i cili mund t jet ndikuar nga
Islami, nj fe q e ndalon rreptsisht prdorimin e imazheve fetare.
Kjo pik e fundit sht e debatueshme, ashtu si sht edhe argumenti se
ikonoklazma ishte nj shprehje e sentimentit veanrisht n temat
lindore t perandoris. Nuk ka dyshim se monofizizmi ndikoi n idet e
Konstandinit V dhe, nprmjet tij, rrjedha e debatit gjat gjysms s
dyt t shekullit t 8-t. N syt e monofizitve, t cilt besonin n natyrn
hyjnore, t padallueshme t Krishtit, ikonoduli ishte fajtor i
sakrilegjit.
64. Ose ai ishte nj nestorian, i cili e reduktonte natyrn
hyjnore n mnyra njerzore nprmjet imazheve, ose ai ishte nj diofizit
kalqedonas, i cili i barazonte t dy natyrat njerzore dhe hyjnore.
Nj arsye tjetr favorizuese pr ikonoklazmn ishte konceptimi i
perandorit pr rolin e tij si nn-regjenti i Zotit n Tok. Gjat fundit
t shekullit t 6-t dhe 7-t, perandort ikonodul prpiqeshin t
theksonin nnshtrimin dhe devotshmrin e tyre ndaj Zotit. Konstandini
V, nga ana tjetr, me krenari i zvendsoi ikonat me portrete
perandorake dhe me paraqitje t fitoreve t tij. I par n kt drit,
ikonoklazma sinjalizon nj rilindje t besimit perandorak; kaq i madh
ishte reputacioni i Konstandinit dhe kaq t dobta arritjet e
pasardhsve t tij, saq Leoni V, p.sh, mund t besonte me lehtsi se
Zoti favorizonte batalionet ikonoklaste.Nn Konstandinin V, lufta
kundr ikonave u b nj luft kundr mbrojtsve t tyre kryesor,
komunitetit manastiror. Shkatrrimi i menjhershm i dhn nga
Konstandini dhe pasuesit e tij fanatik sht, megjithat, me ndikim m
t shkurtr sesa efekti i prhershm q la persekutimi i klerit
ortodoks. Thn shkurtimisht, kisha u b nj institucion i mbizotruar
nga faksionet, ku paknaqsia popullore gjeti nj mnyr pr tu shprehur.
Ikonodult e papajtueshm donin ti gjenin udhheqsit e tyre nga
murgjit e Studionit, nj manastir i themeluar nga Studi dhe ata e
gjetn nj: abati i manastirit, Shn Teodor Studiti (759826). Te
patriarku Injac (847858; 867877) ata gjetn nj zdhns q i prshtatej:
i nxjerr nga radht e murgjve dhe prbuzs ndaj t gjitha tundimeve t
bots sekulare. M t rndsishm se burrat e ekstremit tjetr, patriarkve
ikonoklast, prfshir Anastasin dhe Johan Gramatikun, ishin
prfaqsuesit e partis s moderuar, e prbr nga patriarkt Taras,
Niqifor, Metod dhe Fot. Megjithse simpatizonte m shum ikonodult,
grupi pati lidhje t dobta me fanatikt e manastireve. Ndryshe nga
murgjit e zakonshm, ata ishin laik t arsimuar mir, t trajnuar n
shrbimet perandorake dhe t gatshm pr t br kompromis me autoritetin
perandorak.
65. Jo vetm q Ikonoklazma ishte nj ngjarje madhore n historin e
Bizantint ose t Kishs Ortodokse, por ajo pati ndikim t prhershm n
marrdhniet mes perandoris dhe Europs katolike. Pr shkak t prparimit
lombard, autoriteti bizantin n Itali ishte reduktuar n Ekzarkatin e
Ravens dhe n kt cep papat e shekullit t 7-t, vet me origjin greke
ose siriane, ishin strehuar pr mbrojtje kundr armikut t prbashkt.
Duke filluar nga shekulli i 8-t, dy shtje kishin armiqsuar Romn me
Konstandinopojn: Ikonoklazma dhe grindjet pr shkak t shtjes s
juridiksionit mbi Ilirikumin dhe Kalabrin n Italin jugore. Papa
Gregori II refuzoi t pranoj doktrinn ikonoklaste t Leonit III;
pasardhsi i tij, Gregori III, dnoi hapur at. Sapo Ravena ra n duart
e lombardve dhe ekzarkati pushoi s ekzistuari, papatit i duhej t
gjente nj mbrojts t ri. Ky ishte udhheqsi frank Pepini III, i cili
krkonte t ligjronte marrjen e kurors nga duart e dobta t
prfaqsuesit t fundit t dinastis merovinge. Prandaj papa Stefan II
(ose III) e ligjroi Pepinin si mbret t frankve n 754 dhe ky i
fundit hyri n Itali pr t luftuar kundr mbretit lombard. As rikthimi
i adhurimit t ikonave n 787 nuk mundi t prmirsoj marrdhniet mes
Bizantit ortodoks dhe Europs katolike, sepse kshilltart e djalit t
Pepinit, Karlit t Madh, e dnuan qndrimin ikonodul po aq shum sa nj
brez m prpara kishin dnuar dekretet ikonoklaste t Leonit III. N t
njjtn koh, njerzit e kohs s Karlit t Madh nuk mund ta pranonin q nj
femr perandoresha Irent zotroj dinjitetin e duhur t perandorit t
romakve. Pr t gjitha kto arsye, Karli i Madh, mbret i frankve dhe
lombardve si e drejt pushtimi, u kurorzua si perandor i romakve n
Krishtlindjen e vitit 800 nga Papa Leoni III. Jo m nj mbret barbar,
Karli i Madh u b, sipas simbolizmit t kohs, nj Konstandin i ri. Kt
bizantint nuk mund ta pranonin, sepse, nse kishte nj Zot dhe nj
besim, ather nuk mund t kishte prvese nj perandori dhe perandor;
dhe ata me siguri sundonin n Konstandinopoj, jo Ahenin e Karlit t
Madh.
66. Mosmarrveshjet e mpasme ndrmjet Roms dhe Konstandinopojs m
shum dukeshin t prqendruara n shtjet e disiplins klerike; prve
ktyre ndryshimeve ishin edhe dy shtje t rndsishme q nuk mund t
injoroheshin. Teorikisht kishte vetm nj perandori; mirpo,
qartsisht, ishin dy. Dhe ndrmjet Roms dhe Konstandinopojs qndronte
nj grupim popujsh t hapur ndaj konvertimit: sllavt e Europs
qendrore dhe bullgart n Ballkan. Cilin nga kto dy juridiksione do t
pranonin kto popuj? Kujt, si rezultat, do ti kishin detyrim
shpirtror?Sundimi i Mihalit III i solli bashk kto shtje bashk me t
tjera nga e shkuara. Adhurimi i ikonave u rehabilitua n 843 dhe kjo
u b n nj mnyr aq diplomatike, saq nuk shkaktoi grindje t reja,
megjithse ndarja n grupime mbeti me caktimin e nj murgu, Injacit,
si patriark. Fanatizmi i papajtueshm i ktij t fundit nuk pati
mbshtetje nga ezari Bardas, xhaxhai i Mihalit, i cili kishte marr
pushtetin n duar nga Perandoresha Regjente n 856. Dy vite m von
Injaci u dbua dhe u zvendsua nga nj i moderuar: studiuesi laik
Foti. Askush nuk sht shembull m i mir i epoks dhe n t njjtn koh
personi q luajti rolin m t madh n rilindjen kulturore dhe
aktivitetet misionare ndr sllavt, bullgart dhe rust, gjat mesi t
shekullit t 9-t. Po i njjti shpirt agresiv dhe aventurier u shfaq n
fitoret ushtarake n kufirin e Azis s Vogl, duke kulmuar me fitoren
e Petronasit n Poson (863) mbi emirin musliman t Melitens. N Siili
dhe pjest e tjera t Mesdheut, bizantint nuk qen aq t sukesshm, por
me ndihmn e aftsive diplomatike t Fotit, selia e Konstandinopojs
ruajti pozitn e saj ndaj Roms n t ashtquajturn Skizma Fotiane.
67. Kur papa Nikolla I kundrshtoi ngjitjen e Fotit si patriark,
duke konsideruar si kundr kanunit shpejtsin prej gjasht ditsh n t
ciln ai ishte ngjitur n t gjitha shkallt hierarkike, patriarku
refuzoi t prkulej. Ai, me zotsi, bindi delegatt e Nikolls q t
organizohej mbledhja e nj kshilli n Konstadinopoj ku t hetohej
shtja nse ai ishte patriarku i ligjshm megjith pretendimet e
grupimit rival t Injacit. Nikolla, duke dyshuar se njerzit e tij
ishin korruptuar, kishroi Fotin; nj kshill n Konstandinopoj u
kundrprgjigj (867) duke kishruar Nikolln. shtjet e drejtprdrejta
mes dy selive ishin shtje t supremacis klerike, liturgjis dhe
disiplins klerike; pas ktyre burimeve t ndarjes qndronte shtja e
juridiksionit t t konvertuarve n Bullgari. Dhe pas asaj shtje
qndronin shekuj n t cilt ishte zmadhuar ndarja mes mendjeve dhe
institucioneve t botrave perndimore dhe lindore mesdhetare, t
simbolizuara n rolet e dy protagonistve kryesor n Skizmn Fotiane.
Ishte autoriteti m i madh shpirtror, papa, q lshonte mallkime nga
Perndimi, por ishte mkmbsi i Zotit n Tok, perandori Mihali III, q
drejtoi kshillin e vitit 867.Mihali nuk mbijetoi gjat pas ktij
momenti triumfi. N fund t atij viti, ai u vra nga i preferuari i
tij, Bazili, i cili, n rrugn e tij t prgjakshme drejt fronit,
kishte hequr qafe m prpara ezarin Bardas. Ashtu si Herakli dhe
Leoni III prpara tij, Bazili arriti t themeloj nj dinasti, dinastin
maqedonase. Ndryshe nga paraardhsit e tij, ai nuk erdhi si nj
shptimtar, por si nj fshatar aventurier i cili mori n zotrim nj
perandori t shndosh e cila do t shihte n shekujt e saj t ardhshm
kulmin e saj.
68. Epoka maqedonase Nn maqedonasit, t paktn deri n vdekjen e
Bazilit II n 1025, perandoria pati nj periudh t art. Ushtrit e saj
rimorn iniciativn kundr arabve n Lindje dhe misionart e saj kthyen
sllavt, duke zgjeruar ndikimin bizantin n Rusi dhe Ballkan. Dhe,
megjith karakterin e ashpr ushtarak t shum prej perandorve, pati nj
rilindje n shkrimet bizantine dhe zhvillime t rndsishme n ligj dhe
administrat. N t njjtn koh kishte edhe shenja rnieje: burimet u
shpenzuan n nj shkall tepr t lart; pati rritje t mosmarrveshjeve me
Perndimin; dhe nj revolucion shoqror do ta dobsonte pushtetin
ekonomik dhe ushtarak t perandoris.Perandoria ishte teorikisht nj
monarki elektive pa ligj trashgimie. Por dshira pr t themeluar dhe
vazhduar nj dinasti ishte e fort dhe shpeshher e inkurajuar nga
ndjenjat popullore. Kjo qe sidomos e vrtet n lidhje me dinastin
maqedonase, themeluesi i s cils, Bazili I, kishte vrar t gjith
kundrshtart n rrugn e tij drejt fronit n 867. Mundsisht me origjin
armene, megjithse ata ishin vendosur n Maqedoni, familja e Bazilit
nuk ishte aspak e veant dhe nuk mund t pritej t nxirrte nj linj
perandorsh q do t zgjaste pr gjasht breza dhe 189 vite. Por, me
marrjen e kurors perandorake, Bazili u prpoq t sigurohej q familja
e tij nuk do ta humbte at dhe emroi tre nga djemt e tij si
bashkperandor. Megjithse ai ishte m pak i preferuari i tij, me an t
Leonit VI, q e pasoi n 886, pasardhja ishte t paktn e sigurt. Edhe
tre perandor-ushtart q uzurpuan fronin gjat epoks maqedonase ishin
t vetdijshm, n shkall t ndryshme, se ata po mbronin t drejtat e nj
trashgimtari legjitim gjat mituris s tij: Roman Lekapeni pr
Konstandinin VII, djalin e Leonit VI dhe Niqifor Foka e Johan
Cimisha pr Bazilin II, nipin e Konstandinit VII.
69. Ringjallja ushtarake Rikonfirmimi i fuqis ushtarake dhe
detare bizantine n Lindje filloi me fitore kundr arabve t arritura
nga gjenerali i Mihalit III, Petronasi, n 856. Duke filluar q nga
863, iniciativa ishte n duart e bizantinve. Prleshja me arabt, q pr
nj koh t gjat kishte qen nj prleshje pr mbijetes, u kthye n nj
ofensiv n rritje q arriti kulmin e vet briliant n shekullin e 10-t.
N 867 ekzistonte nj kufir i prcaktuar qart mes Perandoris Bizantine
dhe kalifatit abasid. Pika m e dobt ishte n Malet Taurus sipr Siris
dhe Antiokut. Bazili I i drejtoi operacionet e tij kundrejt asaj
pike, rikuperoi Qipron pr pak koh dhe luftoi kundr paulikanve, nj
sekt heretik i krishter, propaganda anti- perandorake e t cilve
ishte efektive n Anadoll. Por konflikti me Islamin ishte ai q
shqetsonte t gjith perandorin, si n Perndim, si n Lindje, nga deti
po ashtu edhe nga toka. N 902 arabt prfunduan pushtimin e Sicilis,
por u zmbrapsn nga provinca bizantine e Italis jugore, pr mbrojtjen
e s cils Bazili I kishte br, madje, prpjekje pr t bashkpunuar me
perandorin Perndimor, Luigjin II. Dmi m i madh, megjithat, u b nga
piratt arab q kishin marr nn kontroll ishullin e Krets. N 904 ata
plakitn Selanikun, duke marr me vete sasi t mdha plake dhe shum t
burgosur. Leoni VI drgoi nj ekspedit detare n Kret n 911, por
muslimant e larguan at dhe turpruan marinn bizantine n Kios n 912.N
frontin lindor, ofensiva bizantine u mbajt me sukses gjat sundimit
t Roman Lekapenit nga gjenerali armen Johan Gurgen, i cili pushtoi
Melitenn (934) dhe m pas Edesn (943), duke prpara prgjat Eufratit
brenda territorit t kalifit. Ishte Gurgeni i cili shtroi rrugn pr
fushatat e dy perandorve- ushtar t brezit tjetr.
70. N 961 Niqifor Foka, ather komandant i ushtrive n Perndim,
ripushtoi Kretn dhe shkatrroi flotn arabe q kishte terrorizuar
Egjeun pr 150 vjet; ai, n kt mnyr, rivendosi superioritetin detar
bizantin n Mesdheun lindor. N 962 strategjia e tij arriti triumfe t
papritura prgjat tr frontit lindor dhe kulminoi me marrjen e Alepos
n Siri. Kur u shpall perandor n mars 963, Niqifori vendosi nj tjetr
gjeneral armen, Johan Cimishn, si komandant t Lindjes, megjithse ai
mbajti vet komandimin e operacioneve kundr arabve. N 965, ai i
kishte larguar ata nga Qipro dhe ishte br gati pr ripushtimin e
Siris. Ky moral i ringjallur dhe vetbesimi i Bizantit n Lindje u
shfaq dukshm n zellin kryqtar t Niqifor Foks dhe Johan Cimishs pr
ripushtimin e Siris dhe Toks s Shenjt. Tokat e humbura prej Islamit
n shekullin e 7-t po rifitohej mjaft shpejt; megjithse Jeruzalemi
nuk u arrit asnjher, qyteti i rndsishm i krishter i Antiokut, seli
e nj prej patriarkateve, u rimor n 969. Kto fitore u arritn
kryesisht nga forca e re kalorsiake e ndrtuar nga Niqifor Foka. N
zonat e rikuperuara nga arabt, toka u shprnda n prona ushtarake me
interesin e kalorsis n mendje. Por fitoret u arritn duke hequr dor
nga provincat perndimore dhe nj tentativ pr t rikuperuar Sicilin
dshtoi n 965.
71. Fushatat e Johan Cimishs, i cili e uzurpoi fronin n 969, u
drejtuan kundr emirit t Mosulit n Tigr dhe kundr kalifit fatimid t
Egjiptit, i cili kishte plane pr t marr Sirin. N 975, pothuajse e
gjith Siria dhe Palestina, nga ezarea n Antiok, ashtu si dhe nj
pjes e madhe e Mesopotamis n lindje t Eufratit, ishte n kontrollin
e Bizantit.Rruga shfaqej e hapur pr Cimishn q t avanconte n
kryeqytetin abasid t Bagdadit n njrn an dhe n Jeruzalem dhe Egjipt
n ann tjetr. Por ai vdiq n 976 dhe pasardhsi i tij, Bazili II,
pasardhsi ligjor i dinastis maqedonase, i prqendroi shumicn e
burimeve t tij n mposhtjen e bullgarve n Europ, megjithse ai nuk e
braktisi iden e ripushtimeve t mtejshme n Lindje. Mbretria e
Gjeorgjis (Iberia) u bashkua me perandorin me an t nj traktati. Nj
pjes e Armenis u pushtua, ndrsa pjesa tjetr i kaloi Bizantit me
vdekjen e mbretit t saj. Bazili II personalisht drejtoi dy
ekspedita ndshkuese kundr fatimidve n Siri; megjithat, politika e
tij lindore konsistonte n mbajtjen dhe konsolidimin e asaj q ishte
fituar. Fitimet mund t maten nga numri i temave (provincave) t reja
t krijuara n fillimin e shekullit t 11-t n zonn ndrmjet
Vaspurakanit n Kaukaz dhe Antiokut n Siri. Marrja nn kontroll e
Armenis, atdhe i shum prej perandorve dhe ushtarve t mdhenj t
Bizantit, ndihmoi n forcimin e murit lindor t Perandoris Bizantine
pr gati nj shekull.
72. Johan Cimisha
73. Luftrat bullgare Tregtia me Konstandinopojn q pasoi
misionart rriti shum oreksin e skllavve dhe bullgarve pr nj pjes mt
madhe t pasuris materiale t Bizantit. Simeoni I i Bullgaris, i cili
pasoi babain e vet Borisin n 893 dhe q ishte arsimuar n
Konstandinopoj, rezultoi nj armik edhe m i rrezikshm se arabt.
Prpjekjet e tij pr tu br perandor dominuan historin bizantine pr
rreth 15 vjet. N 913 ai mori me vete nj ushtri n muret e
Konstandinopojs, duke krkuar titullin perandorak. Patriarku,
Nikolla Mistiku, u prpoq t knaqte Simeonin pr ca koh, por qe Roman
Lekapeni i cili, me durim dhe diplomaci, zvogloi fuqin e bullgarve
dhe zmbrapsi ambiciet e Simeonit. Simeoni vdiq n 927 dhe djali i
tij Pjetri I u paqtua me Bizantin dhe u martua me nj mbes t
Romanit.