Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej, Aspekty prawne i polityczne

Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej

aspekty prawne i polityczne

Przemysław Osiewicz

Recenzenci:

Redaktor:

Redaktor techniczny:

Paweł Banasiak

Korekta:

Zespół

Projekt okładki:

© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek

© Copyright by Przemysław Osiewicz

Toruń 2008

ISBN

Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową: tel./fax 056 648 50 70, [email protected]

Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87-100 Toruń,

tel./fax 056 648 50 70; tel. 056 660 81 60, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl

Drukarnia nr 1, ul. Lubicka 46, 87-100 Toruń, tel. 056 659 98 96

Mojej Marcie –

z podziękowaniem za wsparcie i cierpliwość

Spis treści

Wykaz najważniejszych skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Rozdział I

Pokojowa regulacja sporów międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1. Źródła sporów i konfl iktów międzynarodowych w teorii stosunków

międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Spór międzynarodowy a konfl ikt międzynarodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

3. Obowiązek pokojowej regulacji sporów międzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . 35

4. Katalog środków pokojowej regulacji sporów międzynarodowych . . . . . . . . . . 43

Rozdział II

Tło historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

1. Położenie Cypru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2. Dzieje Cypru od starożytności do początku brytyjskiej okupacji

w 1878 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3. Panowanie Wielkiej Brytanii nad wyspą w latach 1878–1960 . . . . . . . . . . . . . . . 70

4. Republika Cypru – od jedności do podziału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

5. Prawicowy zamach stanu oraz desant wojsk tureckich na Cyprze

(lipiec–sierpień 1974 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

Rozdział III

Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1974–1992 . . . . . . . . . . . . . . 133

1. Inicjatywy rozwiązania sporu cypryjskiego w latach 1974–1983 . . . . . . . . . . . 133

2. Jednostronna proklamacja utworzenia Tureckiej Republiki Północnego

Cypru z 15 listopada 1983 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

3. Dobre usługi SG ONZ Javiera Pereza de Cuellara po roku 1983 . . . . . . . . . . . . 156

4. Zbiór opinii sekretarza generalnego ONZ Boutrosa Boutrosa Ghali

z 1992 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

5. Rokowania 1974–1992: defi cyt dobrej woli i wzajemnego zaufania? . . . . . . . . 184

6 Spis treści

Rozdział IV

Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1993–1998 . . . . . . . . . . . . . . 188

1. Przebieg rokowań bezpośrednich w latach 1993–1994 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

2. Kwestia cypryjska w latach 1995–1996 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

3. Kolejne napięcia i nowe nadzieje: rok 1997 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

4. Sytuacja na Cyprze w roku 1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

5. Od impasu do przełomu w negocjacjach? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Rozdział V

Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej w latach 1999–2004 . . . . . . 245

1. Rokowania pośrednie w latach 1999–2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

2. Rok 2002: od „dyplomacji obiadowej” do planu Annana . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

3. Rok 2003: kolejny impas zamiast porozumienia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

4. Negocjacje ostatniej szansy: luty – marzec 2004 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

5. Podstawowe założenia V wersji planu Annana z 31 marca 2004 roku:

umowa założycielska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

6. Referenda z 24 kwietnia 2004 roku: fi asko planu Annana . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Rozdział VI

Sytuacja na Cyprze po odrzuceniu planu Annana . . . . . . . . . . . . . . . . 320

1. Reakcje społeczności międzynarodowej na odrzucenie planu Annana . . . . . . 320

2. Fiasko planu pokojowego: pierwsze reakcje przedstawicieli obu cypryjskich

społeczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

3. Sytuacja na Cyprze w okresie od kwietnia 2004 do grudnia 2005 roku . . . . . . 331

4. Kwestia cypryjska w okresie od stycznia 2006 do marca 2007 roku . . . . . . . . . 369

5. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

Wykaz najważniejszych skrótów

ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka

GCCS – Państwo Składowe Greków Cypryjskich

ICAO – International Civil Aviation Organization (Międzynarodowa

Organizacja Lotnictwa Cywilnego)

KBWE – Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

KNZ – Karta Narodów Zjednoczonych

LPA – Liga Państw Arabskich

MTS – Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

NATO – North Atlantic Treaty Organization (Organizacja Paktu

Północnoatlantyckiego)

OBWE – Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

OJA – Organizacja Jedności Afrykańskiej

OKI – Organizacja Konferencji Islamskiej

OPA – Organizacja Państw Amerykańskich

RB ONZ – Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych

SG ONZ – Sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych

STR – Stały Trybunał Rozjemczy

ŚBZ – Środki Budowy Zaufania

TCCS – Państwo Składowe Turków Cypryjskich

TRPC – Turecka Republika Północnego Cypru

UA – Unia Afrykańska

UNDP – United Nations Development Programme (Program Narodów

Zjednoczonych do spraw Rozwoju)

UNFICYP – United Nations Peacekeeping Force in Cyprus (Siły Pokojowe

Organizacji Narodów Zjednoczonych na Cyprze)

WPZB – Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa

ZO ONZ – Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych

Wstęp

Najnowsza historia świata jest historią wojen i sporów. Nie ma dnia, by media

nie donosiły o zamieszkach, groźbie użycia siły lub działaniach wojennych. Naj-

częściej wymienianym zapalnym regionem świata jest Bliski Wschód. W dalszej

kolejności wspomnieć należy o Kaszmirze, Darfurze, Somalii, Afganistanie czy

Kosowie. Do początku lat dziewięćdziesiątych Europa była wolna od konfl iktów

zbrojnych, jednak rozpad Jugosławii i kilkuletnia wojna na Bałkanach uświadomiły

Europejczykom, iż nie mogą czuć się bezpiecznie na swoim kontynencie. W dobie

globalizacji z pozoru odległe wydarzenia bezpośrednio lub pośrednio wpływają

na sytuację mieszkańców innych regionów świata. Współczesne konfl ikty zbrojne

są dowodem, że wszelkie nieuregulowane spory międzynarodowe mogą z czasem

przejść w ostrzejszą fazę. Kwestia cypryjska jest przykładem sporu międzynarodo-

wego, który może, w określonych okolicznościach, ulec przekształceniu w konfl ikt

zbrojny. Aby tego uniknąć, należy doprowadzić do uregulowania kwestii cypryjskiej

przy pomocy dostępnych środków.

Wraz z pojawieniem się wojsk tureckich rozpoczął się faktyczny podział pań-

stwa cypryjskiego. Około 180 tysięcy Greków cypryjskich uciekło na południe,

natomiast kilkadziesiąt tysięcy Turków cypryjskich przedostało się na północ

wyspy. Turcy cypryjscy, wzmocnieni wsparciem władz tureckich oraz armii ture-

ckiej, proklamowali 13 lutego 1975 roku Federalne Państwo Tureckiej Republiki

Cypru, obejmujące północną część wyspy. Proklamacja spotkała się z brakiem

uznania ze strony innych państw, za wyjątkiem Turcji, „a Zgromadzenie Ogólne

ONZ wezwało do bezzwłocznego wycofania się z Republiki Cypru wszystkich sił

okupacyjnych. Również ogłoszenie 15 listopada 1983 roku powstania Tureckiej

Republiki Północnego Cypru, Rada Bezpieczeństwa ONZ uznała za nieważne

i niebyłe”1. De iure Cypr pozostaje wciąż jednym państwem, obejmującym całe

terytorium wyspy, jednak de facto jest podzielony. Linia Attyli rozdziela także obie

1 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1945–2000, Wydawnictwo

Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 272–273.

9Wstęp

społeczności – Greków cypryjskich i Turków cypryjskich. Po 1974 roku przedsta-

wiono szereg inicjatyw uregulowania kwestii cypryjskiej. Plany pokojowe były

przygotowywane pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, w ramach

misji dobrych usług prowadzonych przez kolejnych sekretarzy generalnych tej

organizacji, a dopracowywane w toku rokowań bezpośrednich. Spór między

obiema społecznościami cypryjskimi stał się ważny z polskiego punktu widzenia

od momentu przystąpienia Polski oraz Cypru do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r.

Dokładna znajomość uwarunkowań historycznych, źródeł i inicjatyw uregulowa-

nia kwestii cypryjskiej pomaga zrozumieć złożony charakter procesu integracji

europejskiej oraz poznać jedno z ważniejszych wyzwań stojących przed państwami

Unii Europejskiej.

Celem niniejszej pracy jest pogłębiona i szczegółowa analiza:

• inicjatyw uregulowania sporu, podejmowanych po 1974 roku (zwłaszcza

planu sekretarza generalnego ONZ Javiera Pereza de Cuellara z 1986 roku,

Boutrosa Boutrosa Ghali z 1992 roku oraz tzw. Planu Annana w pięciu kolej-

nych wersjach z lat 2001–2004);

• przebiegu rokowań bezpośrednich pomiędzy Grekami cypryjskimi a Turkami

cypryjskimi, ze szczególnym uwzględnieniem negocjacji poprzedzających

przystąpienie Republiki Cypru do Unii Europejskiej oraz referenda w 2004

roku;

• udziału Grecji i Turcji w rokowaniach bezpośrednich, ich wpływu na przebieg

negocjacji oraz ofi cjalnych stanowisk w kwestii cypryjskiej;

• próby wsparcia procesu pokojowego na Cyprze ze strony Stanów Zjednoczo-

nych oraz Unii Europejskiej.

Polska nauka może poszczycić się bogatym dorobkiem w dziedzinie badań nad

współczesnymi sporami i konfl iktami międzynarodowymi. Do najważniejszych

publikacji, dotyczących pokojowej regulacji sporów i konfl iktów, należy zaliczyć:

R. Bierzanek, Załatwianie sporów międzynarodowych 1945–1973. Studium prawno-

-polityczne, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974; M. Iwanejko, Międzynarodowy

Trybunał Sprawiedliwości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1969;

M. Iwanejko, Spory międzynarodowe. Studium prawno-polityczne, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976; J. Sutor, Pokojowe załatwianie sporów

międzynarodowych, Ossolineum, Wrocław 1979. Z kolei wśród najnowszych pol-

skojęzycznych pozycji należy wymienić: K. Kubiak, Wojny, konfl ikty zbrojne

i punkty zapalne na świecie. Informator 2007, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2007;

Konfl ikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, pod red. P. Osta-

szewskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2006; C. Mojsiewicz, Leksykon problemów

międzynarodowych i konfl iktów zbrojnych, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2001;

10 Wstęp

M. Sobczyński, Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geografi czno-polityczne, Wydaw-

nictwo Adam Marszałek, Toruń 2006; Spory – konfl ikty zbrojne – terroryzm. Dys-

funkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzynarodowych, pod red.

W. Malendowskiego, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2006; Spory

i konfl ikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, pod. red. W. Malendow-

skiego, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2000; Zbrojne konfl ikty i spory międzyna-

rodowe u progu XXI wieku. Analiza problemów i studia przypadków, pod red.

W. Malendowskiego, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2003.

Kwestia cypryjska jest przedmiotem zainteresowania wielu historyków i poli-

tologów na całym świecie. Dotychczas wydano szereg monografi i poświęconych

sytuacji politycznej na Cyprze, głównie w języku angielskim. Wśród najważniej-

szych wymieniane są między innymi następujące publikacje: H. Anastasiou, Th e

Broken Olive Branch: Nationalism, Ethnic Confl ict and the Quest for Peace in Cyprus,

Authorhouse, Bloomington 2006; K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus:

A Study in International Law, Kluwer Law International, the Hague 2000; G. Cle-

rides, Cyprus: My Deposition, Alithia Publishing, Nicosia 1989; Cyprus: the Need

for New Perspectives, pod red. C.H. Dodda, the Eothen Press, Huntingdon 1999;

C. Hitchens, Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, Verso,

London–New York 2002; J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in

Cyprus, Palgrave Macmillan, Basingstoke–New York 2005; F. Mirbagheri, Cyprus

and International Peacemaking, Hurst & Co., London 1998; Z. M. Necatigil, Th e

Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, Oxford University

Press, Oxford 1998; C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-

General’s Mission of Good Offi ces in Cyprus 1999–2004, Hart Publishing, Oxford

and Portland 2005; Refl ections on the Cyprus Problem: A Compilation of Recent

Academic Contributions, pod red. A. Sözena, Cyprus Policy Center of Eastern

Mediterranean University, Famagusta 2006; Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict.

National Identity and Statehood, Cyrep, Nicosia 1999; Th e European Union and the

Cyprus Confl ict: Modern Confl ict, Postmodern Union, pod red. T. Dieza, Manchester

University Press, Manchester 2002; Th e United States & Cyprus. Double Standards

and the Rule of Law, pod red. E.T. Rossidesa, V. Coufoudakisa, the American

Hellenic Institute Foundation, Washington 2002; C. Yennaris, From the East:

Confl ict and Partition in Cyprus, Elliot & Th ompson, London 2003.

Należy zauważyć, iż kwestia cypryjska nie jest przedmiotem szczególnego zain-

teresowania ze strony polskich badaczy. Kilka książek o charakterze popularnonau-

kowym, dotyczących stosunków pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami cypryj-

skimi, zostało wydanych w latach sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych:

R. Bańkowicz, Cyprysy na wietrze, Książka i Wiedza, Warszawa 1972; A. Bernard,

11Wstęp

Republika Cypru, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1976; A. Hajnicz, Wyspa

Afrodyty, Iskry, Warszawa 1960; B. Nitecka-Jagiełło, Cypr – anatomia konfl iktu,

Wydawnictwo MON, Warszawa 1975. Spór cypryjski został również przedstawiony

w rozdziałach kilku innych publikacji z tego okresu: M. Gajewski, K. Poznańska,

Republika Grecji, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1976; M. Jaranowski,

Obcy w swoim kraju, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1979; R. Kapuściń-

ski, Wojna futbolowa, Czytelnik, Warszawa 1978; K. Poznańska, Republika Turecka,

Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1977; J. Stefanowicz, Bunt mniejszości,

Wiedza Powszechna, Warszawa 1977. Z kolei w ciągu ostatnich trzydziestu lat

opublikowane zostały w Polsce jedynie dwie monografi e poświęcone sytuacji

prawno-politycznej na Cyprze: A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Wydawni-

ctwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002; P. Mikuli, Parlament Republiki Cypryj-

skiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006. Wśród wspomnianych, nielicznych

polskich publikacji naukowych nie ukazała się dotychczas żadna monografi a

poświęcona najnowszym inicjatywom rozwiązania kwestii cypryjskiej po 2002

roku, a zwłaszcza kolejnym wersjom Planu całościowego uregulowania kwestii

cypryjskiej, określanego powszechnie mianem planu Annana. Niniejsza praca

doktorska jest próbą poszerzenia skromnego dorobku polskiej nauki w dziedzinie

badań nad kwestią cypryjską.

Podstawowa hipoteza pracy zakłada, że wykluczające się interesy strony Greków

cypryjskich i Turków cypryjskich uniemożliwiają osiągnięcie kompromisu, deter-

minując udział strony trzeciej w procesie regulacji kwestii cypryjskiej2. Główną

przyczyną niepowodzenia dotychczasowych inicjatyw pokojowych jest znaczne

usztywnienie stanowisk negocjacyjnych zarówno przez Greków cypryjskich, jak

i Turków cypryjskich. Tym samym brak dobrej woli z obu stron uniemożliwia

znalezienie wieloaspektowego rozwiązania kwestii cypryjskiej.

2 Jak zauważył Stefan Nowak, „poszczególne hipotezy mogą różnić się swym momentem asercji,

czyli stopniem początkowego, poprzedzającego badania przekonania badacza, iż prawdziwe

jest zdanie twierdzące określone mianem hipotezy. Niekiedy ów moment asercji jest na tyle

silny, że badacz podejmuje badania w tym celu, aby udowodnić, iż prawdą jest to, co głosi jego

hipoteza. Świadczy to o tym (jeśli przekonanie badacza jest ugruntowane na dorobku wiedzy

uprzednio zgromadzonej, a nie oparte wyłącznie na jego domysłach), że zna on zjawiska badane

na tyle, iż jest w stanie oszacować prawdopodobieństwo różnych alternatywnych stanów rzeczy

i spośród szeregu możliwych wybrać tę hipotezę, która wydaje mu się w świetle wiedzy uprzed-

niej najbardziej zasadna”. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2007, s. 35–36. Postawienie hipotezy głównej, zawartej w niniejszej rozprawie,

poprzedziła wnikliwa analiza dostępnych źrodeł oraz dotychczasowego dorobku naukowego,

dotyczących pokojowej regulacji kwestii cypryjskiej.

12 Wstęp

Należy wskazać na rozmaite uwarunkowania wewnętrzne oraz zewnętrzne

istniejącej sytuacji, które stanowią barierę dla osiągnięcia porozumienia w toku

bezpośrednich rozmów pomiędzy liderami oby cypryjskich społeczności i przesą-

dzają o konieczności udziału strony trzeciej. W związku z powyższym, w toku

procesu badawczego, ze wszech miar wskazane okazało się postawienie dodatko-

wych hipotez, pomocnych w weryfi kacji hipotezy podstawowej:

• Kluczową rolę w zmianie stanowisk obu społeczności mogą odegrać Grecja

oraz Turcja.

• Bez uprzedniego uregulowania kwestii cypryjskiej, akcesja Republiki Turcji

do Unii Europejskiej nie będzie możliwa.

• Plan pokojowy przedłożony stronom przez sekretarza generalnego ONZ

Kofi ego Annana w 2004 roku odpowiadał rzeczywistym interesom obu

społeczności. Dokument zawierał rozwiązania kompromisowe, możliwe do

zaakceptowania zarówno przez Greków cypryjskich, jak i Turków cypryj-

skich.

• Rozpoczęcie negocjacji członkowskich pomiędzy Unią Europejska a Turcją,

wbrew powszechnym oczekiwaniom, nie wpłynęło na zbliżenie stanowisk

Greków cypryjskich i Turków cypryjskich, a wręcz przeciwnie – przyczyniło

się do pogłębienia istniejących rozbieżności.

W toku pracy postawione zostały następujące pytania badawcze, które zostały

sformułowane tak, by udowodnić prawdziwość założenia hipotezy:

• Co odróżnia stanowiska obu cypryjskich społeczności?

• Jakie są podobieństwa pomiędzy dotychczas zaproponowanymi rozwiąza-

niami?

• Czy dotychczasowe inicjatywy pokojowe faworyzowały którąś ze stron

sporu?

• Czy strony skorzystały już ze wszystkich dostępnych środków pokojowej

regulacji sporów międzynarodowych?

• Które wydarzenia w dotychczasowej historii rokowań można uznać za prze-

łomowe?

• Jakie były przyczyny odrzucenia kolejnych planów porozumienia przez obie

społeczności?

• Jaki wpływ na przebieg dotychczasowych rokowań wywarły władze Grecji

oraz Turcji?

• Jak proces integracji europejskiej wpływa na zbliżenie lub oddalenie stano-

wisk negocjacyjnych obu stron?

W czasie przygotowywania rozprawy wykorzystanych zostało kilka metod

badawczych. Podstawową była metoda indukcyjna, określana przez Jerzego Topol-

13Wstęp

skiego mianem metody bezpośredniej lub metody bezpośredniego ustalania fak-

tów3. Efektem wnioskowania indukcyjnego jest ustalenie faktów na podstawie

istniejącego materiału źródłowego, ze szczególnym uwzględnieniem rozmaitych

dokumentów prawa międzynarodowego publicznego. W tym kontekście należy

wspomnieć o planach uregulowania kwestii cypryjskiej, zwłaszcza tych przygoto-

wanych pod auspicjami ONZ, licznych rezolucjach Rady Bezpieczeństwa i Zgro-

madzenia Ogólnego ONZ oraz dokumentach przyjętych przez instytucje Unii

Europejskiej. Dążenie do obiektywnej oceny źródeł pozwoliło na wybór wiarygod-

nego materiału, koniecznego do stawiania i uzasadniania hipotez. Wykorzystana

została również metoda porównawcza, która z jednej strony polega na „zbliżaniu

różnych zjawisk i wykrywaniu podobieństw między nimi, z drugiej zaś umożliwia

także ustalanie różnic zachodzących między badanymi zjawiskami”4. Niezbędne

stało się również zastosowanie metody analizy instytucjonalno-prawnej. „Metoda

ta polega na zakreśleniu pola badań do sfery określonych przepisów prawnych.

Przyjmuje się w niej założenie charakteryzujące kulturę prawną, wyrażające się

w przekonaniu, że ustawodawca dysponuje wiedzą zracjonalizowaną, możliwie

pełną w zakresie języka, znajomości stanu prawnego i aktualną wiedzą empi-

ryczną”5.

Pojęcie kwestia cypryjska (ang. the Cyprus question)6, użyte w tytule rozprawy,

jest powszechnie stosowane w literaturze przedmiotu. Równolegle badacze stosują

również pojęcia spór cypryjski (ang. the Cyprus dispute)7, konfl ikt cypryjski (ang.

the Cyprus confl ict)8 oraz problem cypryjski (ang. the Cyprus problem)9. Należy

zauważyć, iż wybór stosowanego pojęcia zależy od przyjętej przez badacza defi ni-

3 Szerzej zob. J. Topolski, Metodologia historii, PWN, Warszawa 1973, s. 408–409.4 B. Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-

szawa–Poznań 1969, s. 178.5 A. Chodubski, Wstęp do badań politologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,

Gdańsk 2006, s. 126.6 Zob. Z.M. Necatigil, Th e Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, Oxford

University Press, Oxford 1998; M. Stephen, Th e Cyprus Question, Northgate Publications,

London 2001.7 Zob. C. Dodd, Disaccord on Cyprus. Th e UN Plan and Aft er, the Eothen Press, Huntingdon

2004; R. Uçarol, 1878 Cyprus Dispute & the Ottoman-British Agreement, Rüstem, Nicosia

2000.8 Zob. Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, Cyrep, Nicosia 1999;

Th e European Union and the Cyprus Confl ict: Modern Confl ict, Postmodern Union, Manchester

University Press, Manchester 2002.9 Zob. R.R. Denktaş, Th e Cyprus Problem. What It Is – How Can It Be Solved?, Cyrep, Nicosia

2004; D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, I.B. Tauris, London 2005; C. Hitchens,

Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, Verso, London–New York 2002.

14 Wstęp

cji sporu międzynarodowego, przy czym pojęcia kwestia oraz spór są traktowane

jako synonimiczne. Na potrzeby niniejszej rozprawy przyjęto defi nicję sporu

międzynarodowego zaproponowaną przez Radosława Zenderowskiego. Spór

międzynarodowy „jest to sytuacja, w której cele i interesy dwóch stron są wyraźnie

sprzeczne (aspekt obiektywny) oraz w której państwa mają tego świadomość

i występują ze skonkretyzowanymi, sprzecznymi stanowiskami i roszczeniami

(aspekt subiektywny)”10.

W związku z przyjętą defi nicją sporu międzynarodowego, rezygnacja z użycia

pojęć konfl ikt cypryjski oraz problem cypryjski wydaje się uzasadniona. W sytu-

acji, gdy na Cyprze nie ma współcześnie miejsca ani groźba użycia siły, ani użycie

siły, stosowanie pojęcia konfl ikt byłoby poważnym nadużyciem11. Spór cypryjski

od 1974 roku nie wszedł w ostrzejszą fazę, czyli fazę konfl iktu międzynarodowego.

Zainteresowane strony ograniczają się do przedstawienia własnych stanowisk oraz

prób rozwiązania sporu przy użyciu środków dyplomatycznych. Z kolei pojęcie

problem cypryjski należy uznać za nieprecyzyjne, ponieważ słowo problem, choć

niekiedy stosowane na gruncie nauk politycznych, jest wieloznaczne i z tego

powodu trudne do zdefi niowania.

Szerszego przedstawienia wymaga również pojęcie regulacji. Według defi nicji

zaproponowanej przez Alfonsa Klafk owskiego, regulacja obejmuje zarówno roz-

strzyganie, rozwiązywanie oraz załatwianie sporów i konfl iktów międzynarodo-

wych. Rozstrzyganie, równoznaczne z sądowymi sposobami wymienionymi

w Karcie Narodów Zjednoczonych, dotychczas nie odegrało żadnej roli w regula-

cji stosunków pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami cypryjskimi, dlatego

głównym przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy są środki pozasądowe,

określane najczęściej mianem środków dyplomatycznych.

Zebranie literatury dotyczącej kwestii cypryjskiej było bardzo utrudnione.

Większość materiałów, ze szczególnym uwzględnieniem monografi i oraz artyku-

łów naukowych, jest dostępna jedynie w języku angielskim. Źródła te są w zde-

cydowanej większości nieosiągalne w Polsce, dlatego konieczne okazały się

wyjazdy zagraniczne celem przeprowadzenia kwerendy bibliotecznej. Kilka wizyt

na Cyprze w latach 2004–2006, w tym pobyt stypendialny jesienią 2005 roku,

zaowocowało pokaźnym zbiorem dokumentów, monografi i, artykułów nauko-

wych oraz prasowych.

10 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2006,

s. 471.11 Powyższe zagadnienie zostało szerzej omówione w rozdziale I.

15Wstęp

Niektóre publikacje zostały pozyskane za pośrednictwem placówek dyploma-

tycznych Republiki Cypru, Republiki Grecji i Republiki Turcji oraz przedstawi-

cielstw społeczności Turków cypryjskich. Jednakże należy zauważyć, iż większość

wspomnianych publikacji cechuje stronniczy dobór oraz interpretacja faktów.

W związku z powyższym wyżej wymienione pozycje posłużyły jedynie jako uzu-

pełnienie literatury podstawowej.

Szczególnie pomocne okazały się artykuły naukowe. Na szczególną uwagę

zasługują artykuły opublikowane w takich zeszytach naukowych, jak „Th e Cyprus

Review”, „Journal of Cyprus Studies”, „Turkish Policy Quarterly”, „International

Negotiation”, „Mediterranean Politics”, „Perceptions”, „Turkish Studies”, „Journal

of Peace Research” oraz „Sprawy międzynarodowe”. Cennym uzupełnieniem,

zwłaszcza w przypadku najnowszych wydarzeń, stały się artykuły prasowe oraz

informacje zawarte w Internecie.

Dodatkowym źródłem informacji stały się pogłębione wywiady z czołowymi

przedstawicielami społeczności Turków cypryjskich. W kwietniu 2005 roku prze-

prowadzony został w Nikozji wywiad z ówczesnym premierem Mehmetem Ali

Talatem, który pełni obecnie funkcję prezydenta nieuznawanej przez społeczność

międzynarodową Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Z kolei w listopadzie

2006 roku przeprowadzona została rozmowa z byłym prezydentem oraz pomysło-

dawcą utworzenia niepodległego państwa Turków cypryjskich Raufem Denkta-

szem. Propozycje przeprowadzenia wywiadów z czołowymi przedstawicielami

strony Greków cypryjskich, przekazane za pośrednictwem ambasady Republiki

Cypru w Warszawie, pozostały bez odpowiedzi.

Ramy czasowe pracy zamykają się w latach 1974–2007 i obejmują okres faktycz-

nego podziału Cypru oraz formułowania propozycji uregulowania sporu, wzboga-

cony rysem historycznym oraz prognozami, dotyczącymi scenariuszy dalszego

rozwoju sytuacji na wyspie. Cezurę początkową stanowi rok 1974, gdy część greckiego

korpusu ofi cerskiego oraz Greków cypryjskich, inspirowana przez rząd czarnych

pułkowników z Aten, postanowiła dokonać zamachu stanu i zgładzić prezydenta

Makariosa. Wybrany na jego następcę Nikos Sampson miał ogłosić zjednoczenie

Cypru z Grecją12. Zamach stanu zakończył się powodzeniem, aczkolwiek arcybiskup

Makarios zdołał zbiec do Wielkiej Brytanii. Kilka dni potem wojska tureckie, pod

pretekstem przywrócenia porządku konstytucyjnego na wyspie, przeprowadziły

operację wojskową, w wyniku której zajęły północną część wyspy13.

12 A. M. Brzeziński, Grecja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s. 178–179.13 Więcej o operacji wojsk tureckich na Cypr w 1974 roku: A. Adamczyk, op.cit., s. 247–282.

Należy zauważyć, iż strona grecka używa w tym przypadku pojęcia inwazja, natomiast strona

16 Wstęp

Wskazany cel, postawione hipotezy oraz wykorzystane metody badawcze

zdeterminowały układ pracy, który został przedstawiony w ujęciu chronologicz-

nym. Rozprawa została podzielona na sześć ściśle ze sobą powiązanych rozdziałów.

W pierwszym rozdziale, pełniącym funkcje wprowadzenia, omówione zostało

zagadnienie pokojowej regulacji sporów i konfl iktów międzynarodowych. Przed-

stawione zostały źródła sporów i konfl iktów międzynarodowych w teorii stosunków

międzynarodowych oraz obowiązek pokojowej regulacji sporów w dokumentach

prawa międzynarodowego publicznego. Dużo miejsca poświęcono zagadnieniom

defi nicyjnym, zwłaszcza dotyczącym pojęć sporu międzynarodowego oraz kon-

fl iktu międzynarodowego, a także katalogowi dostępnych środków pokojowej

regulacji sporów. W tym kontekście scharakteryzowane zostały zarówno środki

dyplomatyczne (rokowania bezpośrednie, rokowania pośrednie, dobre usługi,

mediacja, komisje badań, koncyliacja), jak i sądowe (arbitraż, sądownictwo stałe

na przykładzie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości).

W II rozdziale przedstawione zostały uwarunkowania historyczne kwestii

cypryjskiej do roku 1974, ze szczególnym uwzględnieniem okresu panowania

osmańskiego oraz brytyjskiego. Dużo miejsca poświęcono także kulisom rokowań

poprzedzających utworzenie Republiki Cypru w 1960 roku oraz stosunkom pomię-

dzy obiema cypryjskimi społecznościami w ramach wspólnego państwa. Podsta-

wowym celem niniejszej części pracy była identyfi kacja źródeł sporu cypryjskiego

oraz bezpośrednich przyczyn faktycznego rozpadu unitarnego państwa cypryj-

skiego. Przedstawienie tła historycznego kończą zamach prawicowy na Cyprze oraz

będący jego konsekwencją desant wojsk tureckich w północnej części wyspy

w lipcu 1974 roku (pierwszy moment przełomowy).

W rozdziale III omówione zostały konsekwencje konfl iktu zbrojnego z 1974

roku dla obu cypryjskich społeczności. Głównym przedmiotem zainteresowania

były pierwsze inicjatywy uregulowania sporu cypryjskiego, podejmowane w ra-

mach misji dobrych usług, prowadzonych przez sekretarzy generalnych ONZ Kurta

Waldheima oraz Javiera Pereza de Cuellara. W rozdziale został poddany analizie

szereg dokumentów prawa międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem

raportów SG ONZ oraz rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ. Przedstawiono

również drugi przełomowy moment w historii kwestii cypryjskiej – proklamowa-

nie państwa Turków cypryjskich pod nazwą Turecka Republika Północnego Cypru.

Rozważania w tej części pracy kończy analiza zbioru opinii – propozycji złożonej

stronom przez kolejnego sekretarza generalnego ONZ Boutrosa Boutrosa Ghali,

turecka operacja pokojowa. Użycie pojęcia operacja wojskowa jest zatem celowym zabiegiem

w trosce o zachowanie bezstronnego charakteru rozprawy.

17Wstęp

jak również konsekwencji złożenia przez Republikę Cypru wniosku o przyjęcie

w poczet członków EWG z 4 lipca 1990 roku.

W rozdziale IV przedstawione zostały kolejne inicjatywy uregulowania sporu

cypryjskiego w latach 1993–1998, ze szczególnym uwzględnieniem zmodyfi kowa-

nej wersji planu powstałego pod auspicjami ONZ oraz proponowanego katalogu

środków budowy zaufania. Ponadto uwaga została skoncentrowana na momentach

napięć w stosunkach pomiędzy obiema cypryjskimi społecznościami, a także

w stosunkach grecko-tureckich. Na tej podstawie podjęto próbę określenia bezpo-

średniego wpływu relacji pomiędzy Grecją i Turcją na sytuację na wyspie. Ważną

część IV rozdziału stanowi analiza proeuropejskich aspiracji władz Republiki

Cypru oraz stanowiska władz Turków cypryjskich w tej sprawie.

Największą szansę na pojednanie na Cyprze oraz utworzenie federalnego pań-

stwa stanowiły rokowania prowadzone w ramach misji dobrych usług Kofi ego

Annana w latach 2001–2004. Proces negocjowania treści planu Annana oraz

przystąpienia Republiki Cypru do Unii Europejskiej został przedstawiony w roz-

dziale V. Szczególną uwagę zwrócono na ofi cjalne stanowiska władz Greków

cypryjskich i Turków cypryjskich oraz Grecji i Turcji. Niemniej istotna była analiza

zaangażowania Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Unii Europejskiej

w proces zbliżenia stron na wyspie. Rozdział kończy przedstawienie wyników

referendów z kwietnia 2004 roku, dotyczących zaakceptowania planu Annana

przez członków obu społeczności.

Rozdział VI stanowi próbę określenia najważniejszych przyczyn oraz konse-

kwencji odrzucenia planu Annana. Treść rozdziału dotyczy sytuacji na Cyprze po

1 maja 2004 roku – dniu przystąpienia Republiki Cypru do Unii Europejskiej.

Akcesja do UE uznana została za kolejny moment przełomowy w historii kwestii

cypryjskiej, przesądzający o kolejnej zmianie układu sił oraz determinujący treść

stanowisk liderów Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich w sprawie przy-

szłości wyspy. Szczególnie dużo miejsca poświęcono najnowszym wydarzeniom

politycznym na Cyprze oraz zaangażowaniu ze strony ONZ i Unii Europejskiej na

rzecz uregulowania sporu.

* * *

W sposób szczególny pragnę podziękować mojemu promotorowi prof. Wło-

dzimierzowi Malendowskiemu, który nie szczędząc sił i czasu wspierał mnie

dobrym słowem oraz konstruktywnymi uwagami podczas pracy nad doktoratem,

który był podstawą do napisania tej książki. Dziękuję również moim recenzentom

prof. Teresie Łoś-Nowak oraz prof. Andrzejowi Gałgankowi za zaangażowanie,

wyrozumiałość oraz wszystkie cenne uwagi.

18 Wstęp

W tym miejscu nie sposób nie wspomnieć o wszystkich osobach, które miałem

szczęście spotkać na swojej zawodowej oraz prywatnej drodze, a bez których praca

nad książką i zrozumienie istoty kwestii cypryjskiej byłyby o wiele trudniejsze.

Szczególne podziękowania składam Urszuli i Wojciechowi Forysińskim oraz

Sebastianowi Wojciechowskiemu. Wśród osób, które pragnę wymienić, są również:

były Minister Spraw Zagranicznych Bangladeszu – Muhammad Zamir, Ambasador

RP w Republice Cypru – Zbigniew Szymański, Abdul Jalil Almarhoon, Jan Asmus-

sen, Zergül Coşkuner, Alan Duben, Mustafa Güçlü, Henryk Jankowski, Ayhan

Kaya, Erol Kaymak, Andreas Kettis, Arshi Khan, Allan Langadle, Mark W. Libby,

Adam Marszałek, Uwe Müller, Kudret Özersay, Ahmet Sözen, Zenon Stavrinides,

Marta Tobolczyk i Michael J.K. Walsh.

Praca naukowa jest o wiele łatwiejsza, gdy można liczyć na zrozumienie oraz

wsparcie ze strony najbiższych. Pragnę wyrazić moją wdzięczność żonie Marcie,

babci – Zofi i Skoczyk, rodzicom – Krystynie oraz Piotrowi Osiewiczom, a także

teściom – Krystynie i Zbigniewowi Banaszakom. Nie sposób również zapomnieć

o duchowym wsparciu ze strony pozostałych członków rodziny oraz najbliższych

Przyjaciół.

Rozdział I

Pokojowa regulacja sporów międzynarodowych

Molon labe1.Leonidas

Wojna jest zatem aktem przemocy, mającym na celu nagięcie przeciwnika do naszej woli2.

Carl von Clausewitz

1. ŹRÓDŁA SPORÓW I KONFLIKTÓW MIĘDZYNARODOWYCH W TEORII

STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Państwa określają swoją pozycję międzynarodową w odniesieniu do innych

państw. Różnice społeczne, kulturowe, polityczne i ekonomiczne między pań-

stwami determinują charakter stosunków pomiędzy nimi. Nie istnieją na świecie

dwa państwa, których interesy byłyby całkowicie zbieżne. Jak zauważa Józef

Kukułka, „ludzie, narody i państwa mają różne potrzeby bytowania oraz rozwoju.

W tak szerokim rozumieniu pojęcie potrzeba oznacza pewien zespół odczuć,

oczekiwań i wymagań podmiotu od jego środowiska zewnętrznego”3.

Zdaniem Leszka Sobkowiaka, „wśród zjawisk i procesów społecznych ważną

rolę odgrywają różnorakie konfl ikty, powodujące dynamikę systemów społecznych.

1 Słynna odpowiedź króla Sparty Leonidasa na żądanie perskiego króla Kserksesa, by Grecy

złożyli broń i poddali się (pol. przyjdź i weź). Poprzedziła bitwę pod Termopilami w 480 r. p.

n.e. Leonidas w odpowiedzi Kserksesowi, [w:] Wielkie mowy historii, Tom 1: od Mojżesza do

Napoleona, oprac. T. Zawadzki, Polityka, Warszawa 2006, s. 21.2 C. von Clausewitz, O naturze wojny, Jirafa Roja, Warszawa 2006, s. 24.3 J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfl iktów w stosunkach międzynarodowych,

[w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara,

Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 252.

20 Pokojowa regulacja sporów międzynarodowych

Rodzaje analizy i oceny mechanizmów oraz zakresu realnych przemian wiążą się

ze świadomością, wartościami i interesami poszczególnych podmiotów”4.

Wśród badaczy stosunków międzynarodowych nie ma zgody odnośnie źródeł

sporów i konfl iktów międzynarodowych. Ponad wszelką wątpliwość wraz z po-

wstaniem pierwszych państw pojawił się problem rozbieżnych interesów, które,

podobnie jak ma to miejsce w kontaktach pomiędzy jednostkami, często przera-

dzały się w wybuchy otwartej wrogości. Historia świata jest w dużej mierze histo-

rią wojen i krótkich okresów pokoju, które najczęściej wykorzystywane były celem

przygotowania się do kolejnych podbojów lub obrony własnego terytorium. Dla

starożytnych wojna była naturalnym sposobem rozwiązywania sporów. Zwyciężał

silniejszy. Zwycięzca w blasku chwały zajmował podbite ziemie, podporządkowy-

wał sobie zamieszkującą je ludność, dopuszczał się grabieży i gwałtu. Podboje

stanowiły o sile i pozycji państwa. W 430 r. p.n.e. Perykles, w swej słynnej mowie

wygłoszonej nad grobem bohaterów poległych w pierwszym roku wojny pelopo-

neskiej, gloryfi kował wcześniejsze, zwycięskie wojny prowadzone przez Ateńczy-

ków: „Państwo nasze dlatego budzi podziw, że swoją odwagą zmusiliśmy wszystkie

morza i lądy, aby stały się nam dostępne, i że wszędzie postawiliśmy wieczne

pomniki klęsk przez nas zadanych i dobrodziejstw przez nas wyświadczonych”5.

Pokonany nie osiągał żadnych wymiernych korzyści, ale dzięki heroicznej walce

i śmierci na polu bitwy jego imię przechodziło do historii. Co więcej, starożytni

mogli ginąc w boju, zmazać wszystkie winy i odzyskać utracony przedtem honor:

„Bo nawet jeśli idzie o tych, którzy nie byli najlepsi, to męstwo okazane w wojnach

w obronie ojczyzny godzi się zapisać na ich dobro; dobrym bowiem czynem zma-

zali zły i więcej pożytku przynieśli dobru ogólnemu niż szkody poszczególnym

jednostkom”6.

Przez setki lat sytuacja nie ulegała zmianie, nawet w wiekach średnich, gdy

w Europie zatriumfowało chrześcijaństwo, zakazujące użycia przemocy w stosunku

do bliźnich. W średniowieczu „wojny prowadzono z wyjątkowym okrucieństwem,

nie czyniąc różnicy między ich uczestnikami a ludnością cywilną. W czasach

nowożytnych wojny traktowano jako przyrodzony atrybut kształtującej się suwe-

renności, ale próbowano już wprowadzić pewne regulacje sposobów działania

4 L. Sobkowiak, Konfl ikt polityczny – analiza pojęcia, [w:] Studia z teorii polityki, pod red.

A.W. Jabłońskiego, L. Sobkowiaka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, t. 1, Wrocław

1999, s. 117.5 Perykles, Mowa nad grobem bohaterów, [w:] Wielkie mowy historii, Tom 1: Od Mojżesza do

Napoleona, op.cit., s. 25.6 Ibidem.

21Pokojowa regulacja sporów międzynarodowych

podczas konfl iktów zbrojnych”7. Niemniej powszechne były teorie gloryfi kujące

udział w wojnie oraz samą wojnę jako środek regulowania sporów międzynarodo-

wych. Dużą rolę w upowszechnieniu takiego sposobu myślenia odegrał pruski

strateg Carl von Clausewitz.

Dla Carla von Clausewitza, żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku, wojna

była jednym z rzeczywistych instrumentów polityki. W swej znanej pracy zatytu-

łowanej O naturze wojny napisał: „Widzimy zatem, iż Wojna nie jest tylko aktem

politycznym, ale także rzeczywistym instrumentem polityki, kontynuacją politycz-

nych przetargów, polityką postępującą dalej przy użyciu innych środków. Wszystko

poza tymi sprawami, które są właściwe samej wojnie, odnosi się tylko do szczegól-

nego charakteru wykorzystywanych przez nią środków”8.

Hans Morgenthau, w swej książce Politics Among Nations wydanej w 1948 roku,

przedstawił sześć zasad politycznego realizmu. Dla Morgenthaua najważniejszym

pojęciem w polityce międzynarodowej było pojęcie interesu narodowego defi nio-

wanego w kategoriach siły. Dzięki takiemu podejściu można uchronić się „przed

dwoma popularnymi błędami dotyczącymi ustalania polityki zagranicznej państwa,

czyli przed nadmiernym uwzględnianiem motywów polityków oraz ich preferen-

cji ideologicznych”9.

Dla realistów centralnym przedmiotem badań jest państwo. Przedstawiciele

realizmu są zgodni, iż konfl ikty między państwami są nieuniknione. Realiści, tacy

jak Tukidydes, Niccolo Machiavelli, Th omas Hobbes czy Hans Morgenthau, postrze-

gali zatem konfl ikt jako istotny element składowy stosunków międzynarodowych.

Realizm klasyczny zakłada, iż państwa są zainteresowane przede wszystkim obroną

interesu narodowego, a współpraca z innymi państwami jest powo dowana wyłącz-

nie chęcią jego zabezpieczenia. Państwo dąży nie tylko do zabezpieczenia własnego

interesu narodowego, ale także do maksymalizacji odnoszonych korzyści. Tym

samym państwa nie są skłonne do kompromisu, który traktują jako ostateczność

w sytuacji, gdy muszą ulec silniejszemu przeciwnikowi.

Th omas Hobbes poszukiwał źródeł konfl iktów pomiędzy jednostkami, a także

państwami w stanie natury, który utożsamiał ze stanem wojny. Stan natury wiązał

ze stanem niedostatku, a zatem ciągłą rywalizacją o ograniczoną ilość dóbr mate-

7 W. Malendowski, Zakaz stosowania siły w prawie międzynarodowym, [w:] Spory i konfl ikty

międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, pod red. W. Malendowskiego, Wydawnictwo

Atla2, Wrocław 2000, s. 21.8 C. von Clausewitz, O naturze wojny, op.cit., s. 46.9 S. Burchill, Realizm i neorealizm, [w:] S. Burchill, R. Devetak, A. Linklater, M. Paterson,

C. Reus-Smit, J. True, Teorie stosunków międzynarodowych, Książka i Wiedza, Warszawa 2006,

s. 109.


rialnych niezbędnych do przetrwania. Innych źródeł wojen upatrywał w braku

wzajemnego zaufania. W takich warunkach jedna ze stron często stara się uprze-

dzać potencjalne działania przeciwnika, wychodząc z założenia, że ten z pew nością

ma złe zamiary. Inną przyczyną konfl iktów było dla Th omasa Hobbesa pragnienie

sławy, z góry przesądzające o konieczności starcia z innymi ludźmi o podobnych

oczekiwaniach10.

W opinii realistów „następstwem suwerenności państwowej jest zdecentralizo-

wana organizacja świata. Nie istnieje centrum, globalna władza czy rząd światowy.

Państwa nie tylko realizują swoje ambicje, dążenia i aspiracje; wszystkie one muszą

przede wszystkim zadbać o rzecz zasadniczej wagi, jakim jest dla nich przetrwanie

w anarchicznym środowisku, w którym brak możliwości skutecznego egzekwowa-

nia prawa, co powoduje, że nie można pokładać ufności w uregulowaniach, nor-

mach i układach”11.

„Fakt, że każde państwo musi stać na straży własnego interesu narodowego,

oznacza, iż nigdy nie można do końca polegać na innych państwach i ich rządach.

Wszystkie umowy międzynarodowe są tymczasowe i zależą od woli państw co do

ich przestrzegania”12. Na tymczasowość porozumień i sojuszy zwrócił uwagę już

Tukidydes, opisując stosunki pomiędzy Ateńczykami i Lacedemończykami: „Jedni

przyłączyli się do Ateńczyków, inni do Lacedemończyków, te bowiem państwa

okazały się najpotężniejsze; jedni bowiem byli silni na lądzie, a drudzy na morzu.

Przez krótki czas trwało przymierze między tymi dwiema potęgami, następnie zaś,

poróżniwszy się między sobą, Lacedemończycy i Ateńczycy, wspierani przez

sprzymierzeńców, walczyli przeciw sobie, a inni Hellenowie, w wypadku jakiegoś

sporu, przyłączali się do jednej lub drugiej strony. Wskutek tego przez cały okres

od wojen perskich aż do obecnej wojny Ateńczycy i Lacedemończycy żyli częś-

ciowo w stanie rozejmu, częściowo w stanie wojny, wojując albo między sobą, albo

przeciw własnym sprzymierzeńcom odpadającym od nich”13. Z tego powodu

państwo zawiera z innymi państwami sojusze i pozostaje w nich tak długo, jak

wymaga tego sytuacja. Gdy alians zaczyna zagrażać jego interesom, może nie czuć

się związane postanowieniami umowy. Realiści dostrzegają „stałe napięcie między

10 P. Hurley, Th omas Hobbes, [w:] D. Scott-Kakures, S. Castagnetto, H. Benson, W. Taschek,

P. Hurley, Wstęp do historii fi lozofi i, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 260.11 J. Dyduch, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków między-

narodowych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006, s. 18.12 R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki

badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 71.13 Tukidydes, Wojna peloponeska, Czytelnik, Warszawa 2003, s. 25–26.


interesami państw a dynamiką systemu, które tworzą atmosferę braku bezpieczeń-

stwa i możliwość przemocy w stosunkach międzynarodowych”14.

Wyraźne przedkładanie potrzeb państwa nad wolę współpracy i utrzymanie

pokoju międzynarodowego było widoczne w faszyzmie. Benito Mussolini, twórca

włoskiego faszyzmu, w jednym ze swych najsłynniejszych przemówień powiedział:

„Patrzymy jednym okiem na gołąbka pokoju, nawet jeśli tylko wzlatuje on w po-

wietrze z dalekich horyzontów; lecz drugim okiem spoglądajmy na konkretne

potrzeby życiowe i na historię, która pokazuje nam powstawanie, wzrastanie

i upadek jednostek i narodów, stwarzające ogromne zachwiania równowagi z fa-

talnym skutkiem. Nie wykluczam możliwości, że jutro historia przyjmie inny bieg

niż wczoraj, ale, czekając na ten cud, musimy mieć potężną i godną szacunku

armię, odpowiednią fl otę, siły powietrzne z wyższą rangą, wielkie poczucie dyscy-

pliny i ducha poświęcenia we wszystkich klasach narodu”15.

Z kolei zwolennicy neorealizmu, określanego często mianem realizmu struk-

turalnego, postrzegają strukturę systemu międzynarodowego jako centralny

przedmiot badań. Dla neorealistów istotną zasadę stosunków międzynarodowych

stanowi równowaga sił. Jednak w odróżnieniu od realizmu klasycznego, w ich

przekonaniu równowagę sił pomiędzy państwami kształtuje struktura systemu,

a nie państwa. System międzynarodowy jest z założenia anarchiczny, natomiast

wszelkie zmiany powolne. „W systemie takim możliwości współpracy międzyna-

rodowej są z logicznego punktu widzenia nikłe”16.

Teresa Łoś-Nowak zwraca uwagę na państwo, które jest „pierwszą i najważniej-

szą składową paradygmatu neorealistycznego”17. Takie podejście, chociaż nie

oznacza niedoceniania roli pozapaństwowych uczestników współczesnych stosun-

ków międzynarodowych, uwypukla priorytetowe znaczenie państwa. Neorealiści

zwracają również uwagę na pojęcie anarchii, rozumianej jako konsekwencja „przy-

pisywania suwerennym państwom prawa do maksymalizacji swych interesów,

14 A. Gałganek, Zarys teorii stosunków międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe, pod

red. W. Malendowskiego, C. Mojsiewicza, Wydawnictwo Atla2, Wrocław 2004, s. 21.15 B. Mussolini, Trzecia cywilizacja włoska, [w:] Wielkie mowy historii. Tom 2: Od Lincolna do

Stalina, oprac. T. Zawadzki, Polityka, Warszawa 2006, s. 287.16 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2006, s. 71.17 T. Łoś-Nowak, Paradygmat realistyczny – projekcje porządku międzynarodowego w XXI wieku,

[w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 27.


budowania swej siły i wpływów”18. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na

pojęcie siły i potęgi państwa19.

Innym dominującym paradygmatem w dziedzinie teorii współczesnych sto-

sunków międzynarodowych jest liberalizm. W opinii Sławomira P. Sałajczyka,

„liberałowie najważniejszej przyczyny wojen nie upatrują, jak to czynią realiści,

w politycznej organizacji świata (anarchii międzynarodowej) ani też w pesymi-

stycznie pojmowanej naturze człowieka. Przyczyny wojen poszukują w naturze

państw, a ściślej biorąc, specyfi ce polityczno-społecznej organizacji określonego

rodzaju państw”20. Przedstawiciele liberalizmu oraz neoliberalizmu zwracają przy

tym uwagę na pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych.

Doceniają rolę rozmaitych instytucji międzynarodowych, które, chociaż niekiedy

ograniczają swobodę działań państw, jednocześnie stwarzają im nowe możliwości.

Zdaniem Edwarda Haliżaka „neoliberalny instytucjonalizm koncentruje się bar-

dziej na systemie międzynarodowym, aniżeli na uczestnikach, którzy wchodzą

w jego skład. Zasadnicza jego uwaga koncentruje się na tym, jak instytucje mię-

dzynarodowe i inni niepaństwowi uczestnicy mogą przyczynić się do rozwijania

współpracy międzynarodowej”21. Tym samym neoliberałowie koncentrują się na

współpracy między państwami, natomiast zagwarantowanie bezpieczeństwa pań-

stwa jest mniej istotnym przedmiotem zainteresowania.

„Myśl liberalna była od swych początków skierowana przede wszystkim na

problemy wnętrza państwa, co oznaczało, że problemy międzynarodowe nie były

nigdy dla niej podstawowymi zagadnieniami. Liberałowie nie unikali jednak

rozważań o sprawach międzynarodowych, lecz były one pochodnymi centralnych

problemów wolności i własności, które to zagadnienia były rozpatrywane przez

liberałów jako kwestie centralne z punktu widzenia nieskrępowanych możliwości

rozwoju jednostek”22.

18 Ibidem, s. 30.19 Mirosław Sułek wyróżnia trzy główne cechy postrzegania potęgi państwa: (1) połączona

dominacja ekonomicznego i wojskowego czynnika potęgi; (2) zestawienie obiektywnych

wymiarów materialnych potęgi; (3) zdolność adaptacji, samowystarczalność, sposoby postrze-

gania potęgi. Zob. M. Sułek, Metody i techniki badań stosunków międzynarodowych, Aspra-JR,

Warszawa 2004, s. 164. Zob. także: M. Sułek, Badanie i pomiar potęgi państw po zimnej wojnie

– metody i wyniki, „Zeszyty Naukowe AON” 2004, nr 1.20 S. P. Sałajczyk, Wizje rzeczywistości międzynarodowej, [w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza,

struktura, dynamika, op.cit., s. 48.21 E. Haliżak, Liberalna wizja porządku międzynarodowego, [w:] Porządek międzynarodowy

u progu XXI wieku, op.cit., s. 61.22 J. Dyduch, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków między-

narodowych, op.cit., s. 25.


Dla Johna Locke’a stan natury nie był tożsamy ze stanem wojny. Odebranie dóbr

materialnych jednej jednostce przez drugą interpretował nie tylko jako odebranie

samych przedmiotów, ale także zamach na jej wolność. Tymczasem jednostki

postępują bardziej racjonalnie i są zainteresowane przede wszystkim zachowaniem

życia, wolności oraz posiadanego majątku23.

Immanuel Kant w swym eseju O wiecznym pokoju, wydanym po raz pierwszy

w 1795 roku, przedstawił ciekawą koncepcję rządu światowego oraz utworzenia

federacji wolnych narodów24. Podstawowym celem takiej organizacji świata miało

być zabezpieczenie pokoju międzynarodowego oraz rozwój współpracy. Kant

zakładał jego osiągnięcie na drodze unieważnienia wszelkich traktatów, które

dopuszczały rozwiązanie spornych kwestii w drodze wojny. Ponadto, niemiecki

fi lozof postulował rozwiązanie regularnych armii oraz zakaz ingerowania w we-

wnętrzne sprawy państwa przez inne państwa25. Koncepcja Kanta była nowatorska

i odważna, jednak nie wpłynęła na poprawę jakości stosunków międzynarodowych.

Paradoksalnie wydanie eseju poprzedziło okres krwawych wojen napoleońskich,

jednak myśl Immanuela Kanta wywarła duży wpływ na rozwój późniejszej myśli

liberalnej.

W XIX wieku aktywni byli przedstawiciele tak zwanej szkoły manczesterskiej,

na czele z Richardem Cobdenem. Brytyjscy liberałowie rozpowszechniali pogląd

zaprezentowany już wcześniej przez Monteskiusza, że „pokój jest naturalnym

skutkiem handlu”26.

W odróżnieniu od realistów, liberałowie zakładają, iż nie wojna, lecz pokój jest

naturalnym stanem stosunków pomiędzy państwami. Jak twierdzi Scott Burchill,

„wspólnym wątkiem w myśli liberalnej od Rousseau, Kanta i Cobdena do Schum-

petera i Doyle’a jest przekonanie, że wojny wywołują militarystyczne i niedemo-

kratyczne rządy kierujące się swoimi interesami”27.

Amerykański prezydent Woodrow Wilson był postrzegany jako idealista,

człowiek, który chciał zaszczepić idee liberalizmu w stosunkach międzynarodo-

wych. W swym słynnym przemówieniu podczas połączonej sesji Kongresu

z 8 stycznia 1918 roku, w tak zwanych 14 punktach, prezydent Wilson powiedział:

23 P. Hurley, Teoria polityczna Locke’a, [w:] D. Scott-Kakures, S. Castagnetto, H. Benson,

W. Taschek, P. Hurley, Wstęp do historii fi lozofi i, op.cit., s. 266.24 Tytuł oryginału: Zum ewigen Frieden.25 Zob. I. Kant, O wiecznym pokoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

1995.26 L.W. Zyblikiewicz, Stosunki międzynarodowe jako dyscyplina naukowa, [w:] E. Cziomer, L.W.

Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa–Kraków 2000, s. 14.27 S. Burchill, Liberalizm, op.cit., s. 51.


„Wszystko wskazuje na to, że autorstwo samej koncepcji traktatu pokojowego

można przypisać bardziej liberalnie nastawionym osobistościom Niemiec i Austrii,

czyli ludziom, którzy zaczęli liczyć się z siłą pragnień i celów swoich narodów,

natomiast skonkretyzowane warunki pokoju pochodzą od przywódców wojsko-

wych, owładniętych tylko jedną myślą – za wszelką cenę utrzymać wojenne łupy.

Ich arogancji zawdzięczamy zerwanie rokowań”28. Zdaniem Teresy Łoś-Nowak,

Woodrow Wilson podzielał liberalną wizję przebudowy systemu międzynarodo-

wego, według której państwo ulega, niczym istota rozumna, stałemu procesowi

samodoskonalenia. Z tego powodu państwo, „przedkłada spokojne współżycie nad

wojnę i przemoc. W stosunku do innych kieruje się prawem naturalnym i normami

tworzonymi przez człowieka rozumnego”29.

Współcześni liberałowie niejednokrotnie powołują się na Immanuela Kanta

i jego stanowisko, iż republikańskie rządy najlepiej chronią państwa przed konfl ik-

tami zbrojnymi. Kant utrzymywał, że państwa arystokratyczne były bardziej

podatne na uwikłanie się w konfl ikt zbrojny. Według Karen Mingst, „takie jest

podstawowe założenie pokoju demokratycznego. Demokracje są pokojowo nasta-

wione, ponieważ kultura i normy demokratyczne powstrzymują przywódców

przed podejmowaniem działań zmierzających do wojny”30.

Po II wojnie światowej zaznaczył się wpływ idei neoliberalnych na politykę

światową. Idee liberalne znajdowały także odzwierciedlenie w przemówieniach

liderów budzącego się po latach kolonializmu Trzeciego Świata. Przykładem jest

mowa Jawaharlala Nehru, wygłoszona w przeddzień ogłoszenia niepodległości

Indii 14 sierpnia 1947 roku: „Musimy zatem mężnie znosić trudy i pracować

ciężko, by zrealizować swoje marzenia. Te marzenia odnoszą się do Indii, ale

i świata. Wszystkie bowiem narody i ludy są dziś tak ściśle wzajemnie powiązane,

iż trudno sobie wyobrazić, by którykolwiek z nich mógł istnieć oddzielnie od

innych. O pokoju powiada się, że jest niepodzielny. Tak samo wolność i dobrobyt,

ale też nieszczęście i klęska. Żyjemy w jednym świecie, którego nie można już

dzielić na odrębne, izolowane części”31.

Jednym z przejawów rozwoju neoliberalizmu stało się upowszechnienie poro-

zumień o wolnym handlu. Dominującą pozycję w nowej rzeczywistości zajmują

28 W. Wilson, 14 punktów, [w:] Wielkie mowy historii, Tom 2: Od Lincolna do Stalina, op.cit.,

s. 213.29 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wydawnictwo Uni-

wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 55.30 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 208.31 J. Nehru, Przeszłość jest już za nami, wzywa nas przyszłość, [w:] Wielkie mowy historii, Tom 3:

Od Hitlera do Eisenhowera, oprac. T. Zawadzki, Polityka, Warszawa 2006, s. 243.


już nie państwa, lecz organizacje międzynarodowe oraz korporacje transnarodowe.

Stopniowo wzrasta poziom współzależności państw, napędzany przez procesy

globalizacyjne, dzięki któremu państwa są mniej zainteresowane rywalizacją

militarną. Koncepcje neoliberalne mają jednak wielu krytyków. Zwracają oni

uwagę na fakt, iż wraz ze wzrostem współzależności jednocześnie ujawniają się

z całą mocą głębokie różnice pomiędzy czołowymi potęgami gospodarczymi świata

a państwami rozwijającymi się. Przeciwnicy globalizacji postrzegają współczesne

stosunki między państwami bogatymi a biednymi jako zakamufl owany wyzysk,

tyle że nie przy użyciu siły, lecz środków ekonomicznych. „W efekcie gospodarka

światowa zaczyna przypominać globalne środowisko strategiczne. Staje się z natury

anarchiczna, a w konsekwencji współzawodnictwo w sferze gospodarki jest równie

poważne jak poszukiwanie strategicznego bezpieczeństwa”32.

Jedną z najciekawszych koncepcji przedstawił na początku lat dziewięćdziesią-

tych Francis Fukuyama. Amerykański politolog podziela opinie, że państwa

demokratyczne muszą współistnieć z państwami autorytarnymi. Rządy autorytarne

częściej angażują się w konfl ikty i prowadzą agresywną politykę zagraniczną, ale

sytuacja ta ulega stopniowej zmianie wraz z rozprzestrzenianiem się idei demo-

kratycznych oraz wolnego handlu na świecie. Na tej podstawie Francis Fukuyama

pokusił się o stwierdzenie, iż koniec XX wieku zaowocuje „końcem historii”, rozu-

mianym jako koniec ideologicznej ewolucji ludzkości. „Liberalne demokracje

zastąpiły irracjonalne pragnienie bycia uznanym za potężniejszego potrzebą bycia

uznanym za równego. Świat został przygotowany do tego, aby zrezygnować

w pewnym zakresie z wojen, narody uznały bowiem prawo innych do równego

traktowania. W rzeczy samej, materiały historyczne z ostatnich kilkuset lat

potwierdzają, że państwa demokratyczne nie zachowują się wobec siebie w sposób

właściwy imperializmowi, a nawet unikają wojen z krajami obcymi im ideowo

i pozbawionymi instytucji liberalnych”33.

Innym dominującym nurtem teoretycznym, określanym często mianem trze-

ciego paradygmatu w dziedzinie teorii stosunków międzynarodowych, jest struk-

turalizm34. W strukturalizmie nacisk położony jest na relacje pomiędzy centrum

a peryferiami. Tym samym wyróżnione zostają stosunki polegające z jednej strony

na dominacji, z drugiej zaś na zależności35. Teoria zależności, rozpowszechniona

przez Immanuela Wallersteina, „głosi, iż podstawą struktur istniejącego systemu

32 S. Burchill, Liberalizm, op.cit., s. 89.33 F. Fukuyama, Koniec historii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996, s. 20.34 Strukturalizm jest również nazywany neomarksizmem lub globalizmem.35 A. Gałganek, Zarys teorii stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 20.


światowego są interakcje dominacji i podporządkowania, występujące pomiędzy

państwami Północy i Południa. Zależności te decydują o strukturze systemu glo-

balnego oraz determinują możliwości działania państw”36.

System międzynarodowy według strukturalistów jest wielocentryczny, a jego

podstawę stanowią relacje pomiędzy centrami a peryferiami. Możliwe jest jego

grafi czne przedstawienie przy pomocy modelu ośmiornicy. W przeciwieństwie do

realizmu i liberalizmu, według strukturalistów głównymi aktorami stosunków

międzynarodowych są klasy społeczne, organizacje, korporacje wielonarodowe

oraz elity ekonomiczne i polityczne37.

W ramach podejścia neomarskistowskiego przedmiotem analizy są relacje

pomiędzy państwami bogatej Północy oraz biednego Południa. Wyzysk państw

rozwijających się przez państwa rozwinięte jest źródłem napięć w stosunkach mię-

dzynarodowych, które w określonych okolicznościach mogą ulec przekształceniu

w spory, a nawet konfl ikty międzynarodowe. „Państwa hegemoniczne regularnie

używają siły, aby dyscyplinować te kraje, które nie przestrzegają reguł gry narzuco-

nych przez hegemona. W nowszych pracach Wallerstein używa także terminu

geokultura, który ma określać wzorce myślenia, zachowania, a nawet języka, które

umożliwiają hegemonowi efektywne sterowanie systemem – światem”38.

Z kolei konstruktywiści analizują zachowanie się państw na arenie międzyna-

rodowej poprzez pryzmat przekonań elit, tożsamości oraz norm społecznych.

W rezultacie interesy państwowe są „wynikiem społecznych tożsamości tych

aktorów”. Konstruktywiści nie badają struktury, lecz przemiany tożsamości pod

wpływem nowych idei. W rezultacie tożsamość wpływa na rozwój polityki zagra-

nicznej państwa oraz rozwój świadomości narodowej. Podobnie jak w realizmie,

konstruktywizm podkreśla rolę siły militarnej, jednak równocześnie zwraca uwagę

na siłę idei, kultury i języka39.

Należy również zwrócić uwagę na koncepcje analizy stosunku między wojną

i systemem międzynarodowym. Jak zauważa Andrzej Gałganek, „w jednej per-

spektywie, wojna jest wynikiem niedoskonałości działania systemu międzynaro-

dowego. System tworzy powtarzalne sytuacje konfl iktowe, których rozwiązywanie

36 A. Aleksy, Teoria systemu światowego Immanuela Wallersteina oraz jej znaczenie dla teorii

stosunków międzynarodowych, [w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, op.cit.,

s. 589.37 A. Gałganek, Zarys teorii stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 20.38 J. Dyduch, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków między-

narodowych, op.cit., s. 43.39 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 77–78.


może dokonywać się tylko poprzez wojnę. Zatem, prawidłowe funkcjonowanie

systemu międzynarodowego zapobiegałoby wojnie. W innej perspektywie, wojna

jest integralną częścią systemu”40.

2. SPÓR MIĘDZYNARODOWY A KONFLIKT MIĘDZYNARODOWY

Nie została dotychczas opracowana jedna, powszechnie akceptowana defi nicja

sporu międzynarodowego. Można jednak wyróżnić defi nicje wąskie oraz szerokie.

Szeroką defi nicję przedstawił Alfons Klafk owski: „Pojęcie sporu międzynarodo-

wego zakłada istnienie sprzeczności tylko między państwami, a więc podmiotami

prawa międzynarodowego. Nie istnieje norma powszechnego prawa międzynaro-

dowego, określająca pojęcie sporu, a niektóre akty prawne zawierają jedynie opi-

sowe elementy tego pojęcia. (…) Na podstawie analizy 234 umów międzynarodo-

wych, zawartych w latach 1928–1948, można ustalić, że umowy te nie zawierają

defi nicji, a wszystkie używają takich określeń, jak: spory, wszystkie spory, kwestie,

różnice, spory i konfl ikty, spory lub konfl ikty, różnice lub spory, spory wszelkiego

rodzaju, spory jakiejkolwiek natury”41. Na uwagę zasługuje praktyka zamiennego

stosowania pojęć spór i kwestia. Na potrzeby niniejszej pracy oba pojęcia trakto-

wane są jako synonimiczne.

Jednocześnie poważne wątpliwości natury interpretacyjnej budzi fakt zamien-

nego stosowania pojęć spór międzynarodowy oraz konfl ikt międzynarodowy przez

niektórych badaczy oraz publicystów. W związku z powyższym szerszego omó-

wienia wymagają defi nicje konfl iktu międzynarodowego, których treść dowodzi

niesłuszności takiego postępowania. Włodzimierz Malendowski odnosi termin

konfl ikt międzynarodowy do „sporów międzynarodowych, które osiągnęły najo-

strzejszą formę: groźbę użycia siły lub już dokonanego starcia militarnego. Przyj-

mując zachowanie się stron za kryterium podziału konfl iktów międzynarodowych

można wyróżnić konfl ikty werbalne (protest, sprzeciw, ostrzeżenie, groźba) oraz

akcje konfl iktowe (zerwanie stosunków dyplomatycznych, konfi skata, blokada,

demonstracja siły, użycie siły)”42. Z powyższą defi nicją zgadza się Jan J. Milewski,

40 A. Gałganek, Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym. Supercykle i wojna hegemo-

niczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992, s. 92.41 A. Klafk owski, Prawo międzynarodowe publiczne, PWN, Warszawa 1981, s. 379–380.42 W. Malendowski, Konfl ikt międzynarodowy, [w:] Leksykon współczesnych międzynarodowych

stosunków politycznych, pod red. C. Mojsiewicza, Wydawnictwo Atla2, Wrocław 2004,

s. 190.


który zwraca uwagę, „że pojęcia konfl ikt, nawet jeśli nie jest opatrzone przymiot-

nikiem zbrojny, używamy dalej tylko do wskazania zjawisk, w których jest stosowana

zorganizowana przemoc zbrojna”43. Natomiast Józef Kukułka zwraca uwagę na

utrwalony pogląd, iż „pojęcie spór wyraża świadomościowo-werbalną i normatywną

sferę rozbieżności, podczas gdy konfl ikt obejmuje zespół działań w tej sferze”44.

Piotr Ostaszewski zawraca uwagę, iż „spór to kolejny etap sytuacji konfl iktowej

następujący po kryzysie i jako taki określony jest jako zjawisko patologiczne

w momencie niemożliwości znalezienia pokojowych środków jego rozwiązania.

W fazie tej strony prezentują całkowicie odmienne stanowiska i opinie”45. Z kolei

zdaniem Erharda Cziomera „o konfl ikcie międzynarodowym można mówić

dopiero wtedy, gdy uczestniczące w nim zwaśnione strony nie tylko posiadają

sprzeczne interesy, lecz je sobie uświadamiają, co znajduje z kolei odzwierciedlenie

w ich zachowaniu i postępowaniu oraz działaniu”46. Jednocześnie E. Cziomer

zwraca uwagę, iż spory międzynarodowe występują wtedy, gdy państwa przedsta-

wiają sprzeczne stanowiska oraz roszczenia w tych samych sprawach. Spór mię-

dzynarodowy może stanowić źródło konfl iktu międzynarodowego. Jednakże każdy

spór może zostać uregulowany przy pomocy dostępnych środków pokojowych47.

W opinii Zbigniewa Cesarza „pojęcie konfl iktu zbrojnego w prawie międzyna-

rodowym publicznym jest szersze od pojęcia wojny. W jego zakres wchodzą

bowiem wszelkie przejawy walki zbrojnej. Również takie, w której uczestniczą

strony nieuznane za podmioty prawa międzynarodowego i gdy działania wojenne

nie zostały wypowiedziane”48.

Według Radosława Zenderowskiego, „spór jest to sytuacja, w której cele i inte-

resy dwóch stron są wyraźnie sprzeczne (aspekt obiektywny) oraz w której państwa

mają tego świadomość i występują ze skonkretyzowanymi, sprzecznymi stanowi-

43 J. J. Milewski, Wojny i konfl ikty zbrojne w Afryce – wprowadzenie, [w:] Stosunki międzynaro-

dowe w Afryce, pod red. J. J. Milewskiego, W. Lizaka, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2002,

s. 138.44 J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfl iktów w stosunkach międzynarodowych,

op.cit., s. 256.45 P. Ostaszewski, Kilka słów o teorii konfl iktów międzynarodowych, [w:] Konfl ikty kolonialne

i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, pod red. P. Ostaszewskiego, Książka i Wiedza,

Warszawa 2006, s. 15. 46 E. Cziomer, Konfl ikty międzynarodowe, [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczes-

nych stosunków międzynarodowych, op.cit., s. 203.47 Ibidem, s. 204.48 Z. Cesarz, Konfl ikty zbrojne jako problem międzynarodowy, [w:] Z. Cesarz, E. Stadtmüller,

Problemy polityczne współczesnego świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

Wrocław 2002, s. 75.


skami i roszczeniami (aspekt subiektywny)”49. Natomiast „konfl ikt oznacza wejście

sporu w ostrzejszą fazę. W to stadium spór międzynarodowy przechodzi w mo-

mencie eskalacji żądań i nasilania się gróźb, nie wykluczając sankcji ekonomicz-

nych, blokad, a nawet interwencji militarnej”50.

Badacze współczesnych stosunków międzynarodowych oraz prawnicy propo-

nują różne typologie sporów międzynarodowych. Alfons Klafk owski zaproponował

podział sporów na prawne i polityczne. Podstawę sporu prawnego stanowi akt

prawny. Jest to również taki spór, który może zostać uregulowany w drodze postę-

powania sądowego. Z kolei spór polityczny nie ma podstawy prawnej, a decydujący

wpływ na jego kształt mają pojęcia niedające się dokładnie zmierzyć lub obliczyć,

na przykład, honor państwa51. Pojawiają się również opinie, że „spór ma charakter

prawny, jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentach natury prawnej, na

obowiązującym przepisie prawnym. Natomiast spór polityczny to taki spór,

w którym strony powołują się na inne argumenty (gospodarcze, polityczne)”52.

Z taką propozycją systematycznego podziału sporów polemizował Marian Iwa-

nejko. W jego opinii, „jeśli u swej genezy historycznej podział ten miał głębokie

uzasadnienie w ówczesnym stanie pojęć prawnych i ówczesnym prawie między-

narodowym, to obecnie z tych samych przyczyn przy dzisiejszym stanie prawa

międzynarodowego musi być uznany za nie mający swego uzasadnienia”53.

Ważnym zagadnieniem badawczym jest określenie głównych przyczyn sporów

i konfl iktów międzynarodowych. Jedną z możliwości jest podział przyczyn według

głównych grup uwarunkowań: czynników obiektywnych oraz czynników subiek-

tywnych. Grupę czynników obiektywno-materialnych stanowią „czynniki o cha-

rakterze pierwotnym – konkretne przeciwieństwa lub rozbieżności interesów

narodowo-państwowych, grupowych, etnicznych”54. Z kolei czynniki subiektywno-

-świadomościowe mają charakter wtórny. „Posiadają także moc sprawczą. To od

nich ostatecznie zależy, czy stan pokoju zmienia się w stan wojny lub na odwrót.

Ostatecznie bowiem konfl ikty nie biorą się z określonego układu faktów, zjawisk

i procesów wyrażających obiektywne sprzeczności interesów, lecz z ich interpre-

49 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wydawnictwo Atla 2, Wrocław 2006,

s. 471.50 Ibidem, s. 471–472.51 A. Klafk owski, Prawo międzynarodowe publiczne, op.cit., s. 380.52 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwa Prawnicze PWN,

Warszawa 1998, s. 341.53 M. Iwanejko, Spory międzynarodowe. Studium prawno-polityczne, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1976, s. 34.54 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, op.cit., s. 477.


tacji – nadawania im określonego znaczenia”55. Z kolei zdaniem Justyny Zając,

„analiza przyczyn konfl iktu międzynarodowego powinna uwzględniać czynniki

podmiotowe oraz przedmiotowe, choć w praktyce ważniejsze są zwykle te drugie.

Należą do nich czynniki polityczne i terytorialne, ekonomiczne, wojskowe, ideo-

logiczne oraz ekologiczne”56.

Współcześnie jedno z największych zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa

stanowią konfl ikty wewnętrzne, natomiast corocznie odnotowuje się coraz mniej-

szą liczbę konfl iktów międzypaństwowych. Jak zauważa Peter Wallensteen, „kon-

fl ikty międzypaństwowe wciąż stanowią poważny problem w stosunkach między-

narodowych, jednak po zakończeniu zimnej wojny jego skala nie jest tak duża jaka

była jeszcze w latach osiemdziesiątych”57. Center for International Development

and Confl ict Management przy amerykańskim uniwersytecie Maryland przepro-

wadza co dwa lata szczegółową analizę wszystkich konfl iktów na świecie. Na tej

podstawie przygotowywane są następnie zestawienia, które obrazują liczbę kon-

fl iktów wewnętrznych oraz międzynarodowych po 1946 roku. Dzięki temu możliwa

stała się długookresowa analiza tendencji rozwoju konfl iktów na świecie. Najnow-

sze wyniki badań dowodzą, że w 2005 roku poziom ogólnej liczby konfl iktów na

świecie był najniższy od lat pięćdziesiątych, przy czym zdecydowaną większość

z nich stanowiły konfl ikty wewnętrzne58. Monty G. Marshall, jeden ze współauto-

rów raportu, uwzględnił dwadzieścia konfl iktów59. Dodatkowo wprowadził roz-

różnienie na konfl ikty o niskim, średnim lub wysokim stopniu intensywności60.

Na początku XXI wieku najwięcej konfl iktów odnotowano na kontynencie afry-

kańskim.

Na uwagę zasługują próby określenia cech współczesnych konfl iktów między-

narodowych. Erhard Cziomer wyróżnia następujące wspólne cechy konfl iktów:

55 Ibidem.56 J. Zając, Teoretyczne aspekty konfl iktów międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe

w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych

Uniwersytetu Warszawskiego, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, G. Michałowskiej, S. Parzy-

miesa, J. Symonidesa, R. Zięby, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 1035.57 P. Wallensteen, Understanding Confl ict Resolution: War, Peace and the Global System, Sage

Publications, London 2006, s. 127.58 Najwyższy poziom ogólnej liczby konfl iktów na świecie, zarówno wewnętrznych, jak i mię-

dzynarodowych, odnotowano w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, przy czym liczba

konfl iktów wewnętrznych była niemal trzykrotnie wyższa.59 Autorzy raportu przyjęli założenie, iż konfl ikt jest uwzględniany w zbiorczym zestawieniu

tylko wtedy, gdy liczba ofi ar śmiertelnych przekracza liczbę tysiąca rocznie.60 M.G. Marshall, Global Trends in Violent Confl icts, [w:] Peace and Confl ict 2005, pod red. M. G.

Marshalla, T.R. Gurra, Center for International Development & Confl ict Management Uni-

versity of Maryland, College Park 2005, s. 11.


• biorą w nich udział konkretni uczestnicy;

• toczą się w określonych ramach czasowych;

• przechodzą różne fazy;

• mają określony zasięg terytorialny;

• ich celem jest zdobywanie określonych wartości i dóbr61.

W Karcie Narodów Zjednoczonych wprowadzono rozróżnienie pomiędzy

sporem a sytuacją. Artykuł 34 stanowi: „Rada Bezpieczeństwa może badać każdy

spór lub każdą sytuację, która może doprowadzić do nieporozumień międzynaro-

dowych lub wywołać spór, w celu ustalenia, czy dalsze trwanie sporu lub sytuacji

może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”62. Zda-

niem Remigiusza Bierzanka, „od sporu międzynarodowego różni się sytuacja,

w której ma miejsce napięcie w stosunkach między państwami i w której łatwo

może dojść do sporu”63. Z powyższym poglądem zgadza się Konrad Pawłowski,

według którego „właściwe wydaje się traktowanie sytuacji jako fazy poprzedzającej

spór międzynarodowy”64.

Z powyższym punktem widzenia zgadza się Radosław Zenderowski, który

postrzega sytuację lub napięcia w stosunkach międzynarodowych jako pierwszą

fazę przed powstaniem kryzysu międzynarodowego, który z kolei może później

ulec przekształceniu w spór międzynarodowy. Kryzys ma miejsce wówczas, gdy

niemożliwe jest zażegnanie napięcia lub sytuacji. „Kryterium pozwalającym odróż-

nić kryzys międzynarodowy od innych kryzysów jest, między innymi, czas trwania.

Musi być on relatywnie długi oraz posiadać duży zasięg i obejmować szerokie kręgi

społeczne (…) W zależności od siły i czasu powyższych nacisków i zagrożenia

stopniowo dochodzi do eskalacji kryzysu”65.

Leszek Sobkowiak przedstawił listę podstawowych metod regulacji konfl iktów,

przy czym znajdują one również zastosowanie w stosunku do sporów międzyna-

rodowych66. W tym celu należy dokonać jedynie kilku korekt. Na tej podstawie

można wyróżnić następujące sposoby regulacji sporów, którymi dysponują zain-

teresowane strony:

61 E. Cziomer, Konfl ikty międzynarodowe, op.cit., s. 206.62 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945, [w:] Wybór dokumentów do

nauki prawa międzynarodowego, oprac. K. Kocot, K. Wolfk e, PWN, Warszawa–Wrocław 1972,

s. 73.63 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, op.cit., s. 339.64 K. Pawłowski, Spory i konfl ikty międzynarodowe, [w:] Międzynarodowe stosunki polityczne,

pod red. M. Pietrasia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006,

s. 350.65 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, op.cit., s. 476.66 Zob. L. Sobkowiak, Konfl ikt polityczny – analiza pojęcia, op.cit., s. 126.


• zakończenie sporu poprzez użycie siły w stosunku do oponentów;

• arbitralne rozwiązanie sporu poprzez groźbę użycia siły;

• osiągnięcie kompromisu w drodze rokowań bilateralnych lub multilateral-

nych;

• skorzystanie z pomocy strony trzeciej, która nie uczestniczy bezpośrednio

w sporze lub jest neutralna;

• skierowanie działań spornych na pole zastępcze;

• zignorowanie sporu;

• zignorowanie przeciwnika i uznanie go za słabego i niegroźnego (niedyspo-

nującego środkami niezbędnymi do skutecznej obrony jego interesów);

• różnie uzasadniane wycofanie się ze sporu.

Należy jednak podkreślić, iż obowiązujące normy prawa międzynarodowego

publicznego wykluczają możliwość użycia siły lub groźby użycia siły celem uregu-

lowania sporów międzynarodowych, co znajduje potwierdzenie w postanowieniach

Karty Narodów Zjednoczonych: „Wszyscy członkowie Organizacji powstrzymają

się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia

przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek

państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów

Zjednoczonych”67. Notabene, zgodnie z cytowanymi wcześniej defi nicjami sporu

międzynarodowego, po przejściu sporu w ostrzejszą fazę należy posługiwać się

pojęciem konfl ikt międzynarodowy.

Pojęcia spór międzynarodowy oraz konfl ikt międzynarodowy są nierozerwalnie

związane z pojęciem interesu państwa, ze szczególnym uwzględnieniem jego

żywotnych interesów. Włodzimierz Malendowski proponuje klasyfi kację interesów

państwa według następujących kryteriów:

• treści (interesy polityczne, terytorialne i gospodarcze);

• trwania (interesy trwałe, interesy zmienne);

• przestrzennego (interesy ogólne – globalne lub regionalne, interesy lokalne);

• korelacji ze środowiskiem międzynarodowym (interesy określonej grupy

państw, interesy komplementarne, interesy konfl iktowe)68.

67 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., op.cit., s. 31.68 W. Malendowski, Polityka bezpieczeństwa RP, Wydawnictwo INPiD UAM, Poznań 1998,

s. 43.


3. OBOWIĄZEK POKOJOWEJ REGULACJI SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Jak słusznie zauważył Józef Kukułka, „rozwiązywanie sprzeczności interesów,

załatwianie wynikłych na ich tle sporów międzynarodowych i likwidowanie

powstałych konfl iktów należy do najbardziej istotnych działań regulacyjnych

uczestników stosunków międzynarodowych i ich zbiorowości. Na podstawie

dotychczasowego rozwoju stosunków międzynarodowych można się pokusić

o sformułowanie prawidłowości, wedle której w procesie tych działań rośnie sku-

teczność środków dyplomatycznych, zarówno bilateralnych jak wielostronnych,

maleje natomiast skuteczność instrumentów siły i wojny”69. Jedną z głównych

przyczyn występowania takiej prawidłowości stanowią liczne dokumenty prawa

międzynarodowego publicznego, określające obowiązek oraz dostępne środki

pokojowej regulacji sporów międzynarodowych.

Na szczególną uwagę zasługują Akty końcowe konferencji haskich, wytyczające

kierunek rozwoju pokojowej regulacji sporów międzynarodowych na kontynencie

europejskim na początku XX wieku. Do Aktu Końcowego I Międzynarodowej

Konferencji Pokojowej, podpisanego w Hadze 29 lipca 1899 roku, dołączona została

Konwencja w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych70.

Również do Aktu Końcowego II Międzynarodowej Konferencji Pokojowej z 18 paź-

dziernika 1907 roku dołączona została Konwencja w sprawie pokojowego zała-

twiania sporów międzynarodowych, jednak niemożliwe było wówczas wprowa-

dzenie obowiązku pokojowej regulacji sporów71. Strony miały jedynie możliwość

rozwiązywania sporów środkami pokojowymi, natomiast w razie niepowodzenia

wysiłków dyplomatycznych mogły użyć siły: „Celem zapobieżenia, w granicach

możliwości, uciekaniu się do siły w stosunkach pomiędzy państwami, układające

się Mocarstwa zgadzają się używać wszelkich wysiłków celem zapewnienia poko-

jowego załatwiania sporów międzynarodowych”72. Jednak pomimo podpisania obu

wspomnianych konwencji przez przedstawicieli najważniejszych mocarstw, jak

słusznie zauważył Wojciech Góralczyk, „w chwili wybuchu pierwszej wojny świa-

69 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Aspra-JR, Warszawa 2003,

s. 152–153.70 Akt Końcowy I Międzynarodowej Konferencji Pokojowej, Haga, 29 lipca 1899 r., [w:] Wybór

dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit., s. 281. Więcej o Aktach Końcowych

konferencji haskich zob. A. S. Hershey, Convention for the Peaceful Adjustment of International

Diff erences, „Th e American Journal of International Law” 1908, vol. 2, no. 1.71 Akt Końcowy II Międzynarodowej Konferencji Pokojowej, Haga, 18 października 1907 r., [w:]

Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit., s. 283.72 Konwencja o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych, Haga, 18 października

1907 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit., s. 286.


towej, w 1914 roku, prawo międzynarodowe nie zawierało żadnej powszechnie

obowiązującej normy zakazującej wojny agresywnej”73.

W Pakcie Ligi Narodów z 1919 roku znalazły się postanowienia, które w prak-

tyce były równoznaczne z przyzwoleniem na rozwiązywanie sporów międzynaro-

dowych przy użyciu siły: „Wszyscy członkowie Ligi zgadzają się, że gdyby między

nimi powstał spór mogący spowodować zerwanie stosunków, skierują go już to na

drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, już to do rozpatrzenia Rady.

Zgadzają się również, że w żadnym przypadku nie powinni uciekać się do wojny

przed upływem trzech miesięcy od decyzji rozjemczej lub sądowej albo sprawo-

zdania Rady” (art. 12)74.

Napięte stosunki międzynarodowe po I wojnie światowej, powszechny rewi-

zjonizm oraz wysokie ryzyko wybuchu wojny uświadomiły przywódcom państw

europejskich, iż ład wersalski wymagał wzmocnienia. W tym celu należało wyklu-

czyć możliwość regulowania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi.

27 sierpnia 1928 roku podpisany został Traktat Przeciwwojenny, znany także jako

Pakt Brianda–Kelloga75. Traktat stanowi: „Wysokie Umawiające się Strony oświad-

czają uroczyście w imieniu swoich ludów, że potępiają uciekanie się do wojny

celem załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia

polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach” (art.1)76. W tym samym

dokumencie znalazło się postanowienie, iż strony powinny regulować wszelkie

spory środkami pokojowymi: „Wysokie Umawiające się Strony uznają, że zała-

twianie i rozstrzyganie wszystkich sporów i konfl iktów, bez względu na ich naturę

lub pochodzenie, które mogłyby powstać między nimi, powinno być osiągane

zawsze tylko za pomocą środków pokojowych” (art. 2)77. Niespełna miesiąc póź-

niej, 26 września 1928 roku, podpisany został w Genewie Akt generalny w sprawie

pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych78. W następnej dekadzie

73 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Wydawnictwo Praw-

nicze Lexis Nexis, Warszawa 2006, s. 398.74 Pakt Ligi Narodów, Paryż 28 czerwca 1919 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa mię-

dzynarodowego, op.cit., s. 51.75 Więcej o kulisach oraz konsekwencjach podpisania Paktu Brianda–Kelloga zob. H. Kissinger,

Dyplomacja, Philip Wilson, Warszawa 2003, s. 301–303. 76 Traktat Przeciwwojenny (Pakt Brianda–Kelloga), Paryż, 27 sierpnia 1928 r., [w:] Prawo

w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń, Aspra-JR, Warszawa

2004, s. 29.77 Ibidem.78 Więcej o postanowieniach zawartych w Akcie generalnym zob. podrozdział Katalog środków

pokojowej regulacji sporów międzynarodowych.


wybuchła II wojna światowa, która zmieniła sposób postrzegania wojny i pokoju

przez przywódców państw.

Jedna z zasad Karty Atlantyckiej, przyjętych przez brytyjskiego premiera Win-

stona Churchilla oraz prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano

Roosevelta 14 sierpnia 1941 roku, dotyczyła wyrzeczenia się siły jako środka

rozwiązywania kwestii spornych: „Po ósme, wierzą oni, że wszystkie narody świata

– zarówno ze względów rzeczowych, jak i duchowych – wyrzekną się stosowania

przemocy”79.

Postulat zawarty w Karcie Atlantyckiej został sprecyzowany w Karcie Narodów

Zjednoczonych: „Wszyscy członkowie będą załatwiać swe spory międzynarodowe

środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynaro-

dowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości” (art. 2, ust. 3)80. Jednocześ-

nie, w przeciwieństwie do Paktu Ligi Narodów, wprowadzony został zakaz użycia

siły: „Wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodo-

wych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub

niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakkolwiek inny sposób

niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 2, ust. 4).

Cele i założenia Karty Narodów Zjednoczonych zostały potwierdzone w De-

klaracji Milenijnej Narodów Zjednoczonych z 8 września 2000 roku: „Pragniemy

z całą mocą ustanowić sprawiedliwy i trwały pokój na świecie, zgodnie z celami

i założeniami Karty Narodów Zjednoczonych. Potwierdzamy naszą gotowość do

wspierania wszelkich wysiłków, które służą ochronie suwerenności i równości

państw, poszanowaniu ich terytorialnej integralności i politycznej niezależności,

rozstrzyganiu sporów w sposób pokojowy i w zgodzie z zasadami sprawiedliwości

i przepisami prawa międzynarodowego (…)”81.

Obowiązek pokojowego regulowania sporów został również zawarty w treści

Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, podpisanej w Wiedniu 22 maja 1969

roku. Na jej podstawie strona umowy międzynarodowej „musi notyfi kować pozo-

stałym stronom swoje roszczenia” (art. 65, ust. 1)82. W sytuacji, gdy któraś ze stron

wniesie sprzeciw, zainteresowane „strony powinny szukać rozwiązania za pomocą

79 Karta Atlantycka z 14 sierpnia 1941 roku, [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzyna-

rodowego, op.cit., s. 59.80 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., op.cit., s. 31.81 Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork, 8 września 2000 r., [w:] Prawo

w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 117.82 Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, Wiedeń, 22 maja 1969 r., [w:] Prawo międzynarodowe

publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa

Prawnicze, Lublin 2001, s. 69.


środków wskazanych w artykule 33 Karty Narodów Zjednoczonych” (art. 65,

ust. 3). Jeżeli jednak nie uda im się osiągnąć porozumienia w ciągu dwunastu

miesięcy od wniesienia sprzeciwu, jedna ze stron może złożyć pisemną skargę do

rozstrzygnięcia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, „chyba że strony,

za wspólnym porozumieniem, zgodzą się poddać spór arbitrażowi” (art. 66).

24 października 1970 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację

zasad prawa międzynarodowego, dotyczącą przyjaznych stosunków i współpracy

między państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Druga z wymienio-

nych w dokumencie zasad dotyczy obowiązku rozwiązywania sporów międzyna-

rodowych środkami pokojowymi „w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia

międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości”83.

Zasada pokojowej regulacji sporów międzynarodowych została również

zamieszczona w wielu układach regionalnych, między innymi w Deklaracji zasad

rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi Aktu

Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1 sierpnia 1975

roku. Piąta zasada wymieniona w Akcie Końcowym brzmi następująco: „Państwa

uczestniczące będą załatwiać spory wynikłe między nimi środkami pokojowymi

w taki sposób, by międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo oraz sprawiedliwość

nie zostały zagrożone. Będą one dążyć, w dobrej wierze i w duchu współpracy, do

osiągnięcia szybkiego i słusznego rozwiązania na podstawie prawa międzynaro-

dowego”84.

Zobowiązanie do pokojowego rozwiązywania sporów między państwami

członkowskimi KBWE zostało potwierdzone w Paryskiej Karcie Nowej Europy,

podpisanej w Paryżu 21 listopada 1990 roku: „W celu utrzymania i umacniania

demokracji, pokoju i jedności w Europie, uroczyście deklarujemy pełne przestrze-

ganie dziesięciu Zasad zawartych w Akcie Końcowym z Helsinek. (…) Potwier-

dzamy nasze zobowiązanie do załatwiania sporów środkami pokojowymi. Posta-

nawiamy rozwijać mechanizmy zapobiegania konfl iktom między Państwami

uczestniczącymi i ich rozwiązywania”85.

83 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy

między państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork, 24 października

1970 r., [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 60.84 Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi Aktu

Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Helsinki, 1 sierpnia 1975 r.,

[w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 402.85 Paryska Karta Nowej Europy, Paryż, 21 listopada 1990 r., [w:] Stosunki międzynarodowe

1989–2000. Wybór tekstów źródłowych i materiałów, oprac. Z. Leszczyński, A. Koseski, Pułtusk

2001, s. 63.


W Deklaracji szczytu KBWE: ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze,

przyjętej w Budapeszcie 6 grudnia 1994 roku, strony postanowiły: „KBWE będzie

głównym instrumentem wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfl iktom i opa-

nowywania kryzysów na swoim obszarze. Uzgodniliśmy, że w wyjątkowych oko-

licznościach Państwa uczestniczące mogą wspólnie zadecydować o skierowaniu

sporu w imieniu KBWE do Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjedno-

czonych”86.

Również w Kodeksie postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych aspek-

tów bezpieczeństwa, przyjętym podczas budapesztańskiego szczytu KBWE

w grudniu 1994 roku, „państwa uczestniczące podkreślają znaczenie zarówno

wczesnego rozpoznawania potencjalnych konfl iktów, jak i wspólnych wysiłków

w sferze zapobiegania konfl iktom, opanowywania kryzysów i pokojowego rozwią-

zywania sporów”87.

Obowiązek pokojowego rozstrzygania sporów przez członków OBWE został

powtórzony w Karcie bezpieczeństwa europejskiego, zatwierdzonej podczas szczytu

w Stambule 19 listopada 1999 roku: „Stwierdzamy ponownie, że istotą zobowiązań

OBWE jest zasada pokojowego rozstrzygania sporów. W tym względzie Sąd Polu-

bowny i Arbitrażowy jest narzędziem dostępnym dla znacznej liczby tych państw

uczestniczących, które są stronami Konwencji Sztokholmskiej z 1992 roku”88.

Jak zauważa Jolanta Bryła, „system regulacji sporów międzynarodowych

w ramach OBWE należy postrzegać na tle szerszego kontekstu jako swoisty kom-

promis i wypadkową różnych koncepcji na temat roli i funkcji, jakie powinna

spełniać organizacja w zmieniających się realiach geopolitycznych Europy i świata.

Podstawowym problemem jest tu z jednej strony konieczność nadążania organi-

zacji za ewolucją stosunków międzynarodowych, z drugiej – za odpowiadającymi

poszczególnym fazom ich rozwoju – zmieniającymi się koncepcjami bezpie-

czeństwa”89.

Innym układem regionalnym, w którym podkreślona została zasada pokojo-

wego rozwiązywania sporów międzynarodowych, jest Pakt Ligi Państw Arabskich,

podpisany w Kairze 22 marca 1945 roku. Na podstawie paktu „zakazane jest sto-

86 Deklaracja szczytu KBWE: ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze, Budapeszt, 6 grudnia

1994 r., [w:] Stosunki międzynarodowe 1989–2000. Wybór tekstów źródłowych i materiałów,

op.cit., s. 318. 87 Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa, [w:] Prawo

w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 423.88 Karta bezpieczeństwa europejskiego, Stambuł, 19 listopada 1999 r., [w:] Prawo w stosunkach

międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 449.89 J. Bryła, System regulacji sporów międzynarodowych w ramach OBWE, [w:] Spory i konfl ikty

międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, op.cit., s. 120.


sowanie przemocy w załatwianiu zatargów, które by mogły wyniknąć pomiędzy

państwami członkami Ligi” (art. 5)90. W tym samym artykule wskazano na Radę

Ligi jako organ mogący pomóc stronom w załatwieniu sporu: „Jeżeli powstanie

między nimi spór, niedotyczący niepodległości, suwerenności lub nietykalności

terytorium państwowego i jeżeli strony w sporze uczestniczące zwrócą się do Rady

o załatwienie tego sporu, orzeczenie Rady będzie obowiązujące dla stron i wyko-

nalne”. Tym samym można uznać, iż Rada funkcjonuje w tego typu sytuacjach jako

sąd arbitrażowy.

Tradycje zasady pokojowego regulowania sporów w Ameryce Łacińskiej sięgają

pierwszej połowy XIX wieku. Już Simon Bolivar oraz Kongres Panamerykański

w 1826 roku próbowali uczynić ją jedną z głównych założeń regionalnego ładu

politycznego91.

Ponad sto lat później powyższa zasada została zawarta w Karcie Organizacji

Państw Amerykańskich, podpisanej w Bogocie 30 kwietnia 1948 roku. Jednym

z celów wymienionych w Karcie OPA jest „zapobieganie przyczynom ewentualnych

trudności i zapewnianie pokojowego załatwiania sporów, mogących wyniknąć

pomiędzy Państwami członkowskimi” (art. 2)92. Pokojowa regulacja sporów została

także potwierdzona wśród zasad OPA: „zatargi o charakterze międzynarodowym,

które mogą powstać między dwoma lub wieloma Państwami Amerykańskimi, będą

załatwiane środkami pokojowymi” (art. 3). Powyższa kwestia została natomiast

uregulowana w rozdziale V Paktu OPA. Na tej podstawie państwa – strony powinny

próbować uregulować spór najpierw na zwykłej drodze dyplomatycznej, poprzez

rokowania bezpośrednie. Natomiast „w przypadku, gdy między dwoma lub wie-

loma Państwami Amerykańskimi wyniknie spór, który w mniemaniu jednego

z nich nie może być załatwiony na zwykłej drodze dyplomatycznej, strony poro-

zumieją się co do innej procedury pokojowej, która umożliwi im znalezienie

rozwiązania” (art. 26). Wiesław Dobrzycki wskazuje także na pewne podobieństwa

Paktu OPA z podpisanym ponad sto lat wcześniej Traktatem o unii, lidze i stałej

konfederacji z 1826 roku. W ówczesnym traktacie panamskim sprecyzowano, iż

„zadaniem Unii jest podtrzymywanie pokoju i przyjaźni między państwami sfe-

derowanymi, udzielanie pomocy w przypadku konfl iktów lub wspólnych niebez-

90 Pakt Ligi Państw Arabskich, Kair, 22 marca 1945 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa

międzynarodowego, op.cit., s. 117–122.91 J. Bryła, Stosunki międzynarodowe na półkuli zachodniej, [w:] Stosunki międzynarodowe, op.cit.,

s. 157.92 Karta Organizacji Państw Amerykańskich, Bogota, 30 kwietnia 1948 r., [w:] Prawo w stosunkach

międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 455–471.


pieczeństw, wreszcie służenie koncyliacją i mediacją między państwami hispano-

amerykańskimi lub między nimi i potęgami zewnętrznymi”93.

Kwestie związane z pokojową regulacją sporów zostały uszczegółowione

w osobnym traktacie, który również został podpisany w Bogocie w 1948 roku (tzw.

Pakt bogotański). Pakt bogotański został przygotowany w ciągu kilku dni, co

można uzasadnić wcześniejszymi, bogatymi doświadczeniami państw amerykań-

skich w zakresie pokojowego regulowania sporów międzynarodowych. Nowy

dokument miał zastąpić poprzednie traktaty, między innymi, traktat o zapobiega-

niu konfl iktom między państwami amerykańskimi, nazywany powszechnie trak-

tatem Gondra z 1923 roku, oraz ogólny traktat arbitrażowy, podpisany podczas

Międzynarodowej Konferencji Państw Amerykańskich w 1929 roku. Jednak,

w opinii Wiesława Dobrzyckiego, powstał „dokument nie w pełni udany, gdyż ilość

zastrzeżeń złożonych przez siedem państw do niektórych artykułów była wyjąt-

kowo duża. Najwięcej formalnych zastrzeżeń wzbudził rozdział 1, mówiący o ge-

neralnych zobowiązaniach do rozstrzygania sporów sposobami pokojowymi”94.

W treści Paktu bogotańskiego państwa Ameryki Łacińskiej zadeklarowały

powstrzymywanie się od groźby użycia siły lub jej użycia, a jednocześnie zobowią-

zały się do regulowania wszelkich sporów środkami pokojowymi (art. 1)95. Strony

zobowiązały się również, że w pierwszym rzędzie będą próbowały rozwiązać spór

na poziomie regionalnym, a dopiero w razie niepowodzenia zgłoszą sprawę Radzie

Bezpieczeństwa ONZ (art. 2). Gdyby rokowania bezpośrednie nie doprowadziły

do załatwienia sprawy, strony mają obowiązek skorzystać z innych środków wymie-

nionych w umowie (art. 2).

Obowiązek pokojowego regulowania sporów, niezwykle istotny z perspektywy

doświadczeń narodów kontynentu afrykańskiego, znalazł się także w karcie Orga-

nizacji Jedności Afrykańskiej. Jedna z zasad, wymienionych w dokumencie pod-

pisanym w Addis Abebie 25 maja 1963 roku, stanowi, że pokojowe rozstrzyganie

sporów będzie osiągane przez członków OJA „w drodze negocjacji, pośrednictwa,

pojednawstwa lub arbitrażu” (art. 3, ust. 4)96. Dodatkowo pierwotni członkowie

93 W. Dobrzycki, Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 100. 94 Ibidem, s. 103. Formalne zastrzeżenia odnośnie treści paktu w momencie podpisywania

dokumentu zgłosiły: Argentyna, Boliwia, Ekwador, Nikaragua, Paragwaj, Peru oraz Stany

Zjednoczone. Z kolei na etapie ratyfi kacji zastrzeżenia zgłosiło Chile, natomiast Salwador

wypowiedział umowę w 1973 roku. 95 American Treaty on Pacifi c Settlement, Pact of Bogotá, Bogotá, April 30, 1948, http://www.oas.

org/juridico/english/treaties/a-42.html (17.02.2007).96 Karta Organizacji Jedności Afrykańskiej, Addis Abeba, 25 maja 1963 r., [w:] Wybór dokumen-

tów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit., s. 167–174.


OJA zdecydowali o powołaniu Komisji Mediacji, Koncyliacji i Arbitrażu: „Państwa

członkowskie zobowiązują się załatwiać wszystkie spory między sobą przy pomocy

środków pokojowych w tym celu postanawiają utworzyć Komisję Mediacji, Kon-

cyliacji i Arbitrażu, której skład i warunki pracy określi odrębny Protokół, który

zatwierdzi Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów. Wspomniany Protokół będzie

uważany za integralną cześć niniejszej Karty” (art. 19). Jednak, jak zauważa Irena

Popiuk-Rysińska, wspomniana Komisja Mediacji, Koncyliacji i Arbitrażu „istniała

faktycznie tylko dwa lata (1968-1970), nie stając się nigdy organem w pełni ope-

racyjnym z racji sporu między państwami o status jej członków. W tej sytuacji OJA

korzystała z doraźnych rozwiązań, w tym mediacji i dobrych usług, świadczonych

przez komisje ad hoc oraz wybitne osobistości”97. Ta metoda nie okazała się jednak

skuteczna w przeciwdziałaniu konfl iktom wewnętrznym, które stały się głównym

źródłem zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa w Afryce po II wojnie światowej.

Podobne postanowienie dotyczące pokojowego rozwiązywania sporów zostało

również uwzględnione w treści Aktu Założycielskiego Unii Afrykańskiej, przyję-

tego w Lomé 11 lipca 2000 roku98. Akt stanowi, iż jedną z zasad Unii Afrykańskiej

stanowi pokojowe rozwiązywanie „konfl iktów pomiędzy Państwami członkow-

skimi Unii za pomocą odpowiednich środków, co do których decyzję podjąć może

Zgromadzenie Unii” (art. 4)99.

Obowiązek pokojowego rozwiązywania sporów wiąże się również z koniecz-

nością zdefi niowania pokojowego rozwiązania. Na podstawie koncepcji R. W.

Ayresa, poddanej kilku modyfi kacjom terminologicznym, możliwe jest wyróżnie-

nie trzech etapów prowadzących do rozwiązania sporu przy użyciu środków

dyplomatycznych:

• deeskalacja sporu;

• rozpoczęcie rokowań, których rezultatem jest podpisanie porozumienia;

• implementacja postanowień porozumienia, prowadząca do trwałej likwida-

cji przedmiotu sporu100.

97 I. Popiuk-Rysińska, Działalność instytucji międzynarodowych na rzecz pokoju i bezpieczeństwa

w Afryce, [w:] Stosunki międzynarodowe w Afryce, op.cit., s. 319. 98 W treści dokumentu mowa jest o konfl iktach, a nie sporach. Należy jednak uznać, iż powyż-

sze postanowienie znajduje zastosowanie również w stosunku do sporów międzynarodo-

wych. 99 Akt Założycielski Unii Afrykańskiej, Lomé, 11 lipca 2000 r., [w:] Prawo w stosunkach między-

narodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 479–487.100 Powyższe zestawienie jest inspirowane artykułem R. W. Ayresa, w którym przedstawione

zostały kolejne etapy rozwiązywania konfl iktów międzynarodowych. Zob. R.W. Ayres,

Mediating International Confl icts: Is Image Change Necessary?, „Journal of Peace Research”

1997, vol. 34, no. 4, s. 433–434.


4. KATALOG ŚRODKÓW POKOJOWEJ REGULACJI SPORÓW

MIĘDZYNARODOWYCH

W Konwencji o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych, podpisa-

nej w Hadze w 1907 roku, wymienionych zostało kilka środków pokojowej regu-

lacji sporów. W pierwszym rzędzie sprecyzowane zostały pojęcia dobrych usług

oraz pośrednictwa. Strony konwencji wyrażały zgodę na załatwianie „poważnych

nieporozumień i zatargów” przy korzystaniu „w miarę możności z usług i pośred-

nictwa jednego lub więcej mocarstw zaprzyjaźnionych” (art. 2)101. Innym dostęp-

nym środkiem pokojowym, przewidzianym w treści konwencji, są międzynarodowe

komisje badań: „W sporach o charakterze międzynarodowym, niedotyczących ani

honoru, ani interesów żywotnych, a wynikłych wskutek różnicy zapatrywań na

kwestie stanu faktycznego, układające się Mocarstwa uważają za pożyteczne

i pożądane, aby strony, które nie mogły dojść do porozumienia w drodze dyplo-

matycznej, ustanawiały, jeśli pozwolą na to okoliczności, Międzynarodową Komi-

sję Badań, powołaną dla ułatwienia rozstrzygania tych sporów, wyjaśniając za

pomocą badania bezstronnego i sumiennego kwestie faktyczne” (art. 9). Należy

jednak podkreślić, iż sprawozdanie przygotowane przez komisję, „nie ma charak-

teru wyroku arbitrażowego”(art. 35). Dzięki temu strony dysponują swobodą

decyzji.

Jednak miano najskuteczniejszego środka regulowania sporów międzynarodo-

wych przyznano w konwencji arbitrażowi: „W kwestiach prawnych, a zwłaszcza

kwestiach dotyczących interpretacji lub zastosowania konwencji międzynarodo-

wych, arbitraż jest uznany przez układające się Mocarstwa za najbardziej skuteczny

i zarazem najbardziej sprawiedliwy sposób rozstrzygania sporów, które nie zostały

załatwione drogą dyplomatyczną” (art. 38). Według Alfonsa Klafk owskiego, pozy-

tywna ocena skuteczności arbitrażu wynikała z doświadczeń XIX wieku, gdy był

to podstawowy środek rozwiązywania sporów102.

W Pakcie Ligi Narodów znalazło się postanowienie, że jeżeli powstanie spór

pomiędzy państwami członkowskimi, zostanie skierowany „do rozstrzygnięcia

arbitrażowego lub sądowego i gdyby sporu tego nie można było załatwić zadowa-

lająco na drodze dyplomatycznej, sprawa będzie w całej rozciągłości oddana do

załatwienia arbitrażowego lub sądowego” (art. 13)103.

101 Konwencja o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych, Haga, 18 października

1907 r., op.cit., s. 287.102 A. Klafk owski, Prawo międzynarodowe publiczne, op.cit., s. 390.103 Pakt Ligi Narodów, Paryż 28 czerwca 1919 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa mię-

dzynarodowego, op.cit., s. 52.


24 września 1923 rok w Genewie państwa członkowskie Ligi Narodów zatwier-

dziły Protokół o klauzulach arbitrażowych: „Każde z układających się Państw

uznaje pomiędzy stronami podlegającymi prawodawstwu oddzielnych układają-

cych się państw prawomocność kompromisu, a także klauzuli kompromisowej,

przez którą kontrahenci zobowiązują się w kwestiach handlowych, a także we

wszelkich innych kwestiach, mogących podlegać uregulowaniu drogą arbitrażu na

mocy kompromisu, poddawać w całości lub w części spory, które mogłyby wynik-

nąć z tegoż kontraktu, arbitrażowi, nawet wtedy, gdy taki arbitraż ma mieć miejsce

w innym kraju niż ten, którego prawodawstwu podlega każda z układających się

Stron”104. Jednakże poważnym ograniczeniem skuteczności powyższego protokołu

była swoboda państw w ograniczaniu zobowiązań jedynie do kontraktów uznanych

za handlowe.

Pięć lat później, również w ramach Ligi Narodów, został przyjęty Akt generalny

w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Dokument, pod-

pisany w Genewie 26 września 1928 roku, zawierał postanowienia dotyczące

postępowania pojednawczego, rozstrzygania sądowego oraz rozjemczego105.

W skład stałej komisji pojednawczej, powoływanej przez zainteresowane strony,

wchodziło pięciu członków, w tym po jednym mianowanym przez strony uczest-

niczące w sporze (art. 5). Gdyby w momencie pojawienia się sporu nie istniała stała

komisja, strony mogły powołać komisję specjalną. Wszelkie kwestie sporne mogły

być przedstawione komisji albo za zgodą obu stron, albo na żądanie tylko jednej

z nich (art. 7). Komisja pojednawcza podejmowała decyzje większością głosów

w obecności wszystkich jej członków (art. 12). Z kolei wszelkie sprawy, w których

strony odmawiałyby sobie wszelkich praw, miały być kierowane do Stałego Try-

bunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (art. 17). Powyższe postanowienie miało

obowiązywać również w sytuacji, gdyby zainteresowane strony nie chciały przed-

łożyć sporu sądowi rozjemczemu.

Szerszy katalog środków pokojowej regulacji sporów, poparty zakazem użycia

siły w stosunkach międzynarodowych, został zawarty w KNZ: „Strony w sporze,

którego dalsze trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju

i bezpieczeństwa, będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w drodze

rokowań, badań, pośrednictwa, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sądowego,

104 Protokół o klauzulach arbitrażowych, Genewa, 24 września 1923 r., [w:] Wybór dokumentów

do nauki prawa międzynarodowego, op.cit., s. 305.105 Akt generalny w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, Genewa,

26 września 1928 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit.,

s. 309–312.


odwołania się do organów lub układów regionalnych, albo w drodze innych środ-

ków pokojowych według własnego wyboru” (art. 33, ust. 1)106.

Podobny katalog środków pokojowego regulowania sporów został przedsta-

wiony w Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych

stosunków i współpracy między państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczo-

nych z 1970 roku. W dokumencie przyjętym przez ZO ONZ wymienione zostały

następujące środki: rokowania, pośrednictwo, pojednawstwo, arbitraż, postępo-

wanie sądowe, odwołanie się do organów lub układów regionalnych oraz środki

wybrane przez zainteresowane strony. Co najważniejsze, na strony deklaracji został

nałożony obowiązek korzystania z wyżej wymienionych środków aż do ostatecz-

nego uregulowania sporu. Dodatkowo w omawianym dokumencie znalazło się

postanowienie, iż „spory międzynarodowe rozstrzygane będą na zasadzie suwe-

rennej równości państw i zgodnie z zasadą swobodnego wyboru środków”107.

Dostępne środki pokojowego załatwiania sporów zawarte zostały także

w Pakcie Organizacji Państw Amerykańskich. Na podstawie powyższego doku-

mentu „do pokojowych procedur należą: rokowania bezpośrednie, dobre usługi,

pośrednictwo, badania i pojednawstwo, rozstrzygnięcia sądowe, rozjemstwo, oraz

te, na które strony sporu mogą przystać w każdej chwili” (art. 25)108.

Także w innym dokumencie, w Pakcie bogotańskim z 1948 roku, wymienione

zostały środki pokojowego załatwiania sporów. W razie niepowodzenia rokowań

bezpośrednich, strony umowy mają obowiązek skorzystać z pozostałych dostępnych

metod (art. 2)109. Wśród nich znalazły się: dobre usługi, mediacja, koncyliacja,

arbitraż oraz postępowanie sądowe, przy czym umawiające się strony uznały obo-

wiązkową jurysdykcję Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (art. 31).

Z kolei w Deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między pań-

stwami uczestniczącymi Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współ-

pracy w Europie z 1 sierpnia 1975 roku wymieniony został katalog pokojowych

środków regulowania sporów, dostępnych dla stron KBWE: rokowania, badania,

pośrednictwo, postępowanie pojednawcze, arbitraż, postępowanie sądowe oraz

inne środki wybrane według uznania zainteresowanych stron110.

106 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., op.cit., s. 36. 107 Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy

między państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork, 24 października

1970 r., op.cit., s. 60.108 Karta Organizacji Państw Amerykańskich, Bogota, 30 kwietnia 1948 r., op.cit., s. 458.109 American Treaty on Pacifi c Settlement, Pact of Bogotá, Bogotá, April 30, 1948, op.cit.110 Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi

Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Helsinki, 1 sierpnia

1975 r., op.cit., s. 402.


Pokojowe środki rozwiązywania sporów można podzielić na dwie podstawowe

grupy: środki dyplomatyczne oraz środki sądowe. Do pierwszej grupy należy

zaliczyć rokowania bezpośrednie, dobre usługi, mediację, komisje badań oraz

koncyliację. Natomiast w skład grupy środków sądowych wchodzą arbitraż mię-

dzynarodowy oraz sądownictwo stałe.

Rokowania bezpośrednie są najstarszym środkiem rozwiązywania sporów

międzynarodowych. Można zaryzykować tezę, iż pojawiły się równolegle wraz

z pierwszymi sporami międzynarodowymi. Negocjacje często poprzedzały bitwy,

a do starcia dochodziło tylko wtedy, gdy stanowiska obu stron były niemożliwe do

pogodzenia. „Rokowania są najprostszą metodą załatwiania sporu, jeżeli powstała

różnica stanowisk między państwami. Rokowania są skuteczne, jeżeli państwa

będące w sporze pragną w duchu kompromisu i potrafi ą w wyniku przeprowadzo-

nych rozmów uzgodnić swoje stanowiska i ustalić na przyszłość jednolite postę-

powanie”111. Rozwiązanie sporu w drodze rokowań jest najczęściej wyrazem

kompromisu akceptowanego i korzystnego dla obu stron. Zainteresowane państwa

mają przy tym świadomość, iż końcowe ustalenia nie zostały narzucone przez

stronę trzecią, lecz są rezultatem ich zaangażowania.

Jak zauważa Jolanta Bryła, „okres, który rozpoczęły konferencje haskie (1899,

1907), przez lata funkcjonowania Ligi Narodów aż do wybuchu II wojny światowej,

szczególnie obfi tował w traktaty i konwencje międzynarodowe przewidujące

sądowe, względnie arbitrażowe, rozstrzyganie sporów. Twórcy Karty Narodów

Zjednoczonych nie podzielali już tej wiary w skuteczność procesu sądowego,

słusznie zakładając, że spory międzynarodowe wynikają głównie z przyczyn poli-

tycznych, a nie prawnych”112.

Negocjacje międzynarodowe stanowią przedmiot zainteresowania wielu bada-

czy. Wzrastający poziom współzależności państw świata sprawia, że coraz większa

liczba spraw musi być uzgadniana w drodze rokowań, które, jak już wcześniej

podkreślono, są najprostszym i najstarszym sposobem załatwiania sporów mię-

dzynarodowych. Jednocześnie należy zauważyć, iż negocjacje, pomimo swej

pozornej prostoty, wymagają często dużego zaangażowania organizacyjnego i fi -

nansowego ze strony zainteresowanych podmiotów. Ponadto, procesy negocjacyjne

różnią się między sobą, dlatego pojawia się potrzeba usystematyzowania badań

poszczególnych procesów celem określenia podobieństw i prawidłowości. Ciekawą

koncepcję przedstawił Daniel Druckman, który zaproponował cztery podejścia

w badaniach międzynarodowych procesów negocjacyjnych:

111 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, op.cit., s. 376.112 J. Bryła, Negocjacje międzynarodowe, Wydawnictwo Terra, Poznań 1999, s. 12.


• analityczne studium przypadku – analiza poszczególnych procesów negocja-

cyjnych przy zastosowaniu określonych ram koncepcyjnych;

• chronologiczne studium przypadku – (1) analiza ze szczególnym uwzględ-

nieniem punktów zwrotnych, (2) analiza trendów w negocjacjach, zwłaszcza

sposobu, w jaki strony odpowiadają na działania przeciwnika, (3) analiza

trendów negocjacyjnych, uwzględniająca wpływ strony trzeciej;

• porównanie mniejszej liczby podobnych przypadków;

• porównanie dużej liczby odmiennych przypadków113.

Inną, wartą upowszechnienia koncepcję przedstawili William A. Donohue oraz

Gregory D. Hoobler, badający relacje pomiędzy uczestnikami negocjacji. W ich

przekonaniu możliwe jest wyróżnienie dwóch wymiarów tychże relacji: stopnia

współzależności oraz stopnia zaufania pomiędzy stronami. Na tej podstawie można

przedstawić cztery rodzaje relacji pomiędzy negocjatorami oraz możliwe rezultaty

rokowań:

• agresywna rywalizacja (wysoki poziom współzależności, niski poziom zaufa-

nia);

• pokój w izolacji (niski poziom współzależności, niski poziom zaufania);

• warunkowy pokój (niski poziom współzależności, wysoki poziom zaufa-

nia);

• bezwarunkowy pokój (wysoki poziom współzależności, wysoki poziom

zaufania)114.

Innymi, niezwykle istotnymi środkami regulowania sporów międzynarodowych

są dobre usługi oraz mediacja (pośrednictwo). Obie techniki zakładają udział

w sporze strony trzeciej, przy czym oba pojęcia nie są tożsame. W przypadku

dobrych usług strona trzecia podejmuje wszelkie niezbędne działania celem nakło-

nienia bezpośrednio zainteresowanych stron do rozpoczęcia rokowań. W momen-

cie rozpoczęcia negocjacji kończy się misja strony świadczącej dobre usługi.

Mediacja z kolei zakłada również rozmaite działania strony trzeciej, aby zaintere-

sowane strony zasiadły do stołu rokowań, ale, w odróżnieniu od misji dobrych

113 W 1986 roku Daniel Druckman skorzystał z tego podejścia porównując przypadki Cypru,

Zimbabwe, kwestii Kanału Panamskiego oraz sporu dotyczącego przynależności Falklandów.

Zob. D. Druckman, Four Cases of Confl ict Management, [w:] Perspectives on Negotiation, pod

red. J.W. McDonalda, Foreign Service Institute, Washington 1986; idem, Cape-Based Research

on International Negotiation: Approaches and Data Sets, „International Negotiation” 2002,

vol. 7, s. 18–21.114 W.A. Donohue, G.D. Hoobler, Relational Frames and Th eir Ethical Implications in International

Negotiation: An Analysis Based on the Oslo II Negotiations, „International Negotiation” 2002,

vol. 7, s. 149.


usług, mediator uczestniczy także w negocjacjach115. Zdaniem Juliana Sutora,

„pośrednictwo może mieć miejsce tylko przy obopólnej zgodzie stron w sporze.

Na przykład, brak zgody jednej ze stron sporu wobec samej zasady ustanawiania

pośrednictwa lub wobec osoby pośrednika wyłącza możliwość dojścia do skutku

pośrednictwa. Natomiast dla ustanawiania dobrych usług może okazać się wystar-

czający fakt zgłoszenia gotowości do ich świadczenia i zgody jednej ze stron

w sporze, co w sumie może spowodować wytworzenie się sytuacji sprzyjającej

uzyskaniu zgody drugiej strony na rozpoczęcie bezpośrednich rokowań, będących

celem dobrych usług”116. Należy jednak podkreślić, za Malcolmem Shawem, iż

„w rzeczywistości często trudno jest przeprowadzić granicę między tymi podej-

ściami, gdyż przejawiają one tendencję do łączenia się w zależności od konkretnych

okoliczności”117.

Jacob Bercovitch podkreśla, że włączenie strony trzeciej znacząco zmienia układ

pomiędzy dwiema spierającymi się stronami. Od tego momentu mediator wpływa

na zachowania, podejmowane decyzje oraz ocenę sytuacji przez uczestników

danego sporu. Mediator może być pasywny lub aktywny. W drugim przypadku

kontroluje i wpływa na proces przepływu informacji pomiędzy stronami118. Jednak

w każdej sytuacji rola mediatora zależy od rozmaitych uwarunkowań wewnętrz-

nych oraz zewnętrznych. Strona trzecia musi uwzględnić realia kulturowe i poli-

tyczne. Inaczej powinien zachowywać się mediator uczestnicząc w rozmowach

prowadzonych pomiędzy państwami europejskimi, a inaczej pomiędzy państwami

azjatyckimi. Nie istnieje jeden, powszechnie akceptowany i, co najważniejsze,

skuteczny schemat prowadzenia mediacji. Możliwe jest jednak wyróżnienie grupy

czynników wpływających na zachowanie mediatora oraz wynik samego procesu

mediacji.

Próby opracowania takiej grupy czynników podjęli się Jacob Bercovitch oraz

Allison Houston. W tym celu przeanalizowali 295 sporów i konfl iktów międzyna-

rodowych, podczas których skorzystano z pośrednictwa. Na tej podstawie wyróż-

nili trzy typy czynników, które determinują zachowanie mediatora:

115 Ważnym źródłem informacji na temat technik stosowanych podczas mediacji oraz przebiegu

konkretnych procesów są liczne studia przypadków. Ciekawą analizę mediacji w sprawie

Kaszmiru przedstawił Michael Brecher. Zob. M. Brecher, Kashmir: A Case Study in United

Nations Mediation, „Pacifi c Aff airs” 1953, vol. 26, no. 3. 116 J. Sutor, Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, Ossolineum, Wrocław 1979,

s. 123. 117 M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2000, s. 543. 118 J. Bercovitch, International Mediation, „Journal of Peace Research” 1991, vol. 28, no. 1, s. 4.


• czynniki niezależne (kontekst sporu lub konfl iktu oraz tożsamość aktorów

bezpośrednio w nie zaangażowanych);

• czynniki zależne (tożsamość mediatora oraz specyfi ka konkretnej sytuacji

mediacyjnej);

• czynniki drugoplanowe (wpływ poprzednich doświadczeń mediacyjnych na

bieżący proces mediacyjny)119.

Ciekawe zestawienie czynników wyróżniających mediację na tle innych środ-

ków pokojowego rozwiązywania sporów zaproponował John Burton. W jego

opinii mediator musi mieć na uwadze, że:

• mediacja jest sztuką, w której końcowy sukces jest uzależniony od reputacji

mediatora;

• dużo zależy od osobowości mediatora;

• niezwykle istotny jest wybór dogodnego momentu rozpoczęcia całego pro-

cesu;

• nie ma dwóch takich samych sytuacji mediacyjnych;

• musi dysponować wsparciem ze strony organizacji międzynarodowych,

wpływowych państw lub instytucji fi nansowych;

• ma obowiązek sugerowania stronom możliwych rozwiązań;

• geniusz mediatora polega na umiejętności podpowiadania rozsądnych roz-

wiązań, które jednocześnie sprawdzą się w praktyce;

• powinien uwzględniać interesy społeczności międzynarodowej;

• relacje międzypaństwowe są relacjami międzyrządowymi, dlatego mediacja

musi mieć miejsce pomiędzy przedstawicielami władz;

• niektórzy decydenci mogą zachowywać się irracjonalnie;

• pewnych procedur nie można planować a priori;

• działa sam, a nie w zespole120.

119 Zob. J. Bercovitch, A. Houston, Why Do Th ey Do It Like Th is? An Analysis of the Factors

Infl uencing Mediation Behavior in International Confl icts, „Th e Journal of Confl ict Resolution”

2000, vol. 44, no. 2. W artykule wymienione zostały następujące czynniki: (1) czynniki nie-

zależne – intensywność sporu lub konfl iktu, przedmiot sporu lub konfl iktu, podobieństwa

systemów politycznych uczestników, wskaźnik homogeniczności uczestników, stopień

zbieżności stanowisk, wsparcie stron przez sojuszników; (2) czynniki zależne – jakość dotych-

czasowych relacji mediatora ze stronami, autorytet/ranga mediatora, sojusze mediatora,

otoczenie mediacyjne, strona inicjująca proces mediacji, wybór odpowiedniego momentu

rozpoczęcia mediacji; (3) czynniki drugoplanowe – dotychczasowe doświadczenia mediatora,

przewidywany czas trwania mediacji, typ mediacji, oczekiwany rezultat. Ibidem, s. 190.120 J. W. Burton, Resolution of Confl ict, „International Studies Quarterly” 1972, vol. 16, no.1,

s. 6–9.


W Pakcie bogotańskim z 1948 roku przedstawiona została następująca defi nicja

dobrych usług: „Procedura dobrych usług zakłada udział jednego lub więcej państw

amerykańskich albo jednego lub więcej obywateli państw amerykańskich, które

nie są stronami w sporze, celem umożliwienia rozpoczęcia rokowań pomiędzy

zainteresowanymi stronami” (art. 9)121. Zgodnie z treścią dokumentu, rola strony

świadczącej dobre usługi kończy się z momentem nawiązania rokowań pomiędzy

stronami w sporze, chyba że wyrażą one zgodę na jej obecność podczas negocjacji

(art. 10). Z kolei rolą mediatora jest wspieranie stron w osiągnięciu kompromisu,

czyli rozwiązania akceptowanego przez obie strony. Mediator, w trakcie rozwiązy-

wania wszelkich kontrowersyjnych kwestii, powinien działać w sposób możliwie

najprostszy i bezpośredni” (art. 12). Państwa, które są zainteresowane pośredni-

ctwem w sporze, przyjęły jednak ograniczenie, iż nie zaproponują swych usług

w sytuacji, gdy strony w sporze będą w trakcie korzystania z innego środka poko-

jowego rozwiązywania sporów (art. 14). Zainteresowane strony mają dwa miesiące

na wybór mediatora. Jeśli w tym czasie nie osiągną porozumienia, mogą skorzystać

z innych dostępnych środków. Podobna procedura ma zastosowanie w sytuacji, gdy

sporu nie można zakończyć w ciągu pięciu miesięcy trwania mediacji (art. 13).

Niezwykle ważne funkcje pomocnicze w ramach misji dobrych usług prowa-

dzonych przez sekretarza generalnego ONZ pełnią mianowani przez nich przed-

stawiciele. Podstawę prawną stanowi art. 101 KNZ: „Sekretarz generalny mianuje

personel na podstawie zasad ustalonych przez Zgromadzenie Ogólne”122. W prak-

tyce przedstawiciele reprezentują sekretarza generalnego ONZ, między innymi,

w ramach prowadzonych przez niego misji dobrych usług. Zajmują się wszystkim,

czym zajmowałby się sekretarz generalny ONZ, gdyby mógł badać sytuację oso-

biście. Wyróżnić należy dwie grupy przedstawicieli SG ONZ. Pierwszą stanowią

osoby mianowane przez SG ONZ na żądanie jednego z organów ONZ, natomiast

w skład drugiej wchodzą tak zwani osobiści specjalni przedstawiciele, mianowani

z inicjatywy samego sekretarza generalnego. W większości przypadków wybrani

przedstawiciele są zaufanymi funkcjonariuszami, których sekretarze znają osobi-

ście123. Janusz Rydzykowski wskazuje na cztery tytuły, przysługujące przedstawi-

cielom sekretarza generalnego ONZ:

121 American Treaty on Pacifi c Settlement, Pact of Bogotá, Bogotá, April 30, 1948, op.cit.122 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., op.cit., s. 46.123 D. J. Puchala, Th e Secretary-Genaral and His Special Representatives, [w:] International Orga-

nization: A Reader, pod red. F. Kratochwila, E. D. Mansfi elda, Longman Publishers, New York

1994, s. 271–272.


• osobisty wysłannik (ang. personal envoy);

• specjalny wysłannik (ang. special envoy);

• osobisty przedstawiciel (ang. personal representative);

• specjalny przedstawiciel (ang. special representative)124.

Przedstawiciele sekretarza generalnego ONZ pełnią trzy podstawowe funkcje.

Po pierwsze, w sytuacjach, gdy sekretarz generalny ONZ oferuje stronom swe

dobre usługi, niezbędne staje się wysłanie odpowiednio przygotowanych przed-

stawicieli do danego regionu lub państwa. Wówczas podstawowym zadaniem

przedstawicieli SG ONZ jest nakłonienie stron do współpracy celem pokojowego

uregulowania sporu. Po drugie, upoważnione organy ONZ często zobowiązują

sekretarza generalnego ONZ do przedstawienia informacji na temat sytuacji

w wybranych regionach oraz rozwoju wydarzeń dotyczących wybranych kwestii.

Równie często SG ONZ stara się zebrać odpowiednie dane, dzięki którym może

dowieść, że działania podejmowane przez niego w ramach misji dobrych usług są

słuszne i skuteczne. Po trzecie, sekretarz generalny ONZ jest odpowiedzialny za

misje pokojowe oraz inne operacje prowadzone na całym świecie. Jest rzeczą

oczywistą, iż nie jest w stanie być wszędzie i zawsze, dlatego specjalni przedstawi-

ciele zastępują SG ONZ na miejscu swego działania. Należy podkreślić, że specjalni

przedstawiciele mogą, w ramach zleconych im obowiązków, pełnić jednocześnie

wszystkie wyżej wymienione funkcje125.

Strony zaangażowane w spór dysponują również możliwością powołania komi-

sji badań, określanej często w literaturze przedmiotu mianem komisji śledczej.

W procesie ustalania składu komisji biorą udział obie strony. Ponadto, określają

również precyzyjnie zadania komisji, które powinny dotyczyć różnicy zdań co do

stanu faktycznego. „Wynik badań nie jest jednak dla uczestników negocjacji obli-

gujący i mogą go nie uznać”126.

Innym sposobem rozwiązywania sporów jest koncyliacja. Według Konrada

Pawłowskiego, koncyliacja „jest sposobem pokojowego uregulowania sporu, który

stanowi rozszerzenie koncepcji badań międzynarodowych. Utworzenie między-

narodowej komisji koncyliacyjnej, której celem działania jest pojednanie stron

sporu, dokonuje się w drodze dwustronnej lub wielostronnej umowy międzyna-

rodowej. W zależności od zawartych w umowach postanowień tworzone są doraźne

124 Przedstawiciele sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] J. Rydzy-

kowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003,

s. 191.125 Ibidem, s. 272–273.126 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, op.cit., s. 484.


lub stałe komisje koncyliacyjne. Komisje koncyliacyjne nie tylko badają i ustalają

sytuację faktyczną, ale także samodzielnie opracowują propozycje pokojowego

załatwienia sporu”127. Jednak, podobnie jak ma to miejsce w przypadku komisji

badań, wynik prac komisji koncyliacyjnej nie musi zostać uznany za prawnie

wiążący przez zainteresowane strony.

Arbitraż międzynarodowy, określany również mianem sądownictwa rozjem-

czego, upowszechnił się w XIX wieku, ale jako środek rozstrzygania sporów mię-

dzynarodowych znany był już w starożytności. Tukidydes w Wojnie peloponeskiej

przytacza przemówienie przedstawiciela Koryntyjczyków do Ateńczyków, w któ-

rym odrzuca zarzuty postawione przez Korkirejczyków: „Powiadają wprawdzie,

że pragnęli naprzód załatwić sprawę przed sądem rozjemczym, lecz wezwanie do

arbitrażu może tylko wtedy być brane poważnie, jeśli propozycję tę stawia nie ten,

kto znajduje się w sytuacji korzystniejszej i zabezpieczonej, ale ten, kto uzgodni

swoje słowa z czynami, zanim jeszcze za broń chwyci. Ci zaś wystąpili z pięknie

brzmiącą propozycją sądu rozjemczego nie przed oblężeniem miasta, lecz wtedy

dopiero, kiedy doszli do przekonania, że nie będziemy się temu przyglądać bez-

czynnie”128.

Szczególne znaczenie arbitrażu jako środka pokojowego rozstrzygania sporów

zostało podkreślone w Konwencji haskiej z 1907 roku. Na jej podstawie można,

jak zaproponował Alfons Klafk owski, wyróżnić następujące elementy składowe

arbitrażu:

• jego podstawę stanowi umowa międzynarodowa;

• rozstrzyga spory prawne pomiędzy państwami;

• sędziowie, choć wybierani przez zainteresowane państwa, są od nich zupełnie

niezależni;

• postępowanie arbitrażowe zakończone jest wyrokiem, który jest wiążący dla

stron;

• wybór postępowania arbitrażowego jest związany z obowiązkiem zastosowa-

nia się do wyroku w dobrej wierze129.

W 1907 roku powstał Stały Trybunał Rozjemczy, jednak, w odróżnieniu od

Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, nie dysponuje on stałym składem

sędziowskim, a jedynie stałą siedzibą w Hadze. Notabene, biura STR mieszczą się

w haskim Pałacu Pokoju, w którym swą siedzibę ma również MTS. Na początku

2007 roku STR rozpatrywał sześć spraw, między innymi pomiędzy Wielką Bryta-

127 K. Pawłowski, Spory i konfl ikty międzynarodowe, op.cit., s. 368.128 Tukidydes, Wojna peloponeska, op.cit., s. 36.129 A. Klafk owski, Prawo międzynarodowe publiczne, op.cit., s. 391.


nią i Irlandią oraz Gujaną i Surinamem130. „Podobne organy występują, między

innymi, w Unii Ekonomicznej Beneluksu, we Wspólnocie Gospodarczej Państw

Afryki Zachodniej, w Unii Afrykańskiej działa natomiast Komisja Mediacji,

Koncyliacji i Rozjemstwa, która pełni funkcje, między innymi, trybunału arbitra-

żowego”131.

Innym środkiem rozstrzygania sporów międzynarodowych jest stałe sądowni-

ctwo. Stałymi sądami są Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Międzyna-

rodowy Trybunał Prawa Morza, Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich

oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. Z pewnością największe znaczenie ma

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.

Rozdział XIV Karty Narodów Zjednoczonych poświęcony został Międzynaro-

dowemu Trybunałowi Sprawiedliwości, który „jest głównym organem sądowym

Organizacji Narodów Zjednoczonych” (art. 92)132. MTS zastąpił Stały Trybunał

Sprawiedliwości Międzynarodowej, ustanowiony na podstawie Paktu Ligi Narodów

(art. 14)133. STSM funkcjonował w latach 1922–1946. W tym okresie sędziowie

STSM rozpatrzyli 66 spraw, wydali 32 wyroki oraz 27 opinii doradczych134.

W skład MTS wchodzi piętnastu sędziów, przy czym dwóch z nich nie może

być obywatelami tego samego państwa” (art. 3, ust. 1)135. Notabene, w MTS Polskę

reprezentowali Bogdan Winiarski (1946–1967) oraz Manfred Lachs (1967–1993)136.

Zgodnie ze statutem MTS tylko państwa mogą występować jako strony przed

Trybunałem (art. 34, ust. 1). „Orzecznictwu Trybunału podlegają wszelkie spory,

przedłożone mu przez strony, oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Kar-

cie Narodów Zjednoczonych albo w obowiązujących traktatach i konwencjach”

(art. 36, ust. 1). Wyrok MTS jest wiążący tylko dla zainteresowanych stron i tylko

w przypadku rozpatrywanego sporu (art. 59). Co najważniejsze, „wyrok jest osta-

teczny i nie podlega odwołaniu” (art. 60). Podczas zawierania umów międzynaro-

130 Więcej zob. www.pca-cpa.org. 131 A. Florczak, T. Kegel, Struktura międzynarodowych organizacji rządowych, [w:] Organizacje

w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, pod red. T. Łoś-

-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, s. 66.132 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., op.cit., s. 45.133 Więcej zob. A. Hammarskjöld, Th e Place of the Permanent Court of International Justice within

the System of the League of Nations, „International Journal of Ethics” 1924, vol. 34, no. 2.134 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/mts_

historia.php (26.02.2007).135 Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, San Francisco, 26 czerwca 1945 r., [w:]

Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit., s. 48.136 Polacy w strukturach Organizacji Narodów Zjednoczonych, [w:] J. Rydzykowski, Słownik

Organizacji Narodów Zjednoczonych, op.cit., s. 174.


dowych, państwa mają możliwość umieszczenia specjalnej klauzuli, na podstawie

której, w przypadku sporu, sprawa zostanie przedłożona Trybunałowi. Do 2006

roku stosowna klauzula była zawarta w ponad stu umowach wielostronnych oraz

160 umowach bilateralnych. Jeśli chodzi o aktywność MTS, w latach 1946–2006

Trybunał wydał 92 orzeczenia oraz 25 opinii doradczych.

Chociaż liczba dostępnych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych

oraz zakaz groźby użycia lub użycia siły nie przyczyniły się dotychczas do całko-

witej eliminacji konfl iktów między państwami, od 1990 roku liczba konfl iktów

zbrojnych systematycznie spada137. Jednocześnie coraz więcej państw korzysta

z środków dyplomatycznych oraz środków sądowych celem uregulowania sporów.

Ich efektywność najlepiej obrazują pogłębione studia przypadków. Jednym

z przykładów najbardziej złożonych i dotychczas nieuregulowanych sporów mię-

dzynarodowych pozostaje kwestia cypryjska.

137 Powyższe twierdzenie wspierają wyniki badań prowadzonych przez Center for International

& Confl ict Management. Zob. M. G. Marshall, Global Trends in Violent Confl icts, op.cit.,

s. 11.

Rozdział II

Tło historyczne

(…) Nie mnie, lecz Logosu słuchając,mądrze jest przyznać, że wszystko jest czymś jednym.Przeto za tym, co wspólne, trzeba iść. Wspólny jest Logos,a większość ludzi żyje tak, jakby każdy miał własne rozeznanie.Dla czuwających świat jest jeden i wspólny (…)1.

Heraklit

1. POŁOŻENIE CYPRU

Cypr (gr. Kipros, tur. Kibris) położony jest w południowo-zachodniej Azji, we

wschodniej części Morza Śródziemnego (35 00 N, 33 00 E) i stanowi część regionu

Bliskiego Wschodu. Wyspa Afrodyty jest trzecią największą wyspą śródziemno-

morską po Sycylii oraz Sardynii. Ma charakterystyczny kształt pięciokąta, z wysu-

niętym na północny wschód półwyspem Karpas, na którego końcu znajduje się

przylądek Apostolos Andreas2. Swoją nazwę Cypr zawdzięcza bogatym złożom

miedzi (łac. cuprum).

Łączna powierzchnia wyspy wynosi 9251 km2. Jego wybrzeża oddalone są około

75 kilometrów od południowych wybrzeży Turcji, 90 kilometrów od Syrii i 380

kilometrów na wschód od greckiej wyspy Rodos, leżącej w archipelagu Dodekanez3.

Ogólna długość cypryjskich wybrzeży wynosi 648 kilometrów.

W południowo-zachodniej części wyspy dominuje pasmo gór Trodos, których

najwyższy szczyt Olimp wznosi się na wysokość 1953 m n.p.m. Cały masyw zajmuje

około połowy całkowitej powierzchni Cypru. Z kolei na północy położony jest

łańcuch górski Pentadaktylos, z najwyższym szczytem Kyparissovounos o wyso-

1 Z. Kubiak, Literatura Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 127. 2 Encyklopedia Świat i Polska 2007, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 408. 3 About Cyprus, pod red. E. Frangoulidou, the Press and Information Offi ce of the Republic of

Cyprus, Nicosia 2004, s. 10.

56 Tło historyczne

Ryc

1.

Map

a C

ypru

57Tło historyczne

kości 1024 m n.p.m. Pomiędzy oboma pasmami górskimi rozciąga się równina

Mesaoria, ukształtowana w młodszej epoce czwartorzędu – holocenie. W okresie

zimy pojawiają się okresowe rzeki, które wysychają podczas zwykle bardzo upal-

nego lata. Niedostatek słodkiej wody jest jednym z największych problemów

Cypru4.

Na Cyprze występuje klimat podzwrotnikowy, śródziemnomorski. Średnia

temperatura wynosi 10–12ºC w styczniu, podczas gdy latem waha się pomiędzy

26–28ºC. Maksymalnie dochodzi nawet do 45ºC. Roczna suma opadów jest zróż-

nicowana w zależności od wysokości i wynosi od 350 mm rocznie na obszarze

równiny Mesaoria do ponad 800 mm rocznie w masywie górskim Trodos5.

2. DZIEJE CYPRU OD STAROŻYTNOŚCI DO POCZĄTKU BRYTYJSKIEJ

OKUPACJI W 1878 ROKU

Najstarsze ślady ludzkiej działalności, odkryte dotychczas na Cyprze, pochodzą

sprzed ponad 8000 lat6. Stanowiska archeologiczne, w których znaleziono frag-

menty zabudowań z epoki neolitu, zlokalizowane są, między innymi, w pobliżu

Chirokitii, Phrenaros, przylądku Apostolos Andreas oraz skalistej wysepce u za-

chodnich wybrzeży Cypru – Petra tou Limniti. Na podstawie badań udało się

ustalić, iż starożytni mieszkańcy Cypru mieszkali w okrągłych domach, zbudowa-

nych z kamieni oraz glinianych bloków. Ze względów bezpieczeństwa osiedlali się

w trudno dostępnych miejscach, przeważnie na zboczach gór w masywach Trodos

oraz Pentadaktylos7. Z niewyjaśnionych przyczyn cywilizacja ta upadła około

6000 r. p.n.e., a kolejne znaleziska pochodzą dopiero z okresu około 4500 r. p.n.e.

Epoka kamienia zakończyła się na Cyprze po 4000 r. p.n.e. Powstała wtedy

„kultura okresu chalkolitycznego. W tych czasach zaczęły powstawać osady

w dawniej wyludnionej, zachodniej części wyspy. Nazwa epoki pochodzi od pro-

dukowanych wówczas pierwszych narzędzi z miedzi (od gr. chalkos – miedź).

4 Więcej zob. A. Adamczyk, P. Krasuski, Cypr, [w:] Nowa dziesiątka Unii Europejskiej, pod red.

D. Jędrzejczyka, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2005, s. 11–15. 5 Encyklopedia Gazety Wyborczej, op.cit., s. 520.6 Wiele znalezisk archeologicznych na Cyprze zostało odkrytych i opisanych przez polskich

archeologów. Interesującej wiedzy na ten temat dostarcza publikacja Cypr w badaniach polskich,

pod red. W. A. Daszewskiego oraz H. Meyzy, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa 1998.7 J. Młynarczyk, Sztuka Cypru, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1983, s. 10–11.

58 Tło historyczne

Ciekawsze są jednak wyrabiane w tym okresie wapienne fi gurki kobiece, wskazujące

na rozwijający się kult płodności, odnalezione w wioskach Lémba i Kissónerga”8.

Zachowało się wiele pozostałości z epoki brązu, która trwała na wyspie w latach

2500–1050 p.n.e.9. Wówczas rozwinęła się oryginalna cywilizacja cypryjska, którą

charakteryzowały wyroby ceramiczne oraz znajomość pisma linearnego A z Krety.

Ówcześni mieszkańcy wyspy utrzymywali kontakty handlowe z Egiptem, krajem

Hetytów, miastami na wybrzeżach Syrii oraz Minojczykami z Krety, a największymi

miastami były Enkomi oraz Kition. Około XIV w. p.n.e. Cypr znalazł się prawdo-

podobnie w mykeńskiej (greckiej) strefi e wpływów, o czym świadczą między

innymi pozostałości charakterystycznych zabudowań mykeńskich w Kition10.

W XIII w. p.n.e. świat mykeński zaczął wyraźnie tracić na znaczeniu z powodu

walk wewnętrznych, napływu nowych ludów do regionu wschodniego Morza

Śródziemnego oraz katastrof naturalnych. Następny okres historycy zwykli określać

mianem ciemnych wieków, niemniej pozostałością po rządach Mykeńczyków na

Cyprze było trwałe powiązanie wyspy z miastami cywilizacji egejskiej oraz uczy-

nienie zeń najważniejszego punktu tranzytowego na szlaku handlowym pomiędzy

Lewantem a zachodnią częścią Morza Śródziemnego11. Jednakże w IX w. p.n.e.

Cypr znalazł się w strefi e wpływów Fenicjan, ludu pochodzenia semickiego, który

stopniowo opanowywał przestrzeń śródziemnomorską12.

W latach 708–669 p.n.e. wyspa była podporządkowana Asyrii. Sto lat później

kontrolę nad nią na krótko rozciągnęli Egipcjanie, by utracić ją w 545 roku p.n.e.

W tym roku Persowie podbili Egipt i zależne od niego terytoria. Kolejni władcy

Cypru zobowiązani byli płacić haracz oraz udostępniać, na wyraźne żądanie króla

perskiego, własną fl otę wojenną. Ich ugodowej postawie wyspa zawdzięczała

ograniczoną i krótkotrwałą autonomię w ramach Persji, która zakończyła się wraz

z wybuchem antyperskiego powstania, dowodzonego przez Onesilosa z Salaminy.

Choć bunt zakończył się niepowodzeniem, warto podkreślić, iż z pomocą dla

walczących mieszkańców Cypru przybyli Jonowie, również próbujący wyzwolić

się spod perskiego jarzma13.

W 478 r. p.n.e. Związek Helleński wysłał z odsieczą fl otę, dowodzoną przez

spartańskiego wodza Pauzaniasza. Jednakże wkrótce został on odwołany za pogar-

8 M. Dubin, Cypr, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 2000, s. 377. 9 Cyprus. A Historical Sketch, Press and Information Offi ce, Nicosia 2004, s. 4. 10 Historia świata śródziemnomorskiego, pod red. J. Carpentiera i F. Lebruna, Ossolineum,

Wrocław 2003, s. 19–20. 11 Lewant – dawne określenie obszarów położonych nad brzegami Morza Śródziemnego, na

wschód od Półwyspu Apenińskiego. 12 Historia świata śródziemnomorskiego, op.cit., s. 24–25. 13 A. Hajnicz, Wyspa Afrodyty, Iskry, Warszawa 1960, s. 16–17.

59Tło historyczne

dliwy stosunek wobec Jonów, co skwapliwie wykorzystali Ateńczycy, przejmując

dowództwo nad obroną wszystkich ziem greckich przed Persami. W ramach

Związku Delijskiego, nowego sojuszu militarnego greckich polis pod przywódz-

twem Aten, organizowano wyprawy wojenne celem zdobycia Cypru. Jak się oka-

zało, główną przeszkodą w realizacji tego planu była niechęć ze strony części

ludności Cypru, lojalnej wobec Persów, na przykład, Fenicjan władających miastem

Kition. W 450 roku p.n.e. kolejną z wypraw dowodził ateński wódz Kimon14, który

poległ podczas oblężenia tego miasta, w decydującym momencie kampanii.

Pomimo wyraźnej przewagi, jego podwładni podjęli decyzję o wycofaniu wojsk

z wyspy. W rezultacie Cypr pozostał we władaniu Persji15.

Z czasem potomkowie greckich kolonizatorów zdobywali coraz większe wpływy

na wyspie. Punktem kulminacyjnym tego procesu było przejęcie władzy przez

króla Ewagorasa I w Salamis w 410 r. p.n.e. Wykorzystując dominację swego mia-

sta, Ewagoras I pragnął zjednoczyć wszystkie cypryjskie polis i zwrócić je w kie-

runku kontynentalnej Grecji. Chociaż perski król Dariusz tolerował poczynania

nowego władcy Salamis, jego następca Artakserkses postrzegał politykę Ewagorasa

jako zagrożenie dla integralności terytorialnej swego państwa i skutecznie

powstrzymał jego prohelleńskie aspiracje. Dzięki interwencji Artakserksesa, Persja

utrzymała Cypr w swojej strefi e wpływów aż do momentu pokonania Dariusza III

Kodomanusa przez Aleksandra Wielkiego16. Zwycięstwo w bitwie pod Gaugamelą

w 331 r. p.n.e. zadecydowało o przejęciu przez młodego władcę kontroli nad

Cyprem. Wcześniej mieszkańcy wyspy wysłali swą fl otę celem oblężenia Tyru, by

tym samym wesprzeć grecko-macedońską wyprawę przeciwko Persji. Do 323 r.

p.n.e., roku śmierci Aleksandra w Babilonie, na cypryjskiej ziemi panował pokój.

Towarzysze broni boskiego Aleksandra, wkrótce po jego śmierci, rozpoczęli

walkę o schedę po zmarłym władcy. Jedną z aren rywalizacji stał się Cypr. Począt-

kowo na wyspie panował Ptolemajos, który w 307 r. p.n.e. został pokonany w bitwie

pod Salaminą przez Demetriosa, syna Antigonosa Jednookiego – generała w armii

Aleksandra17. Demetrios przegrał jednakże decydującą bitwę pod frygijskim Ipsos

w 301 r. p.n.e., podczas której wystąpili przeciwko niemu wspólnie Ptolemajos,

Seleukos, Kasander oraz Lizimachos. W 294 r. p.n.e. wyspa wróciła pod władanie

14 Kimon był synem słynnego wodza ateńskiego Miltiadesa, który odniósł spektakularne zwycię-

stwo nad przeważającymi wojskami perskimi podczas bitwy pod Maratonem w 490 r. p.n.e. 15 Grecja klasyczna 500–323 p.n.e., pod red. R. Osborne’a, Świat Książki, Warszawa 2002,

s. 204–205. 16 A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2002, s. 22–23. 17 Z. Kubiak, Dzieje Greków i Rzymian. Piękno i gorycz Europy, Świat Książki, Warszawa 2003,

s. 189–190.

60 Tło historyczne

Ptolemajosa, będącego już wówczas królem hellenistycznego Egiptu. Założona

przez niego dynastia władała Egiptem oraz Cyprem przez blisko trzy stulecia.

Dopiero w 30 r. p.n.e. Cypr stał się rzymską prowincją, po tym jak Cezar Oktawian

pokonał Marka Antoniusza wraz z królową Egiptu oraz Cypru – Kleopatrą18.

Około 45 roku na wyspie miało miejsce niezwykle istotne wydarzenie. Do

Salaminy przybyli z pierwszą misją apostołowie św. Paweł oraz św. Barnaba19. Ich

działalność dała początek rozwojowi chrześcijaństwa na Cyprze. Rzymianie pano-

wali nad wyspą aż do 395 roku, gdy Cesarstwo Rzymskie zostało podzielone na

dwie części przez cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Cypr stał się częścią Cesarstwa

Wschodniorzymskiego, zwanego częściej Cesarstwem Bizantyjskim20.

Przez blisko trzy kolejne stulecia Cypr rozwijał się w ramach Bizancjum21. Należy

podkreślić fakt, iż żoną cesarza bizantyjskiego Justyniana I Wielkiego, który pano-

wał w latach 527–565, była pochodząca z Cypru Teodora22. Wzmocnione przez nich

imperium stopniowo słabło, w czym wielki udział miały liczne najazdy arabskie.

„Pod koniec IX wieku muzułmanie opanowali wyspy, które, począwszy od Cypru,

kontrolowanego wspólnie z Bizancjum, aż po Baleary, poprzez Kretę, Maltę i Sycy-

lię, zapewniały islamowi, zgodnie z oryginalną zasadą wprowadzoną od 688 roku,

panowanie nad wszystkimi wodami i wybrzeżami śródziemnomorskimi”23. Bizan-

tyjczycy stopniowo tracili wpływy na Cyprze, by odzyskać je dopiero w 969 roku.

Gdy Cesarstwo stopniowo chyliło się ku upadkowi, krótkie i okrutne rządy

ostatniego bizantyńskiego gubernatora Cypru, Izaaka Komnena – bratanka cesarza

Emmanuela, zostały przerwane w 1191 roku przez angielskiego króla Ryszarda

Lwie Serce. Władca Anglii dowodził wówczas kolejną wyprawą krzyżową do Ziemi

Świętej. Brak środków na prowadzenie dalszej kampanii wojennej w Palestynie,

zmusił króla Ryszarda do sprzedania Cypru zakonowi templariuszy. Ich rządy

przyczyniły się wkrótce do wybuchu powstania, którego konsekwencją było zwró-

cenie wyspy królowi Anglii. Ten z kolei zdecydował o scedowaniu Cypru na rzecz

uciekającego z Palestyny króla Jerozolimy Guy’a Lusignana24. Zapoczątkował on

dynastię, która władała Cyprem aż do 1489 roku, gdy wyspę Afrodyty przejęli

18 Ibidem, s. 216. 19 Józef, lewita z Cypru żyjący w I wieku, nosił przydomek Barnaba. Współdziałał z św. Pawłem,

a jego działalność misyjna miała miejsce na Cyprze oraz w Antiochii (obecnie Antakya – mia-

sto położone w południowej Turcji). 20 B. Nitecka-Jagiełło, Cypr – anatomia konfl iktu, Wydawnictwo MON, Warszawa 1975, s. 11–12. 21 Szerzej o historii Bizancjum zob. J. Haldon, Bizancjum. Zarys dziejów, Libridis, Warszawa

2006.22 C. M. Woodhouse, Modern Greece. A Short History, Faber and Faber, London 1998, s. 32. 23 Historia świata śródziemnomorskiego, op.cit., s. 118. 24 A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, op.cit., s. 24–25.

61Tło historyczne

Wenecjanie. Państwo Lusignanów bogaciło się dzięki obecności krzyżowców,

a także przyjmowało chrześcijańskich uchodźców z Palestyny. Zamożność miesz-

kańców wyspy przyciągnęła uwagę Genui oraz Wenecji. Podczas gdy stopniowo

wzrastało zagrożenie ze strony rosnących w siłę Turków osmańskich, Wenecjanie

zainicjowali polityczną intrygę, w rezultacie której Cypr stał się ich posiadłością.

Ostatni król z dynastii Lusignanów, Jakub, poślubił Katarzynę Cornaro, wywodzącą

się z wpływowego rodu weneckiego. Najprawdopodobniej weneccy agenci uśmier-

cili króla oraz jego syna, a Katarzynę nakłonili do abdykacji, oferując jej w zamian

posiadłości w pobliżu Wenecji25.

U schyłku XV wieku Wenecjanie posiadali wiele wysp oraz kontrolowali strate-

gicznie położone porty handlowe w basenie wschodniego Morza Śródziemnego.

Jednakże pozycja Wenecji już wówczas była poważnie zagrożona. Turcy osmańscy

zajęli rozległe terytoria na obszarze całego regionu, a od 1453 roku władali Konstan-

tynopolem26. „Będąc władcami brzegów basenu wschodniego po zajęciu Syrii (1516)

i Egiptu (1517), Turcy stanęli wobec konieczności podboju morza, stworzenia potęż-

nej fl oty wojennej”27. Zbrojna konfrontacja turecko-wenecka była nieunikniona.

Jednemu z najbardziej zasłużonych sułtanów – Sulejmanowi II Wspaniałemu

(tur. Kânuni; panował w latach 1520–1566), nie udała się sztuka podboju Cypru28.

Dokonał tego dopiero jego syn Selim II Mest (Pijak)29.

25 M. Dubin, Cypr, op.cit., s. 386–387. 26 „Osmanowie, po turecku Osmanłyłar lub Osmanogułłary (Dzieci Osmana), tworzyli w XIII

wieku jeden z licznych bejlikatów, który jeśli czymkolwiek wyróżniał się wśród innych, to

chyba niewielkim obszarem i słabością: usytuowany w najdalszej, północno-zachodniej części

ziem tureckich, narażony był bezpośrednio na ciosy Bizantyjczyków. (…) W roku 1290,

jeszcze przed ofi cjalną datą powstania państwa ustaloną na rok 1299, Osman I Gazi (1299–

–1326) opanowuje kilka warowni i osiada w Jeniszehir. Kilkanaście lat później (1317) prze-

kazuje swemu synowi Orhanowi dowództwo nad własną armią, zorganizowaną jeszcze według

starego systemu Azji Środkowej na oddziały liczące dziesięciu, stu i tysiąc ludzi, z zadaniem

zdobycia dwóch ważnych miast chrześcijańskich, Brusy (Bursy) oraz Nikei”. Źródło: J. P. Roux,

Historia Turków, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003, s. 195. 27 F. Braudel, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, Książka i Wiedza,

t. I, Warszawa 2004, s. 145. 28 Warto zapoznać się z biografi ą Sulejmana II Wspaniałego, autorstwa Jerzego Łątki – polskiego

turkologa i etnografa. Sułtan był nie tylko żądnym podbojów władcą, ale również znakomitym

prawodawcą, utalentowanym poetą i mecenasem sztuki. Za jego rządów nastąpił wielki rozwój

literatury, sztuki i architektury. Co ciekawe, żoną Sulejmana II Wspaniałego była niejaka

Roksolana, najprawdopodobniej Polka z pochodzenia. Zob. J. Łątka, Sulejman II Wspaniały,

Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2004. 29 Selimowi II nadano nieofi cjalnie przydomek Mest (Pijak), bowiem powszechnie znane było

jego zamiłowanie do mocnych trunków. Uzależnienie nie przeszkodziło mu jednakże

w kontynuowaniu, rozpoczętej z rozmachem przez ojca, ekspansji terytorialnej Imperium. Za

62 Tło historyczne

Selim II kontynuował politykę podboju, a jedną z jego militarnych obsesji stało

się zdobycie Cypru. Pozostając w posiadaniu Wenecjan, wyspa niezmiennie zagra-

żała interesom handlowym Imperium Osmańskiego na Morzu Śródziemnym oraz

stanowiła ufortyfi kowaną bazę wojsk weneckich. Prócz tego, „Cypr obfi tował

w bogactwa i jako ośrodek wojskowy przy brzegu posiadłości osmańskich był

stałym terenem działalności i bazą dla piratów napadających na wybrzeża tureckie.

Sytuacja wewnętrzna na Cyprze sprzyjała podbojowi przez obcy czynnik. Dawni

feudałowie stracili rycerski charakter, większość zaś ludzi pochodzenia greckiego

z nienawiścią odnosiła się do panowania łacinników. W 1570 roku fl ota turecka

zjawiła się u wybrzeży Cypru i wkrótce opanowała główny port Famagustę. Pozo-

stała reszta ziem została w krótkim czasie podbita”30. Biorąc pod uwagę rozbudo-

wany i nowoczesny system fortyfi kacji wybudowany przez Wenecjan na Cyprze,

zwycięstwo przyszło wojskom tureckim stosunkowo łatwo. Jak zauważył Halil

Inalcik, zdobycie Cypru było ostatnim znaczącym podbojem w historii Imperium

Osmańskiego. Sukces kampanii cypryjskiej był zasługą przede wszystkim wzorco-

wej współpracy armii z fl otą oraz doskonałego wsparcia logistycznego. Oblegają-

cym Cypr Turkom udało się odciąć obrońców od wsparcia ze strony Wenecji31.

Rok 1570, wyznaczający pojawienie się ludności tureckiej na wyspie, można uznać

za początek kwestii cypryjskiej.

Wenecjanie zmobilizowali jeszcze Świętą Ligę, by odzyskać utracony Cypr oraz

obronić Kretę, Wyspy Jońskie i kilka wysp na Morzu Egejskim. Flota państw

chrześcijańskich, zorganizowana przy wsparciu papieża Piusa V oraz hiszpańskiego

króla Filipa II, starła się w 1571 roku z fl otą turecką w pobliżu miejscowości

Lepanto (gr. Nafpaktos) u wejścia do Zatoki Korynckiej32.

Flota turecka, po opanowaniu Cypru, wyruszyła w kierunku Morza Adriaty-

ckiego. Nie napotykając większego oporu, tureccy żołnierze spustoszyli wybrzeża

Dalmacji. Dowództwo nad galerami Świętej Ligi objął Don Juan de Austria, który

z kolei marzył o wyzwoleniu Cypru, a nawet zajęciu Dardaneli. Niespodziewanie,

7 października 1571 roku, obie fl oty stanęły naprzeciw siebie nieopodal Lepanto.

jego panowania, prócz Cypru, armia osmańska odebrała Genui wyspę Chios. Niestety, Selim II

nie cieszył się zbyt długo ze zdobycia Wyspy Afrodyty, gdyż „trzy lata po zajęciu wyspy

poślizgnął się podczas kąpieli, zamroczony winem Commandaria (czerwone, deserowe wino,

charakterystyczne dla Cypru – przyp. autora), i roztrzaskawszy sobie czaszkę, zginął na

miejscu”. Zob. M. Dubin, Cypr, op.cit., s. 387. 30 J. Reychman, Historia Turcji, Ossolineum, Wrocław 1973, s. 89. 31 H. Inalcik, Imperium Osmańskie. Epoka klasyczna 1300–1600, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 53. 32 C.M. Woodhouse, Modern Greece. A Short History, op.cit., s. 110–111.

63Tło historyczne

Choć Turcy dysponowali większą ilością okrętów, ponieśli druzgocącą klęskę.

W trakcie bitwy stracili ponad 200 galer oraz 30 000 ludzi, podczas gdy Święta Liga

jedynie 10 okrętów i około 8000 żołnierzy33. W chrześcijańskiej Europie zapano-

wała nieopisana radość, wszak zwycięstwo pod Lepanto było pierwszym triumfem

nad niewiernymi. Powszechne było przekonanie, iż Cypr zostanie niebawem

odzyskany. Z kolei społeczeństwo tureckie było zaskoczone rozmiarami porażki,

a wśród otoczenia sułtana zapanował niepokój czy warto było zajmować Cypr.

Wielki wezyr Sokollu nie wątpił w słuszność tej decyzji. Podczas wizyty weneckiego

posła powiedział: „Znam istotną przyczynę pańskiej wizyty. Chce pan dowiedzieć

się o wrażeniu po bitwie koło Inebahti (Lepanto – przyp. autora). Odebraniem

Cypru odcięliśmy wasze ramię, gdy wy spaleniem naszej fl oty ostrzygliście nam

brody. Odcięte ramię nie odrośnie, ostrzyżona broda natomiast odrośnie, i to

jeszcze gęstsza”34. Historia przyznała rację wielkiemu wezyrowi Sokollu – fl ota

została odbudowana, a Cypr pozostał częścią terytorium Imperium Osmańskiego,

co potwierdzały ustalenia traktatu turecko-weneckiego z 1573 roku. Wenecja

zrzekła się wszelkich praw do tej wyspy w zamian za pokój35.

Greccy mieszkańcy Cypru witali żołnierzy tureckich niczym wyzwolicieli.

Wenecjanie kojarzeni byli z wyzyskiem, ze znienawidzoną wprost społecznością

katolicką. Nie może więc nikogo dziwić satysfakcja, jaka stała się udziałem Greków,

podczas gdy Turcy krwawo rozprawiali się z katolicką społecznością Cypru i burzyli

wszystkie jej świątynie. Niebawem jednak Grecy sami odczuli siłę ucisku ze strony

sułtańskiej administracji na wyspie.

Od 1571 roku na wyspie pojawiali się osadnicy przybywający z Azji Mniejszej,

przodkowie dzisiejszych Turków cypryjskich. By Cypr stał się dobrze prosperującą

wyspą, należało przesiedlić nań wielu ludzi. Z tego powodu sułtan Selim II wydał

jeszcze w 1572 roku specjalny fi rman, w którym zarządził przesiedlenie tysięcy

obywateli z regionów Anatolii, Rumu, Karamanu oraz Dulgadiru36. Deportacje na

Cypr objęły przedstawicieli następujących grup poddanych:

33 F. Braudel, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, op.cit., t. II, s. 459–

–460. 34 J. Reychman, Historia Turcji, op.cit., s. 90. 35 Po upływie stu lat od tego momentu, Wenecja utraciła na rzecz Imperium Osmańskiego

ostatnią posiadłość położoną w regionie wschodniego Morza Śródziemnego – Kretę. Do

historii przeszła bohaterska obrona stolicy wyspy Kandii (obecnie Heraklion) przed tureckim

oblężeniem. Trwało ono aż 21 lat (1648–1669). Obroną twierdzy weneckiej dowodził książę

Morosini. Zob. N. Davies, Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, s. 604–605.36 Firman (ferman) – dokument sułtański, rozporządzenie, napisany specjalnym duktem kan-

celaryjnym (divani) oraz opatrzony emblematem sułtana (tugra), bogato zdobionym, złoconym

64 Tło historyczne

Ryc

. 2.

Map

a C

ypru

au

tors

twa

Ab

rah

ama

Ort

eliu

sa z

15

73

ro

ku

65Tło historyczne

• chłopów, którzy użytkowali nieurodzajne grunty, w związku z czym nie było

ich stać na utrzymanie się;

• synów chłopów, którzy nie zostali jeszcze wpisani do lokalnych rejestrów

podatkowych;

• dzierżawców gruntów;

• chłopów dzierżawiących grunty;

• kłótliwe jednostki, które nieustannie angażowały się spory sądowe dotyczące

winnic, pastwisk oraz innych rodzajów nieruchomości;

• włóczęgów z miast i miasteczek, którzy opuścili swe gospodarstwa bez uzy-

skania ofi cjalnej zgody;

• rzemieślników37.

Historycy tureccy często podkreślają fakt, iż w momencie gdy Imperium

Osmańskie weszło w posiadanie Cypru, jego potencjał gospodarczy oraz militarny

nie odpowiadał już rzeczywistym potrzebom tak rozległego państwa. Koszty

utrzymania potężnych armii lądowych na Bałkanach, w Afryce Północnej oraz na

Cyprze, jak też konieczność nieustannej rozbudowy fl oty, przyczyniły się do znacz-

nego osłabienia pozycji Imperium na arenie międzynarodowej na przełomie XVI

i XVII wieku38. Kampanie wojenne, prowadzone przez Turków na Bałkanach w XVI

wieku, zakończyły się niepowodzeniem. Od tamtej pory potężne Imperium już

tylko traciło swój blask.

Początkowo Turcy traktowali Greków z wyższością, a nawet okrucieństwem.

Sytuacja zmieniła się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Stopniowo do głosu

dochodziły rozmaite ruchy narodowe, pragnące wyzwolić się spod osmańskiej

dominacji. Chociaż Imperium Osmańskie było państwem wielonarodowym,

w którym na ogół tolerowani byli wyznawcy innych niż islam religii, a burżuazja

grecka lub ormiańska miała dostęp do najwyższych urzędów, systematyczny wzrost

obciążeń fi skalnych prowadził do wybuchu buntów w niektórych prowincjach.

„Tworzenie się rejonów związanych własnym rynkiem wewnętrznym sprzyjało

narastaniu tendencji odśrodkowych. Na terenie Albanii samodzielną pozycję

uzyskał pasza Janiny Ali z Tepedelenu, ale rewolta jego – stłumiona ostatecznie

dopiero przez armię Churszyda paszy w roku 1822 – nie opierała się na miejsco-

wych elementach narodowych, nie uwzględniała ich interesów, lecz jedynie bazo-

wała na separatystycznych lokalnych ambicjach. Przez podsycanie antagonizmu

ornamentem roślinnym. Cały dokument posypany był złotym piaskiem. Zob. Leksykon wiedzy

o Turcji, pod red. T. Majdy, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003, s. 81–82. 37 P. Oberling, Th e Road to Bellapais. Th e Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus, Columbia

University Press, New York 1982, s. 5. 38 F. Ahmad, Turkey. Th e Quest for Identity, Oneworld Publications, Oxford 2003, s. 16.

66 Tło historyczne

do władzy centralnej, sprzyjała ona jednak wzrostowi uczuć narodowych”39. Nie

przypadkowo zatem bunt w Janinie został wykorzystany przez grecki ruch niepod-

ległościowy. Chwilowe osłabienie wpływów sułtana w Macedonii oraz Epirze

stwarzało niepowtarzalną szansę na utworzenie niepodległej Grecji. Z kolei wizja

greckiej niepodległości była równoznaczna z nadzieją na przyszłe wyzwolenie

Cypru.

Pod koniec XVIII wieku Grecy odgrywali znaczącą rolę w życiu społecznym

i gospodarczym Imperium Osmańskiego. Kontrolowali dużą część handlu w ra-

mach państwa oraz tak zwany handel lewantyński, który do momentu wybuchu

rewolucji francuskiej w 1789 roku był domeną francuskich kupców. Z oczywistych

względów Grecy potrzebowali silnego protektora, który poparłby ich wolnościowe

aspiracje. Takim naturalnym sojusznikiem stała się Rosja, żywotnie zainteresowana

osłabieniem południowego rywala. W 1821 roku do Mołdawii wkroczyła armia

adiutanta rosyjskiego cara – księcia Aleksandra Ypsylanti. Chociaż pierwotny plan

wywołania powstania wśród rumuńskiego chłopstwa nie powiódł się, wydarzenia

mołdawskie zainspirowały kilka miesięcy później greckich powstańców na konty-

nencie, a wkrótce ruch wyzwoleńczy miał objąć również wyspy zamieszkane przez

Greków. Walki trwały również na Cyprze, ale zostały szybko stłumione przez

tureckie wojsko. W Nikozji stracono niezwykle popularnego biskupa Kyprianosa

oraz kilku innych duchownych, których administracja turecka obwiniała o dzia-

łalność niepodległościową oraz podżeganie do walki. Tymczasem, w 1822 roku

proklamowano w Epidauros powstanie niepodległego państwa greckiego40. Ten

akt przedłużył nadzieję mieszkańców Cypru na włączenie ich wyspy do niepodle-

głej Grecji, pomimo wcześniejszej klęski cypryjskiego powstania.

Sułtan Mahmud II postanowił uczynić wszystko, by położyć kres greckiemu

powstaniu. Wielu Greków, mieszkających w granicach Imperium, dotkniętych

zostało prześladowaniami ze strony osmańskiej administracji, bądź też tureckich

sąsiadów. Sułtańską armię wspierał pasza Egiptu Mohamed Ali, który słynął

z wyjątkowego okrucieństwa41. Greckie powstanie niechybnie zakończyłoby się

klęską, gdyby z pomocą nie przybyły Anglia, Francja oraz Rosja. W rezultacie

Turcy musieli ustąpić. Podczas konferencji londyńskiej w 1829 roku zapowiedziano

utworzenie niepodległej Grecji, aczkolwiek obejmującej zaledwie fragment tery-

toriów zamieszkanych przez ludność grecką. Nie istniała możliwość przyłączenia

39 J. Reychman, Dzieje Turcji od końca XVIII wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-

szawa 1970, s. 20. 40 M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2002, s. 265–266.41 Ibidem, s. 266.

67Tło historyczne

Cypru do tego młodego państwa, skoro Grekom nie udało się nawet uzyskać Krety.

Ostatecznie postanowienia londyńskie zostały zatwierdzone przez Turcję w trak-

tacie pokojowym, zawartym w Adrianopolu w dniu 14 września 1829 roku42. „Na

kolejnej konferencji trzech mocarstw w Londynie 4 lutego 1830 roku nastąpiło

formalne uznanie międzynarodowe i ogłoszenie niepodległości Grecji, jednak

w granicach nieco zmienionych na korzyść Turcji. Nowe państwo obejmowało

głównie uboższe rejony Grecji antycznej i bizantyjskiej – Attykę, Peloponez, Wyspy

Sarońskie oraz Cyklady. Obszar ówczesnej Grecji wynosił około 45 tys. km2. Jednak

26 września 1831 roku mocarstwa zadecydowały o ustanowieniu granic Grecji

przewidzianych w 1829 roku (część kontynentalna do linii Arta–Volos wraz

z Eubeą i Cykladami – przyp. autora)”43.

Chociaż greckim powstańcom na Cyprze nie udało się doprowadzić do przy-

łączenia wyspy do greckiej macierzy, ruch niepodległościowy działał nadal. Dąże-

nie do wyzwolenia się spod wpływów tureckich wzmacniały prześladowania lud-

ności ze strony sułtańskiej administracji. Przemoc dotknęła zresztą nie tylko

Greków, mieszkających w granicach Imperium Osmańskiego, ale także inne mniej-

szości narodowe. Paradoksalnie nie działalność Greków na Cyprze, lecz zryw

niepodległościowy Słowian na Bałkanach w latach siedemdziesiątych XIX wieku

zdecydował o przyszłości wyspy.

Swoistą ciekawostką jest, iż działający w Imperium Osmańskim polscy agenci,

związani z Hotelem Lambert księcia Adama Czartoryskiego, postrzegali Cypr jako

idealne miejsce na osiedlenie się polskich emigrantów oraz uchodźców. Trzon owej

społeczności mieli stanowić Polacy z Francji oraz Anglii. W zamyśle Michała

Czaykowskiego (po przyjęciu islamu – pasza Mehmed Sadyk), skupienie ich

wszystkich w jednym miejscu mogło zaowocować konsolidacją ruchu niepodle-

głościowego poza granicami Rzeczypospolitej. Ostatecznie ambitnego planu pol-

skiego działacza nie udało się zrealizować, gdyż księcia Czartoryskiego niepokoiła

skomplikowana i niekorzystna dla polskich interesów sytuacja międzynarodowa.

Istniała obawa, że takie działanie może jeszcze pogorszyć i tak trudną sytuację

polskich emigrantów44.

42 Więcej na temat wydarzeń związanych z powstaniem niepodległościowym Greków oraz

stanowisk mocarstw w tej kwestii zob. P. Johnson, Th e Birth of the Modern World Society

1815–1830, Weidenfeld and Nicolson, London 1991, s. 675–701. 43 A. M. Brzeziński, Grecja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s. 26. 44 J. Łątka, Odaliski, poturczeńcy i uchodźcy. Z dziejów Polaków w Turcji, Universitas, Kraków

2001, s. 93–95. W swym liście do księcia Adama Czartoryskiego, Michał Czaykowski uzasad-

niał, dlaczego wybrał akurat tę śródziemnomorską wyspę: „Wyspa Cypru jest niezaludniona

a obfi ta, żyzna, mająca komunikację z całym Państwem Tureckim przez statki parowe, tam

więc najkorzystniej mogą się osiedlać i rolnicy, i rzemieślnicy, a po pewnym czasie łatwo się

68 Tło historyczne

W 1875 roku w Hercegowinie wybuchł bunt chłopski. Wkrótce po tym jak

nieposłuszeństwo władzy sułtańskiej wypowiedzieli chłopi w Bułgarii oraz w Bośni,

bunt ten przerodził się w bałkańskie powstanie chłopskie. Walki ogarnęły prawie

cały obszar Bałkanów, należący do Imperium Osmańskiego. Ich wynikiem było

wypowiedzenie wojny Turcji przez Serbię i Czarnogórę w 1876 roku45. Nota bene,

oba państwa liczyły na pomoc Rosji, żywotnie zainteresowanej wyparciem Turcji

z Bałkanów, pod pretekstem ochrony mniejszości słowiańskiej. Jednocześnie

protektorem interesów tureckich stała się Wielka Brytania. Dyplomaci brytyjscy

postrzegali osłabienie Turcji, przy jednoczesnym wzmocnieniu pozycji Rosji

w regionie, jako wielkie zagrożenie dla własnych interesów na obszarze wschod-

niego Morza Śródziemnego. Z tego powodu, z inicjatywy brytyjskiej, doszło do

zwołania konferencji ambasadorów mocarstw europejskich w Stambule w grudniu

1876 roku. Organizatorzy przygotowali propozycje reform oraz plan międzynaro-

dowej kontroli, których podstawowym celem miała być ochrona ludności słowiań-

skiej w Imperium Osmańskim. Jednakże nowy rząd osmański, pod przewodni-

ctwem wielkiego wezyra Midhata paszy, opracował równolegle nową konstytucję,

w której uwzględniono już postulaty reform ze strony mocarstw. Władze tureckie

liczyły, iż tym samym uda się im zażegnać niebezpieczeństwo wybuchu wojny bądź

z Austro-Węgrami lub z Rosją46.

Konferencja stambulska trwała jednak nadal, a poszczególni uczestnicy formu-

łowali nowe żądania pod adresem rządu Midhata paszy. Tureckie władze odrzucały

jednak stanowczo postulaty wycofania wojsk tureckich z zajętych terytoriów Ser-

bii oraz Czarnogóry. Poza tym, w Stambule nie chciano słyszeć o zagwarantowaniu

jakiejkolwiek formy autonomii dla Bułgarii, Bośni i Hercegowiny. Taka postawa

rządu tureckiego była korzystna z rosyjskiego punktu widzenia. Gdy w 1877 roku

Rosja wypowiedziała Imperium Osmańskiemu wojnę, chrześcijańska Europa,

pamiętająca o krwawym stłumieniu powstania chłopskiego na Bałkanach przez

armię turecką, poparła Rosjan. Jedynie władze brytyjskie dostrzegały konieczność

powstrzymania rosyjskiej ofensywy. Tymczasem carska armia, bez większych

trudności, zajmowała zachodnie obszary Imperium aż do Adrianopola (tur. Edirne)

oraz San Stefano (tur. Yeşil Köy), znajdujących się w pobliżu Stambułu, oraz na

będzie stamtąd rozejść, gdzie będzie trzeba. Tu zaś Agencja Księcia Pana dołoży wszelkich

usilności by tę rzecz popierać”. Cytat za: J. Łątka, Odaliski…, op.cit., s. 94. 45 Już po dwóch miesiącach walk jednostki serbskie zostały rozbite przez armię turecką,

w związku z czym władze Serbii postanowiły zwrócić się z prośbą o pomoc do Rosji. Więcej

zob. W. Morawski, S. Szawłowska, Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, Wydawnictwo

Trio, Warszawa 2006, s. 153–167.46 D. Kołodziejczyk, Turcja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000, s. 22–24.

69Tło historyczne

Zakaukaziu. 3 marca 1878 roku został podpisany traktat w San Stefano, będący de

facto wstępem do rozbioru Imperium Osmańskiego. Wielka Brytania zaniepoko-

jona planowanymi, niekorzystnymi zmianami geopolitycznymi w regionie, posta-

nowiła pomóc Turcji w zamian za prawo do okupacji Cypru47. Stosowny dokument

przedstawiciele obu państw podpisali 4 czerwca 1878 roku. Strona brytyjska

dotrzymała słowa, wspierając delegację osmańską podczas kongresu berlińskiego48.

Końcowe postanowienia, zawarte w traktacie berlińskim z 13 lipca 1878 roku,

wpłynęły na zmniejszenie rozmiarów tureckiej porażki, poniesionej w wyniku

wojny przeciwko Rosji. Natomiast okupowany przez Brytyjczyków Cypr nie będzie

już nigdy, jak pokażą późniejsze wydarzenia, podlegał faktycznej władzy sułtana.

Jak słusznie zauważył Janusz Pajewski, „sukces odniosła Wielka Brytania. Nie

dopuściła do rozbicia Turcji (choć nie zdołała zapobiec jej osłabieniu) i utrzymy-

wała w ten sposób tamę pochodowi rosyjskiego rywala na południe. Co więcej,

rzecz znamienna dla angielskich metod dyplomatycznych, Wielka Brytania

w zamian za obietnicę obrony integralności terytorialnej Cypru, sama integralność

tę naruszyła, żądając i otrzymując wyspę Cypr należącą dotychczas do państwa

sułtana”49.

47 Pełniący wówczas funkcję ministra spraw zagranicznych lord Salisbury, w tajnej instrukcji do

ambasadora brytyjskiego w Stambule, napisał: „Postępy w poufnych rokowaniach, prowadzo-

nych od pewnego czasu między rządem Jej Królewskiej Mości i rządem Rosji, czynią praw-

dopodobne, że artykuły traktatu z San Stefano, które dotyczą europejskiej Turcji, będą

wystarczająco zmienione, aby okazały się w zgodzie z interesami innych mocarstw europej-

skich, a zwłaszcza Anglii. Nie ma jednak tego rodzaju widoków odnośnie tej części traktatu,

która dotyczy Turcji w Azji. Dla rządu JKM jest niemożliwe akceptować skutki, jakie ten stan

rzeczy wywarłby na obszarach, których stosunki polityczne głęboko dotyczą wschodnich

interesów Wielkiej Brytanii – bez podjęcia wysiłku odwrócenia tych skutków. Rząd brytyjski

nie zamierza jednak osiągnąć tego celu przez podjęcie militarnych zarządzeń. W dalszym

ciągu, celem umożliwienia rządowi JKM wywiązania się skutecznie z jego zobowiązań, jest

rzeczą niezbędną, aby zajął pozycje blisko brzegu Małej Azji i Syrii. Sąsiedztwo brytyjskie

ofi cerów i – o ile konieczne – brytyjskich wojsk stanowić będzie najlepszą gwarancję, że

wszystkie cele tego porozumienia zostaną osiągnięte. Wyspa Cypr wydaje się rządowi brytyj-

skiemu pod każdym względem najbardziej właściwa w tym celu”. Por. A. Hajnicz, Wyspa

Afrodyty, op.cit., s. 29–30. 48 J. Reychman, Dzieje Turcji od końca XVIII wieku, op.cit., s. 45–46. 49 J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002,

s. 72.

70 Tło historyczne

3. PANOWANIE WIELKIEJ BRYTANII NAD WYSPĄ W LATACH 1878–1960

Postanowienia, zawarte w konwencji brytyjsko-tureckiej o przymierzu obron-

nym z 1878 roku, określały warunki, jakie musiały być spełnione, by zakończyła

się brytyjska okupacja Cypru. Brytyjczycy zajęli wyspę w zamian za pomoc Turcji,

ale jednocześnie zastrzegli, iż Cypr zostanie niezwłocznie zwrócony sułtanowi, jeśli

tylko Rosja zrezygnuje ze zdobytych przez nią terytoriów w Armenii. W artyku-

le I wspomnianej konwencji ustalono, co następuje: „Jeżeli Rosja zatrzyma w swym

władaniu regiony Batumi, Ardahan, Kars lub chociażby jeden z nich, bądź też

w przyszłości zechce podbić inne terytoria Jego Wysokości Sułtana w Azji, wówczas

Anglia – zgodnie z traktatem pokojowym – zobowiązuje się pomóc militarnie Jego

wysokości w obronie tych terytoriów. (…) Aby umożliwić Anglii wykonywanie jej

zobowiązań, Jego Wysokość Sułtan zgadza się przekazać jej pod okupację i admi-

nistrację Cypr”50. Uzupełnieniem konwencji podpisanej 4 czerwca 1878 roku stał

się dokument, zawierający Aneks do tejże umowy, podpisany w Stambule 1 lipca

1878. W punkcie VI znalazł się następujący zapis: „Jeżeli Rosja zwróci Turcji Kars

lub inne tereny podbite przez nią w Armenii w czasie ostatniej wojny, Anglia

opuści wyspę Cypr i konwencja z 4 czerwca 1878 roku straci moc prawną”51.

Trudno ocenić czy władze brytyjskie rzeczywiście brały pod uwagę taką ewentu-

alność, niemniej faktem jest, iż traktowały kwestię okupacji Cypru jako tymcza-

sową. Z tegoż powodu, aż do 1914 roku, brytyjska polityka względem wyspy oraz

jej mieszkańców miała charakter prowizoryczny i była kreowana ad hoc52.

Początkowo Cypr był w dalszym ciągu zobowiązany płacić trybut sułtanowi.

Z tego powodu mieszkańcy Cypru przekazywali sułtanowi co roku 92,800 funtów

z budżetu wyspy53. Wkrótce brytyjska administracja zaczęła przekazywać trybut

angielskim bankierom, na poczet spłaty pożyczki udzielonej sułtanowi jeszcze

w trakcie wojny krymskiej. Płacenie trybutu w znacznej mierze obciążało budżet

Cypru, toteż w późniejszym okresie władze brytyjskie prowadziły specjalną poli-

tykę fi nansową, która miała zagwarantować rozwój gospodarczy wyspy.

Grecy cypryjscy powitali brytyjską okupację z nadzieją na ostateczne wyzwo-

lenie się spod wpływów Imperium Osmańskiego oraz możliwość realizacji idei

50 Konwencja o obronnym przymierzu między Wielką Brytanią a Turcją, podpisana 4 czerwca

1878, [w:] A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, op.cit., s. 393–394. 51 Ibidem, s. 395. Szerzej na temat brytyjskiej okupacji Cypru zob. R. Uçarol, 1878 Cyprus Dispute

& the Ottoman – British Agreement. Handover of the Island to England, Rüstem, Nicosia

2000. 52 J. Reddaway, Burdened with Cyprus. Th e British Connection, Rüstem, Nicosia 2001, s. 12. 53 A Cyprus Jubilee. Th e British Treasury’s Gift , „Th e Times” z 28 grudnia 1927 r.

71Tło historyczne

enosis, czyli przyłączenia Cypru do greckiej macierzy. 15 lipca 1878 roku kore-

spondent brytyjskiego dziennika „Th e Times” donosił o wielkim entuzjazmie, jaki

zapanował na wyspie w związku z rozpoczęciem okupacji54. Społeczność Greków

cypryjskich była przekonana, iż władze Wielkiej Brytanii dobrowolnie oddadzą

Cypr Grecji, podobnie jak miało to miejsce w przypadku Wysp Jońskich w 1863

roku55. Jednakże geostrategiczne znaczenie Cypru na Morzu Śródziemnym, a za-

razem w regionie Bliskiego Wschodu, sprawiło, iż władze brytyjskie nie mogły

zrezygnować z okupacji. W drugiej połowie XIX wieku Gibraltar, Malta, Cypr oraz

Kanał Sueski stały się niezwykle ważnymi punktami morskiego szlaku, prowadzą-

cego z metropolii do Indii. Z tego powodu dyplomaci brytyjscy starali się wszelkimi

środkami zabezpieczyć brytyjski stan posiadania w regionie Morza Śródziemnego.

Osiągnęli ten cel w 1887 roku, gdy kanclerz Niemiec Otto von Bismarck zdołał

przekonać Austro-Węgry oraz Włochy do podpisania układów śródziemnomor-

skich z Wielką Brytanią. Dokumenty potwierdzały wolę utrzymania status quo

w regionie przez umawiające się strony. Układy te miały charakter antyrosyjski,

gdyż wszyscy sygnatariusze byli zainteresowani powstrzymaniem rosyjskiej eks-

pansji56.

Nadzieję na oddanie Cypru Grecji wzmacniała wśród Greków walka ich roda-

ków na Krecie. Powstania w latach 1866–1869, 1875–1878, 1887 oraz 1895 stop-

niowo przybliżały możliwość realizacji idei enosis. Kolejny zryw niepodległościowy

ludności Krety w 1896 roku stał się przyczyną wybuchu wojny grecko-tureckiej.

W pierwszej kolejności kreteńscy powstańcy proklamowali zjednoczenie z Grecją,

a następnie w lutym 1897 roku na wyspie wylądował oddział żołnierzy greckich.

Pomimo wysiłków dyplomatycznych ze strony mocarstw, pragnących oddalić

zagrożenie wybuchu wojny grecko-tureckiej, oraz blokady wyspy, Turcja wypo-

wiedziała Grecji wojnę 17 kwietnia 1897 roku. Już pierwsze dni wojny udowodniły,

iż armia grecka skazana jest na porażkę, a państwo greckie na utratę suwerenności.

54 Informacja prasowa, „Th e Times” z 15 lipca 1878 r. 55 Flota brytyjska, począwszy od 1809 roku, zajmowała stopniowo Wyspy Jońskie, jednocześnie

wypierając z nich wojska francuskie. W 1815 roku archipelag stał się protektoratem Wielkiej

Brytanii. Kolejni brytyjscy namiestnicy tych wysp za główny cel stawiali sobie uniemożliwie-

nie zjednoczenia Wysp Jońskich z Grecją, pomimo wyraźnych żądań lokalnej ludności.

„W latach 1848 i 1848 Kefalonia była sceną buntów ludności domagającej się reformy agrarnej;

brytyjski namiestnik, Sir Henry Ward, stłumił je za pomocą fali masowych aresztowań, chłost

i egzekucji (…) Unię z Grecją wykluczono jeszcze w roku 1859, za radą przedstawiciela

Wielkiej Brytanii Williama Gladstone’a. Natomiast w roku 1863 wyrażono na nią zgodę,

starając się zachować twarz w ogólnych układach z Grecją”. Źródło: N. Davies, Europa, op.cit.,

s. 789. 56 H. Kissinger, Dyplomacja, Philip Wilson, Warszawa 2003, s. 169.

72 Tło historyczne

Supremacja wojsk tureckich była niepodważalna, jednakże kolejny raz interwenio-

wały mocarstwa, zaniepokojone wizją upadku niepodległej Grecji. Obie walczące

strony podpisały traktat pokojowy w Stambule 4 grudnia 1897 roku. „Mimo prze-

grania przez Grecję wojny sprawa Krety została uregulowana w traktacie korzyst-

nie dla mieszkających tam Greków, gdyż wyspa uzyskała autonomię przy zacho-

waniu tylko formalnej suwerenności Turcji”57. Władza sułtańska miała również

formalny charakter na Cyprze, niemniej w tym przypadku Grecy cypryjscy musieli

się liczyć ze stanowiskiem Wielkiej Brytanii. Okupacja brytyjska uniemożliwiała

przyłączenie Cypru do Grecji w drodze powstania niepodległościowego. Pod

koniec XIX wieku jedynym środkiem wywierania nacisku na rząd brytyjski przez

Greków cypryjskich były rozmaite petycje, regularnie wysłane do Londynu,

z prośbą o dobrowolne zakończenie okupacji na Cyprze oraz zgodę na enosis.

Przeciwni takiemu rozwiązaniu byli, z oczywistych względów, Turcy cypryjscy.

Turecka społeczność na wyspie domagała się albo utrzymania status quo, albo

zwrotu Cypru jej prawowitemu właścicielowi, za jakiego uważali sułtana Imperium

Osmańskiego. Turcy cypryjscy obawiali się, że zjednoczenie Cypru z Grecją będzie

dla nich równoznaczne z koniecznością opuszczenia wyspy lub poddaniem się

greckiej dominacji.

Jak zauważył Pierre Oberling, przedstawiciele Greków cypryjskich stosunkowo

szybko zorientowali się, iż władze brytyjskie nie planują oddania wyspy Grecji.

Dlatego też przystąpili do organizowania ogólnospołecznego, niesformalizowanego

ruchu, którego głównym zadaniem miało być stałe wywieranie presji na rząd Wiel-

kiej Brytanii oraz umacnianie świadomości narodowej wśród Greków cypryjskich.

Do grupy promotorów idei enosis na Cyprze Pierre Oberling zaliczył: greckich

dyplomatów rezydujących w Nikozji, greckich nauczycieli, greckie organizacje

patriotyczne (na przykład Patriotyczna Liga Cypryjska, założona w Atenach w 1898

roku), Jerzego I i Konstantyna I – kolejnych królów Grecji oraz ateńską prasę58.

Sytuacja Cypru nie zmieniła się aż do momentu wybuchu I wojny światowej.

Chociaż jeszcze przed 1914 rokiem Imperium Osmańskie było zaangażowane

w dwie wojny bałkańskie w latach 1912–1913, ich rezultat nie mógł wpłynąć na

zmianę statusu wyspy. Z jednej strony, władze tureckie nie mogły liczyć na zakoń-

czenie brytyjskiej okupacji, natomiast z drugiej, władze greckie nie potrafi ły

przekonać Wielkiej Brytanii o celowości zjednoczenia Cypru z Grecją. Rząd bry-

tyjski obawiał się bardzo dobrych stosunków turecko-niemieckich, które, w przy-

57 M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 2003, s. 44–

–45. 58 P. Oberling, Th e Road to Bellapais. Th e Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus, op.cit.,

s. 15–17.

73Tło historyczne

padku zwrócenia wyspy sułtanowi oraz wybuchu wojny, mogły doprowadzić do

bardzo niekorzystnych zmian geostrategicznych w regionie. Z kolei Grecja była

postrzegana przez Brytyjczyków jako słabe i niestabilne państwo, narażone zewsząd

na atak nieprzychylnych jej sąsiadów. Z wyżej wymienionych powodów politycy

brytyjscy uważali dalsze utrzymanie Cypru w brytyjskiej strefi e wpływów za naj-

korzystniejsze rozwiązanie.

Na początku XX wieku Francja oraz Wielka Brytania były postrzegane w Stam-

bule jako państwa, które wykorzystały słabość Imperium w drugiej połowie

poprzedniego stulecia. Wielka Brytania okupowała odpowiednio Egipt oraz Cypr,

natomiast Francja Algierię oraz Tunezję, które nominalnie nadal należały do suł-

tana. Prócz tego, konfrontacyjna polityka Wielkiej Brytanii w regionie Bliskiego

Wschodu sprawiła, iż Imperium Osmańskie było coraz żywiej zainteresowane

bliższą współpracą z Niemcami. Ta tendencja była zauważalna zwłaszcza od

momentu, gdy sukces rewolucji młodotureckiej z 1908 roku umocnił wpływ władz

niemieckich na rozwój sytuacji w Imperium59. Z punktu widzenia niemieckich

strategów, Turcja mogła odegrać decydującą rolę w trakcie ewentualnej wojny

w Europie. Powiązanie tego kraju z blokiem państw trójprzymierza zapewniało

zarówno utrzymanie kontroli nad cieśninami Bosfor oraz Dardanele, a zarazem

przerwanie morskiego szlaku komunikacyjnego pomiędzy Rosją i jej sojusznikami,

jak również doskonały punkt wyjścia celem rozpoczęcia szybkiego uderzenia

w kierunku rosyjskiego Kaukazu. W opinii niemieckich wojskowych, armia ture-

cka mogła także zająć strefę Kanału Sueskiego, by odciąć linię zaopatrzenia dla

Wielkiej Brytanii z jej kolonii oraz utrudnić manewry brytyjskiej fl oty. Co równie

ważne, zakładano, iż poparcie udzielone państwom centralnym przez sułtana-kalifa

wywoła powszechny bunt muzułmanów przeciwko władzom brytyjskim60.

Ostatnim etapem zacieśniania stosunków turecko-niemieckich stało się zawar-

cie traktatu przymierza w dniu 2 sierpnia 1914 roku. W dokumencie nie został

59 Młodoturcy (Genç Türkler, Jön Türkler) – taką nazwę nosiło stowarzyszenie utworzone w 1889

roku, w ramach którego działali przeciwnicy sułtana Abdülhamita II. Członkowie organizacji

opowiadali się za głęboką reformą ustrojową państwa, a zwłaszcza władzy sułtańskiej, która

za panowania sułtana Abdülhamita II nosiła wszelkie znamiona bezwzględnej tyranii. Ich

działalność doprowadziła do wybuchu tzw. rewolucji młodotureckiej w 1908 roku, w wyniku

której odsunęli od władzy sułtana Abdülhamita II (1909), zastępując go Mehmetem V, oraz

przywrócili konstytucję z 1876 roku. Młodoturcy rządzili Imperium Osmańskim, z krótką

przerwą w trakcie wojen bałkańskich, aż do jego upadku w 1918 roku. Najsłynniejszymi

przedstawicielami tego ruchu byli: Ahmet Riza, Enver pasza, Kara Kemal, Ahmet Niyazi,

Abdullah Cevdet oraz Ahmed Cemal. Zob. Leksykon wiedzy o Turcji, op.cit., s. 174; T. Wituch,

Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878 – 1923, PWN, Warszawa 1980, s. 100–119. 60 D. Kołodziejczyk, Turcja, op.cit., s. 66.

74 Tło historyczne

określony termin przystąpienia Turcji do wojny przeciwko państwom ententy,

jednakże było powszechnie wiadomo, iż Niemcy były żywotnie zainteresowane,

by nastąpiło to jak najszybciej. Gdy władze tureckie zaczęły zbytnio zwlekać

z wypowiedzeniem wojny państwom trójporozumienia, dowództwo niemieckie

postanowiło je do tego sprowokować. Idealnego pretekstu dostarczyły dwa nie-

mieckie krążowniki „Goeben” oraz „Breslau”, które w chwili wybuchu I wojny

światowej znajdowały się na Morzu Śródziemnym. Ścigane przez fl otę brytyjską,

znalazły schronienie w Dardanelach. Wkrótce zaaranżowano fi kcyjny zakup obu

okrętów przez turecki rząd i zmieniono ich nazwy, podczas gdy obie załogi nadal

składały się wyłącznie z niemieckich marynarzy pod dowództwem kontradmirała

Wilhelma Souchona61.

Niemiecki dowódca, działając w porozumieniu z członkami młodotureckiego

triumwiratu, rozkazał 29 października 1914 roku ostrzał rosyjskich miast, położo-

nych nad Morzem Czarnym. Flota osmańska zaatakowała Odessę, Noworosyjsk

oraz Sewastopol. „Wiadomość o akcji wywołała burzę w osmańskim gabinecie,

którego większość członków nie była poinformowana o zamierzonej akcji Sou-

chona. Z inicjatywy Saida Halima (ówczesnego wielkiego wezyra – przyp. autora)

i Mehmeda Cavida (działacza młodotureckiego – przyp. autora) wysłano nawet do

Petersburga ofi cjalne przeprosiny, które jednak nie zmieniły biegu wydarzeń

wskutek storpedowania wysiłków pacyfi kacji przez członków triumwiratu. 2 listo-

pada Rosja wypowiedziała wojnę Imperium Osmańskiemu, a w następnych dniach

dołączyły do niej Wielka Brytania, Francja i Serbia. Już 3 listopada fl ota angielsko-

-francuska ostrzelała Dardanele, dwa dni później zaś Wielka Brytania ogłosiła

formalną aneksję Cypru62”.

Brytyjska aneksja Cypru, jak się później okazało, znacznie oddaliła perspektywę

przyłączenia wyspy do Grecji, chociaż mogła również zostać wykorzystana przez

rząd brytyjski jako zachęta dla Grecji do przystąpienia do wojny po stronie państw

trójporozumienia. Na przełomie 1914/1915 roku władze brytyjskie pragnęły pozy-

skać Grecję jako sojusznika niemalże za wszelką cenę, obiecując jej znaczne nabytki

terytorialne. Jednakże w tym najbardziej dogodnym momencie, władze greckie

były podzielone w kwestii udzielenia poparcia któremuś z dwóch bloków państw

uczestniczących w I wojnie światowej.

Król Grecji Konstantyn był powszechnie znany ze swych proniemieckich

poglądów, które wzmacniało jego małżeństwo z Zofi ą, siostrą niemieckiego cesarza

Wilhelma II. Przystąpienie do wojny po stronie Niemiec na początku 1915 roku

61 J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, op.cit., s. 348. 62 D. Kołodziejczyk, Turcja, op.cit., s. 70–71.

75Tło historyczne

narażało jednak Grecję na atak fl oty ententy, dlatego król opowiadał się za utrzy-

maniem statusu państwa neutralnego. Nie zdołały go przekonać nawet zapewnie-

nia ze strony Wilhelma II, w których cesarz niemiecki obiecywał przekazać Grecji

po wojnie liczne terytoria zdobyte na Wielkiej Brytanii oraz Włoszech, między

innymi Cypr. Z kolei premier greckiego rządu Eleft erios Wenizelos dążył przede

wszystkim do urzeczywistnienia głównego narodowego celu, jakim był w jego

przekonaniu program utworzenia Wielkiej Grecji. Megali idea zakładała odzyska-

nie oraz zjednoczenie wszystkich ziem zamieszkanych przez ludność grecką,

głównie w Azji Mniejszej, a także wielu wysp, w tym Cypru. Siłą rzeczy, realizacja

tego programu musiała nastąpić kosztem Imperium Osmańskiego, a zatem

w wyniku wojny przeciwko Trójprzymierzu. Wenizelos jednoznacznie popierał

pomysł przystąpienia Grecji do wojny po stronie ententy, licząc na jej ostateczne

zwycięstwo. Przed podjęciem ostatecznej decyzji powstrzymywała go jedynie

obawa przed atakiem Bułgarii oraz Imperium Osmańskiego, zwłaszcza po klęskach,

jakich wojska ententy dwukrotnie doznały w walkach przeciwko siłom tureckim

na półwyspie Gallipoli w 1915 roku. Oponenci premiera, w większości członkowie

partii rojalistycznych, zaproponowali w odpowiedzi plan Małej Grecji, zakładający

utrzymanie nabytków z okresu wojen bałkańskich 1912/1913 oraz zajęcie, w sprzy-

jających okolicznościach, południowej Albanii (północnego Epiru)63.

Grecja przystąpiła do wojny dopiero 2 lipca 1917 roku, za sprawą zachodnich

mocarstw, które doprowadziły do ustąpienia króla Konstantyna. Z pewnością

Grecja wsparła państwa ententy zbyt późno, by móc liczyć na wdzięczność oraz

hojność sojuszników po zakończeniu wojny. Niemniej wojska greckie odniosły

duży sukces na froncie macedońskim, skutecznie osłabiając siły bułgarskie

i zmuszając tym samym władze Bułgarii do podpisania zawieszenia broni we

wrześniu 1918 roku. Wkrótce potem w podobnej sytuacji znalazła się Turcja.

Władze tureckie podpisały akt zawieszenia broni 27 października w Mudros na

wyspie Lemnos. Jednakże „w Grecji przyjęto z rozczarowaniem warunki zawiesze-

nia broni z Turcją, uznając, że były zbyt łagodne. Grecy domagali się zniesienia

zwierzchnictwa tureckiego nad Stambułem i ludnością grecką żyjącą w Turcji.

Odżyły nastroje nacjonalistyczne. W prasie i publicznych wystąpieniach wzywano

rząd do realizacji Wielkiej Idei. Żądano przyłączenia obszarów zamieszkanych

przez Greków w Azji Mniejszej, Tracji i w północnym Epirze. Powszechne było

przekonanie, że Wyspy Egejskie, a nawet Cypr, znajdą się wkrótce w granicach

Królestwa Grecji64”. Przedstawiciele władz greckich, udając się na konferencję

63 M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, op.cit., s. 135. 64 A.M. Brzeziński, Grecja, op.cit., s. 72.

76 Tło historyczne

pokojową do Paryża w 1919 roku, mieli nadzieję na realizację wszystkich postula-

tów terytorialnych.

W trakcie rokowań pokojowych okazało się, że delegaci pokonanego Imperium

Osmańskiego nie są gotowi przystać na wiele z żądań zwycięskiej koalicji. Z tego

powodu przedstawiciele Wielkiej Brytanii oraz Francji podjęli decyzję, umożliwia-

jącą armii greckiej interwencję w Anatolii. Władzom greckim obiecali przyłączenie

do Grecji całej zachodniej Anatolii, natomiast o Cyprze nie wspomniano. 15 maja

1919 roku wojska greckie wylądowały w Smyrnie (obecnie Izmir). Zastraszony rząd

sułtański stał się, zgodnie z przewidywaniami, skłonny do ustępstw na rzecz zwy-

cięskiej koalicji. Wojska tureckie przegrywały kolejne bitwy i zostały zepchnięte

daleko w głąb Anatolii. W takich okolicznościach, kadłubowy rząd sułtański podjął

decyzję o podpisaniu 10 sierpnia 1920 roku traktatu pokojowego w Sèvres.

Zwycięskie mocarstwa postanowiły wykorzystać słabość turecką i usankcjono-

wać faktyczny rozbiór Imperium Osmańskiego. Sprzymierzeni zajęli Stambuł,

Francuzi wkroczyli do Cylicji, natomiast Włosi opanowali południowe wybrzeże.

Rozległe terytoria na wschodzie kraju otrzymali Kurdowie oraz Ormianie, niekry-

jący swych separatystycznych ambicji65. Wśród wielu postanowień, które upoko-

rzyły Turcję, znalazły się również te dotyczące Cypru. Artykuł 115 głosił, iż

„układające się strony uznają brytyjską aneksję Cypru ogłoszoną 5 listopada 1914

roku”66. W kolejnym artykule 116, Turcja zrzekała się wszelkich praw do Cypru,

w tym również rezygnowała z trybutu, jaki podczas brytyjskiej okupacji miesz-

kańcy wyspy byli obowiązani płacić sułtanowi. Artykuł 117 zawierał z kolei stwier-

dzenie, iż „wszyscy Turcy, urodzeni bądź stale rezydujący na Cyprze, otrzymają

brytyjskie obywatelstwo, tracąc tym samym obywatelstwo tureckie”67.

Jedynie szef greckiego rządu Eleft eros Wenizelos był zadowolony z podpisania

traktatu, postrzegając go jako kolejny, znaczący krok w kierunku realizacji idei

Wielkiej Grecji. Premier liczył również na zwrócenie Cypru Grecji przez Wielką

Brytanię. Francuskie oraz brytyjskie poparcie w trakcie wojny grecko-tureckiej

wzmacniały to przekonanie. Dzięki niemu sułtan zmuszony był zaakceptować

postanowienia z Sèvres. Z pewnością pozycja Grecji w regionie uległaby znacznemu

wzmocnieniu, gdyby w obronie suwerenności Turcji nie stanął Mustafa Kemal68.

65 B. Lewis, Narodziny nowoczesnej Turcji, PWN, Warszawa 1972, s. 287–290. 66 Th e Treaty of Peace Between the Allied and Associated Powers and Turkey Signed at Sèvres,

August 10, 1920. Źródło: www.hr.org/docs/sevres/part3.html (1.03.2005). 67 Ibidem. 68 Na uwagę zasługują dwie pozycje biografi czne, poświęcone twórcy podstaw Republiki Turec-

kiej Kemalowi Atatürkowi: A. Jevakhoff , Kemal Atatürk, Wydawnictwo Dialog, Warszawa

2004; P. Kinross, Atatürk: Th e Rebirth of a Nation, Phoenix Press, London 2003.

77Tło historyczne

Wojska greckie rozpoczęły kolejną ofensywę w styczniu 1921 roku. Atak zakoń-

czył się klęską pod Inönü, podobnie jak i następny dokonany w marcu. Przełomo-

wym momentem wojny stała się bitwa nad rzeką Sakarią. Mustafa Kemal, który

został mianowany naczelnym wodzem armii tureckiej, pokrzyżował plany

mocarstw. Co więcej, gdyby nie mediacja ze strony Francji, Grecja mogła ponieść

druzgocącą klęskę. Zawieszenie broni podpisane w Müdanyi oznaczało koniecz-

ność renegocjacji postanowień traktatu z 1920 roku, a tym samym znaczne uszczu-

plenie greckich nabytków terytorialnych przyznanych jej w tymże dokumencie69.

Porażka wojsk greckich podczas wojny przeciwko Turcji miała rozliczne kon-

sekwencje, zarówno w polityce zagranicznej, jak i polityce wewnętrznej. W wyniku

klęski w Azji Mniejszej, król Konstantyn został zmuszony do abdykacji oraz opusz-

czenia Grecji. Prócz tego, Komitet Rewolucyjny rozpoczął śledztwo, które miało

na celu ustalenie nazwisk osób winnych porażki w wojnie grecko-tureckiej. Na

ławie oskarżonych zasiedli byli premierzy, ministrowie oraz głównodowodzący

kampanią generał Hadjanestis. Pomimo sprzeciwu społeczności międzynarodowej,

zwłaszcza władz Wielkiej Brytanii, 28 listopada 1922 roku sąd wojskowy skazał

wszystkich sześciu oskarżonych na karę śmierci. Wykonanie wyorku spotkało się

ze sprzeciwem ze strony społeczności międzynarodowej, a Wielka Brytania, na

znak protestu, zerwała nawet stosunki dyplomatyczne z Grecją70. Tym samym

Grecy cypryjscy nie mogli liczyć na realizację idei enosis, a pozycja negocjacyjna

Eleft erosa Venizelosa, w przeddzień otwarcia rokowań pokojowych z Turcją

w Lozannie, została bardzo poważnie osłabiona71.

W traktacie lozańskim, podpisanym 24 lipca 1923 roku, Cyprowi poświęcono

dwa artykuły. W artykule 20 znalazło się postanowienie potwierdzające rezygnację

Turcji z wszelkich praw do wyspy oraz jednoczesne uznanie brytyjskiej aneksji z 5

listopada 1914 roku. Tym samym wyspa ostatecznie znalazła się pod kontrolą

władz brytyjskich. Kwestie związane z obywatelstwem mieszkańców tureckiego

pochodzenia zostały sprecyzowane w artykule 21. Na jego podstawie wszyscy

Turcy, zameldowani na Cyprze przed dniem brytyjskiej aneksji, otrzymywali

obywatelstwo brytyjskie, tracąc automatycznie obywatelstwo tureckie. Sygnatariu-

69 J. Reychman, Dni świetności i klęski Turcji, Książka i Wiedza, Warszawa 1962, s. 220–221. 70 Z krytyką spotkał się także sposób przeprowadzenia egzekucji. Wszyscy skazani zostali nocą

wywiezieni ciężarówkami w pobliże Aten i tam rozstrzelani. Ponoć do ostatniej chwili dowo-

dzili swej niewinności, odmawiając zasłonięcia oczu na czas egzekucji oraz do końca zacho-

wując spokój. 71 E.S. Forster, A Short History of Modern Greece 1821–1940, Methuen & Co., London 1941,

s. 145–147.

78 Tło historyczne

sze dopuszczali możliwość zachowania tureckiego obywatelstwa, ale taki wybór

oznaczał dla zainteresowanych Turków konieczność opuszczenia wyspy72.

Postanowienia traktatu lozańskiego zostały przyjęte przez społeczeństwo greckie

w kategoriach klęski narodowej. Szansa zrealizowania idei Wielkiej Grecji została

ostatecznie zaprzepaszczona. Grecja traciła nie tylko koncesje terytorialne w Azji

Mniejszej z okręgiem Smyrny na czele, ale również szansę na przyłączenie wysp

archipelagu Dodekanezu oraz Cypru. Przed konferencją w Lozannie politycy

greccy liczyli przede wszystkim na przyłączenie tychże wysp do Grecji, natomiast

nabytkom w zachodniej Anatolii przypisywali drugorzędną rolę. Słusznie zauwa-

żali, iż aneksja okręgu Smyrny mogłaby stać się źródłem ciągłych napięć w stosun-

kach z Turcją, natomiast przejęcie wysp nie groziło bezpośrednią konfrontacją ze

wschodnim sąsiadem.

Dalsze utrzymywanie Cypru w brytyjskiej strefi e wpływów miało na celu zabez-

pieczenie strategicznych szlaków transportowych pomiędzy Wielką Brytanią a jej

posiadłościami na Bliskim Wschodzie oraz w Indiach. Politycy brytyjscy byli

przekonani o potrzebie utrzymania wpływów oraz punktów strategicznych w re-

gionie Bliskiego Wschodu, bez względu na koszty73.

Niedługo po podpisaniu traktatu lozańskiego, strona brytyjska postanowiła

zmienić status Cypru. 1 maja 1925 roku w Limassolu ogłoszono przekształcenie

Cypru w brytyjską kolonię. Zmiana statusu wyspy wiązała się również ze zmianami

w ustawodawstwie oraz dostępem Greków i Turków cypryjskich do urzędów. Od

tego momentu wyspą administrował, w imieniu Jego Królewskiej Mości, guberna-

tor. Zwiększyła się również liczba miejsc przeznaczonych dla Greków cypryjskich

w Radzie Ustawodawczej. Tym samym społeczność grecka zdobyła przewagę trzech

miejsc w stosunku do łącznej liczby miejsc zarezerwowanych dla reprezentantów

ludności muzułmańskiej oraz członków mianowanych. Dodatkowo mieszkańcy

kolonii uzyskali dostęp do rozmaitych funkcji publicznych, na przykład, Przewod-

niczącego Sądu Okręgowego lub Komendanta Lokalnej Policji. Rząd Wielkiej

Brytanii zobowiązał się także zwiększyć coroczne wsparcie dla budżetu cypryj-

skiego dodatkowymi środkami fi nansowymi w wysokości 92 800 funtów, by

zminimalizować negatywne skutki płaconego trybutu. Do tamtej pory, począwszy

od 1911 roku, Wielka Brytania przekazywała Cyprowi 50 000 funtów74. Warto

72 Lausanne Treaty 1923. Źródło: www.hri.org/docs/lausanne/part1.html (1.03.2005).73 Więcej na temat polityki Wielkiej Brytanii względem Imperium Osmańskiego oraz

bezpośrednio po jego upadku: M. Kent, Great Britain and the End of the Ottoman Empire

1900–23, [w:] Th e Great Powers and the End of the Ottoman Empire, pod red. M. Kent, Frank

Cass, London 1996, s. 173–205. 74 New Status of Cyprus, „Th e Times” z 2 maja 1925 r.

79Tło historyczne

zaznaczyć, iż trybut płacony przez Cypr nie trafi ał bezpośrednio do Turcji, lecz

przeznaczony był na obsługę zadłużenia Imperium Osmańskiego. Pierwszym

gubernatorem Cypru został mianowany Sir Malcolm Stevenson, którego wkrótce,

w kwietniu 1926 roku, zastąpił Sir Ronald Storrs75.

Wybory do Rady Ustawodawczej, przeprowadzone w 1925 roku, zapewniły

miejsca politykom skłonnym współpracować z administracją brytyjską. Głównym

celem stała się dla nich stabilizacja ekonomiczna w kolonii, natomiast kwestia

ewentualnego zjednoczenia z Grecją znalazła się na drugim planie. Władzom

brytyjskim udało się zapobiec masowym wystąpieniom Greków cypryjskich,

zwolenników realizacji enosis, a jednocześnie przeciwdziałać rozwojowi ruchów

narodowych na wyspie. Ze zrozumiałych względów, taka polityka musiała zakoń-

czyć się niepowodzeniem i natrafi ć na opór mieszkańców Cypru. Stopniowo

narastała niechęć do brytyjskich kolonizatorów, zwłaszcza ze strony rosnącego

w siłę ruchu komunistycznego. Należy jednak zaznaczyć, iż chociaż komuniści

cypryjscy domagali się autonomii dla Cypru, byli jednocześnie przeciwni przyłą-

czeniu wyspy do Grecji76. Ze zrozumiałych względów, władze brytyjskie z niepo-

kojem obserwowały z jednej strony wzrost wpływów cypryjskiej lewicy, natomiast

z drugiej narastający wśród Greków cypryjskich nacjonalizm. Oba obozy poli-

tyczne, skrajnie różniące się w swych poglądach dotyczących przyszłości wyspy,

miały ten sam cel – wyzwolenie Cypru spod dominacji Wielkiej Brytanii.

Pomimo ogłoszenia Cypru kolonią Wielkiej Brytanii, ruch na rzecz enosis

w samej Grecji nie stracił na znaczeniu. Władze greckie, przynajmniej ofi cjalnie,

odcinały się od nacjonalistów głoszących konieczność przyłączenia wyspy do

Grecji. Część społeczeństwa postrzegała kwestię cypryjską jako ostatnią możliwość

realizacji idei Wielkiej Grecji. W 1929 roku władze brytyjskie zdecydowanie odrzu-

ciły postulaty delegacji Greków cypryjskich, przybyłych do Londynu. Ówczesny

sekretarz stanu do spraw kolonii odprawił podobno przedstawicieli Greków cypryj-

skich następującymi słowami: „Uważam, że kwestia ta jest ostatecznie zakończona

i w przyszłości nie będzie podlegała dyskusji”77. Ta wypowiedź przyczyniła się do

wzrostu nastrojów antybrytyjskich na wyspie. Stopniowo narastał opór ze strony

greckiej ludności na Cyprze, jednak decydującym momentem okazał się spór

budżetowy w roku 1931. Wówczas Rada Ustawodawcza zatwierdziła budżet dzięki

połączonym głosom reprezentantów Turków cypryjskich oraz administracji bry-

tyjskiej, odrzucając jednocześnie projekt Greków cypryjskich. Nacjonaliści greccy

75 New Governor of Cyprus, „Th e Times” z 12 kwietnia 1926 r. 76 G. S. Georghallides, Cyprus and the Governorship of Sir Ronald Storrs: Th e Causes of the 1931

Crisis, Cyprus Research Centre, 1985. 77 Th e Outbreak in Cyprus, „Th e Times” z 9 grudnia 1931 r.

80 Tło historyczne

otwarcie wzywali do bojkotowania wszelkich produktów pochodzących z Wielkiej

Brytanii oraz odmowy płacenia podatków. 21 października 1931 roku, podczas

demonstracji w Nikozji, doszło do gwałtownych starć demonstrantów z siłami

brytyjskimi. Protestujący Grecy cypryjscy podpalili siedzibę gubernatora. Wystą-

pienia przeciwko władzom brytyjskim miały później miejsce także w innych

miejscowościach, lecz były bez trudu opanowywane przez wojsko78.

James Henry Th omas, brytyjski sekretarz stanu do spraw kolonii, był pełen

uznania dla gubernatora Sir Ronalda Storrsa za opanowanie buntu na Cyprze

i udzielił mu pełnego poparcia w imieniu króla Jerzego V oraz własnym. W tele-

gramie wysłanym do Nikozji napisał między innymi: „Zdążył już Pan podjąć

wszelkie niezbędne kroki przeciwko organizatorom protestów. Polegam na Pań-

skim zdaniu zarówno w kwestii rozprawienia się z aresztowanymi przywódcami,

jak i podjęcia kolejnych decyzji celem zdławienia działalności wywrotowej. Należy

pokazać, że ani obecnie, ani w przyszłości takie wystąpienia nie będą tolerowane.

Jest oczywistym, iż wolności zapewnione mieszkańcom zostały nadużyte przez

nielojalnych przywódców politycznych. W trosce o mieszkańców Cypru, rząd Jego

Królewskiej Mości będzie musiał przeanalizować obowiązujące postanowienia

konstytucyjne i, na podstawie konsultacji z Panem, zadecydować o ich przyszłym

kształcie”79. W wyniku zamieszek z 1931 roku Rada Ustawodawcza została zlikwi-

dowana, a przywódcy Greków cypryjskich, odpowiedzialni za organizację demon-

stracji oraz wystąpień antybrytyjskich, zostali wydaleni z Cypru80. W listopadzie

1931 roku, nowy sekretarz do spraw kolonii Wielkiej Brytanii Sir Philip Cunliff e-

-Lister poinformował, iż siedmiu przywódców protestów zostało przewiezionych

do Wielkiej Brytanii, natomiast trzej inni, w tym biskupi Kition oraz Kyrenii, byli

przetrzymywani na Gibraltarze.

Turcy cypryjscy z uwagą obserwowali rozwój wydarzeń na wyspie w trakcie

starć Greków cypryjskich z policją oraz wojskiem brytyjskim pod koniec 1931

roku. Niezmiennie sprzeciwiali się greckim wystąpieniom na rzecz enosis, a nawet

prawu do samostanowienia. Przywódcy społeczności tureckiej obawiali się przy-

78 Najgwałtowniejszy przebieg miały zamieszki wywołane aresztowaniami czołowych przedsta-

wicieli Greków cypryjskich. Wczesnym rankiem 25 października 1931 roku w Nikozji aresz-

towano dwóch greckich członków Rady Ustawodawczej, natomiast w Limassolu biskupa

Kition – Nicodemusa Mylonasa. Administracja brytyjska obarczała biskupa Mylonasa winą

za wywołanie protestów, które doprowadziły do spalenia siedziby gubernatora Ronalda Storrsa.

Mieszkańcy Limassolu próbowali uwolnić biskupa, ale bez powodzenia. W czasie starć

z policją zginęło sześć osób. Zob. Th e Riots in Cyprus. Bishop of Kition Arrested, „Th e Times”

z 16 października 1931 r. 79 Disloyalty in Cyprus. Constitution to be Reviewed, „Th e Times” z 30 października 1931 r.80 C. M. Woodhouse, Modern Greece. A Short History, op.cit., s. 221–222.

81Tło historyczne

łączenia wyspy do Grecji, gdyż w takim przypadku zostaliby najpierw pozbawieni

ochrony ze strony władz brytyjskich, a później staliby się zależni od władz w Ate-

nach. Niemniej, po zdławieniu rewolty Greków cypryjskich, władze brytyjskie

objęły sankcjami obie społeczności, nie czyniąc żadnej różnicy między Grekami

a Turkami cypryjskimi. W rezultacie wśród Turków cypryjskich narastała niechęć

w stosunku do niezwykle restryktywnej administracji brytyjskiej, jednakże za taki

stan rzeczy obwiniali Greków cypryjskich. Wystąpienia z października 1931 roku

uznali za szkodliwe i prowadzące do destabilizacji na wyspie. Najwyrazistszym

przykładem braku zaufania pomiędzy obiema społecznościami na Cyprze był

stopniowy zanik wiosek o mieszanym składzie etnicznym. W drugiej połowie lat

trzydziestych XX wieku atmosferę niepewności i napięcia potęgowała również

obawa przed wybuchem wojny w Europie81.

Przez cały okres trwania II wojny światowej Cypr pozostawał pod kontrolą

władz brytyjskich, stanowiąc ważny punkt strategiczny w regionie wschodniego

Morza Śródziemnego. Grecja, której terytorium było okupowane przez wojska

niemieckie od kwietnia 1941 roku, nie mogła wspierać Greków cypryjskich.

Z kolei Grecy cypryjscy próbowali wszelkimi możliwymi sposobami przedostać

się do Grecji i wesprzeć tamtejszą partyzantkę. Cypryjskie źródła oceniają, iż

w walkach na frontach II wojny światowej wzięło udział łącznie ponad 30 tysięcy

ochotników z Cypru. Walcząc u boku żołnierzy brytyjskich, liczyli przede wszyst-

kim na złagodzenie polityki rządu Wielkiej Brytanii względem Cypru oraz przy-

łączenie wyspy do Grecji po zakończeniu wojny82.

Lojalność ludności Cypru w trakcie II wojny światowej została zauważona

w Londynie, aczkolwiek politycy brytyjscy nie widzieli możliwości przyłączenia

wyspy do Grecji. W zamian zaoferowali Cypryjczykom większą swobodę oraz

pomoc gospodarczą. W wysoce niepewnych, powojennych realiach w Europie idea

enosis nie mogła zostać zrealizowana przez Brytyjczyków z kilku powodów. Przede

wszystkim władze brytyjskie słusznie przewidywały, iż ewentualne przekazanie

Cypru Grecji wywołałoby gwałtowne protesty ze strony Turcji. Prócz tego, podczas

gdy w latach 1946–1949 w Grecji trwała wojna domowa, jej polityczna przyszłość

była bardzo trudna do przewidzenia83. Politycy brytyjscy musieli liczyć się ze

81 K. Atakol, Turkish & Greek Cypriots. Is Th eir Separation Permanent?, Metu Press, Ankara 2003,

s. 94. 82 Cyprus. A Historical Sketch, op.cit., s. 10. 83 Podczas gdy siły brytyjskie zajmowały Grecję w październiku 1944 roku, większość terytorium

Hellady kontrolowały wojska Ludowej Armii Wyzwolenia Narodowego (ELAS). Już wówczas

aktywnie zwalczały siły prorządowe. Komuniści zdecydowali się na zawieszenie broni, gdy

ustalony został termin wyborów oraz referendum w sprawie utrzymania monarchii. Zarówno

wyniki wyborów do greckiego Vouli, jak i rezultat referendum w 1946 roku, przyniosły zwy-

82 Tło historyczne

zwycięstwem sił komunistycznych, a wówczas Grecja, powiększona o Cypr, stałaby

się zależna od Związku Radzieckiego. Radziecka obecność na wyspie stworzyłaby

realne zagrożenie dla Turcji oraz interesów brytyjskich na Bliskim Wschodzie.

Brytyjczycy początkowo wspierali siły prawicowe w Grecji. Gdy dalsza pomoc

stała się niemożliwa ze względu na trudności fi nansowe, miejsce Wielkiej Brytanii

zajęły Stany Zjednoczone. W marcu 1947 roku prezydent Henry Truman sformu-

łował doktrynę, nazwaną później od jego nazwiska doktryną Trumana. W orędziu

wygłoszonym do Kongresu, prezydent wezwał do „udzielenia pomocy państwom

zagrożonym przez komunizm. Została ona zatwierdzona w odniesieniu do dwóch

państw: Grecji i Turcji”84. Doktryna prezydenta Stanów Zjednoczonych oraz decy-

zja Kongresu miała zaważyć, jak się później okaże, także na historii Cypru. Grecja

i Turcja zostały przyjęte do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego w 1952 roku,

jednakże nieuregulowana kwestia cypryjska nieraz wpłynie na znaczne pogorsze-

nie stosunków między tymi państwami, a w konsekwencji doprowadzi do desta-

bilizacji w ramach południowej fl anki NATO. Jak słusznie zauważył w jednej ze

swych książek Th eodore A. Couloumbis, dopiero wydarzenia 1955 roku oraz

pojawienie się kwestii cypryjskiej sprawią, iż politycy amerykańcy uświadomią

sobie ważną rolę tej śródziemnomorskiej wyspy. Za każdym razem, gdy dochodzić

będzie do sporów między nowymi sojusznikami w sprawie Cypru, uruchomiony

zostanie proces, który niejednokrotnie zagrozi stabilności południowo-wschodniej

cięstwo siłom rojalistycznym. W odpowiedzi ELAS wznowiła walkę zbrojną. Komuniści greccy

zaopatrywani byli pośrednio przez Związek Radziecki z terytoriów Jugosławii oraz Bułgarii.

Opanowali przede wszystkim górzyste peryferia kraju, podczas gdy siły rządowe kontrolowały

największe miasta. W grudniu 1947 roku proklamowany został Tymczasowy Rząd Wolnej

Grecji, na którego czele stanął generał Markos Vafi ades. Wówczas siły ELAS kontrolowały

około 25% powierzchni kraju. Na siedzibę nowego „rządu” wybrano miasto Konitsa, jednak

pomimo szturmu miasto nie zostało zdobyte. O klęsce sił komunistycznych w Grecji zadecy-

dował konfl ikt pomiędzy Józefem Stalinem a przywódcą jugosłowiańskim Josipem Brosem

Tito. W rezultacie, partyzantka komunistyczna została pozbawiona głównych źródeł zaopa-

trzenia. Zwycięska ofensywa generała sił rządowych, dowodzonych przez Aleksandrosa

Papagosa, zmusiła resztki sił ELAS do ucieczki na terytorium Albanii. 16 października 1949

roku przywódca ELAS Nikos Zachardias ogłosił zakończenie walki. Wojna domowa w latach

1946–1949 kosztowała życie ponad 50 tysięcy obywateli Grecji, a wielu cywilów popierających

siły komunistyczne zostało zmuszonych do opuszczenia kraju po zakończeniu walk. Uchodźcy

trafi ali do państw socjalistycznych. Wielu z nich znalazło schronienie w Polsce. Zob. Historia

polityczna świata XX wieku 1945–2000, pod red. M. Bankowicza, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 72–73; E. Rigas, Grecja naszych czasów, Książka i Wiedza,

Warszawa 1962, s. 159–212. Warto zapoznać się także z książką autorstwa Janusza Traczykow-

skiego, poświęconą walce Polaków w szeregach ELAS. Zob. J. Traczykowski, ELAS znaczyło

wolność, KAW, Warszawa 1980. 84 J. Bryła, Doktryna Trumana, [w:] Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków

politycznych, pod red. C. Mojsiewicza, Atla2, Wrocław 2004, s. 98.

83Tło historyczne

fl anki NATO, a nawet żywotnym interesom Stanów Zjednoczonych i Zachodu

w regionie wschodniego Morza Śródziemnego85.

Po II wojnie światowej nasilił się proces dekolonizacji, który stwarzał Grekom

cypryjskim nadzieję na uzyskanie w pierwszym rzędzie prawa do samostanowienia,

a następnie realizację idei enosis. Wielka Brytania stała się członkiem założycielem

Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tym samym przyjmowała niezwykle

istotne postanowienia Karty NZ, dotyczące prawa narodów do samostanowienia.

Artykuł 1 Karty NZ, określający cele ONZ, w punkcie 2 brzmi następująco: „Roz-

wijać przyjazne stosunki między narodami, oparte na poszanowaniu zasady

równouprawnienia i samostanowienia narodów, i stosować inne odpowiednie

środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju”86. Wielka Brytania przyjęła rów-

nież, jako rozdział XI Karty NZ, „Deklarację w sprawie obszarów niesamo-

dzielnych”. W tejże Deklaracji, w artykule 73 postanowiono, iż „członkowie

Organizacji Narodów Zjednoczonych, którzy odpowiadają lub podejmują się

odpowiedzialności za administrację obszarów, których ludność jeszcze nie osiąg-

nęła pełnego samorządu, uznają zasadę, że najważniejsze są interesy mieszkańców

tych obszarów, i jako święte posłannictwo przyjmują swój obowiązek popierania

w najwyższym stopniu dobrobytu ludności tych obszarów w ramach systemu

międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (…)”87. Od tamtej pory Grecy cypryj-

scy, domagając się od Wielkiej Brytanii przyznania prawa do samostanowienia,

mogli powoływać się na powyższe postanowienia. Karta NZ wyposażyła przedsta-

wicieli Cypru w argument polityczny, jakiego nie posiadali przed wybuchem

II wojny światowej. Nowy, powojenny ład międzynarodowy, którego podstawę

stanowiła równowaga sił między dwoma supermocarstwami, sprzyjał niepodle-

głościowym aspiracjom greckiej społeczności na wyspie.

Wśród przedstawicieli Greków cypryjskich coraz większą rolę odgrywał biskup

Kition Makarios88. Po swoim powrocie na Cypr, zaangażował się w walkę niepod-

85 T.A. Couloumbis, Th e U. S., Greece and Turkey. Th e Troubled Triangle, Praeger, New York 1983,

s. 20. 86 Karta Narodów Zjednoczonych, 26 czerwca 1945 r., [w:] Prawo międzynarodowe publiczne.

Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze,

Lublin 2001, s. 6. 87 Ibidem, s. 23. 88 Makarios (Michalis Christodulos Muskos) urodził się we wsi Panayia na Cyprze w 1913 roku.

W 1950 roku stanął na czele cypryjskiego Kościoła prawosławnego jako Makarios III. Był

gorącym zwolennikiem niepodległości Cypru. Za swoją nieprzejednaną postawę oraz powią-

zania z organizacją terrorystyczną EOKA został deportowany z inicjatywy władz brytyjskich

na Seszele w 1956 roku. Uwolniony rok później, Makarios powrócił z Aten na Cypr dopiero

w 1959 roku. 13 grudnia 1959 roku został wybrany pierwszym prezydentem Republiki Cypru.

W polityce zagranicznej poszukiwał ścisłej współpracy w ramach ruchu państw niezaanga-

84 Tło historyczne

ległościową. Pierwszym jej przejawem była krytyka oraz odrzucenie projektu nowej

konstytucji dla Cypru w 1948 roku89. W 1950 roku, z inicjatywy Makariosa, zor-

ganizowany został plebiscyt w sprawie enosis. Cypryjczycy mieli wypowiedzieć się

czy popierają ideę przyłączenia wyspy do Grecji. W głosowaniu wzięli udział Grecy

cypryjscy, którzy przygniatającą większością głosów opowiedzieli się za unią Cypru

z Grecją. Według ofi cjalnych danych, „tak” odpowiedziało aż 95,7% uczestników

plebiscytu. Władze brytyjskie nie zaakceptowały ani plebiscytu, ani jego wyniku,

sugerując nawet, iż został on sfałszowany. Nie zmieniły również swej polityki

względem wyspy, niemniej rezultat głosowania wpłynął na ugruntowanie mocnej

pozycji biskupa Makariosa wśród Greków cypryjskich. Największym dowodem

uznania stał się wybór Makariosa na arcybiskupa autokefalicznego Kościoła pra-

wosławnego na Cyprze90.

Władze brytyjskie broniły swego stanowiska, iż w żadnym przypadku nie

zgodzą się na unię Cypru z Grecją. Z tego powodu przywódcy Greków cypryjskich

zaczęli domagać się prawa do samostanowienia. Według nich, jedynie Grecja oraz

Wielka Brytania były stronami w sporze, natomiast odmawiali tego prawa Turcji

jako reprezentantce interesów Turków cypryjskich. Do 1955 roku, gdy walkę

partyzancką przeciwko siłom brytyjskim na wyspie zainicjowała organizacja

zbrojna Greków cypryjskich EOKA, dyplomatyczna aktywność Turcji w kwestii

cypryjskiej ograniczała się do przeciwdziałania wszelkim inicjatywom realizacji

idei enosis91. Zdaniem Glafk osa Cleridesa, wzrost zainteresowania Cyprem ze

żowanych, a także dobrych stosunków z państwami socjalistycznymi, ze Związkiem Radzie-

ckim na czele. Cieszył się poparciem ze strony komunistycznej partii Cypru. Z tego powodu

jego przeciwnicy polityczni często określali go mianem „czerwonego księdza”. Został odsunięty

od władzy w lipcu 1974 roku w wyniku zamachu stanu. W 1975 roku, po interwencji tureckiej

na Cyprze, Makarios powrócił na wyspę i odzyskał władzę. Zmarł w 1977 roku. Zob. Mały

oksfordzki słownik historii świata w XX wieku, Świat Książki, Warszawa 1996, s. 367.89 W. Mazurczak, Kolonializm i wojna. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny świato-

wej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999, s. 383–384.90 P. Oberling, Th e Road to Bellapais. Th e Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus, op.cit.,

s. 38-39. 91 EOKA (Ethniki Organosis Kipriotikis Apeleft eroseos) – Cypryjska Organizacja Wyzwolenia

Narodowego. Była tajną organizacją wojskową Greków cypryjskich, powstałą w wyniku

połączenia kilku mniejszych organizacji zbrojnych, w tym organizacji X. EOKA działała

aktywnie w latach 1955–1959, a na jej czele stał Georgios Griwas. Głównym celem organiza-

cji była unia Cypru z Grecją (enosis). Po uzyskaniu niepodległości przez Cypr w 1960 roku,

EOKA kontynuowała podziemną walkę o enosis, od 1971 roku działając pod nazwą EOKA-B.

Zamach stanu, dokonany przez członków tejże organizacji z inspiracji greckiej junty czarnych

pułkowników w lipcu 1974 roku, stał się główną przyczyną interwencji armii tureckiej,

a w konsekwencji doprowadził do faktycznego podziału wyspy. Więcej zob. B. Nitecka-Jagiełło,

Cypr – anatomia konfl iktu, op.cit., s. 33–43.

85Tło historyczne

strony władz tureckich został wywołany zręczną polityką Wielkiej Brytanii po 1955

roku92. Od tego momentu władze brytyjskie, konsekwentnie odrzucając greckie

wnioski w sprawie przyznania prawa do samostanowienia, będą wskazywać na

niemożność podjęcia takiej decyzji również ze względu na sprzeciw Turcji.

Polityka brytyjska sprawiła, iż przywódcy Greków cypryjskich, z arcybiskupem

Makariosem na czele, stali się zwolennikami rozpoczęcia walki zbrojnej. Władze

greckie „starały się zachowywać powściągliwość, ale w 1951 roku w porozumieniu

z Makariosem na wyspie rozpoczęła działalność organizacja X, kierowana przez

pułkownika Georgiosa Griwasa”93. Przekonanie o potrzebie przejścia „od słów do

czynów” stało się elementem polityki cypryjskiej około 1953 roku. W tym czasie

rząd grecki planował poruszyć kwestię cypryjską na forum Zgromadzenia Ogól-

nego ONZ, chociaż wszelkie działania Grecji, zmierzające do umiędzynarodowie-

nia tego problemu, były ostro krytykowane przez władze brytyjskie. Niezmienne

stanowisko Wielkiej Brytanii prowadziło do ciągłej eskalacji napięcia na Cyprze.

Gwałtowny sprzeciw wywołało, między innymi, przemówienie sekretarza stanu

do spraw kolonii Henry Hopkinsona w 1954 roku. Na forum Izby Gmin Henry

Hopkinson oświadczył, iż rząd brytyjski nigdy nie wyrazi zgody na to, by zasada

prawa do samostanowienia mogła być zastosowana w przypadku Cypru. Tym

samym nieświadomie przyczynił się do radykalizacji postaw wśród najbardziej

wpływowych przedstawicieli Greków cypryjskich.

Ostateczna decyzja w sprawie rozpoczęcia walki zbrojnej została podjęta w 1955

roku. Grecji udało się wprawdzie wnieść kwestię cypryjską na forum ONZ w 1954

roku oraz zmusić Wielką Brytanię do zrewidowania jej stanowiska, jednakże nie

została podjęta żadna, satysfakcjonująca Greków cypryjskich decyzja. Sprawa

została odłożona ad acta. Co więcej, Wielka Brytania nawiązała bliższe stosunki

z Turcją i zadecydowała de facto o uwzględnianiu jej stanowiska przy okazji podej-

mowania wszelkich decyzji w sprawie Cypru. Rząd brytyjski słusznie przewidywał,

iż stanowisko Turcji stanie się skuteczną przeciwwagą dla żądań Grecji oraz spo-

łeczności Greków cypryjskich. W takich okolicznościach arcybiskup Makarios

podjął wstępną decyzję o rozpoczęciu działań partyzanckich przeciwko siłom

brytyjskim. EOKA stała się odpowiedzialna za organizację zamachów oraz akcji

zaczepnych. Na jej czele stanął doświadczony, emerytowany ofi cer armii greckiej

Georgios Griwas94. Chociaż liderzy Greków cypryjskich byli tego samego zdania

92 G. Clerides, Cyprus: My Deposition, t. I, Alithia Publishing, Nicosia 1989, s. 29. 93 J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Historia Grecji, Wydawnictwo Literackie,

Kraków 2005, s. 610. 94 Co ciekawe, Georgios Griwas, najprawdopodobniej zupełnie nieświadomie, wybrał dla siebie

pseudonim Digenes (pol. dwurodzony). Pochodził on od imienia bohatera jednego z bizan-

86 Tło historyczne

w kwestii rozpoczęcia walki zbrojnej przeciwko władzom brytyjskim, zajmowali

często odmienne stanowiska odnośnie form oraz skali podejmowanych działań.

Arcybiskup Makarios, w odróżnieniu od Georgiosa Griwasa, chciał ograniczyć

aktywność zbrojną do małych akcji o charakterze sabotażowym. Pomimo rozbież-

ności stanowisk, początek terroru na wyspie stał się faktem.

Po powrocie na Cypr z Nowego Jorku, arcybiskup spotkał się z Georgiosem

Griwasem 11 stycznia 1955 roku. Podczas spotkania wyraził zgodę na rozpoczęcie

działań zbrojnych. Makarios, podczas rozmowy z głównodowodzącym EOKA,

podkreślił, iż uzyskał stosowną zgodę władz Grecji. Początek akcji sabotażowych

zaplanowany został na dzień 25 marca – grecki Dzień Niepodległości. Termin

rozpoczęcia akcji został jednak ostatecznie przełożony, ponieważ Brytyjczycy

przechwycili statek z transportem broni oraz materiałów wybuchowych dla EOKA.

Pierwsze bomby, podłożone przez członków bojówek Greków cypryjskich, eksplo-

dowały 1 kwietnia 1955 roku95. Początkowo akty terroru EOKA skierowane były

przeciwko nielojalnym Grekom cypryjskim, ale wkrótce obiektem napaści stali się

również Turcy cypryjscy oraz żołnierze brytyjscy.

Władze brytyjskie, które zostały zobowiązane przez Zgromadzenie Ogólne

ONZ do podjęcia próby uregulowania kwestii cypryjskiej, postanowiły zorganizo-

wać konferencję w Londynie. Zgodnie z pomysłem premiera Anthony Edena oraz

ministra spraw zagranicznych Harolda Macmillana, do udziału w rokowaniach

zaproszeni zostali przedstawiciele Grecji oraz Turcji. 2 lipca 1955 roku swój udział

potwierdziła strona turecka, natomiast 8 lipca strona grecka. Grecja nie negowała

potrzeby zaproszenia Turcji do rozmów w sprawie przyszłości Cypru ze względu

na obecność mniejszości tureckiej na wyspie, aczkolwiek była zaniepokojona zbyt

daleko idącymi żądaniami tureckich władz. Znamienne, iż we wspomnianym

zaproszeniu dla obu delegacji nie została podana data spotkania. Według Roberta

Hollanda, takie posunięcie władz Wielkiej Brytanii miało na celu zapobieżenie

powtórnemu włączeniu kwestii cypryjskiej do porządku obrad Zgromadzenia

Ogólnego ONZ na wniosek Grecji. Nad Tamizą przewidywano, iż Grecy, licząc na

korzystny rezultat obrad, nie podejmą kolejnej próby umiędzynarodowienia sprawy

Cypru. Ostatecznie termin spotkania został wyznaczony na koniec sierpnia. Rząd

brytyjski starał się przygotować jak najlepiej do rokowań i utrzymać kontrolę nad

Cyprem. 7 sierpnia członkowie gabinetu podjęli decyzję o wykluczeniu prawa do

tyjskich eposów – Digenesa Akritasa, który bronił granic Bizancjum. „Dwurodzony – bo

matka jego była bizantyjską księżniczką, ale ojcem emir, który przyjął chrześcijaństwo”. Zob.

O. Stanisławska, Cienka Zielona Linia, „Gazeta Wyborcza” z 18 stycznia 2001 r. 95 I. Stefanidis, Isle of Discord: Nationalism, Imperialism and the Making of the Cyprus Problem,

New York University Press, New York 1999, s. 245–246.

87Tło historyczne

samostanowienia dla Cypru z porządku obrad. Ofi cjalny powód dotyczył niemoż-

ności znalezienia rozwiązania satysfakcjonującego zarówno Wielką Brytanię, jak

i mieszkańców kolonii96.

Upór Wielkiej Brytanii w kwestii utrzymania wyspy we własnej strefi e wpływów

wynikał z błędnej oceny sytuacji. W ocenie Petera Calvocoressiego „Cypr był

wprawdzie użyteczny jako siedziba regionalnego sztabu dowodzenia (w 1954 roku

ulokowano tam Kwaterę Główną Sił Lądowych i Lotniczych Rejonu Bliskiego

Wschodu) i jako baza lotnictwa. Nie był jednak właściwą bazą dla marynarki ze

względu na płytkie wody portu w Famaguście. Był także w oczywisty sposób

wystawiony na radziecki atak atomowy. Poza tym Cypr był biedny, pozbawiony

zasobów naturalnych”97. Jedynie późniejsza wojna o Suez w 1956 roku dowiodła

ograniczonej przydatności Cypru jako bazy brytyjskiego lotnictwa wojskowego98.

Niemniej, władze brytyjskie postanowiły konsekwentnie bronić swego panowania

nad wyspą.

Konferencja londyńska rozpoczęła się 29 sierpnia 1955 roku. Pod nieobecność

sekretarza stanu do spraw kolonii, rokowaniom przewodniczył oraz reprezentował

zarazem stronę brytyjską minister spraw zagranicznych Harold Macmillan.

W imieniu rządu tureckiego występował minister spraw zagranicznych Fatin Zorlu,

a jego odpowiednikiem ze strony greckiej był Stefano Stefanopulos. Rozmowy

rozpoczęły się od wystąpienia szefa brytyjskiej dyplomacji, który w skrócie przed-

stawił dotychczasowe dokonania Wielkiej Brytanii od momentu przejęcia kontroli

nad wyspą. Prócz tego, potępił zamachy terrorystyczne organizowane przez EOKA,

a zwłaszcza ich inspiratorów oraz protektorów bojówek Greków cypryjskich. Ten

zarzut był skierowany pośrednio pod adresem władz greckich, które władze bry-

tyjskie podejrzewały o wspieranie partyzantki cypryjskiej. Harold Macmillan miał

podobno przygotowany zestaw dokumentów obciążających grecki rząd. Informa-

cje w nich zawarte mogły zostać wykorzystane w trakcie rokowań, ale jedynie

w razie wyraźnej konieczności. Kończąc swe wystąpienie, brytyjski minister zwró-

cił uwagę na potrzebę wprowadzenia nowego rodzaju samorządności na Cyprze,

choć ze względów dyplomatycznych ograniczył się tylko do ogólnikowej deklara-

96 R. Holland, Britain and the Revolt in Cyprus: 1954–1959, Clarendon Press, Oxford 1998,

s. 64–65. 97 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, Książka i Wiedza, Warszawa 2002,

s. 380. 98 Działania podejmowane przez administrację brytyjską na Cyprze wywołały kryzys w stosun-

kach grecko-brytyjskich. Z tego powodu Grecja, obok Egiptu, była jedynym państwem, które

odmówiło udziału w konferencji poświęconej kryzysowi sueskiemu, zwołanej w Londynie

w 1956 roku. Więcej zob. C. M. Woodhouse, Modern Greece. A Short History, op.cit., s. 274–

–276.

88 Tło historyczne

cji, nie precyzując swej myśli. Harold Macmillan podkreślił również swe oczeki-

wania względem wystąpień przedstawicieli Grecji oraz Turcji, które miały przy-

czynić się do ostatecznego rozwiązania kwestii cypryjskiej oraz wzmocnienia

współpracy pomiędzy członkami Paktu Północnoatlantyckiego w regionie wschod-

niego Morza Śródziemnego99.

Stefano Stefanopulos przedstawił ofi cjalne stanowisko władz Grecji 31 sierpnia.

Szef greckiej dyplomacji na samym wstępie podkreślił znaczącą rolę Wielkiej

Brytanii w kształtowaniu oraz umacnianiu regionalnego systemu bezpieczeństwa

w basenie Morza Śródziemnego. Jednocześnie podkreślił, iż władze greckie nie-

zmiennie opowiadają się za utrzymaniem baz wojskowych Wielkiej Brytanii na

Cyprze. Minister posłużył się przykładem baz amerykańskich w Grecji jako dowo-

dem, iż możliwe jest posiadanie baz na obcym terytorium, nawet jeśli nie sprawuje

się na nim władzy. W dalszej części swego przemówienia, Stefanos Stefanopulos

odrzucił zarzut, jakoby władze Grecji dążyły jedynie do realizacji idei enosis. Jego

zdaniem, ludność Cypru miała sama zdecydować o swojej przyszłości w ramach

przyznanego jej ewentualnie prawa do samostanowienia. Grecja argumentowała

fakt zgłoszenia kwestii cypryjskiej pod obrady Zgromadzenia Ogólnego ONZ

w 1954 roku swym przekonaniem o skuteczności ONZ w pokojowym rozwiązy-

waniu sporów. Kończąc swe wystąpienie, grecki reprezentant zaproponował

Wielkiej Brytanii dodatkowe bazy wojskowe na terytorium Grecji w zamian za

przyznanie Cypryjczykom prawa do samostanowienia100.

Jako ostatni mówca, 1 września głos zabrał turecki minister spraw zagranicz-

nych Fatin Zorlu. W pierwszej części swego wystąpienia podkreślił rolę Cypru

w systemie bezpieczeństwa w regionie wschodniego Morza Śródziemnego. Następ-

nie szef tureckiej dyplomacji podkreślił, iż Turcja nie widzi potrzeby zmiany status

quo, gdyż oznaczałoby to rewizję postanowień traktatu lozańskiego z 1923 roku.

Turcja uważała kwestię cypryjską za ostatecznie rozwiązaną, a brytyjskie panowa-

nie nad wyspą nie podlegało dyskusji. Fatin Zorlu zwrócił uwagę na fakt, iż sprawa

przynależności Cypru została uregulowana przez Wielką Brytanię oraz Turcję

w artykułach 20 oraz 21 traktatu lozańskiego. Powyższe postanowienia nie doty-

czyły Grecji, dlatego Turcja postanowiła konsekwentnie występować przeciwko

greckim żądaniom realizacji enosis, kierowanych do rządu Wielkiej Brytanii. Inną

podstawą tureckiego stanowiska był czynnik geografi czny. Turecki rząd dowodził,

iż Cypr jest położony zaledwie 60 kilometrów od południowych wybrzeży Anato-

lii, a wyspa stanowi jej geologiczną część. W ostatniej części swego wystąpienia

99 R. Holland, Britain and the Revolt in Cyprus: 1954–1959, op.cit., s. 72–73. 100 B. Nitecka-Jagiełło, Cypr – anatomia konfl iktu, op.cit., s. 124.

89Tło historyczne

Fatin Zorlu wyraził poparcie swego rządu dla prawa do samostanowienia, okre-

ślonego w Karcie NZ, ale jednocześnie przestrzegł przed negatywnymi konsekwen-

cjami zastosowania tego prawa w odniesieniu do Cypru z pominięciem żywotnych

interesów Turcji. Jego zdaniem, podnoszone przez Greków kryterium proporcji

narodowościowych na Cyprze należało pominąć, podobnie jak to się stało

w przypadku przekazania Wysp Alandzkich Finlandii przez Ligę Narodów lub

zachodniej części Tracji Grecji na mocy traktatu lozańskiego. Na Wyspach Alandz-

kich przeważała wówczas ludność szwedzka, natomiast w Tracji turecka. Z oczy-

wistych względów, władze Grecji nie mogły zaakceptować takiej argumentacji szefa

tureckiej dyplomacji101.

Konferencja londyńska uświadomiła jedynie społeczności międzynarodowej

jak wiele dzieli zainteresowane strony. Tylko Wielka Brytania osiągnęła swój cel.

Zgodnie z rezolucją ZO ONZ przygotowała rokowania oraz propozycję rozwiąza-

nia sporu. Z oczywistych względów nie ponosiła odpowiedzialności za jej odrzu-

cenie przez Grecję, natomiast jednocześnie pozbawiła grecki rząd ważnego argu-

mentu w walce politycznej. Od tej pory Grecja nie mogła już oskarżać władz

brytyjskich o opieszałość oraz brak poszukiwania trwałego rozwiązania sporu.

Fiasko konferencji londyńskiej przyczyniło się do załamania stosunków grecko-

-tureckich. Jedną z negatywnych konsekwencji wspomnianej konferencji był

również wybuch antygreckich zamieszek w Stambule. Bezpośrednią przyczyną

była plotka o rzekomo podłożonej bombie w rodzinnym domu Mustafy Kemala

w Salonikach. Wówczas ów dom był siedzibą tureckiego konsulatu w Grecji, dlatego

o przygotowanie zamachu podejrzewano Greków, niezadowolonych z przebiegu

rokowań w sprawie Cypru. Dodatkowym impulsem dla tłumu stał się tekst wystą-

pienia ministra spraw zagranicznych Fatina Zorlu, wygłoszonego 1 września

w Londynie. Dzień 6 września 1955 roku przeszedł do historii jako data pogromu

greckiej ludności w Stambule. Demonstranci zdewastowali wiele cerkwi, siedzib

fi rm oraz posiadłości należących do Greków. Według świadków, wiele Greczynek

zostało zgwałconych, a ich mężowie dotkliwie pobici. Rozruchy w Stambule trwały

prawie dobę i objęły również kilka innych miejscowości w Turcji, między innymi,

Izmir, gdzie w regionalnej kwaterze głównej NATO pracowali greccy ofi cerowie.

Wraz z rodzinami zostali ewakuowani z miasta. Tureckie władze przeprosiły póź-

niej Greków za zachowanie niektórych swoich obywateli, niemniej pamięć o po-

gromie z 1955 roku jest wciąż żywa wśród części greckiej społeczności. Z pewnoś-

101 Statement by the Minister of State and Acting Foreign Minister Fatin Zorlu at the London

Conference on Cyprus,1 September1955. Źródło: www.cyprus-confl ict.net/zorlu_in_london.

htm (1.03.2005).

90 Tło historyczne

cią przyczyniła się do napięcia w stosunkach pomiędzy Grekami cypryjskimi oraz

Turkami cypryjskimi, a także pogorszenia stosunków między Grecją a Wielką

Brytanią. Rząd grecki ofi cjalnie obarczał władze brytyjskie współodpowiedzial-

nością za wydarzenia w Turcji102.

We wrześniu 1955 roku nowym gubernatorem Cypru został Sir John Harding.

Wśród zadań stawianych gubernatorowi Hardingowi trzy miały charakter priory-

tetowy. Były to: niezwłoczne unieszkodliwienie EOKA oraz przywrócenie pełnej

kontroli nad wyspą, zaoferowanie mieszkańcom Cypru większego wpływu na

podejmowane decyzje oraz deklaracja przyznania Cyprowi prawa do samostano-

wienia w nieokreślonej przyszłości. Gubernator rozpoczął urzędowanie od wzmoc-

nienia sił brytyjskich na wyspie. Jednocześnie zaostrzył kary dla osób działających

w EOKA lub wspierających tę organizację. Za noszenie przy sobie lub posiadanie

broni groziła nawet kara śmierci. Równolegle zwiększyła się częstotliwość wyryw-

kowej kontroli cywilów, także wśród młodzieży. Zatrzymanych terrorystów osa-

dzano w specjalnie w tym celu wybudowanych obozach103.

Gubernator John Harding rozpoczął rokowania z arcybiskupem Makariosem.

Na początku 1956 roku obaj politycy byli nawet bliscy osiągnięcia porozumienia,

lecz niespodziewanie brytyjski rząd podjął decyzję o deportowaniu cypryjskiego

etnarchy na Seszele. Aresztowanie arcybiskupa jedynie wzmogło częstotliwość akcji

sabotażowych. Generał Griwas zaostrzył walkę przeciwko armii brytyjskiej oraz

policji. Równocześnie gubernator Harding czynił wszystko, by rozbić ruch niepod-

ległościowy. W takich okolicznościach premier Wielkiej Brytanii Anthony Eden

przedstawił stronom swój plan rozwiązania sporu. Przede wszystkim Cypr miał

zyskać szersze prawa samorządowe, a po upływie dziesięciu lat pełne prawo do

samostanowienia. Turcja, która w prawie do samostanowienia dopatrywała się

groźby realizacji idei enosis, zdecydowanie odrzuciła plan Edena. Również w 1956

roku swój plan rozwiązania sporu przedstawił lord Radcliff e. W odróżnieniu od

planu Edena, koncepcja Radcliff e’a nie zakładała przyznania Cyprowi prawa do

samostanowienia, a sugerowała podział wyspy pomiędzy zainteresowane strony.

Pomysł brytyjskiego lorda wywołał złość wśród greckich polityków, którzy grozili

nawet wycofaniem Grecji z bloku państw zachodnich. Jednak od tamtej pory

politycy tureccy często proponowali podział wyspy jako preferowany przez siebie

sposób rozwiązania kwestii cypryjskiej. W 1957 roku Makarios został, na mocy

decyzji nowego premiera Harolda Macmillana, ostatecznie zwolniony, ale zamiast

powrócić na wyspę, pojechał do Aten. Administracji brytyjskiej nie udało się

102 R. Holland, Britain and the Revolt in Cyprus: 1954–1959, op.cit., s. 75–78. 103 G. Clerides, Cyprus: My Deposition, op.cit., t. I, s. 30–32.

91Tło historyczne

nakłonić arcybiskupa do powrotu oraz powstrzymania fali terroru na wyspie.

W tym samym roku miały miejsce pierwsze starcia pomiędzy Grekami a Turkami

cypryjskimi104.

Premier Harold Macmillan był świadomy, iż dotychczasowa polityka brytyjska

wobec Cypru nie powinna być kontynuowana, a przedłużające się walki przeciwko

oddziałom EOKA szkodzą interesom Wielkiej Brytanii. Z tego powodu postanowił

sformułować kolejny plan rozwiązania sporu. Dokument przygotowany przez

premiera w 1957 roku przeszedł do historii jako Plan Macmillana. Status wyspy

miał pozostać niezmieniony przez siedem lat. Plan w swych podstawowych zało-

żeniach zakładał utworzenie odrębnych izb reprezentantów dla Greków oraz

Turków cypryjskich, umocowanie obok gubernatora Cypru przedstawicieli Grecji

oraz Turcji, a także powstanie mieszanego gabinetu. Gabinet cypryjski miał składać

się z gubernatora, przedstawicieli rządów Grecji oraz Turcji, czterech ministrów

wywodzących się z greckiej izby oraz dwóch z tureckiej. Gubernator miał zagwa-

rantowany decydujący głos w sprawach dotyczących bezpieczeństwa wewnętrz-

nego, polityki zagranicznej oraz obrony. Rząd grecki oraz Grecy cypryjscy katego-

rycznie sprzeciwili się tworzeniu oddzielnych izb reprezentantów, a tym samym

odrzucili plan. Walki rozgorzały na nowo105. Do końca 1958 roku, gdy rozpoczęły

się rokowania między zainteresowanymi stronami, Turcja starała się uczynić

wszystko, by uniemożliwić zawarcie porozumienia brytyjsko-greckiego. Tylko taka

postawa oddalała groźbę realizacji enosis. Równolegle władze w Ankarze coraz

bardziej zdecydowanym głosem domagały się podziału wyspy. W odpowiedzi

EOKA organizowała coraz więcej akcji o charakterze sabotażowym. Tylko

w kwietniu 1958 roku organizacja, dowodzona przez Georgiosa Griwasa, zorgani-

zowała ponad pięćdziesiąt zamachów bombowych. Ówczesny gubernator Cypru

Sir Hugh Foot zaproponował przywódcy EOKA spotkanie i zaapelował do niego

o zaprzestanie kampanii sabotażowej. Generał nie zgodził się na spotkanie, oba-

wiając się zapewne aresztowania, ale nakazał podległym sobie jednostkom zawie-

szenie wszelkich akcji zbrojnych106.

1 października 1958 roku, zgodnie z wytycznymi planu Macmillana, Turcja

mianowała swego przedstawiciela, który miał współpracować z gubernatorem

104 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, op.cit., s. 380–381. 105 Dwanaście dni przed ogłoszeniem planu Macmillana, grupa Turków cypryjskich, inspirowana

prawdopodobnie przez tureckiego ministra spraw zagranicznych Fatina Zorlu, wywołała

zamieszki w Nikozji. W czasie dwóch miesięcy zginęło 56 Greków cypryjskich oraz 53 Turków

cypryjskich. Władze w Londynie wysłały na Cypr kolejne oddziały wojskowe, by opanować

sytuację. 106 R. Stephens, Cyprus: A Place of Arms, Praeger, London 1966, s. 150–156.

92 Tło historyczne

Cypru. Władze tureckie postrzegały koncepcje brytyjskiego premiera jako niezwy-

kle korzystne. Z kolei Grecy cypryjscy zaczęli podejrzewać Turcję oraz Wielką

Brytanię o antygrecki spisek. EOKA wezwała nawet wszystkich obywateli do

bojkotu zarówno brytyjskiej administracji, jak i wszelkich towarów wyproduko-

wanych w ramach Wspólnoty Narodów. Wkrótce ofi arami ataków tej organizacji

stali się również brytyjscy cywile. W odwecie żołnierze brytyjscy coraz okrutniej

traktowali zatrzymanych członków EOKA. Arcybiskup Makarios próbował wyrzec

się walki zbrojnej, ale natrafi ł na sprzeciw Georgiosa Griwasa. Pod koniec 1958

roku cypryjski etnarcha był zdecydowany zrezygnować z prawa do samostanowie-

nia na rzecz niepodległości Cypru. Jego zdaniem tylko takie rozwiązanie uniemoż-

liwiało realizację niekorzystnego z punktu widzenia Greków cypryjskich planu

Macmillana. I chociaż propozycja arcybiskupa w sprawie przyznania niepodległo-

ści Cyprowi została odrzucona przez brytyjski rząd, wkrótce rozpoczęły się nego-

cjacje, które zaważyły na przyszłości wyspy107.

Ciągłe niebezpieczeństwo wybuchu wojny grecko-tureckiej wywoływało zanie-

pokojenie w Stanach Zjednoczonych. Administracja amerykańska obawiała się

destabilizacji w ramach południowej fl anki Organizacji Paktu Północnoatlanty-

ckiego, a nawet jej rozpadu. Taki scenariusz groził bardzo poważnymi konsekwen-

cjami i de facto poważnie narażał amerykańskie interesy na Bliskim i Środkowym

Wschodzie. Z tego powodu Stany Zjednoczone postanowiły zachęcić przedstawi-

cieli Grecji oraz Turcji do wznowienia dialogu oraz położenia kresu aktom terroru

na Cyprze. Pierwszą okazją do spotkania przedstawicieli obu państw stał się szczyt

NATO jesienią 1958 roku. W trakcie rokowań obie strony uzgodniły możliwość

rezygnacji przez Grecję z przyłączenia Cypru, natomiast Turcja miała w zamian

zrezygnować z podziału wyspy. Jedyną formą kompromisu, która była możliwa do

zaakceptowania zarówno przez Grecję, jak i Turcję, było utworzenie niepodległego

państwa cypryjskiego108. W grudniu 1958 roku ministrowie spraw zagranicznych

obu państw spotkali się w siedzibie ONZ w Nowym Jorku. Stronę grecką repre-

zentował Ewangelos Aweroff -Tositzas, natomiast turecką Fatin Zorlu. Ministrowie

uzgodnili termin oraz miejsce kolejnego spotkania109.

Do przełomowego spotkania doszło w lutym 1959 roku w Zurychu. Ministro-

wie spraw zagranicznych oraz przedstawiciele rządu Wielkiej Brytanii dyskutowali

107 Ibidem. 108 Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, Cyrep, Nicosia 1999,

s. 30. 109 Więcej zob. N. Rosenbaum, Cyprus and the United Nations: An Appreciation of Parliamentary

Diplomacy, „Th e Canadian Journal of Economics and Political Science” 1967, vol. 33, no. 2.

93Tło historyczne

na temat przyszłego statusu wyspy. Przez cały czas trwania konferencji, reprezen-

tanci Grecji oraz Turcji konsultowali swe stanowiska z przedstawicielami obu

społeczności na Cyprze, którzy nie brali udziału w rokowaniach. Minister Ewan-

gelos Aweroff -Tositzas kontaktował się z arcybiskupem Makariosem, natomiast

minister Fatin Zorlu z jednym z liderów Turków cypryjskich – Raufem Denkta-

szem. Tekst historycznego porozumienia został zaaprobowany przez ministrów

spraw zagranicznych 11 lutego 1959 roku. Rząd brytyjski zobowiązał się w nim do

przyznania niepodległości Cyprowi, ale w zamian zażądał prawa do zachowania

baz wojskowych na wyspie110. Inne najważniejsze postanowienia dotyczyły propo-

zycji rozwiązań ustrojowych, mających zagwarantować odpowiedni wpływ na

władzę obu społecznościom cypryjskim proporcjonalnie do ich liczebności.

Uzgodniono, iż prezydentem republiki będzie Grek cypryjski, natomiast funkcję

wiceprezydenta sprawować będzie przedstawiciel Turków cypryjskich. Wicepre-

zydent miał dysponować prawem weta w określonych sytuacjach. Z kolei rząd

cypryjski miał składać się z dziesięciu ministrów, przy czym siedmiu z nich byłoby

Grekami cypryjskimi, natomiast pozostali Turkami cypryjskimi. Poza tym, jeden

z ministrów społeczności tureckiej miał zawsze stać na czele jednego z trzech

kluczowych resortów: spraw zagranicznych, polityki wewnętrznej lub fi nansów.

Podobna proporcja, czyli 7:3, miała obowiązywać także w przypadku podziału

miejsc na niższych szczeblach administracji. Dodatkowo strony wyraziły zgodę na

stacjonowanie na Cyprze oddziałów wojskowych Grecji oraz Turcji, w sile odpo-

wiednio 950 oraz 600 żołnierzy111. Uzgodniono również, że niezwłocznie po uzy-

skaniu niepodległości przez Cypr, wszyscy partyzanci więzieni przez władze

kolonialne odzyskają wolność na mocy powszechnej amnestii.

Osiem dni po zawarciu porozumienia w Zurychu, 19 lutego 1959 roku, przed-

stawiciele wszystkich pięciu zainteresowanych stron spotkali się w Londynie, by

podpisać stosowne dokumenty ostatecznie regulujące kwestię cypryjską. Podczas

konferencji Wielką Brytanię reprezentował premier Harold Macmillan, Grecję –

premier Konstantinos Karamanlis, społeczność Greków cypryjskich – arcybiskup

Makarios, natomiast Turków cypryjskich – Fazıl Küçük. Turcję miał reprezentować

premier Adnan Menderes, ale 17 lutego jego samolot rozbił się podczas lądowania

na londyńskim lotnisku Gatwick. Szef tureckiego rządu jako jedyny uratował się

z katastrofy. Według ofi cjalnych ustaleń, winę za katastrofę ponosił pilot. Adnan

110 J. Reddaway, Burdened with Cyprus. Th e British Connection, op.cit., s. 120. 111 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, op.cit., s. 382.

94 Tło historyczne

Menderes podpisał dokumenty kilka dni później w szpitalu, a do kraju wracał

w roli bohatera narodowego112.

Komplet podpisanych dokumentów obejmował:

• memorandum, w którym premierzy Zjednoczonego Królestwa Wielkiej

Brytanii i Irlandii Północnej, Grecji oraz Turcji zaakceptowali dołączone

dokumenty (poniżej), przyjęte uprzednio przez liderów politycznych Greków

cypryjskich i Turków cypryjskich, jako podstawę ostatecznego uregulowania

kwestii cypryjskiej;

• trzy dokumenty podpisane przez ministrów spaw zagranicznych Grecji

i Turcji 11 lutego 1959 roku w Zurychu: podstawy ustrojowe Republiki Cypru,

traktat gwarancyjny zawarty pomiędzy Republiką Cypru a Grecją, Turcją oraz

Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej; traktat

o sojuszu zawarty pomiędzy Republiką Cypru, Grecją oraz Turcją113;

• deklarację rządu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pół-

nocnej z 17 lutego 1959 roku;

• dodatkowy artykuł do traktatu gwarancyjnego, dotyczący brytyjskich baz

wojskowych na Cyprze;

• deklarację ministrów spraw zagranicznych Grecji i Turcji z 17 lutego 1959

roku, iż akceptują oni deklarację rządu brytyjskiego oraz treść porozumień

podpisanych w Zurychu jako podstawę zgody na powstanie państwa cypryj-

skiego;

• deklaracje reprezentantów Greków cypryjskich i Turków cypryjskich z 19 lu-

tego 1959 roku, w których zaakceptowali treść porozumień jako podstawę

ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej;

• wykaz środków przejściowych114.

Tekst konstytucji Republiki Cypru został przygotowany później na podstawie

powyższych porozumień przez specjalnie w tym celu powołany zespół ekspercki,

złożony z prawników z Grecji, Turcji oraz Szwajcarii.

Po zakończeniu konferencji londyńskiej, arcybiskup Makarios powrócił na Cypr

1 marca 1959 roku. Jedną z pierwszych decyzji lidera Greków cypryjskich było

wezwanie sił EOKA do zawieszenia broni. Wielu, spośród członków bojówki

112 A. Mango, Th e Turks Today, John Murray Publishers, London 2004, s. 51. 113 Jak słusznie zauważyła Beata Nitecka-Jagiełło, traktat gwarancyjny i traktat o sojuszu „stwo-

rzyły państwom trzecim liczne możliwości ingerencji w wewnętrzne sprawy Cypru”. B. Ni-

tecka-Jagiełło, Polityka nad Bosforem, Wydawnictwo MON, Warszawa 1981, s. 196. 114 Archive: Th e Zurich and London Agreements – Conference on Cyprus: Documents Signed and

Initialed at Lancaster House on February 19,1959, „Journal of Cyprus Studies” 1999, vol. 14/15,

s. 334. Pełne teksty wszystkich wyżej wymienionych dokumentów w języku angielskim zob.

ibidem, s. 333–354.

95Tło historyczne

dowodzonej przez Georgiosa Griwasa, uważało arcybiskupa za zdrajcę nie tylko

samej idei enosis, ale nawet własnego narodu. Konfl ikt pomiędzy arcybiskupem

a dowódcą EOKA został zażegnany dopiero w październiku 1959 roku, gdy spotkali

się na greckiej wyspie Rodos. Makarios przyznał Georgiosowi Griwasowi odzna-

czenie Wielkiego Krzyża Świętego Barnaby, natomiast król Grecji Paweł I awanso-

wał go do stopnia generała115. Społeczność Turków cypryjskich była początkowo

przeciwna porozumieniom zawartym w Zurychu i Londynie, ponieważ przyjmu-

jąc je, musiałaby zrezygnować z hasła „Podział albo śmierć”. Wkrótce jednak

zwyciężył rozsądek, głównie za sprawą lidera politycznego Fazıla Küçüka116.

Pierwsze wybory prezydenckie na Cyprze przeprowadzono w listopadzie 1959

roku. Radykalna prawica oraz komuniści byli przeciwni kandydaturze arcybiskupa

Makariosa. Obie, skrajnie różniące się grupy polityczne, osiągnęły porozumienie

i wystawiły własnego kandydata. Z wyjątkowo ostrej kampanii wyborczej zwycię-

sko wyszedł arcybiskup Makarios, który zdobył 66,29% głosów, podczas gdy jego

kontrkandydat Ioannis Clerides 32,91%117. Wiceprezydentem, który zgodnie

z wcześniejszymi ustaleniami wyłaniany był w drodze wyborów powszechnych

przez społeczność Turków cypryjskich, został Fazıl Küçük.

4. REPUBLIKA CYPRU – OD JEDNOŚCI DO PODZIAŁU

Cypr stał się niepodległym państwem 16 sierpnia 1960 roku. Już 20 września

tego samego roku, na podstawie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 1489

(XV), Republika Cypru została przyjęta do ONZ118.

W dniu uzyskania niepodległości został zatwierdzony tekst Konstytucji Repub-

liki Cypru, przygotowany przez wspomnianą komisję ekspercką. Dokument

podpisali przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Grecji, Turcji oraz obu cypryjskich

społeczności119. Warto podkreślić, iż pomimo znaczących zmian politycznych oraz

115 A. M. Brzeziński, Grecja, op.cit., s. 150. 116 Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, op.cit., s. 34. 117 Warto dodać, iż frekwencja w pierwszych wyborach prezydenckich wyniosła 91,25% (blisko

218 tysięcy oddanych głosów). Głosy nieważne stanowiły 0,89% wszystkich głosów. Źródło:

About Cyprus, Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2001, s. 71. 118 Resolution No 1489 (XV) of the General Assembly of 20 September 1960, Admission of the

Republic of Cyprus to Membership in the United Nations, http://daccessdds.un.org/doc/

RESOLUTION/GEN/NR0/152/63/IMG/NR015263.pdf (1.03.2005).119 Z ramienia rządu brytyjskiego swój podpis złożył ostatni gubernator Cypru Sir Hugh Foot,

ze strony greckiej – George Christopoulos, tureckiej – Turel. Natomiast w imieniu społecz-

ności Greków cypryjskich arcybiskup Makarios, wybrany pod koniec 1959 roku pierwszym

96 Tło historyczne

utrzymującego się de facto podziału wyspy, konstytucja ta, z uwzględnieniem

późniejszych poprawek, nadal obowiązuje. Podstawową zasadą, która przyświecała

jej autorom, było zapewnienie pokojowego współżycia obu społeczności w ramach

jednego państwa, a także zagwarantowanie wpływu na władzę oraz ochrona mniej

licznej społeczności Turków cypryjskich. Dokument składa się z jedenastu części

oraz aneksów. Jej integralną część stanowią dwie umowy międzynarodowe, pod-

pisane w Londynie 19 lutego 1959 roku: traktat o sojuszu oraz traktat gwaran-

cyjny120.

Wśród najważniejszych postanowień, zawartych w konstytucji Republiki Cypru

z 1960 roku, należy wyróżnić następujące postanowienia121:

• Władza wykonawcza należała do prezydenta, wybieranego przez społeczność

Greków cypryjskich w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję.

Prezydent, między innymi, powoływał i odwoływał greckich członków Rady

Ministrów, przewodniczył obradom Rady Ministrów, ratyfi kował umowy

międzynarodowe oraz był zwierzchnikiem sił zbrojnych. Prócz tego prezy-

dentowi przysługiwało prawo weta wobec decyzji Rady Ministrów oraz Izby

Reprezentantów, jeśli dotyczyło bezpieczeństwa, obronności lub polityki

zagranicznej. Prezydent mógł zablokować proces prac nad budżetem, jeśli

uznał, że proponowane rozwiązania dyskryminują część obywateli.

• Wiceprezydentem był przedstawiciel Turków cypryjskich, wybierany przez

członków swojej społeczności w wyborach powszechnych na pięcioletnią

kadencję122. Przysługiwało mu prawo mianowania oraz odwoływania ture-

ckich członków Rady Ministrów. Wiceprezydent dysponował także prawem

weta wobec decyzji Izby Reprezentantów oraz Rady Ministrów, w sprawach

dotyczących polityki zagranicznej, obronności oraz bezpieczeństwa. Ponadto,

Wiceprezydent mógł zablokować prace nad uchwaleniem budżetu, jeśli uznał,

iż proponowane rozwiązania dyskryminowały część obywateli.

• Rada Ministrów składała się z dziesięciu członków, spośród których siedmiu

było Grekami cypryjskimi, a trzech Turkami cypryjskimi. Dla społeczności

prezydentem Republiki, oraz Fazıl Küçük, pierwszy wiceprezydent, lider społeczności Turków

cypryjskich. 120 J. Zaborowski, System polityczny Republiki Cypryjskiej, [w:] Systemy polityczne wybranych

państw, pod red. K. A. Wojtaszczyka, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2004, s. 63. 121 Powyższe zestawienie powstało na podstawie następujących źródeł: J. Zaborowski, System

polityczny Republiki Cypryjskiej, op.cit., s. 63–73; Konstytucja Republiki Cypru, pełna wersja

dostępna w języku angielskim na stronie internetowej www.kypros.org/Constitution/English/

(1.03.2005). 122 Od 1963 roku stanowisko wiceprezydenta pozostaje nieobsadzone (vacat).

97Tło historyczne

tureckiej zarezerwowany był zawsze jeden z trzech kluczowych resortów:

spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych lub fi nansów123.

• Izba Reprezentantów składała się z 50 deputowanych (35 było wybieranych

przez społeczność Greków cypryjskich, natomiast 15 przez społeczność

Turków cypryjskich)124. Kadencja deputowanych trwała pięć lat. Przewodni-

czącego Izby wybierali ze swego grona deputowani greccy, natomiast wice-

przewodniczącego deputowani tureccy.

• Wszystkim obywatelom Republiki Cypru, korzystającym z pełni praw oby-

watelskich, przysługiwało czynne prawo wyborcze od momentu ukończenia

18 lat oraz bierne prawo wyborcze od momentu ukończenia 25 lat.

• Na podstawie Załącznika A do konstytucji, Wielka Brytania zachowywała

prawa suwerenne nad dwiema bazami wojskowymi: Akrotiri oraz Dhekelia.

• Na podstawie artykułu 1 Traktatu gwarancyjnego, stanowiącego Załącznik B,

Republika Cypru nie mogła ani w części, ani w całości uczestniczyć w unii

politycznej lub ekonomicznej z innym państwem. Wszelka działalność pro-

mująca ideę unii Cypru z innym państwem lub też podziału wyspy, została

zakazana. W artykule 2 Grecja, Turcja oraz Wielka Brytania zobowiązały się

stać na straży niepodległości, integralności terytorialnej oraz bezpieczeństwa

Republiki Cypru.

• Artykuł 4 Traktatu gwarancyjnego nakładał na Grecję, Turcję oraz Wielką

Brytanię obowiązek wzajemnych konsultacji, w przypadku łamania postano-

wień konstytucji. Co niezwykle istotne, każda ze stron rezerwowała sobie

prawo podjęcia jednostronnych działań, celem przywrócenia porządku

konstytucyjnego na Cyprze, gdyby podjęcie wspólnego działania okazało się

niemożliwe.

• Traktat o sojuszu między Grecją, Turcją i Cyprem stanowił Załącznik C

konstytucji. W artykule 1 powyższe państwa zobowiązały się współpracować

ze sobą w dziedzinie obronności. Ponadto, umawiające się strony wyrzekły

się możliwości bezpośredniego lub pośredniego ataku lub agresji, wymierzo-

nych przeciwko niepodległości oraz integralności terytorialnej Republiki

Cypru (artykuł 2).

123 Obecnie Rada Ministrów Republiki Cypru składa się z jedenastu ministrów, którymi są

wyłącznie Grecy cypryjscy. W 1965 roku powstało ministerstwo edukacji, które funkcjonuje

pod nazwą Ministerstwo Edukacji i Kultury. 124 Od 1985 roku, na mocy poprawki do Konstytucji, Izba Reprezentantów liczy 80 deputowa-

nych, spośród których 56 miejsc zarezerwowanych jest dla Greków cypryjskich, natomiast

24 dla Turków cypryjskich. Miejsca przeznaczone dla reprezentantów społeczności tureckiej

pozostają wolne.

98 Tło historyczne

Jak słusznie zauważył Jerzy Zaborowski, „konstytucja Republiki Cypryjskiej to

jedna z najbardziej zawiłych współczesnych ustaw zasadniczych”125. Owa zawiłość

z pewnością przyczyniła się do niepowodzenia budowy wspólnego państwa, gdyż

sprzyjała dowolnej interpretacji zapisów konstytucyjnych.

Konstytucja Republiki Cypru miała, zgodnie z intencjami jej autorów, zapewnić

temu państwu stabilność rządów oraz zabezpieczyć jego suwerenność, a jedno-

cześnie zagwarantować proporcjonalny wpływ na władzę obu społecznościom.

Jednakże nawet najlepsze postanowienia konstytucyjne nie mogły zmienić faktu,

iż wśród wielu Greków cypryjskich, jak i Turków cypryjskich panowało przekona-

nie o konieczności kontynuowania walki politycznej, a nawet zbrojnej126. Hasła

enosis (zjednoczenia z Grecją) oraz taksim (podziału wyspy) nie pojawiały się

w ofi cjalnych wypowiedziach czołowych polityków cypryjskich, ale nadal funk-

cjonowały grupy zbrojne, których ostatecznym celem była realizacja własnej idei

narodowej. Nacjonaliści greccy skupili się wokół organizacji EOKA, później

EOKA-B, natomiast Turcy cypryjscy wstępowali do TMT127.

Od samego początku istnienia niepodległego państwa cypryjskiego stało się

także oczywiste, iż interesy obu społeczności są rozbieżne i bardzo trudno będzie

osiągnąć jakiekolwiek zbliżenie stanowisk. Grecy cypryjscy mieszkali obok Turków

cypryjskich od wielu lat, niemniej po raz pierwszy we wspólnej historii mieli

współrządzić państwem. Liderzy polityczni mieli świadomość niepowtarzalności

chwili wyzwolenia się spod wpływów brytyjskich, lecz każda ze stron czuła się

pokrzywdzona w nowej sytuacji. Grecy cypryjscy uważali, że Turcy cypryjscy mają

nieproporcjonalnie duży udział we władzach republiki, a z kolei ci ostatni czuli się

zdominowani przez ludność grecką.

Pierwszy spór, który pojawił się w polityce wewnętrznej wkrótce po uzyskaniu

niepodległości przez Cypr, dotyczył podziału miejsc w służbie cywilnej. Zgodnie

z konstytucją, proporcja wynosiła 70:30, z czym nie zgadzali się jednak Grecy

cypryjscy. Argumentowali, że skoro Turcy cypryjscy stanowią około 20% ogólnej

liczby mieszkańców wyspy, powinni mieć zagwarantowaną odpowiednią ilość

stanowisk w administracji. Ponadto, politycy greccy wskazywali na brak odpo-

wiedniej liczby wykształconych urzędników pochodzenia tureckiego, którzy

125 J. Zaborowski, System polityczny Republiki Cypryjskiej, op.cit., s. 64. 126 Więcej zob. T. W. Adams, Th e First Republic of Cyprus: A Review of an Unworkable Constitu-

tion, „Th e Western Political Quarterly” 1966, vol. 19, no. 3. 127 TMT (Türk Mukavemet Teskilati), kontynuatorka bojówki Volkan, została założona z inicja-

tywy Raufa Denktasza i była odpowiednikiem wspomnianej greckiej organizacji zbrojnej

EOKA. Powstała, by bronić Turków cypryjskich przed atakami ze strony Greków cypryjskich

oraz zapobiec realizacji idei enosis, choć istnieją przypuszczenia, że jej członkowie likwidowali

również rodaków o odmiennych poglądach politycznych.

99Tło historyczne

Ryc. 3. Godło i fl aga Republiki Cypru.

100 Tło historyczne

mogliby obsadzić wszystkie przeznaczone dla ich społeczności stanowiska.

Z oczywistych względów przedstawiciele Turków cypryjskich nie zgadzali się z taką

argumentacją i zdecydowanie odrzucali możliwość renegocjowania powyższego

postanowienia konstytucji. Tym samym wśród Greków cypryjskich pojawiło się

przekonanie, iż zostali pokrzywdzeni, choć dysponowali lepiej przygotowaną kadrą

urzędniczą128.

Kolejny problem był związany z gwarancją utworzenia osobnych władz muni-

cypalnych w pięciu największych miastach Cypru129. Niektórzy liderzy Greków

cypryjskich, z prezydentem Makariosem na czele, obawiali się, że implementacja

tego postanowienia będzie pierwszym krokiem w kierunku przyszłego podziału

wyspy. Zdaniem Glafk osa Cleridesa przepis prowadził do segregacji obu społecz-

ności. Niemożliwe było także wytyczenie granic, rozdzielających Greków cypryj-

skich oraz Turków cypryjskich w miastach, gdyż ci ostatni nie tworzyli w nich

zwartych enklaw. Ponadto miasta, takie jak Pafos czy Larnaka nie mogły sobie

pozwolić na utrzymywanie oddzielnych struktur ze względu na stosunkowo niskie

dochody. Ale, jak sam przyznaje, „bez wątpienia polityka władz Greków cypryj-

skich, polegająca na odmowie zastosowania tego postanowienia konstytucji, była

błędna. Trudno zrozumieć dlaczego Makarios zajął takie stanowisko w sprawie

oddzielnych władz municypalnych, skoro jeszcze podczas rozmów w Zurychu to

rząd Grecji zgłaszał zastrzeżenia, a Makarios opowiadał się właśnie za takim roz-

wiązaniem”130.

Zenon Stavrinides sformułował kontrargumenty, podważające ówczesne obawy

prezydenta Makariosa. W jego przekonaniu, istnienie oddzielnych struktur muni-

cypalnych nie groziło wówczas podziałem państwa. Z kolei wspólne rady miejskie

byłyby zdominowane przez reprezentantów Greków cypryjskich, którzy mogliby

zablokować każdą decyzję korzystną dla Turków cypryjskich131.

Jedną z kwestii, które najmocniej podzieliły obie społeczności oraz zaowocowały

patem decyzyjnym, stała się polityka fi skalna. Artykuł 78 stanowił, iż wszelkie

zmiany w opodatkowaniu obywateli cypryjskich muszą zostać zatwierdzone zwy-

kłą większością zarówno przez reprezentantów Greków cypryjskich, jak i Turków

cypryjskich132. W rezultacie nie udało się uchwalić budżetu Republiki Cypru,

128 Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, op.cit., s. 41–45. 129 Niniejsze postanowienie konstytucyjne dotyczyło następujących miast: Nikozji, Famagusty,

Pafos, Larnaki oraz Limassolu (art. 173). 130 Por. G. Clerides, Cyprus: My Deposition, op.cit., t. I, s. 122. 131 Z. Stavrinides, Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, op.cit., s. 46–47. 132 Por. Constitution of the Republic of Cyprus; www.kypros.org/Constitution/English/appen-

dix_d_part_iv.html (1.03.2005).

101Tło historyczne

ponieważ reprezentanci obu społeczności mogli w łatwy sposób zablokować nie-

korzystną dla nich decyzję o charakterze fi skalnym.

Ponadto, na podstawie artykułu 86 konstytucji, zarówno Grecy cypryjscy, jak

i Turcy cypryjscy mogli wybierać spośród swego grona członków izb narodowych,

oddzielnych dla obu społeczności. Do kompetencji izb należały kwestie religii,

kultury oraz edukacji. W artykule 87, w punkcie f, obu izbom przyznano prawo

do nakładania wszelkich podatków oraz opłat na członków własnej społeczności,

niezbędnych z punktu widzenia zabezpieczenia jej interesów oraz zachowania

płynności fi nansowej. Pozyskane w ten sposób fundusze miały uzupełniać środki

przyznawane corocznie obu izbom przez Izbę Reprezentantów. Artykuł 88 gwa-

rantował izbie Greków cypryjskich nie mniej jak 1,6 miliona funtów cypryjskich

rocznie, natomiast Turkom cypryjskim nie mniej niż 400 tysięcy133.

Powyższe rozwiązania konstytucyjne budziły jednakże rozmaite zastrzeżenia

ze strony liderów obu społeczności, zwłaszcza Greków cypryjskich, zainteresowa-

nych ich możliwie najszybszą rewizją. Zwłaszcza pod koniec 1962 roku, gdy per-

manentny brak porozumienia w sprawie przyjęcia ustawy budżetowej zaczął

poważnie zagrażać fi nansowym podstawom młodego państwa.

Źródło rozbieżności dotyczących polityki fi skalnej najlepiej przedstawia kore-

spondencja prowadzona pomiędzy Glafk osem Cleridesem, przewodniczącym Izby

Reprezentantów, reprezentującym Greków cypryjskich, oraz Raufem Denktaszem,

przewodniczącym Izby Turków cypryjskich. W swym liście z dnia 11 grudnia 1962

roku Glafk os Clerides starał się nakłonić Raufa Denktasza do zgody na poczynie-

nie odpowiednich zmian w cypryjskiej konstytucji. Jego zdaniem, podstawowym

zadaniem było zapewnienie obu społecznościom odpowiednich funduszy na

realizowane przez nie cele, przy jednoczesnym zabezpieczeniu obywateli przed

podwójnym opodatkowaniem. W tym celu Izba Reprezentantów miała przyznawać

obu izbom stosownie większe środki, w zamian za ich rezygnację z nakładania

jakichkolwiek dodatkowych podatków na podległych im obywateli. Tym samym

ciężar prowadzenia polityki fi skalnej zostałby przeniesiony na poziom krajowy,

przy jednoczesnym odciążeniu izb134.

Inna propozycja Glafk osa Cleridisa dotyczyła ograniczenia wymogu zatwier-

dzania zmian w prawie podatkowym pod warunkiem uzyskania przez nie zwykłej

większości w Izbie Reprezentantów zarówno wśród reprezentantów Greków

cypryjskich, jak i Turków cypryjskich. Tym samym jeden z liderów Greków cypryj-

133 Ibidem. 134 Taxation and the Constitutional Crisis, 1962: Clerides – Denktash Letters; www.cyprus-confl ict.

net (1.03.2005).


skich chciał uniknąć sytuacji, w której jedna ze stron mogła blokować przyjęcie

ustawy budżetowej. Od tego momentu wszelkie zastrzeżenia, dotyczące dyskry-

minacji którejś ze społeczności, miały być zgłaszane na etapie prac w komisjach

Izby Reprezentantów. Jednocześnie Najwyższy Sąd Konstytucyjny miał wydawać

opinie, czy zgłaszane wątpliwości są zasadne135. Jeśli tak, rząd był zobowiązany

wprowadzić stosowne poprawki. Dopiero w sytuacji, w której rząd odmawiałby

zastosowania się do postanowień Najwyższego Sądu Konstytucyjnego i wprowa-

dzenia odpowiednich poprawek w projekcie ustawy, strony mogłyby go ostatecznie

odrzucić podczas głosowania136.

Odpowiedź Raufa Denktasza, utrzymana w podobnym, przyjacielskim tonie

jak list Glafk osa Cleridesa, nadeszła kilka dni później. Niemniej już w drugim

zdaniu przewodniczący Izby Turków cypryjskich odrzucił przedstawione propo-

zycje, stwierdzając: „Na tak wczesnym etapie rozwoju naszej Republiki, Twoje

postulaty są trochę zbyt rewolucyjne, ponieważ zakładają zmiany w konstytucji”137.

Rauf Denktasz przyznał, że izby wymagają dodatkowego fi nansowania, ale zmiany

w konstytucji nie są z tego powodu konieczne. Postulował zarazem, by obu izbom

były przyznawane odpowiednio większe środki, ale przy uwzględnieniu zgłasza-

nego przez nie zapotrzebowania oraz na podstawie stałego przelicznika podziału

pieniędzy. Z kolei ryzyko „podwójnego podatkowania” miało zostać ograniczone

dzięki przyjęciu przez obie izby stosownych deklaracji. Natomiast propozycja

rezygnacji z wymogu uzyskania przez projekt zmian podatkowych akceptacji ze

strony zwykłej większości przedstawicieli obu społeczności w Izbie Reprezentan-

tów, została kategorycznie odrzucona przez Raufa Denkatsza.

Niemożność osiągnięcia konsensusu nieuchronnie prowadziła do wzrostu

napięcia pomiędzy cypryjskimi społecznościami. W 1963 roku rozbieżność stano-

wisk w tej sprawie przerodziła się w kwestię o charakterze etnicznym. Zarówno

politycy tureccy, jak i greccy, zarzucali sobie nawzajem wolę prowadzenia polityki

fi skalnej, która groziła dyskryminacją drugiej strony.

W rezultacie paraliżu decyzyjnego, jaki ogarnął Republikę Cypru od momentu

uzyskania niepodległości, 29 listopada 1963 roku prezydent Makarios wysłał do

135 W anglojęzycznej wersji listu pojawia się termin the Constitutional Court w znaczeniu,

funkcjonującego chociażby obecnie w Polsce, Trybunału Konstytucyjnego. Należy zaznaczyć,

iż Najwyższy Sąd Konstytucyjny został ustanowiony na podstawie Konstytucji z 1960 roku

i funkcjonował w momencie, gdy Glafk os Clerides pisał niniejszy list do Raufa Denktasza

(grudzień 1962 r.). Obecnie jego kompetencje posiada Sąd Najwyższy, powstały w 1964 roku

w wyniku połączenia Najwyższego Sądu Konstytucyjnego oraz Wysokiego Sądu. Zob.

J. Zaborowski, op.cit., s. 74 oraz About Cyprus, op.cit., s. 86. 136 Taxation and the Constitutional Crisis, 1962: Clerides – Denktash Letters, op.cit.137 Ibidem.

103Tło historyczne

szefów rządów Grecji, Turcji oraz Wielkiej Brytanii listę proponowanych zmian

konstytucyjnych138. Przyjęcie katalogu trzynastu poprawek (stąd popularna nazwa

dokumentu „13 punktów Makariosa”) miało uzdrowić sytuację polityczną w kraju.

Propozycje prezydenta Makariosa przewidywały między innymi:

• pozbawienie zarówno prezydenta, jak i wiceprezydenta prawa weta;

• wiceprezydent miał zastępować prezydenta w określonych sytuacjach;

• grecki przewodniczący Izby Reprezentantów oraz turecki wiceprzewodni-

czący mieli być od tej pory zatwierdzani przez ogół deputowanych, a nie jak

dotychczas przez głosujących osobno przedstawicieli obu społeczności;

• wiceprzewodniczący Izby Reprezentantów miał zastępować przewodniczą-

cego podczas jego nieobecności,

• odrzucenie „prawa dwóch zwykłych większości” podczas głosowań w Izbie

Reprezentantów,

• rezygnacja z konstytucyjnego postanowienia, według którego w pięciu naj-

większych miastach Cypru miały powstać oddzielne dla obu społeczności

struktury władz lokalnych – miejsca w radach zostałyby podzielone propor-

cjonalnie do liczebności obu społeczności w danych miastach;

• rezygnacja z podziału sił bezpieczeństwa na policję oraz żandarmerię,

• procentowy udział członków obu społeczności w siłach bezpieczeństwa oraz

armii określony w stosownym dokumencie, a nie w drodze porozumień

pomiędzy prezydentem a wiceprezydentem;

• rozwiązanie Izby Greków cypryjskich139.

Zmiany proponowane przez prezydenta Makariosa były zaskoczeniem dla

lidera Turków cypryjskich, wiceprezydenta Fazila Küçüka, ponieważ prezydenckie

propozycje odzwierciedlały wyłącznie grecki punkt widzenia. W rezultacie plan

zamiast przyczynić się do zakończenia pata decyzyjnego, zaowocował nagłym

wzrostem napięcia pomiędzy obiema społecznościami. Prezydenckie propozycje

były nie do przyjęcia dla Turków cypryjskich, gdyż postrzegali je w kategoriach

jawnej dyskryminacji oraz pierwszego kroku w kierunku realizacji greckiej idei

enosis. W konsekwencji wzajemna nieufność oraz narastająca niechęć doprowa-

dziły wkrótce do eskalacji przemocy pomiędzy członkami obu społeczności.

138 Co ciekawe, prezydent Cypru nie skonsultował wcześniej propozycji z reprezentantami

Turków cypryjskich. Podobno do tak radykalnego posunięcia zachęciła go postawa brytyj-

skiego ambasadora Sir Arthura Clarka. Wspomniany dyplomata miał pośrednio zapewnić

Makariosa o swym poparciu dla tej inicjatywy. Z kolei dla prezydenta zdanie ambasadora

było równoznaczne z akceptacją ze strony brytyjskiego rządu. 139 Th e 13 Points: November 1963, www.cyprus-confl ict.net/13_points.htm (1.03.2005).


21 grudnia 1963 roku grupa Turków cypryjskich otoczyła w Nikozji policyjny

patrol, złożony z Greków cypryjskich. Nieporozumienie doprowadziło do krótkiej

wymiany ognia, w wyniku której zginęło dwóch Turków cypryjskich oraz jeden

policjant. Obie strony obarczały się wzajemnie odpowiedzialnością za incydent.

Z jednej strony, Grecy cypryjscy utrzymywali, iż patrol policji został zaatakowany

przez rozwścieczony tłum Turków cypryjskich. Ich zdaniem była to część mister-

nie przygotowanego planu, którego ostatecznym celem miała być destabilizacja na

Cyprze oraz doprowadzenie do podziału wyspy. Z kolei Turcy cypryjscy twierdzili,

że ich rodacy zostali ostrzelani przez policjantów i działali jedynie w obronie

własnej. Jednakże bez względu na to, której ze stron przyznać rację, z pozoru mało

znaczący incydent stał się przyczyną początku całej serii zbrojnych konfrontacji

pomiędzy formacjami paramilitarnymi obu społeczności140.

Dwa dni później, 23 grudnia, zamieszki objęły znaczną część Nikozji. Przerwana

została łączność telefoniczna pomiędzy wioskami oraz kwaterami zajmowanymi

przez Turków cypryjskich. Państwowe środki przekazu informowały o wybuchu

rewolty, która groziła interwencją ze strony tureckiej armii oraz, w konsekwencji,

podziałem wyspy. Tymczasem Turcy cypryjscy masowo opuszczali swoje wioski

i starali się przedostać do tureckich enklaw w większych miastach Cypru. W po-

czątkowej fazie zamieszek część sił bezpieczeństwa zdominowana przez Greków

cypryjskich odnosiła znaczne sukcesy, umiejętnie wypierając tureckich bojówkarzy

z ich pozycji. Prezydent Makarios z pewnością osiągnąłby swój cel, gdyby z pomocą

dyplomatyczną Turkom cypryjskim nie pospieszył turecki rząd. Turcja zagroziła

zbrojną interwencją, jeżeli działania przeciwko społeczności tureckiej byłyby

kontynuowane. W tej sytuacji cypryjski przywódca został zmuszony do zaakcep-

towania zawieszenia ognia 25 grudnia141. Pod nadzorem sił brytyjskich, 26 grudnia

doszło do wymiany zakładników (545 Turków cypryjskich oraz 26 Greków cypryj-

skich). Tylko w Nikozji podczas tygodniowych walk zginęło 49 Turków cypryjskich,

20 Greków cypryjskich, a odpowiednio kilkadziesiąt osób po obu stronach uznano

za zaginione. Wielu Turków cypryjskich, w obawie o własne bezpieczeństwo,

140 R. A. Patrick, Political Geography and the Cyprus Confl ict: 1963–1971, University of Waterloo,

Waterloo 1976, s. 45–46. 141 Linia demarkacyjna podzieliła Nikozję na część grecką oraz turecką. Niejako przy okazji

powstał termin zielona linia, ponieważ Brytyjczycy użyli zielonego atramentu do wyrysowa-

nia jej przebiegu na planie miasta. Początkowo tworzyły ją prowizoryczne barykady oraz

bariery, budowane pospiesznie, między innymi, z wszelkiego rodzaju beczek, skrzyń, konte-

nerów oraz worków z piaskiem. Znaczna część tych fortyfi kacji przetrwała w Nikozji do teraz.

Linia demarkacyjna została wytyczona również w Larnace, mieście położonym na południo-

wym wybrzeżu Cypru.

105Tło historyczne

przestało chodzić do pracy, w tym wielu pracowników służby cywilnej oraz policji.

W rezultacie całkowitą kontrolę nad tymi służbami przejęli Grecy cypryjscy142.

Najważniejszą konsekwencją wydarzeń grudniowych była jednak rezygnacja

reprezentantów tureckiej społeczności ze stanowisk zajmowanych przez nich

w rządzie oraz Izbie Reprezentantów. Z pełnienia swojej funkcji zrezygnował

również wiceprezydent Fazil Küçük. 28 grudnia dotychczasowi reprezentanci

Turków cypryjskich założyli Komitet Generalny pod przewodnictwem byłego

wiceprezydenta. Podczas konferencji prasowej, zorganizowanej z myślą o zagra-

nicznych korespondentach, Fazil Küçük stwierdził, że „cały system Republiki

Cypru jest sparaliżowany i nie ma już żadnego legalnego rządu na wyspie”143. Była

to wyraźna aluzja w stosunku do liderów Greków cypryjskich, którzy uznali, że

nawet bez udziału Turków cypryjskich nadal reprezentują legalne władze Republiki

Cypru na arenie międzynarodowej.

Prezydent Makarios był przekonany, że skoro siły brytyjskie patrolują linie

zawieszenia ognia zarówno w Nikozji, jak i w Larnace, władze tureckie nie zdecy-

dują się na przeprowadzenie interwencji zbrojnej na Cyprze. Z tego powodu

ogłosił 1 stycznia 1964 roku, iż Republika Cypru jednostronnie unieważnia posta-

nowienia traktatu gwarancyjnego oraz traktatu o sojuszu. Niemal natychmiast

zareagowały władze brytyjskie, które ostrzegły prezydenta przed bardzo wysokim

prawdopodobieństwem tureckiej inwazji. W zaistniałej sytuacji Makarios był

zmuszony zrezygnować ze swojego planu. Wkrótce z propozycją rozpoczęcia

negocjacji wystąpił brytyjski sekretarz stanu do spraw kolonii oraz Wspólnoty

Brytyjskiej Duncan Sandys144. Do udziału w konferencji londyńskiej, której począ-

tek zaplanowano na dzień 15 stycznia, zaproszeni zostali przedstawiciele obu

społeczności, Grecji oraz Turcji145.

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, konferencja londyńska rozpoczęła się

15 stycznia 1964 roku, choć delegacje przybywały do stolicy Wielkiej Brytanii

z dużym wyprzedzeniem. Dla przykładu, delegacja Turków cypryjskich przyleciała

do Londynu już 7 stycznia. Wszystkie zainteresowane strony chciały jak najdo-

kładniej przygotować prezentację swych stanowisk. Atmosfera rokowań nie

sprzyjała jednak poszukiwaniu kompromisowego rozwiązania. Flota turecka przez

cały czas przemieszczała się w pobliżu wyspy, natomiast władze greckie rozpoczęły

przegrupowywanie swych sił w bazach na Krecie. Władze brytyjskie oraz amery-

142 R. A. Patrick, Political Geography and the Cyprus Confl ict: 1963–1971, op.cit., s. 50–58. 143 A. Plümer, Cyprus, 1963–64: the Fateful Years, Cyrep, Nicosia 2003, s. 24. 144 Sekretarz ds. kolonii i Wspólnoty Brytyjskiej przerwał swój świąteczny urlop, by polecieć na

Cypr i doprowadzić do zawarcia porozumienia przez obie strony. 145 A. Plümer, Cyprus, 1963–64: the Fateful Years, op.cit., s. 24.


kańskie wiązały jednak duże nadzieje z konferencją londyńską, która miała być

alternatywą dla wniesienia sprawy Cypru na forum ONZ. Obawiano się, iż podczas

obrad Rady Bezpieczeństwa ONZ, Związek Radziecki uczyni wszystko, by poróż-

nić Grecję z Turcją i tym samym doprowadzić do rozpadu południowej fl anki

NATO146.

Początkowo Rosjanie prowadzili politykę korzystną dla Greków cypryjskich.

W tym czasie ZSRR wspierał cypryjską partię komunistyczną AKEL, a także pre-

zydenta Makariosa, który opowiadał się za dobrymi stosunkami Cypru z państwami

socjalistycznymi147. Nikita Chruszczow obawiał się, że gdyby doszło do inwazji

wojsk tureckich, wyspa mogłaby znaleźć się w strefi e wpływów NATO. W takim

przypadku Cypr stałby się „niezatapialnym lotniskowcem Sojuszu Północnoatlan-

tyckiego” we wschodniej części Morza Śródziemnego. By zapobiec utracie kontroli

nad biegiem wydarzeń, władze radzieckie powiadomiły Turcję kanałami dyploma-

tycznymi, iż Związek Radziecki nie pozostanie obojętny w przypadku inwazji

i zakłada nawet interwencję w obronie prezydenta Makariosa148.

W trakcie konferencji Grecy cypryjscy dowodzili, że proponowane przez nich

zmiany w konstytucji Republiki Cypru są konieczne, by zagwarantować prawidłowe

działanie państwa. Zarazem kategorycznie odrzucali koncepcję utworzenia pań-

stwa federalnego. Turcy cypryjscy mieli zostać uznani za mniejszość narodową

i korzystać z wszelkich praw przysługującym im z tego tytułu. Liderzy społeczno-

ści greckiej nie wyrażali również zgody na powołanie międzyrządowej komisji,

której zadaniem byłoby przywrócenie porządku na Cyprze. Realizacja pomysłu

czołowych reprezentantów społeczności tureckiej groziła, zdaniem kierownictwa

Greków cypryjskich, faktyczną utratą suwerenności na rzecz wymienionej komisji.

Tym samym wzrósłby wpływ Turcji na politykę wewnętrzną Cypru149.

Jednocześnie Turcy cypryjscy podkreślali, iż jedynym rozsądnym rozwiązaniem

byłoby utworzenie państwa Turków cypryjskich w północnej części wyspy. W ich

opinii niemożliwy był powrót do skompromitowanego po 1960 roku systemu „dwie

społeczności – jeden rząd”. Z tego powodu nalegali na wprowadzenie ustroju

146 B. O’Malley, I. Craig, Th e Cyprus Conspiracy. America, Espionage and the Turkish Invasion,

I.B. Tauris, London 2004, s. 94. 147 AKEL (Anorthotikon Koma tu Ergazomenu Lau) – Postępowa Partia Ludu Pracującego,

założona w 1941 roku. 148 R. S. Eaton, Soviet Relations with Greece and Turkey, Hellenic Foundation of Defense and

Foreign Policy, Athens 1987, s. 42. 149 Th e Cyprus Question, Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2003,

s. 8.

107Tło historyczne

federacyjnego. Gwarantem bezpieczeństwa państwa Turków cypryjskich miała stać

się turecka armia150.

Rozbieżność stanowisk była tak znaczna, że konferencja w Londynie zakończyła

się fi askiem. Jednocześnie nie malało napięcie w stosunkach grecko-tureckich oraz

na samym Cyprze. W tej sytuacji władze Wielkiej Brytanii wraz z administracją

amerykańską postanowiły użyć sił NATO, by zapobiec ewentualnej inwazji ture-

ckiej na wyspę. Gdyby do niej doszło, wojna między Grecją a Turcją byłaby nie-

unikniona. Zgodnie z intencjami autorów planu, głównym zadaniem dziesięcio-

tysięcznych sił miała być ochrona Turków cypryjskich oraz rozdzielenie obu

społeczności151. Prawdopodobnie losy całej operacji potoczyłyby się inaczej, gdyby

nie zbytnia zapobiegliwość brytyjskich służb specjalnych. Władze brytyjskie oba-

wiały się rezygnacji prezydenta Stanów Zjednoczonych Lyndona Johnsona z udziału

sił amerykańskich w akcji NATO152. Z tego powodu brytyjscy agenci wywołali

kontrolowany wyciek informacji o planowanym przerzucie wojsk sojuszu na Cypr.

Wywiadowczy blef nie przysłużył się jednakże całej sprawie, a wręcz przeciwnie

– doprowadził do pogłębienia cypryjskiego konfl iktu. Wkrótce ambasada Stanów

Zjednoczonych w Nikozji stała się obiektem ataku bombowego. Na ulicach pod-

palane były samochody amerykańskiej produkcji, a 800 obywateli USA przygoto-

wano do ewakuacji. Jednocześnie Związek Radziecki poparł prezydenta Makariosa,

przeciwnego interwencji NATO w państwie niezaangażowanym, i ostrzegł Londyn

oraz Waszyngton przed potencjalnymi konsekwencjami takiej decyzji153.

Jak twierdzi Peter Calvocoressi, „Wielka Brytania chciała początkowo, aby

problem cypryjski został rozwiązany przez NATO. Rządy Grecji i Turcji skłonne

były zgodzić się na interwencję, ale Makarios był temu przeciwny. Również

poszczególne państwa członkowskie paktu nie chciały się uwikłać w problem

cypryjski. W lutym 1964 roku amerykańska fl ota zapobiegła drugiej próbie ture-

ckiej inwazji i Wielka Brytania uznała za konieczne zwrócić się w tej sprawie do

ONZ”154.

150 A. Plümer, Cyprus, 1963–64: the Fateful Years, op.cit., s. 25–26. 151 W tym około 2000 żołnierzy amerykańskich.152 Należy podkreślić, iż równolegle Stany Zjednoczone zaangażowane były w konfl ikty w Wiet-

namie, Kongo, Indonezji oraz w kwestię niemiecką. 153 B. O’Malley, I. Craig, Th e Cyprus Conspiracy. America, Espionage and the Turkish Invasion,

op.cit., s. 95–96. 154 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, op.cit., s. 383. Notabene, pierwsze

ostrzeżenie o możliwej inwazji wojsk tureckich miało miejsce 25 grudnia 1963 roku. W nocy,

około godziny drugiej, została ostrzelana rezydencja wiceprezydenta Fazila Küçüka. Już nad

ranem, w odwecie, tureckie myśliwce wykonały kilka lotów ostrzegawczych nad Nikozją.

Według Aytuğa Plümera, najprawdopodobniej manewry tureckich sił powietrznych nad


Prezydent Makarios osiągnął swój cel wniesienia sprawy cypryjskiej na forum

Organizacji Narodów Zjednoczonych. 4 marca 1964 roku Rada Bezpieczeństwa

ONZ przyjęła rezolucję nr 186 (1964) w sprawie Cypru. W punkcie 1 Rada wezwała

wszystkie państwa członkowskie, „by nie podejmowały żadnych działań oraz nie

groziły podjęciem działań, które mogłyby przyczynić się do pogorszenia sytuacji

w suwerennej Republice Cypru lub zagrozić światowemu pokojowi”155. Z kolei

w punkcie 4 tejże rezolucji RB ONZ zaleciła utworzenie sił pokojowych ONZ na

Cyprze. Skład personalny oraz wielkość sił pokojowych miały zostać określone

przez sekretarza generalnego ONZ po konsultacjach z rządami Cypru, Grecji,

Turcji oraz Wielkiej Brytanii. Inne, niezwykle istotne zalecenie wymienione

w punkcie 7, dotyczyło mianowania mediatora przez sekretarza generalnego ONZ.

Jego zadaniem miało być przygotowanie, w porozumieniu ze wszystkimi stronami,

całościowej propozycji pokojowego rozwiązania sporu cypryjskiego156.

6 marca 1964 roku sekretarz generalny ONZ U Th ant powiadomił o wyznacze-

niu Hindusa generała Gyani na dowódcę sił pokojowych organizacji na Cyprze

(UNFICYP)157. Równolegle sekretarz prowadził rozmowy z kilkoma państwami

członkowskimi w sprawie wysłania przez nie kontyngentów wojskowych. Nego-

cjacje przedłużały się, a napięcie na wyspie nie malało. 12 marca rząd turecki wysłał

ultimatum do prezydenta Makariosa oraz sekretarza generalnego ONZ. Turcja

groziła interwencją zbrojną, jeżeli prześladowania Turków cypryjskich nie zosta-

łyby natychmiast przerwane. Zgodnie z planem, wojska tureckie miały zostać

wysłane na wyspę na podstawie Traktatu gwarancyjnego i pozostać tam aż do

stolicą Cypru zapobiegły ogłoszeniu przez prezydenta Makariosa enosis. Trudno jednakże

potwierdzić przypuszczenia tego autora. Zob. A. Plümer, Cyprus, 1963–64: the Fateful Years,

op.cit., s. 17. 155 Resolution 186 (1964) Adopted by the Security Council on 4 March 1964, S/5575.156 Ibidem.157 UNFICYP – skrót pochodzi od nazwy misji w języku angielskim: the United Nations Pea-

cekeeping Force in Cyprus. Ze względu na nieuregulowaną sytuację na Cyprze, mandat

UNFICYP jest konsekwentnie przedłużany co 6 miesięcy. „Do 1993 roku UNFICYP był

fi nansowany przez państwa uczestniczące w tej operacji z dobrowolnych wpłat, obecnie – ze

składek obowiązkowych na operacje pokojowe. UNFICYP dysponuje budżetem rocznym

w wysokości 45,6 mln USD”. Zob. Siły Pokojowe Organizacji Narodów Zjednoczonych na

Cyprze, [w:] J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wiedza

Powszechna, Warszawa 2003, s. 237. Więcej zob. J.M. Boyd, Cyprus: Episode in Peacekeeping,

„International Organization” 1966, vol. 20, no. 1.; S.D. Bailey, Th e United Nations and the

Termination of Armed Confl ict 1946–1964, „International Aff airs” 1982, vol. 58, no. 3;

A. James, Th e UN Force in Cyprus, „International Aff airs” 1989, vol. 65, no. 3.

109Tło historyczne

przejęcia ich zadań przez UNFICYP. Dodatkowo władze tureckie argumentowały,

iż w skład sił pokojowych powinien wejść kontyngent turecki158.

W odpowiedzi na notę Turcji, stały przedstawiciel Republiki Cypru przy ONZ

wystosował prośbę o zwołanie specjalnego spotkania Rady Bezpieczeństwa. Spot-

kanie odbyło się już 13 marca, a jego efektem było przyjęcie rezolucji 187 (1964).

W punkcie 1 Rada wezwała wszystkie państwa członkowskie, w domyśle Turcję,

„do niepodejmowania żadnego działania, które mogłoby przyczynić się do pogor-

szenia sytuacji w suwerennej Republice Cypru lub zagrozić pokojowi międzyna-

rodowemu”. Jednocześnie sekretarz generalny U Th ant został zobligowany do

kontynuowania wysiłków, mających na celu implementację postanowień rezolucji

nr 186 (1964). Z kolei wszystkie kraje członkowskie zostały wezwane do udzielenia

wszelkiej możliwej pomocy sekretarzowi159. Tego samego dnia na Cypr przybyli

żołnierze kanadyjscy, jednakże pełną zdolność operacyjną osiągnęli dopiero dwa

tygodnie później 27 marca. Do Kanadyjczyków dołączone zostały oddziały bry-

tyjskie. Wkrótce UNFICYP został wzmocniony przez kontyngenty irlandzki, fi ński

oraz szwedzki. Dzięki temu na początku czerwca 1964 roku siły oenzetowskie na

wyspie dysponowały już 6400 żołnierzami160. Obie społeczności miały różne ocze-

kiwania związane z pobytem wojsk ONZ na Cyprze. Grecy cypryjscy liczyli, iż

zapobiegną one interwencji tureckiej, natomiast Turcy cypryjscy postrzegali UNFI-

CYP jako ochronę przed atakami ze strony greckich sąsiadów.

Obecność sił pokojowych na wyspie nie zapobiegła aktom agresji z obu stron,

ale w znaczącym stopniu przyczyniła się do zmniejszenia częstotliwości ich wystę-

powania. Głównym powodem utrzymującego się napięcia w kraju była nieprze-

jednana postawa prezydenta Makariosa. Niezadowolenie wśród społeczności

tureckiej sięgnęło zenitu, gdy prezydent odmówił spotkania z Fazilem Küçükiem

jako wiceprezydentem. Uznał, iż ten jest jedynie reprezentantem Turków cypryj-

158 Zob. nieofi cjalna strona misji pokojowej na Cyprze: www.unfi cyp.org/History/hist_establish.

htm (1.03.2005). 159 Resolution 187 (1964) Adopted by the Security Council on 13 March 1964, S/5603. 160 Źródło: www.unfi cyp.org/History/hist_establish.htm. Szwedzi, Finowie oraz Irlandczycy

zostali przetransportowani na Cypr w kwietniu. W kolejnym miesiącu trwania operacji

dołączyły do nich jednostki szwedzkie, odwołane z misji w Kongo, blisko tysiąc żołnierzy

duńskich oraz obsługa austriackiego szpitala polowego wraz z całym zapleczem medycznym.

Siły UNFICYP zostały następnie uzupełnione jednostkami policji z Australii, Austrii, Danii,

Nowej Zelandii oraz Szwecji. W czerwcu 1964 roku dowództwo nad operacją przejął z rąk

gen. Gyani inny Hindus – emerytowany gen. Kodandera Subayya Th imayya, który zmarł

podczas pełnienia służby na Cyprze w grudniu 1964 roku. Więcej o jego dokonaniach oraz

życiorysie zob. www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/Army-Chiefs/Chiefs-

Army06.html (1.03.2005).


skich. Wkrótce prezydent Makarios zarządził wprowadzenie blokady ekonomicz-

nej wobec enklaw zajętych przez społeczność turecką, by złamać ruch oporu. Od

tamtej pory aż do 1974 roku Turcy cypryjscy żyli w bardzo trudnych warunkach,

zamknięci w murach starego miasta w Nikozji oraz Famagusty, a także wielu

wioskach. Przez kilka pierwszych miesięcy byli dosłownie odcięci od świata.

Ponadto, do swych gett nie mogli wwozić materiałów, które mogłyby potencjalnie

posłużyć do produkcji uzbrojenia lub materiałów wybuchowych161. Możliwości

opuszczenia gett lub enklaw były w znacznym stopniu ograniczone, a większość

miejscowej ludności nie mogła znaleźć zatrudnienia. Z czasem władze Turków

cypryjskich zaczęły wykorzystywać zaistniałą sytuację w celach propagandowych

jako dowód na możliwość wprowadzenia systemu kantonalnego na Cyprze162.

W odpowiedzi na blokadę tureckich enklaw na Cyprze, władze Turcji wydaliły ze

Stambułu wielu Greków163.

Jak wcześniej wspomniano, na mocy konstytucji z 1960 roku, zarówno Grecja

jak i Turcja utrzymywały swoje kontyngenty wojskowe na Cyprze. 4 kwietnia 1964

roku władze Republiki Cypru, zdominowane przez Greków cypryjskich, jedno-

stronnie uchyliły odnośny artykuł i odmówiły oddziałom tureckim prawa pobytu

na wyspie. Pomimo tego, ponad 600 żołnierzy tureckich pozostało w swym obozie,

który został założony w pobliżu strategicznej drogi, łączącej Nikozję z miastem

portowym Kyrenią na północy wyspy. Przebywali w nim od momentu wybuchu

zamieszek w grudniu 1963 roku aż do 1974 roku164. Notabene, Grecy cypryjscy

podróżujący z Nikozji do Kyrenii musieli pokonywać ten odcinek drogi w zwartej

kolumnie pod osłoną sił UNFICYP.

Brak porozumienia oraz przedłużający się konfl ikt na wyspie zaowocowały

zwołaniem kolejnej konferencji, tym razem w Genewie. Podczas negocjacji

w Szwajcarii specjalny reprezentant prezydenta Stanów Zjednoczonych Lyndona

Johnsona, Dean Acheson, przedstawił szczegółowy plan natychmiastowego, poko-

161 Wszystkie materiały objęte zakazem wwozu na obszary kontrolowane przez społeczność

Turków cypryjskich zostały określone mianem materiałów strategicznych (ang. strategic

materials) i wyszczególnione na specjalnej liście. Niemniej znalazły się na niej, między

innymi, także takie artykuły, jak drut, kable, telefony, duże ilości paliw, opony, akumulatory,

części zapasowe do samochodów, skórzane kurtki, ubrania w kolorze khaki, rękawiczki,

termosy czy plastikowe rurki.162 Niezwykle sugestywny opis sytuacji Turków cypryjskich w gettach Nikozji i Famagusty

znaleźć można w książce Ryszarda Bańkowicza. Zob. R. Bańkowicz, Cyprysy na wietrze,

Książka i Wiedza, Warszawa 1972.163 F. A. Váli, Bridge Across the Bosporus. Th e Foreign Policy of Turkey, Th e John Hopkins Press,

Baltimore and London 1971, s. 254–255. 164 Źródło: www.unfi cyp.org/History/hist_establish.htm (1.03.2005).

111Tło historyczne

jowego uregulowania kwestii cypryjskiej. Zdaniem Jolanty Bryły, cel amerykańskiej

mediacji miał charakter defensywny. „USA działały zatem z zamiarem zminima-

lizowania własnych strat. Rozwiązanie konfl iktu w takiej sytuacji jest też ważne dla

mediatora, ponieważ konfl ikt ma wpływ na jego stosunki ze stronami sporu – na

przykład, konfl ikt między dwoma sojusznikami mediatora może naruszać regio-

nalną równowagę lub dać któremuś z mocarstw sposobność do zwiększenia swych

wpływów w regionie”165. W przypadku wschodniego Morza Śródziemnego owym

konkurującym ze Stanami Zjednoczonymi mocarstwem był z pewnością Związek

Radziecki. Stany Zjednoczone nie mogły sobie pozwolić na utratę Grecji lub Tur-

cji na rzecz wrogiego supermocarstwa i pragnęły za wszelką cenę zminimalizować

ryzyko wybuchu wojny grecko-tureckiej.

Plan Deana Achesona został przedstawiony stronom w dwóch wersjach. Pierw-

sza wersja zakładała przyjęcie, między innymi, następujących postanowień:

• przyłączenie Cypru do Grecji;

• przekazanie Turcji części terytorium wyspy w zamian za zgodę na enosis –

według Deana Achesona miał to być cały Półwysep Karpas, położony

w północno-wschodniej części kraju;

• scedowanie na rzecz Turcji greckiej wyspy Kastellorizo, położonej u wybrzeży

Anatolii;

• zgoda Grecji na utworzenie tureckich baz wojskowych na tym terytorium;

• zagwarantowanie poszanowania praw człowieka oraz mniejszości narodowej

tym Turkom cypryjskim, którzy pozostaną w greckiej części wyspy;

• ludność turecka po stronie greckiej powinna zostać skupiona w jednej, dwóch

lub trzech enklawach, z własnym samorządem;

• enklawy stanowiłyby integralną część greckiego terytorium i podlegałyby

zwierzchnictwu władz centralnych (rządowi Cypru, Grecji lub przedstawi-

cielowi władz greckich na wyspie);

• Turcy cypryjscy, zamieszkali na terytorium greckiego Cypru, posiadaliby

greckie obywatelstwo;

• powołanie międzynarodowego komisarza lub komisji, powołanego lub powo-

łanej przez ONZ lub Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, których

zadaniem byłaby kontrola przestrzegania praw przysługujących Turkom

cypryjskim166;

165 J. Bryła, Negocjacje międzynarodowe, Wydawnictwo Terra, Poznań 1999, s. 169–170. 166 Co ciekawe, w tym punkcie Dean Acheson powołał się na przykłady podobnych komisji,

które funkcjonowały po I wojnie światowej w Wolnym Mieście Gdańsku oraz regionie Saary.

W jego opinii obie komisje spełniały dobrze swoją rolę aż do momentu przejęcia władzy

w Niemczech przez Adolfa Hitlera.


• utworzenie specjalnego trybunału z inicjatywy ONZ, powołanego celem

rozstrzygania odwołań od wyroków sądów krajowych167.

Jak się wkrótce okazało, plan Deana Achesona w swej pierwotnej wersji był nie

do przyjęcia dla wszystkich czterech stron, bezpośrednio zaangażowanych w kon-

fl ikt. Zaproponowane rozwiązania były zbyt radykalne. Grecja nie chciała zatwier-

dzić jakiegokolwiek podziału wyspy lub wyłączenia części jej terytorium spod

swojej jurysdykcji. Z kolei władze tureckie podkreślały, iż zaproponowane rozwią-

zania nie zabezpieczają w wystarczającym stopniu bezpieczeństwa oraz interesów

Turków cypryjskich. Wyżej wymienione argumenty skłoniły przedstawiciela

administracji amerykańskiej do wprowadzenia zmian w treści planu. Tym samym

powstała jego druga wersja, zawierająca następujące propozycje:

• terytorium bazy wojskowej zostałoby jedynie wydzierżawione Turcji na okres

25–50 lat;

• powierzchnia wspomnianej bazy uległaby znacznemu zmniejszeniu aniżeli

proponowana w pierwszej wersji planu;

• rezygnacja z wytyczenia tureckich enklaw w zamian za zagwarantowanie

przynajmniej dwóch stanowisk naczelników dystryktów dla społeczności

Turków cypryjskich oraz proporcjonalnej, do ich liczebności w danym dys-

trykcie, ilości stanowisk w administracji i policji;

• w skład rządu cypryjskiego miał wejść wysoki przedstawiciel ds. przestrze-

gania praw Turków cypryjskich;

• utrzymanie specjalnych gwarancji dla mniejszości narodowych, wymienio-

nych chociażby w tekście Traktatu Lozańskiego z 1923 roku oraz Europejskiej

Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności168;

167 Th e Acheson Plan. Źródło: www.cyprus-confl ict.net/acheson_plan.htm (1.03.2005). Więcej

zob. C. Hitchens, Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, Verso, Lon-

don–New York 2002, s. 57–58. 168 Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności została przyjęta przez

Radę Europy 4 listopada 1950 roku. „Zakłada ona wspólną ochronę praw m.in. do: życia,

wolności, nietykalności, bezpieczeństwa osobistego, poszanowania życia prywatnego i ro-

dzinnego, wolności myśli, sumienia, wyznania oraz wolnego wyrażania opinii. Dla ochrony

i zagwarantowania praw zawartych w konwencji zakłada się możliwość złożenia skargi

indywidualnej i skargi państw oraz wezwanie przez sekretarza generalnego Rady Europy

państw sygnatariuszy konwencji do złożenia wyjaśnień, w jaki sposób ich prawo wewnętrzne

gwarantuje skuteczną realizację postanowień konwencji”. Źródło: Leksykon współczesnych

międzynarodowych stosunków politycznych, op.cit., s. 112–113. Grecja podpisała niniejszą

konwencję 28 listopada 1950 r., a ratyfi kowała 28 listopada 1974 r. Turcja odpowiednio 4

listopada 1950 roku i 18 maja 1954 roku, natomiast Republika Cypru 16 grudnia 1961 roku

oraz 6 października 1962 roku.

113Tło historyczne

• powołanie międzynarodowego komisarza przez ONZ, podobnie jak to zostało

zapisane w pierwszej wersji planu169.

Druga wersja planu została od razu odrzucona przez wszystkie trzy zaintereso-

wane strony ze względu na propozycję dotyczącą tureckiej bazy wojskowej na

Cyprze. Zdaniem władz tureckich 25 lat było zdecydowanie zbyt krótkim okresem,

z kolei przedstawiciele Grecji oraz Cypru w ogóle nie dopuszczali możliwości

utworzenia takiej bazy na terytorium wyspy.

W sierpniu 1964 roku, wkrótce po odrzuceniu drugiej wersji planu Achesona,

doszło do walk w pobliżu Tyllirii, najcięższych od czasu starć z grudnia 1963 roku.

Ostra wymiana ognia zniweczyła wysiłek negocjatorów oraz wiarę w sens poszu-

kiwania jakiegokolwiek kompromisu. 6 sierpnia 1964 roku Gwardia Narodowa

Greków cypryjskich, dowodzona przez generała Georgiosa Griwasa, otoczyła

turecką enklawę koło wsi Kokkina170. Dowództwo greckie przypuszczało, iż do tej

miejscowości szmuglowana jest broń oraz ochotnicy z Turcji171. W odwecie za

operację Gwardii Narodowej i w obronie pozycji Turków cypryjskich, 7 sierpnia

tureckie myśliwce wykonywały loty ostrzegawcze, zrzucając bomby do morza tuż

przy wybrzeżu. Następnego dnia obiektem ataku stały się już pozycje Gwardii

Narodowej oraz jednostki armii greckiej w okolicach Tyllirii. Prezydent Makarios

groził Turcji atakiem na wszystkie wsie Turków cypryjskich, jeśli naloty byłyby

kontynuowane. W tej sytuacji Grecja wycofała swoje oddziały spod komendy

NATO, by utrzymywać je w ciągłej gotowości i móc odpowiedzieć na ewentualny

desant wojsk tureckich. Z pewnością siły powietrzne Turcji nadal nękałyby greckich

żołnierzy, a potem doszłoby do wybuchu wojny grecko-tureckiej, gdyby 9 sierpnia,

na wniosek rządu Republiki Cypru, nie została przyjęta rezolucja Rady Bezpie-

czeństwa ONZ w sprawie zawieszenia ognia172.

Punkt 1 rezolucji nr 193 (1964) z 9 sierpnia zawierał wezwanie do zastosowania

się przez walczące strony do apelu sekretarza generalnego ONZ. U Th ant wzywał

w nim Turcję do zaprzestania bombardowań oraz użycia sił zbrojnych na Cyprze,

a Greków cypryjskich do wstrzymania ostrzeliwania wiosek zajętych przez Turków

cypryjskich. W punkcie 2 RB ONZ wezwała strony do natychmiastowego zawie-

szenia broni173. Dzięki temu 10 sierpnia 1964 roku weszło ono w życie, a oddziały

169 Ibidem.170 W czerwcu 1964 roku Georgios Griwas powrócił na wyspę, na zaproszenie prezydenta

Makariosa, i od razu objął dowództwo nad Gwardią Narodową.171 W ocenie Richarda Patricka, około 500 Turków cypryjskich, studiujących w Turcji, przeszko-

lono, a następnie przetransportowano na wyspę.172 R. A. Patrick, Political Geography and the Cyprus Confl ict: 1963–1971, op.cit., s. 55–65.173 Resolution 193 (1964) Adopted by the Security Council on 9 August 1964, S/5868.


UNFICYP założyły posterunki obserwacyjne w punktach zapalnych, zwłaszcza

w okolicach wspomnianej wsi Kokkina.

W okresie od grudnia 1963 do sierpnia 1964 roku, wielu Greków cypryjskich

oraz Turków cypryjskich straciło życie, a obie społeczności poniosły duże straty

materialne. „Dziewięć miesięcy walk, ataki ze strony Greków cypryjskich, agitacja

Turków cypryjskich w sprawie autonomii oraz polityka Wielkiej Brytanii oraz

Stanów Zjednoczonych w tej sprawie sprawiły, że projekt rozwoju cypryjskiej

niepodległości legł w gruzach. Wyspa była rozbita, a obie społeczności fi zycznie

podzielone, Turcy stłoczeni w ufortyfi kowanych gettach, słowem etap pośredni

pomiędzy zintegrowanym a podzielonym Cyprem. Póki co, naloty tureckie sku-

tecznie powstrzymywały ofensywy Greków cypryjskich. W wyniku walk 103 wsie

Turków cypryjskich zostały zrujnowane, a około 25 tysięcy spośród nich stało się

uchodźcami albo w wyniku walk, albo za namową swych politycznych liderów”174.

Z kolei Grecy cypryjscy utrzymują, iż w wyniku intensywnego bombardowania

miast i wsi przez tureckie lotnictwo w sierpniu 1964 roku zginęło około stu osób,

a wiele zostało ciężko rannych175.

Rządy Grecji oraz Turcji, obarczając się wzajemnie odpowiedzialnością za

wydarzenia na Cyprze, kontaktowały się od tego momentu ze sobą za pośredni-

ctwem oenzetowskiego mediatora. Pierwszym z nich został fi ński dyplomata Sakari

Tuomioja, który wkrótce zmarł na zawał serca podczas wspomnianych negocjacji

w Genewie. 16 września 1964 roku jego obowiązki przejął ekwadorski dyplomata

Galo Plaza Lasso176.

W 1965 roku specjalny przedstawiciel sekretarza generalnego ONZ na Cyprze

przedstawił swemu przełożonemu obszerny raport, dotyczący okresu od 28 wrześ-

nia 1964 roku do 26 marca 1965 roku177. W tym czasie Galo Plaza Lasso odbył

łącznie trzy rundy konsultacji z zainteresowanymi stronami, odwiedził również

Grecję, Turcję oraz Wielką Brytanię. Z jego pierwszych obserwacji wynikało, że

choć stanowiska stron były zupełnie rozbieżne w wielu kwestiach, wszystkie wyra-

żały wolę prowadzenia negocjacji oraz poszukiwania kompromisu. Jednakże już

druga runda konsultacji dobitnie udowodniła, iż władze Turcji oraz Republiki

Cypru preferowały dyskusję na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ aniżeli

mediację. Dopiero w momencie, gdy kwestii cypryjskiej nie udało się zgłosić pod

174 B. O’Malley, I. Craig, Th e Cyprus Conspiracy. America, Espionage and the Turkish Invasion,

op.cit., s. 119. 175 Th e Cyprus Question, op.cit., s. 8. 176 F. A. Váli, Bridge Across the Bosporus. Th e Foreign Policy of Turkey, op.cit., s. 256. 177 Więcej zob. C. Hitchens, Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, op.cit.,

s. 66.

115Tło historyczne

obrady Zgromadzenia Ogólnego, ekwadorski dyplomata rozpoczął trzecią rundę

rozmów, która trwała od 11 lutego do 2 marca 1965 roku. Jego raport, zawierający

szczegółowy opis tła historycznego sporu, sytuacji wewnętrznej oraz wpływu

kwestii cypryjskiej na stosunki międzynarodowe w regionie, został chłodno przy-

jęty przez reprezentantów Turków cypryjskich, zdaniem których dokument

wyraźnie faworyzował stanowisko Greków cypryjskich oraz ideę enosis. Fazil

Küçük oraz jego doradcy nie postrzegali Galo Plazy Lasso jako obiektywnego

mediatora i tym samym przyczynili się do jego rezygnacji z pełnionej funkcji178.

Zastąpił go Carlos Alfredo Bernardes z Brazylii.

Prezydent Makarios starał się doprowadzić do zagwarantowania Republice

Cypru całkowitej niepodległości, ale natrafi ał na rozmaite przeszkody zarówno ze

strony przeciwników politycznych jak również nacisków zagranicznych. 18 grud-

nia 1965 roku Izba Reprezentantów przyjęła rezolucję, w której zadeklarowano

niezależność Cypru od jakichkolwiek interwencji bądź wpływów zagranicznych.

Turcja zdecydowanie zakwestionowała przyjęty dokument, zarzucając mu niezgod-

ność z normami prawa międzynarodowego oraz obwiązującymi umowami mię-

dzynarodowymi. Ankarę poparł Związek Radziecki, ponieważ władzom radzieckim

zależało wówczas na jak najlepszych stosunkach z Turcją. Ponadto, propozycji

przywódcy Republiki Cypru sprzeciwili się ostro również zwolennicy enosis na

Cyprze. Równolegle rosła w siłę Gwardia Narodowa, głównie za sprawą Georgiosa

Griwasa179. Jego koncepcja rozwiązania siłowego zyskiwała coraz liczniejszą rzeszę

zwolenników wśród Greków cypryjskich, a także pełniących wraz z nim służbę

greckich ofi cerów180.

Wkrótce do tego grona dołączyły władze Republiki Grecji. W obawie przed

zwycięstwem lewicy w wyborach parlamentarnych oraz reorientacją polityki

zagranicznej Grecji, grupa wojskowych przeprowadziła 21 kwietnia 1967 roku

zamach stanu. Czarni pułkownicy przejęli władzę w całym kraju. By zachować

pozory demokracji, mianowali premierem cywila Konstantinosa Kolliasa.

Greccy wojskowi planowali wznowienie negocjacji z rządem tureckim w spra-

wie Cypru. We wrześniu 1967 roku doszło do spotkania premiera Grecji Konstan-

tinosa Kolliasa z szefem rządu Turcji Sulejmanem Demirelem. Miejscem spotkań

stały się miasta położone przy granicy grecko-tureckiej na rzece Ewros w Tracji181.

178 Th e Galo Plaza Report on Cyprus, 1965. Źródło: www.cyprus-confl ict.net/galo_plaza_report.

htm (1.03.2005).179 Jednym z głównych dostawców broni dla Cypru była Czechosłowacja. 180 F. A. Váli, Bridge Across the Bosporus. Th e Foreign Policy of Turkey, op.cit., s. 257. 181 Po stronie tureckiej negocjacje prowadzone były w miejscowości Kesan, a po greckiej

w Alexandroupolis.


Pierwsze po ośmiu latach spotkanie premierów obu państw nie przyniosło jednak

rozwiązania kwestii cypryjskiej, jako że Grecja nadal opowiadała się za realizacją

idei enosis, natomiast Turcja żądała utrzymania w mocy postanowień z Zurychu

oraz Londynu182.

Wkrótce po zakończeniu negocjacji sytuacja na Cyprze uległa ponownemu

zaostrzeniu. 15 listopada 1967 roku około 2000 żołnierzy greckich oraz Gwardii

Narodowej otoczyło pozycje Turków cypryjskich w Agios Th eodoros. Innym

obiektem napaści stała się turecka wioska Geçitkale. W trakcie ataku zginęło wielu

cywilów, a około 50 domów zostało spalonych. Do wstrzymania operacji wojsko-

wej zmusiły Greków intensywne naloty tureckich sił powietrznych183. Turcja groziła

interwencją zbrojną, a 17 listopada Wielkie Tureckie Zgromadzenie Narodowe

upoważniło rząd do wypowiedzenia wojny Grecji, jeśli zaistnieje taka konieczność.

Władze tureckie zażądały wycofania większości sił greckich z wyspy, a przede

wszystkim Georgiosa Griwasa oraz związanych z nim ofi cerów. Gdyby czarni

pułkownicy nie przyjęli tureckiego ultimatum, z pewnością wybuchłaby wojna

grecko-turecka184.

Siły pokojowe UNFICYP były oskarżane przez przedstawicieli społeczności

tureckiej, iż biernie przyglądały się rozwojowi wydarzeń i nie powstrzymały ofen-

sywy wojsk Griwasa. Na wydarzenia z połowy listopada 1967 roku zareagowała

jednak Rada Bezpieczeństwa ONZ. Przewodniczący RB ONZ Mamadou Boubacar

Kante z Mali, w imieniu wszystkich członków Rady, wydał 24 listopada specjalne

oświadczenie, w którym wezwał strony do powstrzymania się od wszelkich działań

ofensywnych. Ponadto, zalecił wznowienie negocjacji i pokojowe rozwiązanie

sporu na podstawie rezolucji RB ONZ nr 186 (1964) z 4 marca 1964 roku185. Spe-

cjalnym reprezentantem sekretarza generalnego ONZ został mianowany Bibiano

Fernández Osorio-Tafall. Stanął przed niezwykle trudnym zadaniem nakłonienia

liderów obu cypryjskich społeczności do poszukiwania kompromisu. Na mocy

rezolucji RB ONZ nr 244 (1967) z 22 grudnia 1967 roku, strony zostały wezwane

182 F. A. Váli, Bridge Across the Bosporus. Th e Foreign Policy of Turkey, op.cit., s. 257.183 M. Stephen, Th e Cyprus Question, Northgate Publications, London 2001, s. 41. 184 S. R. Sonyel, Why Did the Inter-Comunal Talks on Cyprus (1968–71) Fail?, Cyrep, Nicosia

2000, s. 1. Zob. C. Göktepe, Th e Cyprus Crisis of 1967 and its Eff ects on Turkey’s Foreign

Relations, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 3. 185 Statement by the President of the Security Council Representing the Consensus of the Views of

All Members of 24 November 1964, [w:] Resolutions Adopted by the United Nations on the

Cyprus Problem 1964–2001, op.cit., s. 20.

117Tło historyczne

do wsparcia misji dobrych usług sekretarza generalnego ONZ oraz zastosowania

się do wszystkich rezolucji RB ONZ186.

W styczniu 1968 roku przeprowadzone zostały w Republice Cypru wybory

prezydenckie, w których bezapelacyjne zwycięstwo odniósł dotychczasowy prezy-

dent Makarios187. Podstawą jego programu wyborczego było utrzymanie niepod-

ległości Cypru, podczas gdy jego konkurent, Takis Evdokas, zapowiadał realizację

idei enosis oraz przyłączenie wyspy do greckiej macierzy. Po ogłoszeniu zwycięstwa

wyborczego, prezydent Makarios zadeklarował, iż Grecy cypryjscy chcą żyć

w zgodzie ze swymi tureckimi sąsiadami. Własne wybory prezydenckie, zgodnie

z postanowieniami Konstytucji z 1960 roku, przeprowadzili również Turcy cypryj-

scy. Wiceprezydentem, choć formalnie nie sprawował już tej funkcji od 1963 roku,

został ponownie wybrany Fazil Küçük188.

Wiosna 1968 roku przyniosła wyraźną poprawę we wzajemnych stosunkach

pomiędzy obiema społecznościami. Prezydent Makarios zarządził usunięcie bary-

kad oraz blokad drogowych wokół tureckich enklaw. Do pierwszego spotkania

liderów Turków cypryjskich oraz Greków cypryjskich doszło 24 czerwca 1968 roku.

Po pierwszej rundzie rokowań, na którą złożyło się łącznie dziewięć spotkań,

nastąpiła blisko miesięczna przerwa. W tym czasie Rauf Denktasz konsultował

swoje stanowisko z władzami Turcji, natomiast Glafk os Clerides spotkał się

z greckim ministrem obrony Panayotisem Pipinellisem. Choć wciąż brakowało

przełomu w negocjacjach oraz zbliżenia stanowisk, przywódcy obu społeczności

starali się zachować optymizm189.

Rauf Denktasz oraz Glafk os Clerides byli ze sobą w stałym kontakcie i wymie-

niali się korespondencją. Na przykładzie kilku listów zauważyć można podobień-

stwo poglądów obu stron w wielu kwestiach. Podstawowym problemem stały się

żądania Turków cypryjskich, dotyczące możliwości utworzenia własnych władz

lokalnych. Choć Glafk os Clerides gotów był zgodzić się na ustępstwo, w imię

pojednania, nie wyrażał nań zgody prezydent Makarios. Innym spornym zagad-

nieniem były uprawnienia wiceprezydenta, którym miał zostać ponownie przed-

stawiciel Turków cypryjskich. Strona grecka postulowała odebranie mu prawa weta

186 Resolution 244 (1967) Adopted by the Security Council on 22 December 1967, [w:] Resolutions

Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964 – 2001, op.cit., s. 21.187 Arcybiskup otrzymał aż 95,45% głosów, natomiast Takis Evdokas 3,71%. Głosy nieważne

stanowiły 0,84%. Źródło: About Cyprus, op.cit., Nicosia 2001, s. 71. Notabene, z powodu

nieustabilizowanej sytuacji w kraju nie odbyły się wybory parlamentarne zaplanowane na

1965 rok. 188 V.D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks & Greeks. Neighbours in confl ict, Th e Eothen Press, Hunt-

ingdon 1994, s. 141. 189 R. Sonyel, Why Did the Inter-Comunal Talks on Cyprus (1968–71) Fail?, op.cit., s. 3.


Ryc

. 4.

Ro

zmie

szcz

enie

Gre

kó

w c

ypry

jsk

ich

i T

urk

ów

cyp

ryjs

kic

h w

19

73

ro

ku

.

Pred

omin

atel

y Tu

rkis

h

Pred

omin

atel

y G

reek

U.K

. sov

erei

gn b

ase

Road

Ethn

ic D

istr

ibut

ion

0 05

1020

510

20

Kilo

met

ers

Stat

ute

Mile

s

119Tło historyczne

oraz inne ograniczenia, by zagwarantować sprawnie funkcjonowanie cypryjskiej

administracji. W liście z 27 kwietnia 1971 roku Rauf Denktasz odniósł się do tego

problemu: „W moim odczuciu, w naszej formie społecznego pokoju, zrozumienie

oraz wzajemne zaufanie mogą być kultywowane jedynie przez dwóch szefów

egzekutywy, współpracujących ze sobą w harmonii dla dobra Cypru”190. Glafk os

Clerides odpowiedział, po uzgodnieniu stanowiska z arcybiskupem Makariosem,

w liście z 26 czerwca 1971 roku: „Nie znam żadnego państwa, bez względu na

różnorodność społeczną czy też system konstytucyjny, w którym zarówno prezy-

dent, jak i wiceprezydent posiadają jednocześnie te same i to tak szerokie kompe-

tencje”191.

Chociaż negocjatorzy starali się osiągnąć kompromis i przez cały czas trwania

rokowań byli wspierani przez specjalnego reprezentanta sekretarza generalnego

ONZ Bibiano Fernández Osorio-Tafalla, nie udało się rozwiązać sporu. Przywód-

com obu społeczności towarzyszyła świadomość, że fi asko rokowań w latach

1968–1971 oznacza niewykorzystanie najlepszej po 1960 roku sposobności roz-

wiązania sporu cypryjskiego. Świadczył o tym dobitnie fragment wspomnień

Glafk osa Cleridesa. Po upływie kilkunastu lat przyznał, że „gdyby w latach

1968–1971 rząd oraz opozycja dokonały realistycznej oceny osiągalnego kompro-

misu, obecna sytuacja na Cyprze byłaby zupełnie inna. (…) W rzeczywistości

szansa została zaprzepaszczona nie z powodu naszej odmowy przyznania Turkom

cypryjskim autonomii we władzach lokalnych, ale ponieważ Makarios dalej pró-

bował, po siedmiu latach walki w kraju i poza nim, obniżyć status Turków cypryj-

skich, zagwarantowany umowami w Londynie i Zurychu, z partnerskiego do

mniejszości narodowej”192.

Niestabilna sytuacja polityczna w Grecji miała coraz większy wpływ na rozwój

wydarzeń na Cyprze. „Próba kontrzamachu, kierowana przez Konstantyna II (króla

Grecji – przyp. autora), zawiodła, toteż musiał on wyjechać z kraju. Na czele junty

stanęła trójka: płk Georgios Papadopoulos jako premier rządu, płk Stylianos Pata-

kos i płk Nikolaos Makarezos”193. Wkrótce, w odpowiedzi na zamach stanu, Stany

Zjednoczone wprowadziły embargo na dostawę ciężkiego uzbrojenia dla Grecji.

190 Denktash’s Letter to Clerides, April 27, 1971, [w:] Missed Opportunity: Denktash – Clerides

Letters, Spring & Summer 1971, www.cyprus-confl ict.net (1.03.2005).191 Clerides reply to Denktash’s letter of 27th April 1971, [w:] Missed Opportunity: Denktash –

Clerides Letters, Spring & Summer 1971, www.cyprus-confl ict.net. (1.03.2005). Kompetencje

w tym kontekście oznaczały przede wszystkim prawo weta. 192 G. Clerides, Cyprus: My Deposition, op.cit., t. II, s. 380–381. 193 W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2001, s. 184.


Jednakże względy geopolityczne oraz rosnące „zagrożenie radzieckie na Bałka-

nach”, skłoniły amerykańską administrację do podjęcia bliższej współpracy

z grecką juntą. Znaczącym momentem stało się podpisanie bilateralnej umowy,

w której władze Grecji wyrażały zgodę na przebywanie grupy amerykańskich

lotniskowców w pobliżu swej stolicy194. Stany Zjednoczone doceniały wagę regionu

wschodniego Morza Śródziemnego i wszelkimi możliwymi sposobami, nawet

kosztem uznania władz powstałych w wyniku zamachu stanu, starały się zabez-

pieczyć swe wpływy.

Pułkownik Georgios Papadopulos z czasem zaczął domagać się od Stanów

Zjednoczonych coraz większej pomocy gospodarczej oraz wojskowej w zamian za

liczne ustępstwa ze strony greckich władz. Posunął się nawet do szantażu, odma-

wiając Amerykanom możliwości zaopatrywania Izraela z baz na kontynencie

w czasie wojny arabsko – izraelskiej w październiku 1973 roku. Lotnictwo amery-

kańskie zostało zmuszone do skorzystania z bazy na Krecie. W odpowiedzi

w Waszyngtonie podjęta została decyzja o zmianie w ramach greckiego kierowni-

ctwa. Georgiosa Papadopulosa zastąpił generał Dimitros Ioannides, a krok ten

w ocenie władz amerykańskich „miał doprowadzić do dalszego zacieśniania wię-

zów przyjaźni między obu krajami, a więc do umocnienia kontroli amerykańskiej

nad armią i rządem Grecji195”. Owo zacieśnienie współpracy doprowadziło, jak się

później okazało, do zorganizowania zamachu stanu przeciwko prezydentowi Cypru

w lipcu 1974 roku.

Również władze radzieckie były żywotnie zainteresowane rozwojem sytuacji

w tym regionie. Ofi cjalnie ZSRR popierał każde rozwiązanie kwestii cypryjskiej,

pod warunkiem, że zagwarantowana zostanie niepodległość oraz integralność

terytorialna Cypru. Jednakże było powszechnie wiadomo, iż ZSRR uznawał obie

społeczności cypryjskie za równorzędne, a tym samym preferowaną przez Turków

cypryjskich koncepcję federacji196. Chwilowa zmiana polityki radzieckiej miała

miejsce w czerwcu 1971 roku, podczas wizyty prezydenta Makariosa w Moskwie.

W ofi cjalnym komunikacie, wydanym na zakończenie wizyty, pojawiło się sfor-

mułowanie naród cypryjski zamiast dotychczas stosowanego dwie społeczności.

Ponadto, władze ZSRR wzywały do wycofania wszystkich obcych sił wojskowych

z Cypru. Poza Brytyjczykami, Cypr opuścić mieli żołnierze greccy oraz tureccy.

Oświadczenie wywołało natychmiastową reakcję ze strony rządu tureckiego.

194 E. Gościcka-Zakrzewska, Grecja a NATO, „Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 1, s. 75. 195 K. Poznańska, Republika Grecji, KAW, Warszawa 1976, s. 114. 196 Z tego powodu odwołana została zaplanowana wizyta greckiego premiera w Moskwie w 1965

roku.

121Tło historyczne

W rezultacie, Związek Radziecki potwierdził w 1972 roku, iż jego polityka wobec

kwestii cypryjskiej nie uległa zmianie197.

Czarni pułkownicy postrzegali prezydenta Makariosa jako główną przeszkodę

na drodze do zrealizowania idei enosis. Wojskowy reżim, pod przywództwem gen.

Dimitrosa Ioannidesa, wydatnie wspierał pozawojskową działalność greckich

ofi cerów, którzy szkolili na Cyprze oddziały Gwardii Narodowej. Ofi cerowie naj-

pewniej otrzymywali instrukcje z Aten, w jaki sposób oraz w którym momencie

doprowadzić do zamachu stanu i usunięcia niewygodnego arcybiskupa. W 1971

roku Georgios Griwas potajemnie wrócił na Cypr, gdzie reaktywował dawną

organizację terrorystyczną i nadał jej nazwę EOKA-B. Prezydent Makarios poszu-

kiwał wsparcia politycznego w Moskwie, ale tym samym poszerzała się grupa jego

przeciwników politycznych. Generał Griwas otwarcie nazywał go zdrajcą. Rok

później trzej wpływowi biskupi cypryjscy oświadczyli, iż przyłączają się do grupy

przeciwników arcybiskupa198. Był to kolejny znaczący sygnał dla prezydenta Repub-

liki, że jego pozycja w państwie, a tym samym niepodległy byt Cypru, są poważnie

zagrożone.

Również administracja amerykańska niechętnym okiem spoglądała na działal-

ność międzynarodową arcybiskupa Makariosa. Prezydent Cypru konsekwentnie

prowadził politykę niezaangażowania, krytykował amerykańską interwencję

w Wietnamie oraz dążył do pojednania w wyniszczonych wojnami domowymi

państwach w Afryce, między innymi odbył podróż „dobrej woli” do Tanzanii,

Zambii i Kenii. Na forum ONZ Makarios wspierał państwa arabskie i domagał się

od Izraela wycofania jego wojsk z terytoriów okupowanych od 1967 roku. Zbliże-

nie z władzami radzieckimi oraz utrzymywanie dobrych kontaktów z państwami

socjalistycznymi były źle odbierane przez Stany Zjednoczone199. Zwolennicy arcy-

biskupa doszukiwać się będą z tego powodu „amerykańskiego śladu” w prawico-

wym przewrocie z 15 lipca 1974 roku.

W styczniu 1974 roku na zawał serca zmarł dowódca EOKA-B Georgios Griwas.

Prezydent Makarios podjął wówczas kontrowersyjną decyzję, iż nie weźmie udziału

w uroczystościach pogrzebowych. Oświadczenie arcybiskupa wzmocniło pozycję

jego przeciwników oraz wywołało oburzenie części społeczeństwa. W pogrzebie

wzięło udział blisko 100 tysięcy Greków cypryjskich, którzy wysłuchali płomien-

nego przemówienia Nikosa Sampsona. Jak się okazało, niespełna czterdziestoletni

197 R.S. Eaton, Soviet Relations with Greece and Turkey, op.cit., s. 43. 198 V.D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks & Greeks. Neighbours in confl ict, op.cit., s. 143. Duchownymi,

którzy odmówili posłuszeństwa Makariosowi, byli biskupi Pafos, Kition oraz Kyrenii. 199 A. Bernard, Republika Cypru, KAW, Warszawa 1976, s. 51–52.


były terrorysta miał się stać wkrótce głównym wykonawcą rozkazu greckich władz

w lipcu 1974 roku200.

Po śmierci Georgiosa Griwasa arcybiskup Makarios poczuł się szczególnie

zagrożony. Obawiał się nie tylko odsunięcia od władzy, ale także o swoje życie.

Źródłem niebezpieczeństwa stali się greccy ofi cerowie, posłuszni rozkazom gre-

ckiego rządu i współpracujący z EOKA-B. Makarios był w posiadaniu dowodów

zaopatrywania tej organizacji przez grecką armię. W domach zatrzymanych człon-

ków EOKA-B znalezione zostały dokumenty obciążające greckie władze oraz

wywiad. Szerokiej wiedzy na ten temat dostarczył list prezydenta Makariosa do

ówczesnego prezydenta Grecji, generała Fedona Gizikisa z 2 lipca 1974 roku. Co

ciekawe, cypryjski etnarcha zaadresował list do prezydenta rządu greckiego, zamiast

prezydenta Republiki Grecji, co odczytano jako jawną zniewagę greckiej głowy

państwa. Arcybiskup otwarcie oskarżył wojskowe władze Grecji o próby zlikwido-

wania niepodległego państwa cypryjskiego oraz realizację idei enosis za wszelką

cenę, kosztem wszystkich mieszkańców wyspy. Napisał, między innymi, iż

„w wysiłkach mających na celu rozwiązanie państwa cypryjskiego, dużą rolę

odgrywa grecki rząd. Państwo cypryjskie może zostać zlikwidowane jedynie na

drodze enosis, a skoro realizacja tej idei nie jest teraz realna należy wzmocnić

cypryjską państwowość”201. W zakończeniu listu prezydent Cypru zażądał od

Fedona Gizikisa odwołania greckich ofi cerów ze służby w ramach Gwardii Naro-

dowej. Makarios wyraził również nadzieję, iż członkowie EOKA-B otrzymają

z Aten stosowne instrukcje, zalecające natychmiastowe zakończenie działalności

tej organizacji202. 6 lipca arcybiskup ujawnił treść swojego listu podczas publicznego

przemówienia, co wprawiło przyszłych zamachowców w konsternację, acz nie

odwiodło ich od zrealizowania planu przewrotu.

Odpowiedź Fedona Gizikisa została utajniona. Co ciekawe, kryzys grecko-

-cypryjski był również zachowywany w tajemnicy przed grecką opinią publiczną.

Wydawcy gazet otrzymali zakaz jakichkolwiek publikacji na ten temat203.

Generał Dimitros Ioannides, który miał de facto największy wpływ na władzę

w Grecji, wybrał wspomnianego wcześniej członka EOKA-B Nikosa Sampsona na

przywódcę zamachu. Zgodnie z planem operacji „Hermes”, po zabójstwie arcybi-

skupa Makariosa, Nikos Sampson miał zająć jego miejsce i ogłosić zjednoczenie

200 Ibidem, s. 143. 201 Makarios writes General Ghizikis, July 1974, www.cyprus-confl ict.net/makarios%20to%20

ghizikis.htm (1.03.2005).202 Ibidem. 203 M. Modiano, Athens accused of trying to kill President Makarios and told to withdraw offi cers

from Cyprus, „Th e Times” z 8 lipca 1974 r.

123Tło historyczne

Cypru z Grecją. Zamachowcy dysponowali ponad 12 tysiącami żołnierzy Gwardii

Narodowej oraz tysiącem żołnierzy greckich, posłusznych rozkazom greckich

ofi cerów. Z kolei Makarios mógł liczyć na podległą jemu „Jednostkę Rezerwy

Taktycznej, złożoną głównie z socjalistów i komunistów, uzbrojoną w broń radzie-

cką i szkoloną przez Palestyńczyków z OWP”204.

5. PRAWICOWY ZAMACH STANU ORAZ DESANT WOJSK TURECKICH

NA CYPRZE (LIPIEC–SIERPIEŃ 1974 ROKU)

Punktem zwrotnym w historii Republiki Cypru stał się poniedziałek 15 lipca

1974 roku. Nad ranem bojówki EOKA-B wspierane przez Gwardię Narodową oraz

oddziały greckie zaatakowały strategicznie ważne punkty w kraju. Priorytetowym

zadaniem zamachowców było otoczenie pałacu prezydenckiego oraz zamordowa-

nie arcybiskupa Makariosa. Zamach stanu, o wymownym kryptonimie „Operacja

Prezydent”, stał się faktem.

Po przejęciu kontroli nad rozgłośnią radiową, zamachowcy ogłosili powstanie

Rządu Ocalenia Narodowego oraz przejęcie władzy w państwie. Nowym prezy-

dentem Republiki Cypru ogłosił się Nikos Sampson205. Według Glafk osa Cleridesa,

nie był on pierwszym kandydatem greckiej junty, któremu miano powierzyć funk-

cję prezydenta Cypru. Listę otwierał przewodniczący Sądu Najwyższego Michala-

kis Traintafyllides, ale akurat znajdował się poza granicami kraju. W zaistniałej

sytuacji spiskowcy postanowili poszukać innego kandydata. Po dłuższych stara-

niach udało im się przekonać Nikosa Sampsona – właściciela gazety „Makhi” (pol.

walka)206. Nowy, samozwańczy prezydent zapowiedział, iż cała operacja nie jest

wymierzona przeciwko Turkom cypryjskim, a jedynie przeciwko Makariosowi207.

204 M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konfl ikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990–2000.

Tło historyczne i stan obecny, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 16. 205 Nikos Sampson, właściwie Nikos Georghiades, urodził się w 1935 roku na Cyprze. Począt-

kowo pracował jako korespondent „Th e Cyprus Times”. Zmienił nazwisko, by odciąć się od

rodziny. W latach pięćdziesiątych przystąpił do EOKA, stając się szybko postrachem dla

brytyjskich żołnierzy oraz policjantów. W 1957 roku skazany na karę śmierci, którą zamie-

niono na dożywocie. Wyrok odsiadywał w Wielkiej Brytanii. Został zwolniony na mocy

amnestii z 1959 roku, ale przez rok nie mógł wrócić na Cypr. Po zamachu stanu był przez

osiem dni prezydentem Republiki Cypru, za co został skazany w 1976 roku na 20 lat więzie-

nia. Zwolniony przedterminowo, kontynuował pracę dziennikarską. Zmarł 10 maja 2001

roku w Nikozji. Źródło: www.en.wikipedia.org/wiki/Nikos_Sampson (1.03.2005).206 G. Clerides, Cyprus: My Deposition, op.cit., t. III, s. 341. 207 Amerykański sekretarz stanu Henry Kissinger był zainteresowany odsunięciem prezydenta

Makariosa od władzy. Jak twierdzi Richard Clogg, Kissinger zwykł podobno określać arcy-


Fot 2. Desant wojsk tureckich na Cyprze, okolice Kyrenii, 20 lipca 1974 roku.

Fot. 1. Arcybiskup Makarios – pierwszy

prezydent Republiki Cypru.

125Tło historyczne

Zadeklarował również wolę kontynuowania negocjacji ze stroną turecką. Tymcza-

sem walki objęły większość miast na Cyprze, a jednostki wierne Makariosowi

broniły się zaciekle aż do 17 lipca, pomimo znacznej przewagi puczystów. Bilans

ofi ar po obu stronach sięgnął kilkuset zabitych oraz wielu rannych208.

Tego samego dnia zamachowcy ogłosili, iż pałac prezydencki został zdobyty,

a w trakcie walk zginął arcybiskup Makarios. Informacje dotarły do brytyjskiego

rządu i stały się przedmiotem debaty w Izbie Gmin. Sekretarz stanu do spraw

zagranicznych oraz Wspólnoty Brytyjskiej Leonard James Callaghan zdecydowa-

nie potępił zamach stanu oraz domniemane zabójstwo dotychczasowej głowy

państwa. Jednocześnie wyraził obawę, iż „jest to potencjalnie bardzo niebezpieczna

sytuacja, która wymaga wielkiego opanowania od obu społeczności, jeśli mamy

uniknąć o wiele gorszego rozwoju wypadków”. Dodał również: „Nie wiemy w tej

chwili czy działania zostały podjęte przez Gwardię Narodową z jej własnej inicja-

tywy, czy też są inspirowane z zewnątrz”209. Jak się miało wkrótce okazać, informa-

cja o śmierci arcybiskupa Makariosa była blefem, obliczonym na pozyskanie

poparcia społeczeństwa oraz obniżenie morale jego zwolenników. Prezydent

wyjechał z kraju i niezwłocznie rozpoczął agitację przeciwko samozwańczemu

następcy.

Przebieg walk w Nikozji jest znany, między innymi, z relacji samego prezydenta,

któremu szczęśliwie udało się opuścić oblężony budynek. Gdy tylko zobaczył

wojska otaczające jego siedzibę, postanowił uciec. Po około 10 minutach wybiegł

tylnym wyjściem, znalazł lukę między zamachowcami i ukrył się w jednym

z monastyrów, którego nazwy, ze względów bezpieczeństwa, nie chciał ujawnić

dziennikarzom. Gdy tylko nadarzyła się po temu sposobność, arcybiskup Makarios

przedostał się do miasta Pafos, kontrolowanego przez jego zwolenników. Wygło-

szona tam odezwa do narodu cypryjskiego nie przyniosła zamierzonego efektu,

gdyż Gwardia Narodowa poważnie uszkodziła nadajnik. Z Pafos arcybiskup został

przerzucony do brytyjskiej bazy wojskowej Akrotiri w pobliżu Limassolu, a na-

stępnie 17 lipca przetransportowany samolotem RAF via Malta do Lyneham

w Wielkiej Brytanii. Na miejscu został powitany z honorami zarezerwowanymi dla

głów państw i przewieziony pod eskortą do Londynu210.

biskupa mianem „Castro wschodniego basenu Morza Śródziemnego”. R. Clogg, Historia

Grecji nowożytnej, Książka i Wiedza, Warszawa 2006, s. 202. 208 Zob. ibidem, s. 200–203. 209 Mr Callaghan reminds Greece and Turkey of undertakings to maintain integrity of Cyprus, „Th e

Times” z 16 lipca 1974 r. 210 F. Emery, Kissinger deputy fl ies to London as American fears grow of Cyprus invasion by Turkey,

„Th e Times” z 18 lipca 1974 r.


Informacja o zamachu stanu na Cyprze poważnie zaniepokoiła zarówno ture-

ckich polityków, z premierem Bülentem Ecevitem na czele, jak również dowództwo

tureckiej armii211. Według Mehmeta Ali Biranda, tureckie władze były przekonane

o udziale greckiego reżimu w przygotowaniu zamachu i postrzegały go jako pierw-

szy krok na drodze do realizacji enosis. Niemniej, opinie dotyczące ewentualnej

interwencji militarnej były podzielone. Tureckie dowództwo już 15 lipca zapewniło

premiera, że oddziały desantowe będą w pełnej gotowości bojowej 20 lipca

o świcie. Największą niewiadomą była rola Stanów Zjednoczonych oraz ich stano-

wisko w sprawie kryzysu. Premier Bülent Ecevit był przekonany, iż czarni pułkow-

nicy nie mogli działać bez porozumienia z władzami USA212. Tym czasem zama-

chowcy zostali potępieni przez Związek Radziecki, który zapewniał o swym

poparciu dla prezydenta Makariosa. Równolegle Bułgaria oraz Jugosławia zaczęły

przerzucać dodatkowe oddziały wojskowe w pobliże granic z Grecją213.

Generał Dimitros Ioannides oraz inni przedstawiciele junty zdawali sobie

doskonale sprawę, iż Grecja jest skazana na porażkę w razie konfrontacji militarnej

z Turcją. Niepewni konsekwencji wydarzeń na Cyprze zakazali mediom informo-

wania społeczeństwa o zamachu oraz jego przebiegu. Czarni pułkownicy wierzyli

w Stany Zjednoczone oraz Wielką Brytanię, które w ich przekonaniu miały uczynić

wszystko, by nie dopuścić do tureckiej inwazji. Do ostatniej chwili nie podejrzewali

Turcji o podjęcie tak radykalnego kroku bez wyraźnego przyzwolenia ze strony

najważniejszych sojuszników.

Premier Turcji Bülent Ecevit udał się 17 lipca na konsultacje do Londynu. Choć

nie został na nie ofi cjalnie zaproszony, uznał, iż powaga sytuacji wymaga zdecy-

dowanych działań. Wielka Brytania, przynajmniej ofi cjalnie, nie chciała poprzeć

żadnej ze stron i bezpośrednio zaangażować się w zażegnanie kryzysu. Podczas

rozmów szef brytyjskiego rządu Harold Wilson oraz sekretarz Leonard James

Callaghan konsultowali swe stanowisko z Henrym Kissingerem bez wiedzy ture-

ckiego premiera214. Brytyjczycy udawali, że nie znają powodów wizyty gości

z Turcji. Gdy już jednak Bülentowi Ecevitowi udało się poruszyć temat kryzysu

cypryjskiego, zaproponował wspólną akcję na podstawie Traktatu gwarancyjnego

211 Dowództwo tureckie dysponowało już gotowymi planami desantu na Cyprze, przygotowa-

nymi podczas wcześniejszych kryzysów na wyspie. Jeden z nich zakładał zajęcie północnej

części wyspy w ciągu 24 godzin, inny zakładał realizację tego samego celu w dwóch eta-

pach. 212 Największą zagadką było jedynie czy zamachowcy otrzymali wsparcie CIA bez wyraźnej

zgody sekretarza stanu USA Henry’ego Kissingera.213 M.A. Birand, 30 Hot Days, Rustem and Bro, Nicosia 1985, s. 2–6. 214 Podobno obaj opuszczali pokój pod pretekstem udania się do toalety, a w tym czasie telefo-

nowali do amerykańskiego sekretarza stanu.

127Tło historyczne

oraz poprosił o zgodę na wykorzystanie brytyjskich baz przez tureckie wojska.

W odpowiedzi Harold Wilson zaproponował zaproszenie do rokowań Grecji oraz

zapewnił turecką delegację o wysiłkach Stanów Zjednoczonych oraz ONZ na rzecz

zaprowadzenia spokoju na Cyprze. Wkrótce pojawiła się informacja o podróży

amerykańskiego podsekretarza stanu do spraw politycznych Josepha Sisco do

Londynu. Wyraźnie poruszony premier Turcji odparł, że nie czas na akademickie

dysputy, gdy bezpieczeństwo Turków cypryjskich jest poważnie zagrożone. Jedno-

cześnie odrzucił możliwość udziału w rokowaniach Grecji, która, w jego przeko-

naniu, skompromitowała się jako gwarant niepodległości Cypru. W wyniku braku

porozumienia z władzami brytyjskimi, premier Turcji nadał z ambasady tureckiej

krótką depeszę, w której informował o braku zmiany w dotychczasowych pla-

nach215.

Lądowanie wojsk tureckich stało się nieuniknione, pomimo starań Josepha

Sisco. Amerykański podsekretarz próbował podjąć mediację pomiędzy Grecją

a Turcją, ale bez skutku. W czwartek 18 lipca turecka delegacja opuściła Londyn.

Przygotowania jednostek uderzeniowych do operacji o kryptonimie „Attyla” były

na ukończeniu. Należy nadmienić, iż w Turcji zapanował wówczas kryzys gospo-

darczy, a pozycja rządu Ecevita była bardzo słaba. Jak zauważył polski turkolog

Jerzy Łątka, „20 lipca rozpoczął się dla Bülenta Ecevita nowy okres. Podjęcie dżi-

hadu w obronie skrzywdzonych na Cyprze Turków – jak szerokie kręgi społeczeń-

stwa oceniały interwencję – uczyniło z niego bohatera narodowego.(…) Bülent

Ecevit stał się ulubieńcem narodu w dużej mierze dlatego, że zdecydował się na

interwencję na Cyprze wbrew sugestiom potężnego sojusznika – USA, kraju

w Turcji bardzo niepopularnego, wręcz znienawidzonego przez dużą część społe-

czeństwa”216.

20 lipca 1974 roku, punktualnie o godz. 5:30, rozpoczęła się turecka operacja

pokojowa, jak zwykli ją określać Turcy, natomiast w opinii Greków – inwazja

z zamiarem okupacji części terytorium suwerennego państwa. Około godziny 6

premier Turcji wygłosił orędzie, w którym uzasadniał rozpoczęcie działań wojen-

nych wyższą koniecznością oraz troską o bezpieczeństwo całego narodu oraz

Cypryjczyków. Do południa oddziały tureckie zajęły plaże na zachód od portu

w Kyrenii, a spadochroniarze zajęli pozycje przy strategicznej drodze łączącej port

ze stolicą kraju217. Lądowanie wojsk tureckich zakończyło bratobójcze walki pomię-

215 M. A. Birand, 30 Hot Days, op.cit., s. 7–13.216 J. S. Łątka, Ognie nad Bosforem, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986, s. 47–

–49.217 S. Ismail, Cyprus Peace Operation. Reasons – Development – Consequences, Akdeniz News

Agency, Nicosia 2000, s. 115–118.


dzy Grekami cypryjskimi i zjednoczyło wielu z nich. Turecka operacja stworzyła

jednak poważne zagrożenie dla życia ludności cywilnej, w tym tysięcy turystów,

przebywających w tym czasie na Cyprze218.

Przewaga tureckich oddziałów była niepodważalna, a poziom ich wyszkolenia

oraz morale bardzo wysokie. Według Macieja Kuczyńskiego „przeciw 18 tysiącom

żołnierzy Gwardii Narodowej, 950 regularnym żołnierzom greckim i kilkuset

bojówkarzom ze skrajnej prawicy (EOKA-B) i skrajnej lewicy (Rezerwa Taktyczna),

Turcy rzucili 40 tysięcy żołnierzy219, 300 dział i ponad 300 czołgów – ich siły pano-

wały także całkowicie w powietrzu i na morzu. Grecy mieli tylko około 30 radzie-

ckich czołgów (głównie starych T-34), około 50 starych radzieckich transporterów

opancerzonych BTR-152, około 20 dział polowych oraz kilka dział przeciwlotni-

czych Bofors 40 mm”220.

Reakcja społeczności międzynarodowej była natychmiastowa. Jeszcze w dniu

rozpoczęcia operacji „Attyla”, Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 353

(1974), w której wezwała strony do poszanowania suwerenności, niepodległości

oraz integralności terytorialnej Cypru. W dalszej części dokumentu wezwano

walczące strony do zawieszenia ognia oraz zakończenia obcej interwencji militar-

nej na wyspie. Co ciekawe, RB ONZ zażądała również wycofania z Cypru całego

personelu wojskowego, który znalazł się tam bezprawnie, w tym także ofi cerów

greckich, których wymienił prezydent Makarios w swym liście do prezydenta

Grecji z 2 lipca 1974 roku221. Lądowanie wojsk tureckich wywołało również duże

218 „W Kyrenii ponad trzy tysiące cudzoziemców zgrupowało się na plaży, oznaczając miejsce

swego pobytu białymi płachtami. Ewakuacja turystów stała się jednym z głównych zadań

stacjonujących na wyspie wojsk ONZ i zorganizowanej doraźnie międzynarodowej armady

ratowniczej. Błękitne hełmy dostarczały cudzoziemców na plaże, skąd śmigłowce i kutry

desantowe zabierały ich na pokłady manewrujących w pobliżu okrętów i statków. Uchodźców

przyjęły między innymi: amerykański śmigłowiec Inchon i okręt desantowy Trenton ze składu

VI Floty, brytyjski lotniskowiec śmigłowcowy Hermes i zbiornikowiec fl oty Olna, radziecki

statek pasażerski Baszkiria i zachodnioniemiecki frachtowiec Wilhelmin. Prócz tego ewaku-

acja odbywała się drogą powietrzną do bazy Akrotiri. Pod osłoną brytyjskich wozów bojowych

dotarł tam z Nikozji konwój ponad 1000 samochodów osobowych. Samo tylko lotnictwo

brytyjskie ewakuowało wówczas ponad osiem tysięcy osób”. K. Kubiak, Wojny, konfl ikty

zbrojne i punkty zapalne na świecie. Informator 2005, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2005,

s. 28.219 W pierwszej fazie walk, między 20 a 22 lipca 1974 roku, armia turecka przerzuciła na wyspę

około 15 tysięcy żołnierzy.220 M. Kuczyński, Krwawiąca Europa. Konfl ikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990 – 2000.

Tło historyczne i stan obecny, op.cit., s. 17. 221 Resolution 353 (1974) Adopted by the Security Council on 20 July 1974, [w:] Resolutions

Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964–2001, op.cit., s. 45–46.

129Tło historyczne

zaniepokojenie najwyższych władz Związku Radzieckiego222. Mimo to, armia

turecka kontynuowała działania wojenne i ogłosiła, że zawieszenie ognia wejdzie

w życie 22 lipca o godz. 17. W tym czasie jej oddziały zajęły strategiczne punkty

w okolicach Kyrenii, zabezpieczyły drogę pomiędzy Kyrenią a stolicą i dotarły do

tureckich przedmieść Nikozji.

Czarni pułkownicy nie zamierzali biernie przyglądać się rozwojowi sytuacji na

Cyprze i postanowili przeprowadzić kontruderzenie. Operacja o kryptonimie

„Niki” (pol. zwycięstwo) zakładała desant na wyspie greckiego batalionu sił spe-

cjalnego przeznaczenia, który wówczas stacjonował na Krecie. W nocy z 21 na 22

lipca 1974 roku w bazie lotniczej Souda przygotowano do startu 30 maszyn, jed-

nakże wystartować zdołało jedynie 15 samolotów. Najprawdopodobniej greckie

władze w ostatniej chwili zrezygnowały z kroku, który groził wybuchem wojny

pomiędzy Grecją i Turcją. Nie przewidziano tylko jednego – piloci jednostek już

znajdujących się w powietrzu odmówili wykonania rozkazu powrotu i obrali kurs

na Nikozję. Nad stolicę Cypru dotarło 13 maszyn, bowiem piloci dwóch pozosta-

łych zgubili kurs. Podczas lądowania na nikozyjskim lotnisku samoloty greckie

zostały ostrzelane przez artylerię Greków cypryjskich, którzy niepowiadomieni

o całej operacji sądzili, iż jest to kolejna próba desantu wojsk tureckich. W rezul-

tacie zginęło 33 żołnierzy greckich, jeden samolot został zestrzelony, a trzy uległy

poważnym uszkodzeniom i zostały zniszczone, by nie przejęły ich oddziały ture-

ckie. 300 komandosów od razu dołączyło do Gwardii Narodowej, jednakże ich

wartość bojowa, jako piechoty, była niska i nie mogła przesądzić o losach kampa-

nii223. Gwardziści nie mogli liczyć już na wsparcie militarne Grecji, której wojskowy

rząd skompromitował się w oczach społeczeństwa. Czarni pułkownicy zostali

obarczeni winą za rozwój wypadków na wyspie oraz sprowokowanie tureckiego

desantu. Z odsieczą Grekom cypryjskim mogły przybyć jednie władze brytyjskie

oraz ONZ.

Pierwszą konsekwencją tureckiej operacji wojskowej oraz zawieszenia broni na

Cyprze było odsunięcie czarnych pułkowników od władzy. Premier greckiego

rządu Adamanatios Androcopoulos podał się do dymisji, a 23 lipca prezydent

Fedon Gizikis wezwał Konstantinosa Karamanlisa, przebywającego na uchodźstwie

w Paryżu, do utworzenia cywilnego rządu. Powrót Konstantinosa Karamanlisa do

222 Szerzej o ofi cjalnym stanowisku oraz zaangażowaniu w konfl ikt cypryjski ze strony Związku

Radzieckiego zob. Robert M. Cutler, Domestic and Foreign Infl uences on Policy Making: the

Soviet Union in the 1974 Cyprus Confl ict, „Soviet Studies” 1985, vol. 37, no. 1. 223 K. Kubiak, Desperacka odsiecz dla Cypru, „Komandos” 2005, nr 4, s. 17–20.


kraju oznaczał rozpoczęcie nowego okresu w historii oraz odbudowę demokracji

w Grecji, choć od razu stanął przed niezwykle trudnymi zadaniami.

W dniu wejścia w życie zawieszenia ognia ustąpił Nikos Sampson, a tymcza-

sowo, do momentu powrotu prezydenta Makariosa, jego obowiązki przejął Glafk os

Clerides. Grecja, Turcja oraz Wielka Brytania przystały na niezwłoczne rozpoczę-

cie negocjacji. Na miejsce spotkania wybrano Pałac Narodów w Genewie.

25 lipca 1974 roku do Szwajcarii przybyli trzej ministrowie spraw zagranicznych

wraz z doradcami. Wielką Brytanię reprezentował Leonard James Callaghan,

Grecję – George Mavros, a Turcję – Turan Güneş. Podstawowym celem dyploma-

cji brytyjskiej było utrwalenie zawieszenia ognia oraz wypracowanie kompromisu,

który zmusiłby Turcję do wycofania wojsk z Cypru. Efektem mediacji było podpi-

sanie układu 30 lipca, w którym potwierdzono zawieszenie ognia, strony wyraziły

zgodę na utworzenie strefy buforowej patrolowanej przez siły pokojowe ONZ

pomiędzy walczącymi wojskami oraz zobowiązały się wznowić rokowania 9 sierp-

nia, tym razem przy udziale przedstawicieli obu cypryjskich społeczności224.

9 sierpnia delegacje ponownie spotykały się w Genewie. Greków cypryjskich

reprezentował, pełniący obowiązki prezydenta Republiki Cypru, Glafk os Clerides,

natomiast w imieniu społeczności Turków cypryjskich głos zabierał Rauf Denktasz.

Ze względu na wagę wydarzenia, do Szwajcarii przybył sekretarz generalny ONZ

Kurt Waldheim. Stronom udało się wynegocjować wymianę jeńców, ale zabrakło

porozumienia w najważniejszej kwestii, która dotyczyła przyszłości Cypru. Turcja

postulowała utrzymanie niepodległego Cypru oraz wprowadzenie systemu fede-

ralnego typu kantonalnego, z wyraźnym podziałem wyspy na część grecką i turecką.

Przeciwko takiemu rozwiązaniu ostro oponował lider Greków cypryjskich. Zda-

niem Glafk osa Cleridesa, przyjęcie propozycji tureckiej związane było z masowymi

przesiedleniami i krzywdą tysięcy ludzi. Ponadto, potwierdził, że konstytucja

z 1960 roku musiła zostać zmieniona, ale tym razem jej kształt miał być określony

przez mieszkańców wyspy, a nie państwa trzecie. Wkrótce zniecierpliwiona dele-

gacja turecka postawiła ultimatum, w którym domagała się wyznaczenia odpo-

wiednio dużego terytorium Cypru dla Turków cypryjskich225. George Mavros

zdecydowanie odrzucił żądania Turcji. W obliczu impasu, negocjacje zostały

zerwane 14 sierpnia o godz. 2 w nocy. Dwie godziny później wznowione zostały

działania wojenne na Cyprze226.

224 J. Calaghan, Time and Chance, 1987, s. 342–348. 225 Owy obszar stanowić miało pięć kantonów, zajmujących łącznie 33% terytorium Cypru.226 A. Bernard, Republika Cypru, op.cit., s. 113–114.

131Tło historyczne

Tego samego dnia siły tureckie zajęły rozległy teren na równinie Mesaoria

pomiędzy Nikozją a Famagustą. Jednocześnie Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła

rezolucję nr 357 (1974). Zobowiązano w niej walczące strony do natychmiastowego

przerwania ognia, wznowienia rokowań pokojowych oraz przywrócenia konsty-

tucyjnych władz Cypru. W punkcie 4 RB ONZ zastrzegła sobie prawo do podjęcia

bardziej efektywnych środków, jeśli zawieszenie ognia nie będzie respektowane227.

Następnego dnia, gdy Turkom udało się wkroczyć do Famagusty oraz zamknąć

okrążenie wokół Nikozji, grecki premier Konstantinos Karamanlis miał powiedzieć,

że „Grecja nie może sobie pozwolić na militarną konfrontację z Turcją”. Szef rządu

Grecji słusznie ocenił sytuację, gdyż armia turecka była wyraźnie silniejsza, a po-

nadto greckie bazy były znacznie oddalone od Cypru. Po dwóch dniach walk

dowódcy sił tureckich zrealizowali plan, który zakładał równoległe natarcie z dwóch

stron wyspy. W Nikozji trwały ciężkie walki. Prócz walk pomiędzy regularnymi

jednostkami, często dochodziło do starć i porachunków pomiędzy cywilami. Wielu

Turków cypryjskich oraz Greków cypryjskich straciło życie lub zaginęło podczas

tureckiego natarcia228. 22 sierpnia minister obrony Turcji Hasan Esat Isik zadekla-

rował wolę powrotu do negocjacji, a kilka dni później na wyspę przyleciał sekretarz

generalny ONZ Kurt Waldheim. Spotkał się z liderami obu społeczności, ale nie

osiągnął przełomu w rokowaniach229.

Turecka ofensywa została zatrzymana na wytyczonej przez wojskowych linii,

dzielącej Cypr na część północną oraz południową. Pod kontrolą tureckich władz

znalazło się 35% tureckiego terytorium. Zdaniem Greków cypryjskich, zajęty

obszar stanowił przed 15 lipca 1974 roku aż 70% potencjału ekonomicznego

Cypru230. Dzięki temu pozycja negocjacyjna przedstawicieli Turków cypryjskich

oraz Turcji została poważnie wzmocniona. Żądanie wprowadzenia systemu fede-

227 Resolution 357 (1974) Adopted by the Security Council on 14 August 1974, [w:] Resolutions

Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964 – 2001, op.cit., s. 49.228 W trakcie walk miały również miejsce sytuacje, gdy członkowie obu zwaśnionych społecz-

ności spieszyli sobie z pomocą. Przykłady takiej pomocy przedstawił w swym reportażu

z Cypru Ryszard Kapuściński: „Jedna z tych kobiet nazywa się Maria Salatas. Jej męża zabili

żołnierze, ponieważ nie chciał powiedzieć, gdzie ukrył swoje dwie córki. Żołnierze zniepra-

wiali dziewczyny, jeśli im wpadły w ręce, mąż o tym wiedział. Jej córkom pomogli schować

się w polu miejscowi policjanci – Turcy cypryjscy. O tych cypryjskich Turkach kobieta mówi

– dzikimas, co znaczy po grecku nasi. Potem przez trzy miesiące trzymali Marię w obozie

tureckim. Nie było wody ani co jeść. Grekom jedzenie przynosili po cichu sąsiedzi z wioski

– Turcy cypryjscy. Ta wioska nazywa się Kaputi”. R. Kapuściński, Wojna futbolowa, Czytelnik,

Warszawa 2006, s. 222.229 S. Ismail, Cyprus Peace Operation. Reasons – Development – Consequences, op.cit., s. 150–152. 230 Th e Cyprus Question, op.cit., s. 11.


racyjnego stało się najważniejszym postulatem strony tureckiej, podczas gdy

reprezentanci Greków cypryjskich obstawali przy zachowaniu państwa unitarnego

oraz obronie integralności terytorialnej Cypru. Wraz z zakończeniem działań

wojennych, rozpoczęła się kolejna runda rokowań, ale tym razem obie strony

dzieliło jeszcze więcej aniżeli miało to miejsce przed lipcem 1974 roku. Rok 1974

stanowił pierwszy moment kulminacyjny w historii kwestii cypryjskiej, ponieważ

zaowocował radykalną zmianą układu sił na wyspie.

Rozdział III

Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1974–1992

„Gołąbek z gałązką oliwną stał się godłem Republiki Cypru. Patrząc na skały, o które rozbijają się fale morskie w Pafos, pomyślałem o szyderstwie historii”1.

Michał Jaranowski

1. INICJATYWY ROZWIĄZANIA SPORU CYPRYJSKIEGO

W LATACH 1974–1983

Po zakończeniu drugiej ofensywy przez armię turecką, pod kontrolą admini-

stracji tureckiej znalazło się aż 36% terytorium wyspy. Według ofi cjalnych danych,

rozpowszechnianych przez rząd Republiki Cypru, w następstwie działań wojennych

oraz zajęcia przez wojska tureckie północnej części wyspy, około 200 tysięcy Gre-

ków cypryjskich stało się uchodźcami2. Wielu z nich znalazło schronienie w domach

rodzin lub znajomych na południu, ale blisko 20 tysięcy musiano rozlokować

w namiotach. Dodatkowym problemem było powszechne wśród uchodźców

bezrobocie, bowiem utracili oni dotychczasowe źródła utrzymania. Podobny los

spotkał około 50 tysięcy Turków cypryjskich, którzy masowo przemieszczali się

na północ wyspy. Po obu stronach odnotowano wiele osób zaginionych3. Wielu

żołnierzy Gwardii Narodowej oraz armii tureckiej było więzionych aż do chwili

podpisania umowy o wymianie jeńców wojennych.

Około 20 tysięcy Greków cypryjskich pozostało na terytorium zajętym przez

armię turecką, przeważnie w miejscowościach położonych na półwyspie Karpas.

1 M. Jaranowski, Obcy w swoim kraju, KAW, Warszawa 1979, s. 117. 2 W ofi cjalnych dokumentach ONZ byli określani mianem wysiedleńców, a nie uchodźców, gdyż,

jak argumentowano, nie opuścili terytorium swojego państwa. We współczesnych stosunkach

międzynarodowych znane jest jednakże określenie uchodźstwo wewnętrzne. Zob. A. Potyrała,

Współczesne uchodźstwo, WSNHiD, Poznań 2005, s. 109–111. 3 Do tej pory kwestia osób zaginionych stanowi jedną z najważniejszych i wzbudza duże emocje

po obu stronach linii Attyli.

134 Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1974–1992

Systematycznie opuszczali swoje domy i gospodarstwa, przedostając się na połu-

dnie wyspy. Z oczywistych względów administracja turecka nie czyniła im żadnych

przeszkód, mając na celu odseparowanie obu społeczności. Z kolei władze greckie

starały się uczynić wszystko, by część rodaków pozostała na terytorium północ-

nego Cypru ze względów politycznych4. Jednocześnie około 10 tysięcy Turków

cypryjskich przebywało na terytoriach brytyjskich baz wojskowych Akrotiri oraz

Dhekelia.

Republika Cypru w wyniku zamachu stanu oraz „inwazji tureckiej armii”5 stała

się krajem wyniszczonym, a jej gospodarka uległa gwałtownemu załamaniu.

Mieszkańcy Cypru stracili spodziewane latem 1974 roku wysokie przychody

z turystyki, w gruzach legły liczne hotele, fabryki, zniszczone zostało lotnisko

międzynarodowe w Nikozji. Straty ponieśli cypryjscy rolnicy, zwłaszcza Grecy

cypryjscy, którzy byli zmuszeni opuścić swoje gospodarstwa przed zbiorami.

Szacuje się, iż w wyniku wojny w 1974 roku Republika Cypru straciła: aż 70%

dochodu narodowego, 65% ogólnej liczby miejsc hotelowych, 87% hoteli w trakcie

budowy, 40% z ogólnej liczby budynków szkolnych, 48% wartości eksportu płodów

rolnych, 46% wartości produkcji przemysłowej oraz 20% powierzchni lasów pań-

stwowych6.

Z kolei przedstawiciele społeczności Turków cypryjskich oraz kolejne rządy

Turcji utrzymywały i nadal utrzymują, iż interwencja wojsk tureckich była

konieczna. Ich zdaniem Nikos Sampson wykonywał jedynie rozkazy greckich

pułkowników, a realizacja idei enosis kosztem ludności tureckiej na Cyprze była

przesądzona. Jako dowód pokojowych zamiarów Turcji najczęściej cytowane są

słowa premiera Bülenta Ecevita, który w przemówieniu radiowym 20 lipca 1974 r.

oświadczył: „To nie jest inwazja, ale działanie przeciwko inwazji. To nie jest agresja,

4 Obszernym studium psychologicznych oraz społecznych konsekwencji wojny dla Greków

cypryjskich oraz Turków cypryjskich jest książka autorstwa Vamika Volkana, Cyprus: War and

Adaptation, Charlottesville 1979. 5 Desant wojsk tureckich z 20 lipca 1974 roku jest określany przez Greków cypryjskich mianem

inwazji lub też początku okupacji. Natomiast w powszechnej opinii Turków cypryjskich,

lądowanie tureckiej armii było cypryjską operacją pokojową. Powyższa terminologia najpełniej

oddaje różnicę w interpretacji zasadności operacji sił zbrojnych Turcji na Cyprze. 6 About Cyprus, the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2004, s. 32.

Osobliwym świadectwem tamtych dni jest fi lm dokumentalny autorstwa znanego reżysera

Michaela Cacoyannisa, zatytułowany Attila’74: the Rape of Cyprus. O szczególnej wartości tego

dokumentu stanowią wywiady przeprowadzone przez reżysera z prezydentem Makariosem,

Glafk osem Cleridisem, Raufem Denktaszem oraz Nikosem Sampsonem. Wiele miejsca poświę-

cono przyczynom oraz przebiegowi zamachu stanu z 15 lipca 1974 roku, a także skompliko-

wanej sytuacji politycznej i społecznej na wyspie po wylądowaniu wojsk tureckich.

135Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1974–1992

ale działanie celem położenia ostatecznego kresu agresji. Operacja pokojowa,

rozpoczęta o świcie, zakończy najciemniejszy okres w historii Cypru”7. W tym

kontekście przypomina się o wcześniejszej działalności samozwańczego prezydenta

Nikosa Sampsona, który w latach 1963–1964 miał dowodzić bojówkami Greków

cypryjskich podczas brutalnych akcji pacyfi kacyjnych przeciwko Turkom cypryj-

skim w tureckim sektorze Nikozji oraz wielu wsiach.

Wkrótce po zakończeniu działań wojennych w sierpniu 1974 roku odkryto

masowe groby we wsiach Atlilar, Murataga, Taskent oraz Sandallar. W wymienio-

nych miejscowościach znaleziono ciała ich tureckich mieszkańców, w większości

kobiet i dzieci, pomordowanych przez paramilitarne oddziały Greków cypryjskich.

Należy przy tym podkreślić, iż podobny los spotkał również wielu Greków cypryj-

skich. We wrześniu 1974 roku odkryto ich masowy grób w okolicach Famagusty.

Kwestia mordów na ludności tureckiej oraz setek „zaginionych osób” po stronie

greckiej jest niezwykle delikatna i nadal wyzwala duże emocje po obu stronach

linii zawieszenia ognia8. Prócz tego, wciąż pozostaje jednym z głównych przedmio-

tów propagandy.

Druga operacja wojsk tureckich na Cyprze z 14 sierpnia 1974 roku zaowocowała

również istotnymi zmianami politycznymi. W odwecie za brak pomocy oraz

powstrzymania Turcji przed kontynuacją operacji militarnej na Cyprze premier

Grecji Konstantinos Karamanlis ogłosił wystąpienie swego kraju ze struktur woj-

skowych NATO. „W ślad za tym oświadczeniem poszły konkretne decyzje jak

zakaz niekontrolowanego dostępu do wód terytorialnych i przestrzeni powietrznej

dla okrętów i wojskowych samolotów NATO. Premier zapowiedział także, iż

zamierza poddać rewizji dwustronne umowy z USA, zezwalające im na posiadanie

7 R. Denktasz, Th e Cyprus Problem. What It Is – How Can It Be Solved?, Cyrep, Nicosia 2004,

s. 46. 8 Władze Republiki Cypru ofi cjalnie posługują się określeniem osoby zaginione w stosunku do

osób, które zaginęły podczas działań wojennych latem 1974 roku i ich los nadal pozostaje

nieznany. Ponad wszelką wątpliwość nie żyją, ale wciąż nie wiadomo w jakich okolicznościach

oraz gdzie poniosły śmierć. Część z nich mogła zginąć w wyniku bratobójczych walk tuż po

zamachu stanu z 15 lipca 1974 roku. Rodziny zaginionych podejrzewają, iż ich bliscy zostali

zamordowani przez żołnierzy tureckich albo byli przetrzymywani w więzieniach w Turcji. Bez

wątpienia analiza materiałów poświęconych tej sprawie, zarówno greckich, jak i tureckich,

nastręcza badaczowi wielu problemów, gdyż podawane dane trudno zweryfi kować. Dla porów-

nania warto zapoznać się z: Th e Continuing Violation of Human Rights by Turkey in Cyprus,

Pancyprian Association for the Protection of Human Rights, Nicosia 2003; F. Demirel, Never

Again, Ministry of Foreign Aff airs and Defence of the Turkish Republic of Northern Cyprus,

Nicosia 1998; P. Loizos, Intercommunal Killing in Cyprus, „Man New Series” 1988, vol. 23, no. 4;

H.S. Gibbons, Th e Genocide Files, Near East Publishing, Nicosia 2003.


Ryc

. 5.

Fak

tycz

ny

po

dzi

ał C

ypru

od

sie

rpn

ia 1

97

4 r

ok

u.


baz morskich i lotniczych na terenie Grecji”9. Niespodziewana decyzja greckiego

rządu wywołała zakłopotanie w Stanach Zjednoczonych. Rozpad południowej

fl anki NATO stawał się faktem, a w takich okolicznościach mogły niebezpiecznie

wzrosnąć wpływy Związku Radzieckiego w regionie wschodniego Morza Śród-

ziemnego. Niewątpliwie wystąpienie Grecji z wojskowych struktur NATO, konse-

kwencje kryzysu cypryjskiego oraz pogorszenie stosunków bilateralnych z Turcją

zdecydowały o załamaniu się dotychczasowej polityki zagranicznej Stanów Zjed-

noczonych wobec tej części świata, a dokładnie rzecz ujmując koncepcji amery-

kańskiego sekretarza stanu Henry Kissingera.

Jednocześnie z niepokojem obserwowano w Waszyngtonie wyraźny wzrost

nastrojów antyamerykańskich wśród Greków w Grecji oraz na Cyprze. W obu

państwach dochodziło do masowych wystąpień przeciwko polityce zagranicznej

Stanów Zjednoczonych w regionie. Apogeum miało miejsce w trakcie zamieszek

w Nikozji 19 sierpnia, gdy tłum rozgniewanych demonstrantów okrążył amery-

kańską ambasadę. Podczas strzelaniny, podobno przypadkowo, został zabity

ambasador Roger Davies.

Chociaż próba mediacji ze strony sekretarza generalnego ONZ Kurta Wald-

heima10 w sierpniu 1974 roku nie doprowadziła do zakończenia sporu, jego roz-

mowy z przywódcami Turcji, Grecji oraz obu społeczności cypryjskich pozwoliły

osiągnąć kompromis w kilku ważnych kwestiach, między innymi, wymiany jeńców.

Ponadto, sekretarz generalny przedstawił Radzie Bezpieczeństwa ONZ obszerny

raport z przebiegu swojej wizyty w regionie wschodniego Morza Śródziemnego.

Dokument zawierał istotne informacje, dotyczące stanowisk wszystkich zaintere-

sowanych stron oraz najbardziej palących problemów.

Z własną propozycją uregulowania kwestii cypryjskiej wystąpił już 22 sierpnia

1974 roku Związek Radziecki11. Władze radzieckie zarzuciły gwarantom niepod-

9 Z. Domarańczyk, Sokół nad Akropolem, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976, s. 131–132. 10 Kurt Waldheim – ur. w 1918 roku w Sankt Andrä-Wördern w Austrii. W latach 1964–1968

oraz 1970–1972 był stałym przedstawicielem Austrii przy ONZ, a od 1968 do 1970 roku

pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. Sekretarzem generalnym ONZ został w roku

1972, zastępując na tym stanowisku U Th anta. Po upływie dwóch kadencji zakończył swą

pracę w ONZ w grudniu 1981 roku. Wkrótce przed wyborami prezydenckimi w Austrii w 1986

roku został publicznie oskarżony o popełnienie zbrodni wojennych w trakcie II wojny świa-

towej. Chociaż Kurt Waldheim wybory wygrał, z powodu niejasnej przeszłości był bojkoto-

wany przez wiele państw jako prezydent Austrii (1986–1992). Zob. J. Rydzykowski, Słownik

Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003, s. 269–270. 11 Glafk os Clerides przyznał, że wkrótce po I operacji wojsk tureckich (20–22 lipca 1974 roku),

a przed rokowaniami w Genewie, skontaktował się z radzieckim ambasadorem Sergiejem

Astavinem. Główną przyczyną tajnego spotkania była pewność Glafk osa Cleridisa, iż ani Stany

Zjednoczone, ani Wielka Brytania nie będą interweniowały, jeśli turecka ofensywa w głąb


ległości Cypru (Grecji, Turcji oraz Wielkiej Brytanii) działanie na szkodę ludności

cypryjskiej. Krytyka skierowana była przede wszystkim pod adresem Organizacji

Paktu Północnoatlantyckiego. W ofi cjalnym oświadczeniu rządowym znalazło się

stwierdzenie, iż „militarystyczne koła NATO nie zaprzestają prób zlikwidowania

Republiki Cypru jako niezawisłego i suwerennego państwa, prowadzącego politykę

niezaangażowania, prób rozbicia i przekształcenia jego terytorium w bazę NATO

we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego (…) Pucz i brutalna interwencja

wojskowa idą w parze z zakulisowymi manewrami dyplomatycznymi za plecami

narodu cypryjskiego i wbrew jego interesom. Rezultatem ingerencji z zewnątrz

w wewnętrzne sprawy Republiki Cypru jest rozlew krwi na wyspie”12. Należy

podkreślić, iż ZSRR krytykował zarówno intrygę greckich pułkowników, jak

i późniejszą interwencję armii tureckiej na wyspie. Związek Radziecki obawiał się

przede wszystkim włączenia Cypru w orbitę wpływów NATO, a wszystkie scena-

riusze, poza utrzymaniem niepodległości Republiki, oznaczały de facto rozciąg-

nięcie przez Sojusz kontroli nad tym obszarem. Realizacja idei enosis oznaczałaby

włączenie terytorium Cypru do państwa członkowskiego tejże organizacji, podob-

nie jak koncepcja podziału wyspy między Grecję i Turcję. W tym zagrożeniu należy

doszukiwać się tak wyraźnego poparcia na rzecz utrzymania niepodległej Repub-

liki Cypru oraz kontynuacji polityki jej dotychczasowego prezydenta Makariosa.

Zamiast kolejnych rokowań w gronie państw gwarantów lub państw członkow-

skich NATO, Rosjanie zaproponowali zwołanie przez ONZ międzynarodowej

konferencji, poświęconej rozwiązaniu kwestii cypryjskiej. W rokowaniach mieli

wziąć udział przedstawiciele państw członkowskich Rady Bezpieczeństwa ONZ,

Turcji, Grecji, Cypru oraz państw niezaangażowanych. Autorzy projektu podkre-

ślali, iż jedynie w ramach powyższego forum liderzy obu cypryjskich społeczności

będą mieli możliwość wypracować kompromisowe rozwiązanie, uwzględniające

rzeczywiste oczekiwania i interesy wszystkich mieszkańców Cypru. 24 września

1974 roku, podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Andriej Gromyko oświad-

czył w imieniu najwyższych władz ZSRR: „Trzeba wyprowadzić z impasu problem

terytorium Cypru byłaby kontynuowana. W zamian za radziecką interwencję na wypadek

ewentualnego ataku sił tureckich, pełniący obowiązki prezydenta Republiki Cypru miał

zaproponować Związkowi Radzieckiemu zgodę na utworzenie bazy wojskowej na wyspie.

Podobno propozycja zaskoczyła ambasadora Astaviana do tego stopnia, że nie mógł wydobyć

z siebie ani słowa. Wkrótce skontaktował się w tej sprawie z Moskwą i otrzymał wymijającą

odpowiedź. Władze radzieckie rozważały interwencję tylko w takiej sytuacji, w której mogłaby

ona być prowadzona wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi. Zob. G. Clerides, Cyprus: My

Deposition, Alithia Publishing, vol. 4, Nicosia 1992, s. 38. 12 A. Bernard, Republika Cypru, KAW, Warszawa 1976, s. 121–122.


cypryjski, który powstał w wyniku prób NATO rozwiązania go potajemnie

i w interesie kół militarystycznych. Sprawiedliwemu rozwiązaniu problemu cypryj-

skiego odpowiada propozycja Związku Radzieckiego zwołania w ramach ONZ

międzynarodowej konferencji w sprawie Cypru”13.

Stanowisko Związku Radzieckiego w kwestii cypryjskiej popierały pozostałe

państwa socjalistyczne. W tej grupie była również Polska. I sekretarz KC PZPR

Edward Gierek, przemawiając na forum ONZ 10 października 1974 roku, powie-

dział: „Wypowiadamy się za pokojowym rozwiązaniem konfl iktu cypryjskiego, co

wymaga przywrócenia suwerenności, neutralności i integracji terytorialnej tego

kraju. Jesteśmy przekonani, że zwołanie reprezentatywnej konferencji międzyna-

rodowej w ramach ONZ służyłoby dobrze temu celowi”14.

Grecja wyraziła chęć udziału w rokowaniach według formuły zaproponowanej

przez ZSRR, ale pod warunkiem spełnienia trzech warunków. Najważniejszy

dotyczył wycofania sił tureckich na linię demarkacyjną z 9 sierpnia 1974 roku.

Pozostałe dotyczyły realizacji postanowień zawartych w rezolucji RB ONZ nr 353

oraz powrotu uchodźców do miejsc zamieszkania. Było oczywiste, iż rząd Repub-

liki Turcji nie wyrazi zgody na takie ustępstwa. Jednakże odrzucenie propozycji

radzieckiej ofi cjalnie argumentował przewidywanym niepowodzeniem obrad

w ramach tak szerokiego grona państw oraz ryzykiem nieuwzględnienia interesów

obu społeczności cypryjskich15.

Pod koniec 1974 roku polityka zagraniczna ZSRR w sprawie sporu cypryjskiego

uległa zmianie. Powrót prezydenta Makariosa na Cypr 7 grudnia 1974 roku odda-

lał groźbę przejęcia kontroli nad wyspą przez Organizację Paktu Północnoatlan-

tyckiego. Poważny rozłam w ramach południowej fl anki NATO wyraźnie sprzyjał

interesom radzieckim w tym regionie. Amerykańskie embargo na dostawy broni

do Turcji zbliżyły władze w Ankarze do Moskwy. Ofi cjalnie ZSRR nadal opowiadał

się za możliwie najszybszym rozwiązaniem kwestii cypryjskiej, ale w praktyce

starał się utrzymywać jak najlepsze stosunki zarówno z Grecją, jak i Turcją. Utrzy-

manie status quo na Cyprze zapewniało mu zwiększenie wpływów we wschodniej

części Morza Śródziemnego, przy równoczesnym osłabieniu pozycji NATO16.

13 S. Piotrowski, Tureckie blaski i cienie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1975,

s. 437. 14 Ibidem, s. 438. 15 A. Bernard, Republika Cypru, op.cit., s. 122–124. 16 R. S. Eaton, Soviet Relations with Greece and Turkey, Hellenic Foundation of Defense and

Foreign Policy, Athens 1987, s. 44.


Prezydent Stanów Zjednoczonych Gerald Ford był na bieżąco informowany

o konsekwencjach wprowadzenia embarga na dostawę uzbrojenia dla Turcji17.

Największym ciosem dla władz amerykańskich była odmowa dalszego użytkowa-

nia baz wojskowych na terytorium tego kraju od lipca 1975 roku. 26 baz oraz

rozmaitych instalacji wojskowych rozmieszczonych w Turcji zapewniało USA

przewagę nad ZSRR. Wszak z tureckiego terytorium obserwowano ruchy wojsk

radzieckich oraz prowadzono intensywny nasłuch. Choćby tylko z tego powodu

strategiczne interesy amerykańskie w regionie musiały przeważyć nad pozostałymi,

a głównym celem prezydenta Forda stała się poprawa stosunków bilateralnych

z Turcją, nawet kosztem nieformalnego przyzwolenia na utrzymanie status quo na

Cyprze. Tymczasem Turcja przyznała Amerykanom prawo do korzystania z bazy

lotniczej w Incirlik, ale wyłącznie w ramach operacji NATO. Porozumienie w tej

sprawie zostało podpisane 26 marca 1976 roku. Na podstawie tego dokumentu

wojska amerykańskie odzyskały kontrolę nad instalacjami wojskowymi w Turcji.

Co więcej, powstała szansa ponownego wykorzystania amerykańskich stacji rada-

rowych, rozlokowanych w administrowanej przez Turcję północnej części Cypru.

Stacje w Karavas, Mia Milea oraz Yerolakkos zostały zamknięte również w lipcu

1975 roku. Ostatecznie zostały ponownie uruchomione dopiero w 1978 roku.

Prawdopodobnie została również wybudowana dodatkowa stacja na półwyspie

Karpas18.

Inicjatywy rozwiązania sporu wysuwane przez państwa trzecie oraz polityczna

rywalizacja pomiędzy supermocarstwami w regionie wschodniego Morza Śród-

ziemnego miały, z punktu widzenia mieszkańców Cypru, znaczenie drugoplanowe.

Uwagę świata przyciągały negocjacje z udziałem liderów obu cypryjskich społecz-

ności, prowadzone z przerwami od sierpnia 1974 roku. W rokowania zaangażował

się osobiście, w ramach misji dobrych usług, sekretarz generalny ONZ Kurt

Waldheim.

14 lutego 1975 roku przedstawiciele Turków cypryjskich jednostronnie prokla-

mowali utworzenie Federalnego Państwa Tureckiego Republiki Cypru. Ich lider

Rauf Denktasz przedstawił obszerne oświadczenie, w którym wymienił najważ-

niejsze powody, dla których autonomiczne władze społeczności tureckiej zdecy-

17 Embargo formalnie obowiązywało od 10 grudnia 1974 roku. Początkowo planowano wpro-

wadzić je wcześniej, ale ostatecznie administracja amerykańska pozwoliła kilku amerykańskim

fi rmom na przeprowadzenie szybkich transakcji handlowych z Turcją. Z tego zapewne

powodu, w okresie od września do listopada 1974 roku, wartość uzbrojenia wyeksportowanego

do Turcji przekroczyła dwukrotnie wartość z analogicznego okresu w roku 1973. 18 B. O’Malley, I. Craig, Th e Cyprus Conspiracy. America, Espionage and the Turkish Invasion,

I.B. Tauris, London 2004, s. 226–228.


dowały się na ten krok. Były to, między innymi, utrudnianie przez Greków cypryj-

skich korzystania z praw konstytucyjnych zagwarantowanych dla Turków

cypryjskich, odrzucenie koncepcji utworzenia federacji cypryjskiej oraz wieloletnie

upokorzenia i zmuszanie ludności tureckiej do życia w odizolowanych enklawach

w latach 1963–1974. „Zgromadzenie Ustawodawcze Autonomicznej Administracji

Turków cypryjskich” zatwierdziło tekst oświadczenia, w którym wskazano na nie-

możność dalszego współtworzenia Republiki Cypru ze z społecznością grecką.

Jednocześnie władze „nowego państwa” zdecydowanie odrzuciły jakąkolwiek

możliwość podziału lub unii Cypru z państwem trzecim kosztem utraty przezeń

niepodległości oraz zapowiedziały kontynuację polityki niezaangażowania19.

Nowy twór administracyjny obejmował terytorium znajdujące się pod kontrolą

armii tureckiej. Proklamacja nie oznaczała utworzenia nowego, niepodległego

państwa, a była jedynie, przynajmniej zdaniem jej autorów, krokiem w kierunku

przekształcenia Cypru w federację w oparciu o kryterium geografi czne20. Władze

Greków cypryjskich, z prezydentem Makariosem oraz Glafk osem Cleridesem na

czele, były przekonane, iż na decyzję Turków cypryjskich największy wpływ miała

Turcja, a proklamacja była pierwszym etapem na drodze do utrwalenia podziału

wyspy i próbą wymuszenia ustępstw. Grecy cypryjscy, zwłaszcza uchodźcy z pół-

nocy, oburzeni decyzją władz tureckich, wzięli udział w licznych demonstracjach.

Brak akceptacji dla działań strony tureckiej wyraziły zgodnie wszystkie cypryjskie

partie polityczne. Zdecydowane stanowisko władz Republiki Cypru poparła Gre-

cja. Podczas debaty w greckim Vouli nad polityką zagraniczną państwa, premier

Konstantinos Karamanlis zapewnił, iż Cypr może zawsze liczyć na poparcie ze

strony reprezentowanego przez niego rządu. Ponadto, publicznie oskarżył „Wielką

Brytanię o to, iż pomimo że jest ona gwarantem porozumień cypryjskich, przez

swą bierność umożliwiła inwazję Turcji na wyspę, a następnie pomogła w realiza-

cji jej zamierzeń proklamowania odrębnego państwa tureckiego na Cyprze”21.

19 Statement Issued by Mr. Denktas on 13 February 1975, [w:] S. Ismail, Cyprus Peace Operation.

Reasons – Development – Consequences, Akdeniz News Agency, Nicosia 2000, s. 213–215. 20 Tym samym przedstawiciele Turków cypryjskich ostatecznie odrzucili grecką propozycję

utworzenia federacji kantonalnej z silną władzą centralną na wzór Szwajcarii. Liderzy Greków

cypryjskich pragnęli nie dopuścić do masowych przesiedleń i zabiegali o możliwość powrotu

prawie 180 000 uchodźców do ich domów położonych na obszarze zajętej przez wojska

tureckie północnej części wyspy. Z kolei Turcy cypryjscy, z Raufem Denktaszem na czele,

nalegali na odseparowanie, w granicach dwóch terytoriów administracyjnych, obu społecz-

ności na Cyprze. Stanowczo sprzeciwiali się propozycjom utworzenia enklaw/kantonów dla

ludności tureckiej, usytuowanych w większości z dala od wybrzeży oraz poza granicami

większych miast.21 M. Gajewski, K. Poznańska, Republika Grecji, KAW, Warszawa 1976, s. 122.


Bezpośrednią przyczyną oskarżenia była zgoda władz brytyjskich na opuszczenie

przez około 10 tysięcy Turków cypryjskich baz brytyjskich, do których trafi li

podczas działań wojennych w lipcu 1974 roku, oraz umożliwienie im przedostania

się do północnej części wyspy. Zdaniem władz greckich, takie posunięcie sprzyjało

utrwaleniu podziału Cypru.

Ponieważ prezydent Makarios nie mógł wywrzeć żadnej bezpośredniej presji

na władzach tureckich, by odwołały swoją decyzję, postanowił zwrócić się o pomoc

do ONZ. Tym razem Republika Cypru liczyła na wyraźne poparcie ze strony

społeczności międzynarodowej, zwłaszcza na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ,

gdyż proklamację ofi cjalnie potępiły zarówno państwa zachodnie, jak i blok państw

socjalistycznych ze Związkiem Radzieckim na czele. Władze radzieckie postrzegały

podział Cypru jako pośrednią próbę przejęcia kontroli nad wyspą przez NATO.

Wbrew ofi cjalnym zapewnieniom władz Turków cypryjskich dotyczących konty-

nuacji polityki niezaangażowania, niepodważalny był fakt stacjonowania na Cyprze

tysięcy żołnierzy Turcji – państwa członkowskiego Sojuszu.

Za pośrednictwem Zenona Rossidesa, stałego przedstawiciela Cypru przy ONZ,

władze cypryjskie złożyły odpowiedni wniosek, w którym nalegały na uznanie

proklamacji za pogwałcenie obowiązujących norm prawa międzynarodowego

publicznego. Po kilku tygodniach prac, 12 marca 1975 roku, Rada Bezpieczeństwa

ONZ przyjęła rezolucję nr 367 (1975) w tej sprawie. Punkt 1 dokumentu zawierał

wezwanie stron do powstrzymania się od wszelkich działań stanowiących zagro-

żenie dla suwerenności, niepodległości, integralności terytorium i polityki nieza-

angażowania Republiki Cypru oraz wszelkich prób podziału wyspy lub przyłącze-

nia jej terytorium do państwa trzeciego. W kolejnym punkcie rezolucji RB ONZ

wyraziła zaniepokojenie z powodu podjęcia jednostronnej decyzji o utworzeniu

Federalnego Państwa Tureckiego Republiki Cypru. Zwrócono również uwagę na

konieczność wypracowania takiego politycznego rozwiązania, które zostałoby

zaakceptowane przez obie strony sporu22.

Powyższa decyzja RB ONZ była wyrazem dezaprobaty dla działań podjętych

przez Turcję oraz przedstawicieli Turków cypryjskich, niemniej Rada nie mogła

wymóc na nich unieważnienia proklamacji. Dlatego nadzieje na możliwie najszyb-

sze znalezienie rozwiązania sporu pokładano w negocjacjach pomiędzy liderami

obu społeczności.

22 Resolution 367 (1975) Adopted by the Security Council by Consensus on 12 march 1975, [w:]

Resolutions Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964–2001, the Press and

Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2002, s. 58–59.


Trzy pierwsze rundy rokowań dwustronnych miały miejsce w 1975 roku.

Pierwsza odbyła się w dniach 28 kwietnia–3 maja, druga 5–7 czerwca, a ostatnia

między 31 lipca a 2 sierpnia. O ile pierwsze spotkania nie zakończyły się osiągnię-

ciem jakiegokolwiek postępu w negocjacjach, trzecia runda stworzyła nadzieję na

rychłe rozwiązanie sporu. Jak podkreślił Pierre Oberling, Rauf Denktasz i Glafk os

Clerides nie tylko porozumieli się w sprawie wymiany ludności, ale zbieżne były

również ich stanowiska w kwestii utworzenia dwustrefowej federacji. Jednakże

informacje z tego spotkania zostały wykorzystane przez politycznych przeciwników

Glafk osa Cleridesa i dlatego nie wziął on udziału w kolejnym spotkaniu. Ostro

krytykowany za uległość w czasie rokowań, Glafk os Clerides zrezygnował z funk-

cji negocjatora 14 stycznia 1976 roku, jednakże, namawiany podobno przez pre-

miera Grecji Konstantinosa Karamanlisa oraz wielu parlamentarzystów, wycofał

swą rezygnację 17 stycznia23.

Postęp w rokowaniach pod auspicjami ONZ udało się osiągnąć w lutym 1977

roku, gdy w Nikozji spotkali się ze sobą prezydent Makarios oraz lider Turków

cypryjskich Rauf Denktasz. Notabene, funkcję specjalnego przedstawiciela ONZ

na Cyprze pełnił wówczas Javier Perez de Cuellar – późniejszy następca Kurta

Waldheima na stanowisku sekretarza generalnego ONZ. 12 lutego 1977 roku

przedstawiciele stron, w obecności Kurta Waldheima, przyjęli dokument, w którym

zawarte zostały najważniejsze postanowienia, wyznaczające kierunek kolejnych

negocjacji w Wiedniu. Głównym celem przyszłego porozumienia miało być utwo-

rzenie niepodległego i niezaangażowanego państwa federalnego, aczkolwiek obie

strony sporu inaczej interpretowały termin ‘federacja’. Reprezentanci Greków

cypryjskich wyrażali zgodę na utworzenie państwa cypryjskiego dwóch społecz-

ności, ale jednocześnie optowali za silną władzą centralną oraz kantonalnym

podziałem kraju na wzór Szwajcarii. Z kolei Rauf Denktasz, w imieniu władz

Federalnego Państwa Tureckiego Republiki Cypru, domagał się podziału geogra-

fi cznego, z wydzieleniem dwóch osobnych stref dla obu społeczności. Dalsze

ustalenia dotyczyły administracyjnego podziału terytorium wyspy, z uwzględnie-

niem uwarunkowań ekonomicznych oraz prawa własności, oraz obowiązku

zagwarantowania jedności kraju przez władze centralne, przy jednoczesnym

poszanowaniu kompetencji władz administracyjnych obu społeczności24.

23 P. Oberling, Th e Road to Bellapais. Th e Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus, Columbia

University Press, New York 1982, s. 197–198. 24 A. Wilson, Th e Aegean Dispute, Th e International Institute for Strategic Studies, London 1979,

s. 19.


Rokowania wiedeńskie pod auspicjami sekretarza generalnego ONZ odbyły się

w dniach od 31 marca do 7 kwietnia 1977 roku. Chociaż obie delegacje opowiadały

się za przekształceniem Cypru w państwo federalne, strony różniła interpretacja

słowa federacja oraz zakres kompetencji zarezerwowanych dla władz federalnych.

Delegacja Greków cypryjskich konsekwentnie opowiadała się za silną władzą

centralną oraz zagwarantowaniem integralności terytorialnej i niepodległości

Republiki Cypru. Reprezentanci społeczności tureckiej postulowali natomiast

utworzenie federacji, ale z zagwarantowaniem szerokich kompetencji władzom

obu społeczności. W rezultacie spór o kształt przyszłych władz federalnych stał się

główną przyczyną niepowodzenia rokowań w Wiedniu.

Niespodziewanie, dnia 3 sierpnia 1977 roku, zmarł prezydent Makarios. Bez-

pośrednią przyczyną śmierci cypryjskiej głowy państwa był rozległy zawał serca.

Informacja była zaskoczeniem dla społeczności greckiej. W uroczystej ceremonii

pogrzebowej 8 sierpnia w Nikozji brały udział tysiące Greków cypryjskich. Wkrótce

potem ciało arcybiskupa przewieziono do monastyru Kykko, położonego w ma-

sywie gór Trodos, gdzie zostało skremowane i złożone w grocie skalnej na wzgórzu

Th roni. Notabene, miejsce pochówku prezydent Makarios wybrał sobie dużo

wcześniej. Prawdopodobnie dlatego, gdyż niemalże przez cały okres swej prezy-

dentury, zwłaszcza po 1971 roku, liczył się możliwością śmierci w wyniku zamachu.

Co ciekawe, w dniu pogrzebu arcybiskupa spadła rzęsista ulewa. W sierpniu desz-

cze na Cyprze są niemalże anomalią pogodową i zdarzają się niezwykle rzadko.

Wielu Greków zinterpretowało ten fenomen jako pierwszy cud, świadectwo śmierci

wybitnego etnarchy. Według nich Bóg płakał nad śmiercią Makariosa. Z kolei

Turcy cypryjscy uznali ponoć, iż „niezwykły deszcz wyrażał boskie pragnienie

zmycia grzechów Makariosa z Cypru, popełnionych przeciwko nim w imię reali-

zacji Megali Idea”25. Jednakże bez względu na to jak interpretowano niecodzienne

wydarzenie towarzyszące śmierci Makariosa, jeden fakt był niepodważalny – zmarła

głowa państwa cypryjskiego. Arcybiskup pozostawił po sobie, w sensie politycz-

nym, próżnię, gdyż nigdy nie wskazał swego następcy. Początkowo wspierał

Glafk osa Cleridesa, ale na krótko przed śmiercią zmienił zdanie. W historii Repub-

liki Cypru oraz relacji pomiędzy obiema społecznościami otwierała się nowa karta.

Ponadto, ponownie ujawnił się rozłam polityczny wśród Greków cypryjskich.

Zgodnie z konstytucją, obowiązki zmarłego prezydenta przejął przewodniczący

Izby Reprezentantów Spyros Kyprianou, który w 1978 roku został prezydentem

Cypru. Na podstawie konstytucji z 1960 roku, jeżeli o fotel prezydencki zabiega

25 V. D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks & Greeks. Neighbours in Confl ict, the Eothen Press, Huntin-

gdon 1994, s. 149.


tylko jeden kandydat, automatycznie zostaje wybrany prezydentem. Podobny

przebieg miały wybory prezydenckie w 1973 roku, z których zwycięsko wyszedł

arcybiskup Makarios.

Tuż po swym wyborze Spyros Kyprianou oświadczył, iż jest prezydentem całej

wyspy. Taka deklaracja musiała wywołać sprzeciw strony Turków cypryjskich.

Niemniej, ich protest nie zmienił faktu uznania Spyrosa Kyprianou jako jedynego

cypryjskiego prezydenta i reprezentanta Cypru na arenie międzynarodowej.

Oprócz opozycji ze strony społeczności tureckiej, nowy prezydent musiał zmagać

się także z EOKA-B. Organizacja odpowiedzialna za zamach stanu z lipca 1974

roku znowu stała się aktywna. Jej najbardziej spektakularną akcją w tym okresie

stało się uprowadzenie syna Spyrosa Kyprianou w grudniu 1977 roku, jeszcze przed

wyborami prezydenckimi. Zdecydowana postawa pełniącego obowiązki Kyprianou

oraz odmowa udziału w jakichkolwiek pertraktacjach z porywaczami przyczyniły

się do uwolnienia zakładnika. W wyniku tego incydentu EOKA-B została formal-

nie rozwiązana. Nie brakowało jednakże opinii, iż porwanie było zręczną intrygą,

której celem było zmuszenie do rezygnacji ze startu w wyborach głównego kontr-

kandydata Spyrosa Kyprianou. Przywódca uchodźców z północy Tassos Papado-

poulos, od 2003 roku prezydent Republiki Cypru, a wówczas „rzecznik powrotu

na stare ziemie, był przeciwnikiem Kyprianou w wyborach prezydenckich, lecz

wycofał swą kandydaturę na wieść, że porwano porucznika Achillesa Kyprianou.

Nie chciał ryzykować, by w jakikolwiek sposób łączono jego ambicje polityczne

z niewyjaśnionym do momentu wyborów kidnapingiem”26.

Spyros Kyprianou kontynuował rozmowy z przedstawicielami społeczności

tureckiej, rozpoczęte jeszcze za czasów prezydentury arcybiskupa Makariosa.

Efektem starań obu stron oraz zaangażowania sekretarza generalnego ONZ Kurta

Waldheima było spotkanie na szczycie w Nikozji w dniach 18–19 maja 1979 roku.

Turków cypryjskich reprezentował Rauf Denktasz. Impas, trwający od momentu

zakończenia rokowań we Wiedniu w kwietniu 1977 roku, został przełamany,

a najlepszym tego dowodem stał się dokument końcowy. W dziesięciu punktach

określone zostały najważniejsze postanowienia dotyczące dalszych rokowań.

Składały się na nie:

• wznowienie negocjacji 15 czerwca 1979 roku;

• uznanie postanowień dwustronnych z 12 lutego 1977 roku oraz stosownych

rezolucji RB ONZ za podstawę dalszych rokowań;

• poszanowanie praw człowieka oraz zagwarantowanie podstawowych wolno-

ści wszystkim obywatelom Republiki Cypru;

26 M. Jaranowski, Obcy w swoim kraju, op.cit., s. 108–109.


• możliwość poruszenia w trakcie rozmów wszystkich aspektów terytorialnych

i konstytucyjnych;

• przyznanie priorytetu uregulowaniu statusu południowej części Famagusty,

zwanej Varoshą27;

• powstrzymanie się od wszelkich działań mogących negatywnie wpłynąć na

przebieg negocjacji;

• przedyskutowanie kwestii demilitaryzacji Republiki Cypru;

• zagwarantowanie niepodległości, suwerenności oraz integralności terytorial-

nej wyspy, przy jednoczesnym wyrzeczeniu się jakichkolwiek prób podziału

kraju lub secesji;

• kontynuacja rozmów bez zbędnej zwłoki;

• wybór Nikozji na miejsce rokowań28.

Jesienią 1980 roku Kurt Waldheim przedstawił stronom propozycję tymczaso-

wego porozumienia. Najważniejsze postanowienia dotyczyły ponownego udostęp-

nienia lotniska międzynarodowego w Nikozji dla lotnictwa cywilnego, oddanie

zajętej przez wojska tureckie Varoshy pod administrację ONZ oraz zniesienie około

70% rozmaitych restrykcji ekonomicznych, nałożonych uprzednio przez Republikę

Cypru na Turków cypryjskich. Plan sekretarza generalnego ONZ był owocem

rokowań bezpośrednich, prowadzonych przez reprezentanta Greków cypryjskich

– George Ioannidesa oraz Turków cypryjskich – Umita Suleymana Onana od

9 sierpnia 1980. W spotkaniach brał aktywny udział specjalny przedstawiciel

sekretarza generalnego ONZ na Cyprze, pochodzący z Argentyny Hugo Juan

27 Varosha – południowa dzielnica miasta portowego Famagusta, położonego na wschodnim

wybrzeżu Cypru. Do lipca 1974 roku był to największy kurort wypoczynkowy na wyspie,

zamieszkany przez około 40 tysięcy Greków cypryjskich. Podczas działań wojennych

w sierpniu 1974 roku ludność grecka opuściła miasto, a Varosha została otoczona przez armię

turecką. Dziesiątki hoteli i kasyn, setki domów znalazły się w zamkniętej strefi e, nazywanej

przez wielu żądnych sensacji dziennikarzy miastem duchów. To, co rzekomo dzieje się

w opuszczonym mieście, jest przedmiotem wielu domysłów i spekulacji. Widok niszczejących

hoteli oraz zamkniętej plaży sprawia przytłaczające wrażenie. Varosha, która początkowo miała

być kartą przetargową w negocjacjach z Grekami cypryjskimi, popadła w ruinę i do teraz

pozostaje strefą zamkniętą. Rozległy teren jest strzeżony przez tureckie patrole wojskowe,

a najwyżsi przedstawiciele społeczności Turków cypryjskich od ponad trzydziestu lat nie-

zmiennie deklarują, iż nieruchomości zostaną zwrócone prawowitym właścicielom niezwłocz-

nie po uregulowaniu kwestii cypryjskiej. Od początku prowadzenia rokowań dwustronnych

sprawa Varoshy stanowi ich istotny punkt.28 High-level Agreement of 19 May 1979 between Kyprianou and Denktash, [w:] Cyprus and

Europe. Th e Long Way Back, pod red. V. K. Fouskasa, H. A. Richtera, Bibliopolis, Möhnsee

2003, s. 157.


Gobbi, który miał duży wpływ na kierunek rokowań pomiędzy obiema społecz-

nościami w latach osiemdziesiątych.

Podczas wspomnianego wyżej spotkania 9 sierpnia 1980 roku, strony potwier-

dziły ważność poprzednich postanowień z 12 lutego 1977 roku oraz 19 maja 1979

roku. Ich reprezentanci zadeklarowali również poparcie dla idei utworzenia pań-

stwa federalnego oraz dwustrefowego. Jak się miało wkrótce okazać, największe

kontrowersje wzbudzała interpretacja słowa dwustrefowy. Podstawą stanowiska

greckiego była defi nicja zawężająca. Dwustrefowość oznaczać miała jedynie

wydzielenie dwóch regionów w ramach państwa cypryjskiego, bez demarkacji linii

granicznej oraz przy jednoczesnym zagwarantowaniu szerokich kompetencji

władzom federalnym. Z kolei strona turecka twierdziła, iż dwustrefowość oznacza

utworzenie federacji w oparciu o de facto oddzielne administracje dla obu części

składowych państwa. Według tej koncepcji, władze centralne miały mieć wpływ

jedynie na politykę fi skalną i gospodarczą29. Tym samym stanowisko tureckie

bliższe było koncepcji utworzenia konfederacji aniżeli federacji. Ponieważ żadna

ze stron nie chciała zrewidować swego stanowiska, plan tymczasowego porozu-

mienia nie został wprowadzony w życie, a między Spyrosem Kyprianou oraz

Raufem Denktaszem dochodziło do ostrej polemiki.

Kolejną próbę pojednania obu społeczności oraz normalizacji sytuacji na

Cyprze podjął Hugo Juan Gobbi. 18 listopada 1981 roku przesłał liderom politycz-

nym swój plan, lecz zawarte w nim propozycje zostały utajnione. Niemniej, pewne

jest, iż stały się podstawą rokowań dwustronnych w okresie od listopada 1981 do

stycznia 1983 roku, a główną przeszkodą na drodze do jego przyjęcia stała się

ponownie interpretacja terminu dwustrefowości. Równocześnie sytuacja uległa

pogorszeniu, po tym jak w 1982 roku władze Turków cypryjskich przyznały człon-

kom swej społeczności prawa do nieruchomości opuszczonych przez Greków

cypryjskich podczas działań wojennych30.

Na klimat rokowań niekorzystnie wpłynęła również rezolucja Zgromadzenia

Ogólnego ONZ nr 37/253 z 13 maja 1983 roku. Za przyjęciem dokumentu oddano

103 głosy, przeciwko 5, przy 20 głosach wstrzymujących się. W punkcie 1 rezolu-

cji powtórzono żądanie poszanowania suwerenności, integralności terytorialnej

i niepodległości Republiki Cypru oraz wezwano strony trzecie do nieingerowania

w jej sprawy wewnętrzne. Ponadto, w punkcie 3, ZO ONZ potępiło wszelkie nie-

legalne zmiany w prawie własności na Cyprze i uznało za nieważną decyzję admi-

29 F. Mirbagheri, Cyprus and International Peacemaking, Hurst & Co., London 1998, s. 122–

–124.30 Ibidem, s. 125.


nistracji tureckiej z 1982 roku. Żądanie bezwarunkowego i możliwie najszybszego

wycofania „wszystkich sił okupacyjnych z terytorium Republiki Cypru” wyrażone

zostało w punkcie 831. Inne ważne postanowienie, zawarte w punkcie 12, przesą-

dzało, iż „wprowadzony przy użyciu siły de facto podział wyspy” nie może mieć

jakiegokolwiek wpływu na przebieg rokowań32. Bez wątpienia przyjęcie rezolucji

takiej treści było sukcesem strony greckiej, podczas gdy pozycja negocjacyjna

administracji Turków cypryjskich została poważnie osłabiona. W wyrazie protestu

przeciwko polityce przedstawicieli Greków cypryjskich, rokowania zostały na

krótko zawieszone33.

Sekretarz generalny ONZ Javier Perez de Cuellar przedstawił własną koncepcję

uregulowania kwestii cypryjskiej w sierpniu 1983 roku. Plan ten bywa określany

w literaturze przedmiotu mianem Inicjatywy (ang. the Initiative). Sekretarz gene-

ralny zaproponował w niej przyznanie Turkom cypryjskim prawa do administro-

wania od 24–29% terytorium wyspy. Ponadto, opowiedział się za rotacyjnym

pełnieniem funkcji prezydenta Cypru przez członków obu społeczności. Władzę

ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament. W Izbie Wyższej obie

społeczności miała reprezentować taka sama liczba przedstawicieli obu społecz-

ności, natomiast mandaty w Izbie Reprezentantów miały zostać rozdzielone według

proporcji 60:40 na korzyść Greków cypryjskich34. Przypomnieć należy, iż na mocy

konstytucji z 1960 roku wprowadzono proporcję 70:30. Propozycja sekretarza

generalnego nie została ostatecznie zaakceptowana przez władze Republiki Cypru,

choć spotkała się z szerokim poparciem społeczeństwa Greków cypryjskich35.

Rozbieżność zdań w sprawie przyjęcia Inicjatywy między prezydentem Spyrosem

Kyprianou a ministrem spraw zagranicznych Nikosem Rolandisem doprowadziła

do poważanego kryzysu politycznego oraz dymisji ministra 20 września 1983 roku.

Tym samym skład rządu Republiki Cypru opuścił zwolennik planu Javiera Pereza

de Cuellara36.

31 Punkt 8 został zatwierdzony w drodze osobnego głosowania przy 89 głosach za, 5 przeciw

oraz 27 wstrzymujących się. 32 Resolution 37/253 of 13 May 1983, [w:] Th e Cyprus Question, the Press and Information Offi ce

of the Republic of Cyprus, Nicosia 2003, s. 112–113. 33 Rauf Denktasz oskarżał stronę grecką o brak dobrej woli. Jak twierdził, ta zamiast skoncen-

trować się na rokowaniach dwustronnych, wolała poddać kwestię cypryjską pod dyskusję na

forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. 34 F. Mirbagheri, Cyprus and International Peacemaking, op.cit., s. 126.35 A. Adamczyk, Problem cypryjski, „Studia Europejskie” 1997, nr 4, s. 85. 36 Ten sam minister kilka lat przedtem, w kwietniu 1978 roku, miał ponoć publicznie oświadczyć:

„Wielki rozgłos nadany tureckim propozycjom rodzi wątpliwości co do faktycznych zamiarów

tego kraju. Turcja, jak się wydaje, zainteresowana jest przede wszystkim wywołaniem wrzawy

i wrażenia, aby wpłynąć na członków amerykańskiego Kongresu w celu uzyskania pomocy


Turcy cypryjscy mogli uzyskać, dzięki proponowanemu rozwiązaniu, więcej

mandatów w Izbie Reprezentantów, jednakże nie satysfakcjonowała ich wielkość

przyznanego terytorium37. Prócz tego, politycy tureccy obawiali się, że władza

wykonawcza zostanie zdominowana przez reprezentantów Greków cypryjskich,

a ich społeczność pośrednio podporządkowana.

2. JEDNOSTRONNA PROKLAMACJA UTWORZENIA TURECKIEJ REPUBLIKI

PÓŁNOCNEGO CYPRU Z 15 LISTOPADA 1983 ROKU38

15 listopada 1983 roku w tureckiej części Nikozji przyjęta została przez Zgro-

madzenie Turków cypryjskich deklaracja niepodległości. Dokument zawierał

24 punkty, w których wyjaśnione zostały powody podjęcia decyzji o secesji naro-

dowej i utworzeniu niepodległego państwa Tureckiej Republiki Północnego

Cypru39. W Preambule zapisano, iż „wydarzenia, które miały miejsce na Cyprze

przez ostatnich dwadzieścia lat oraz obecny kryzys, zmuszają nas do przedstawie-

nia pewnych faktów światowej opinii publicznej”40.

W dalszej części deklaracji reprezentanci społeczności Turków cypryjskich

wymienili argumenty przemawiające za proklamowaniem własnego państwa. Do

najważniejszych zaliczyć należy:

wojskowej i fi nansowej. Nie sądzę, aby Turcji zależało na rzeczowych rozmowach”. Por.

M. Jaranowski, Obcy w swoim kraju, op.cit., s. 116. 37 W sierpniu 1981 roku władze tureckie zaproponowały stronie greckiej zwrot około 6% tery-

torium Cypru w zamian za ustępstwa konstytucyjne. Natomiast według planu ONZ z 1983

roku Turcy cypryjscy mieli „zwrócić” od 8 do 13%. 38 Z pewnością błąd edytorski sprawił, iż w poważanej publikacji Historia współczesna stosunków

międzynarodowych 1945-2000, autorstwa nieżyjącego już prof. Józefa Kukułki – wybitnego

badacza stosunków międzynarodowych, podana została błędna data tego wydarzenia (15 listo-

pada 1984 roku). Por. J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945–

2000, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2003, s. 273. 39 Nazwa TRPC zastępowana jest często w publikacjach naukowych oraz prasie określeniami

„quasi-państwo”, „terytorium administrowane przez Turków cypryjskich” lub „samozwańcza

Turecka Republika Północnego Cypru”. Rezygnacja ze stosowania powyższych określeń przez

autora niniejszej rozprawy wynika z woli nieopowiadania się po którejkolwiek ze stron zaan-

gażowanych w kwestię cypryjską oraz troski o przejrzystość tekstu. Jednakże należy podkreślić,

iż stosowanie nazw „Prezydent TRPC”, „Rada Ministrów TRPC” lub „Turecka Republika

Północnego Cypru” jest niedopuszczalne w przypadku ofi cjalnych dokumentów państwowych,

ponieważ mogłoby zostać zinterpretowane jako uznanie de facto TRPC, z pominięciem posta-

nowień zawartych w rezolucjach RB ONZ nr 541 (1983) oraz nr 550 (1984).40 Declaration of Independence by Turkish Cypriot Parliament on 15 November 1983, www.

trncpresidency.org/ documents/independence_declaration _1983.doc (1.06.2005).


• działania ze szkodą dla państwa partnerskiego ze strony Greków cypryj-

skich;

• zmonopolizowanie całej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

oraz służby cywilnej przez Greków cypryjskich od grudnia 1963 roku;

• bezprawne reprezentowanie obu społeczności na arenie międzynarodowej

przez władze Republiki Cypru;

• dyskryminacja członków społeczności Turków cypryjskich na wyspie;

• posiadanie własnych, odrębnych od Republiki Cypru instytucji politycz-

nych;

• brak dobrej woli ze strony kierownictwa administracji greckiej podczas

prowadzonych rokowań dwustronnych41.

Jednocześnie władze „nowego państwa” zadeklarowały swe pokojowe zamiary

w stosunku do społeczności Greków cypryjskich oraz wolę współtworzenia przy-

szłej federacji cypryjskiej. Natomiast utworzenie odrębnej administracji państwo-

wej określiły mianem działania na rzecz pojednania obu społeczności oraz pierw-

szy krok w kierunku rozwiązania federacyjnego. Ponadto, w deklaracji znalazło się

zapewnienie, iż Turecka Republika Północnego Cypru nie zjednoczy się z żadnym

państwem trzecim. Postanowienie interpretowano jako gwarancję wykluczającą

jakąkolwiek możliwość unii TRPC z Republiką Turcji. Groźbę takiego posunięcia

władz Turcji dostrzegali liderzy Greków cypryjskich, jednakże współczesne prawo

międzynarodowe wyklucza możliwość nabycia terytorium na drodze zawojowania.

Prócz tego, jak podkreślił Janusz Symonides, „nie jest równoznaczna z utratą

terytorium przejściowa niemożność wykonywania kompetencji państwowych,

w wyniku okupacji wojskowej lub pokojowej”42. Jeśli uznać interwencję Turcji na

Cyprze z 1974 roku za zawojowanie, jak fakt ten zinterpretowali przedstawiciele

Greków cypryjskich, deklaracja powstania TRPC nie mogła spowodować powsta-

nia pozytywnych skutków prawnych.

Wkrótce rozpoczęto prace nad konstytucją Tureckiej Republiki Północnego

Cypru. Pełen tekst konstytucji został opublikowany w dzienniku urzędowym

8 czerwca 1984 roku. Dokument został podzielony na osiem części oraz 164 arty-

kuły. Konstrukcja konstytucji TRPC jest bardzo podobna do tej, która występuje

w konstytucjach wielu państw świata, niemniej jej treść odzwierciedla sytuację

polityczną na Cyprze. W Preambule znalazło się postanowienie, w którym naród

Turków cypryjskich podziękował za przeprowadzenie operacji pokojowej przez

41 Ibidem.42 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwa Prawnicze PWN,

Warszawa 1998, s. 213.


Ryc. 6. Godło i fl aga Tureckiej Republiki Północnego Cypru (TRPC).


„bohaterskie siły zbrojne Turcji”43. W artykule 164 zawarto wymóg zatwierdzenia

konstytucji przez obywateli w drodze referendum, które przeprowadzono 5 maja

1985 roku. „Spośród blisko 92 tysięcy uprawnionych do głosowania, udział w re-

ferendum wzięło 71,933 obywateli. Spośród nich 70,16% opowiedziało się za

przyjęciem konstytucji, natomiast 29,82% uprawnionych odrzuciło proponowaną

treść dokumentu. Konstytucja została ponownie opublikowana w dzienniku urzę-

dowym 7 maja 1985 roku i tym samym weszła w życie”44.

Pierwszym prezydentem TRPC został wybrany Rauf Denktasz45. Costas Yen-

naris, w swej książce poświęconej kwestii cypryjskiej, przytoczył fragment wypo-

wiedzi Ozgera Ozgura, lidera Tureckiej Partii Republikańskiej (CTP – Cumhuriy-

etçi Türk Partisi), ze stycznia 1988 roku. Lider CTP, partii opozycyjnej w stosunku

do Raufa Denktasza, miał stwierdzić, iż „około połowę z tych, którzy opowiedzieli

się za konstytucją, stanowiła tak zwana siła robocza zaimportowana z Turcji46.

Ponadto, Ozger Ozgur nazwał konstytucję Tureckiej Republiki Północnego Cypru

kopią niedemokratycznej konstytucji Turcji”47. Cytowana wypowiedź przywódcy

lewicowej CTP oraz znaczny odsetek mieszkańców północnego Cypru głosujących

przeciwko przyjęciu konstytucji dowodzą istnienia silnej opozycji wobec polityki

Raufa Denktasza w latach osiemdziesiątych. Już w tamtym okresie scena polityczna

północnego Cypru była zróżnicowana i nie wszystkie ugrupowania uważały podział

wyspy za najlepszy sposób uregulowania kwestii cypryjskiej.

Na podstawie postanowień konstytucji w TRPC występuje trójpodział władzy,

zakazana jest dyskryminacja rasowa, zagwarantowany sekularyzm oraz równość

wszystkich obywateli wobec prawa. Reżim polityczny należy określić jako parla-

mentarno-gabinetowy, gdyż władza rządu pochodzi od parlamentu i jest on przed

nim odpowiedzialny48. Jednakże konstytucja, choć stosowana, nadal pozostaje

43 Th e Constitution of the Turkish Republic of Northern Cyprus, „Journal of Cyprus Studies” 1999,

vol. 14/15. Pełen tekst konstytucji TRPC dostępny jest również w Internecie pod następującym

adresem: www.trncpresidency.org/constitution.html.44 Ibidem, s. 119. 45 Ze względu na brak powszechnego uznania władz Tureckiej Republiki Północnego Cypru na

arenie międzynarodowej, głowa tego państwa bywa często określana w ofi cjalnych dokumen-

tach, literaturze naukowej oraz prasie greckiej mianem „tak zwanego prezydenta” (z ang.

so-called President). Neutralnym określeniem, stosowanym przez autora dysertacji, jest „lider

Turków cypryjskich”. Ilekroć mowa o prezydencie TRPC występuje nawiązanie do dokumen-

tów oraz ofi cjalnego stanowiska strony tureckiej. 46 C. Yennaris, From the East: Confl ict and Partition in Cyprus, Elliot & Th ompson, London 2003,

s. 223. 47 Ibidem. 48 Władza wykonawcza spoczywa w rękach prezydenta oraz rady ministrów. Prezydent jest

wybierany w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Spośród deputowanych


nieważna w świetle obowiązujących norm prawa międzynarodowego, gdyż TRPC

została de iure uznana jedynie przez Republikę Turcji49.

Z oczywistych względów władze Republiki Cypru nie uznały nowo powstałego

państwa. W dniu proklamacji utworzenia państwa Turków cypryjskich, prezydent

Spyros Kyprianou oświadczył, iż „ta decyzja nie tylko jeszcze bardziej skompliko-

wała problem cypryjski, ale dowiodła również prawdziwych intencji strony ture-

ckiej, których celem jest secesja okupowanego terytorium Republiki Cypru”50.

Deklaracja niepodległości stała się, na wniosek Republiki Cypru, Grecji oraz

Wielkiej Brytanii, przedmiotem obrad Rady Bezpieczeństwa ONZ. Już 18 listopada,

zaledwie trzy dni po jednostronnej deklaracji utworzenia TRPC, Rada przyjęła

rezolucję nr 541 (1983). W punkcie 1 członkowie RB ONZ wyrazili zaniepokojenie

z powodu secesji ogłoszonej przez władze Turków cypryjskich. Konsekwentnie,

w punkcie 2, potwierdzono, iż „uważa się wspomnianą deklarację za nielegalną

i wzywa do jej odwołania”. Jednakże najważniejsze postanowienie dotyczące nowo-

powstałego państwa, które zdecydowało o jego losach, zawarte zostało w punkcie 7:

„Wzywa się wszystkie państwa do nieuznawania żadnego państwa cypryjskiego

innego niż Republika Cypru”51. Bez wątpienia przyjęcie rezolucji tej treści było

dyplomatycznym sukcesem władz Republiki Cypru, aczkolwiek nie wpłynęło na

wybiera się premiera, którego zadaniem jest sformowanie rządu. Parlament jest jednoizbowy,

a w skład Zgromadzenia wchodzi 50 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych

na pięcioletnią kadencję. Najważniejszą instytucją sądowniczą w państwie jest sąd najwyższy,

któremu przysługują kompetencje sądu konstytucyjnego, najwyższego sądu odwoławczego

oraz sądu administracyjnego. Zob. Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Public

Relations Department TRNC Deputy Prime Ministry and Ministry of Foreign Aff airs, Nico-

sia 2005, s. 14–17.49 Międzynarodowa praktyka przyczyniła się do powstania dwóch podstawowych rodzajów

uznania państwa. W opinii Alfonsa Klafk owskiego „należy rozróżnić dwa rodzaje uznania:

uznanie de iure i uznanie de facto. Uznanie de iure jest uznaniem całkowitym i nieodwołalnym.

W praktyce jednak zdarza się odwołanie uznania państwa. Warto przypomnieć atak nauki

niemieckiej po I wojnie światowej na przedstawiciela francuskiej nauki prawa międzynaro-

dowego Fauchille’a, który wystąpił w 1918 roku z projektem cofnięcia uznania międzynaro-

dowego Rzeszy Niemieckiej. Rodzaj uznania państwa de facto występuje wtedy, gdy państwo

chce nawiązać stosunki z państwem uznawanym, lecz jednocześnie pragnie uniknąć odpo-

wiedzialności związanej z uznaniem de iure. Uznanie de facto jest prowizoryczne i może być

cofnięte. W dziedzinie obu tych rodzajów uznania państwa nie ma reguł ogólnych, każdy taki

przypadek wymaga indywidualnych badań”. Zob. A. Klafk owski, Prawo międzynarodowe

publiczne, PWN, Warszawa 1981, s. 153. 50 Th e Cyprus Question, the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia

2003, s. 21. 51 Resolution 541 (1983) Adopted by the Security Council on 18 November 1983, [w:] Resolutions

Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964–2001, op.cit., s. 87–88.


odstąpienie władz tureckich od wcześniej podjętej decyzji. Warto wspomnieć, że

przeciwko zatwierdzeniu rezolucji głosował przedstawiciel Pakistanu, a od głosu

wstrzymał się reprezentant Jordanii.

Rezolucja nr 541 okazała się wyjątkowo skuteczna, gdyż dotychczas żadne

państwo, poza Republiką Turcji, nie uznało TRPC. Dzień przed jej zatwierdzeniem,

17 listopada 1983 roku, stanowisko w sprawie zajął Parlament Europejski. W punk-

cie 1 rezolucji PE zdecydowanie potępił działania podjęte przez „sektor Turków

cypryjskich” celem ustanowienia własnego niepodległego państwa na Cyprze.

Z kolei w punkcie 3 Rada została zobowiązana przez europosłów do podjęcia

wszelkich niezbędnych czynności, które potwierdzą nieważność deklaracji ogło-

szonej przez Turków cypryjskich52. Również Zgromadzenie Parlamentarne Rady

Europy, w rekomendacji nr 974 z 23 listopada 1983 roku, zaleciła Komitetowi

Ministrów odrzucenie deklaracji Turków cypryjskich oraz ponowne wezwanie do

opuszczenia wyspy przez wojska tureckie53. Prócz tego, sekretarz generalny Rady

Europy został zobowiązany do jak najszybszego wyjaśnienia losów 1619 Greków

cypryjskich, którzy zostali uznani za zaginionych „od czasu tureckiej inwazji z 1974

roku”54. Przyjęcie rekomendacji tej treści było wyraźnym przejawem poparcia dla

stanowiska Greków cypryjskich ze strony Rady Europy. Dla strony tureckiej szcze-

gólnie niekorzystne okazało się odwołanie do kwestii osób zaginionych.

Na podstawie rekomendacji Zgromadzenia Parlamentarnego, Komitet Mini-

strów Rady Europy przyjął 24 listopada 1983 roku stosowną rezolucję w sprawie

jednostronnej deklaracji społeczności tureckiej na Cyprze. Komitet potwierdził, iż

„przyjmuje z ubolewaniem deklarację kierownictwa Turków cypryjskich w sprawie

proklamacji niepodległości tak zwanej Tureckiej Republiki Północnego Cypru”.

W punkcie 2 omawiana deklaracja została uznana za niebyłą, a administrację

turecką wezwano do jej odwołania. Szczególne znaczenie z punktu widzenia spo-

łeczności Greków cypryjskich miał punkt 3, w którym Komitet Ministrów potwier-

52 Resolution of 17 November 1983 on the ‘declaration of independence’ by the Turkish Cypriot

sector of Cyprus, [w:] European Stand on the Cyprus Problem. Resolutions Adopted by the

European Union and the Parliamentary Assembly and the Committee of Ministers of the Coun-

cil of Europe, the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2003,

s. 34.53 Szerzej o historii, strukturze organizacyjnej oraz podstawowych zadaniach Rady Europy:

J. Kaczmarek, Rada Europy, Atla2, Wrocław 2002.54 Recommendation 974 (1983) of 23 November 1983 on the situation in Cyprus, [w:] European

Stand on the Cyprus Problem. Resolutions Adopted by the European Union and the Parliamen-

tary Assembly and the Committee of Ministers of the Council of Europe, op.cit., s. 206–208.


dził, iż „nadal uważa rząd Republiki Cypru, reprezentowany w Komitecie, za jedyny

prawowity rząd cypryjski”55.

Bez wątpienia tak zdecydowane stanowiska Rady Bezpieczeństwa ONZ, Parla-

mentu Europejskiego, Zgromadzenia Parlamentarnego oraz Komitetu Ministrów

Rady Europy, musiały przesądzić o braku międzynarodowego uznania dla nowo

powstałego państwa Turków cypryjskich. Społeczność międzynarodowa dała tym

samym wyraz swej dezaprobacie dla podziału Cypru jako środka rozwiązania

sporu cypryjskiego. Tym samym społeczność turecka na Cyprze została skazana

na izolację, a władze Republiki Turcji zmuszone do zrewidowania swej polityki

wobec wyspy. Jak zauważył Joseph S. Joseph, „kluczem do sukcesu Greków cypryj-

skich było efektywne wykorzystanie wszystkich możliwości w ramach Organizacji

Narodów Zjednoczonych, zwłaszcza na forum Zgromadzenia Ogólnego, dzięki

czemu zagraniczne rządy oraz opinia publiczna poparły ich stanowisko”56. Jednakże

wszelkie próby politycznego nacisku na Turcję oraz liderów Turków cypryjskich,

nie przyniosły zakładanych rezultatów. 17 kwietnia 1984 roku TRPC oraz Turcja

wymieniły się ambasadorami, co w praktyce było równoznaczne z nawiązaniem

stosunków dyplomatycznych i uznaniem państwa Turków cypryjskich57.

Wspomniane referendum, wybór Raufa Denktasza na pierwszego prezydenta

TRPC oraz ofi cjalne nawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy TRPC

a Republiką Turcji wywołały powszechne oburzenie w Grecji oraz wśród Greków

cypryjskich. W odpowiedzi RB ONZ przyjęła 11 maja 1984 roku rezolucję nr 550

(1984), w której potępiła „wszelkie działania prowadzące do secesji, włączając

wymianę ambasadorów pomiędzy Turcją oraz kierownictwem Turków cypryjskich,

która jako bezprawna winna być natychmiast odwołana”58. Notabene, podczas

głosowania nad przyjęciem rezolucji nr 550 jedynie Pakistan zagłosował przeciwko,

natomiast Stany Zjednoczone wstrzymały się od głosu. Z pewnością powodem

55 Resolution (83) 13 on Cyprus, Adopted by the Committee of Ministers on 24 November 1983 at

Its 73rd Session, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 241.56 J. S. Joseph, Th e UN as an Instrument of National Policy: the Case of Cyprus, „Th e Cyprus

Review” 1989, vol. 1, no. 2, s. 60.57 Należy jednocześnie podkreślić, iż pomimo izolacji ze strony społeczności międzynarodowej,

Turcy cypryjscy utrzymywali szerokie kontakty z państwami zdominowanymi przez muzuł-

manów. Wyrazem ich pozycji był fakt uczestniczenia w spotkaniach Organizacji Konferencji

Islamskiej już od 1975 roku. W 1978 roku członkowie OKI przyznali Turkom cypryjskim

status obserwatora. Izolacja nie skutkowała również całkowitą blokadą gospodarczą północ-

nego Cypru. W 1984 roku ponad 55% ogólnej wartości eksportu północnego Cypru przypa-

dało na Wielką Brytanię. Więcej zob. North Cyprus Almanack, K. Rustem and Brothers,

London 1987, s. 36–40.58 Resolution 550 (1984) Adopted by the Security Council on 11 May 1984, S/16550.


takiego posunięcia administracji amerykańskiej była chęć poprawy bilateralnych

stosunków z Turcją, niezwykle istotnych w okresie kolejnego zimnowojennego

napięcia po 1979 roku.

Każda kolejna decyzja administracji tureckiej była odczytywana przez władze

Republiki Cypru jako próba utrwalenia podziału wyspy za wszelką cenę. Tym

samym oddalała się perspektywa powrotu uchodźców greckich do północnej

części wyspy oraz odzyskania pozostawionego tam majątku. Z każdym miesiącem

północny Cypr stawał się coraz „bardziej turecki”, natomiast południe przekształ-

cało w strefę grecką. Geografi czny podział Cypru stał się faktem bez względu na

ostre reakcje ze strony społeczności międzynarodowej.

Jak twierdzi Malcolm N. Shaw, w świetle przyjętych przez RB ONZ rezolucji,

stanowisk wszystkich, poza Turcją, państw świata oraz „ze względu na dużą zależ-

ność tego terytorium od Turcji nie może ono być uznawane za niepodległe państwo,

lecz pozostaje de facto jednostką terytorialną administrowaną w granicach Repub-

liki Cypru i zależną od tureckiej pomocy”59. Chociaż niektóre państwa prowadzą

politykę przychylną państwu Turków cypryjskich, nie decydują się na jego uznanie.

Dobrym przykładem takich relacji jest Pakistan. Zdaniem Ishtiaqa Ahmada „Paki-

stan dotychczas nie uznał ofi cjalnie Tureckiej Republiki Północnego Cypru, gdyż

podstawowym celem jego polityki jest wzmacnianie i wspieranie procesu negocja-

cyjnego pomiędzy obiema społecznościami, prowadzonego pod auspicjami ONZ.

Jednakże jednocześnie Pakistan wyraził zgodę na otwarcie Biura Handlowego

i Turystycznego TRPC w Islamabadzie w 1987 roku”60.

3. DOBRE USŁUGI SG ONZ JAVIERA PEREZA DE CUELLARA PO ROKU 1983

Z pewnością jednostronna proklamacja utworzenia Tureckiej Republiki Pół-

nocnego Cypru znacznie utrudniła prowadzenie rokowań między liderami obu

społeczności. Władze Republiki Cypru były zaskoczone decyzją kierownictwa

Turków cypryjskich, niemniej wkrótce doszło do wznowienia rokowań, głównie

dzięki osobistemu zaangażowaniu ówczesnego sekretarza generalnego ONZ Javiera

Pereza de Cuellara61.

59 M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2000, s. 147. 60 I. Ahmad, Th e Divided Island. A Pakistani Perspective on Cyprus, Pangraphics, Islamabad 1999,

s. 44.61 Javier Perez de Cuellar – ur. w 1920 roku w Limie (Peru). Zawodowy dyplomata peruwiański,

który pełnił, między innymi, funkcję ambasadora w Polsce. W 1971 roku mianowany stałym

przedstawicielem Peru przy ONZ. Reprezentował także swój kraj w Radzie Bezpieczeństwa


Pierwszym etapem próby zbliżenia stanowisk obu zwaśnionych stron były

propozycje kolejnych spotkań przedstawicieli obu cypryjskich społeczności.

10 marca 1984 roku sekretarz generalny ONZ zaproponował wznowienie rokowań

oraz podjęcie przez obie strony decyzji, które wpłynęłyby pozytywnie na klimat

rozmów. Jedną z propozycji było oddanie rejonu Varoshy pod administrację ONZ.

Choć do tego nie doszło, Javier Perez de Cuellar zaprosił reprezentantów obu stron

na dwa osobne spotkania do Wiednia.

Rozmowy miały miejsce w dniach 6–7 sierpnia 1984 roku, a ich przedmiotem

był roboczy plan dalszych rokowań. Sekretarz generalny zaproponował, by tym

razem rozmowy przebiegały pod jego auspicjami. Kilka tygodni później, 31 sierp-

nia, obie strony odpowiedziały pozytywnie na tę propozycję, czego efektem stało

się zaproszenie Spyrosa Kyprianou oraz Raufa Denktasza do Nowego Jorku. Obaj

liderzy przybyli do siedziby ONZ 10 września. Pierwsza runda zbliżenia stanowisk

trwała aż do 20 września, ale nie osiągnięto żadnego postępu – stanowiska stron

pozostały niezmienione. Podobny przebieg miała druga runda w październiku.

Dopiero trzecia runda rozmów, przeprowadzona w grudniu 1984 roku, dała

nadzieję na możliwość znalezienia rozwiązania kwestii cypryjskiej. Zarówno

Spyros Kyprianou, jak i Rauf Denktasz wyrazili gotowość do ustępstw. W związku

z tym Javier Perez de Cuellar uznał, że zaistniała korzystna sytuacja dla przepro-

wadzenia merytorycznych negocjacji na wysokim szczeblu. Za zgodą stron dzień

ich rozpoczęcia wyznaczono na 17 stycznia 1985 roku62.

Spotkanie, które według zamysłu sekretarza generalnego ONZ miało być prze-

łomowym, zakończyło się brakiem jakiegokolwiek postępu w rokowaniach. Nie-

zdecydowana postawa prezydenta Republiki Cypru Spyrosa Kyprianou była

wygodna dla jego przeciwnika Raufa Denktasza. Lider Greków cypryjskich nie

przedstawił wyrazistego stanowiska w sprawie propozycji ONZ, dlatego Rauf

Denktasz nie musiał jej ofi cjalnie odrzucić63. Zdaniem niektórych negocjatorów

taki rozwój wypadków był wysoce korzystny dla lidera Turków cypryjskich. Prze-

bieg rokowań podczas spotkania w siedzibie ONZ w Nowym Jorku jest znany,

ONZ w latach 1973–1974 (brał udział w sesjach RB ONZ w trakcie kryzysu cypryjskiego latem

1974 roku). W 1975 roku został mianowany specjalnym przedstawicielem SG ONZ na Cyprze,

a w 1979 roku zastępcą SG ONZ do spraw politycznych. Szczyt kariery Javiera Pereza de

Cuellara przypadł na lata 1982–1991, gdy pełnił przez dwie kadencje funkcję sekretarza

generalnego ONZ. Zob. J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, op.cit.,

s. 170.62 Zob. Th e Cyprus Question, op.cit., s. 28–29; More Negotiations Which Led Nowhere, www.

trncwashdc.org/ h13.html (1.06.2005).63 R.J. Fischer, Cyprus: the Failure of Mediation and the Escalation of an Identity-Based Confl ict

to an Adversarial Impasse, „Journal of Peace Research” 2001, vol. 38, no. 3, s. 315.


między innymi, ze szczegółowej relacji współpracownika sekretarza generalnego

ONZ Giandomenico Picco. Ów wybitny dyplomata brał udział w konsultacjach

z władzami tureckimi oraz greckimi, których celem było przygotowanie odpowied-

niego klimatu dla rokowań nowojorskich. Wówczas, jak przyznał, zrodził się

pomysł „wyłączenia” z negocjacji Raufa Denktasza i prowadzenia rozmów wyłącz-

nie z ówczesnym prezydentem Turcji generałem Kenanem Evrenem64. W swej

autobiografi i przyznał, że był to jego błąd, który najprawdopodobniej przyczynił

się do niepowodzenia rokowań. Podczas jednej z kuluarowych rozmów Rauf

Denktasz zwrócił się ponoć do Giandomenico Picco słowami: „Chciałeś mnie

pominąć, Picco, i prawie ci się to udało, ale osoba, która mogłaby mnie zmusić do

podpisania porozumienia w sprawie Cypru, jeszcze się nie narodziła”65.

Po jednostronnej deklaracji utworzenia niepodległej Tureckiej Republiki Pół-

nocnego Cypru, w Związku Radzieckim odżyły obawy przed podziałem Cypru

i przejęciem kontroli nad jego terytorium przez Organizację Paktu Północnoat-

lantyckiego. Zapewne z tego powodu z własną koncepcją rozwiązania kwestii

cypryjskiej wystąpił w styczniu 1986 roku radziecki przywódca Michaił Gorbaczow.

Treść nowego planu nie różniła się znacząco od poprzedniego, ogłoszonego w 1974

roku. Moskwa domagała się przede wszystkim zdemilitaryzowania Cypru oraz

zwołania konferencji międzynarodowej celem wypracowania kompromisowego

rozwiązania. Jednakże tym razem dokument został ofi cjalnie przedstawiony

wszystkim bezpośrednio zainteresowanym stronom, w tym Turcji. W Grecji wła-

dzę sprawowali wówczas socjaliści z Panhelleńskiego Ruchu Socjalistycznego

(PASOK), kierowani przez Andreasa Papandreou66. Polepszające się stosunki na

linii Grecja – Związek Radziecki sprawiły, że politycy greccy pozytywnie ocenili

inicjatywę Michaiła Gorbaczowa, aczkolwiek byli innego zdania w kwestii likwi-

dacji brytyjskich baz wojskowych na wyspie. Z kolei Turcja podkreślała, że kwestia

cypryjska nie powinna być przedmiotem zainteresowania Związku Radzieckiego,

ponieważ go nie dotyczyła. Z pewnością na negatywną ocenę ze strony władz

tureckich wpłynęła również ostra krytyka, jakiej poddano proklamację TRPC

w ZSRR. Wówczas prasa radziecka określiła utworzenie niepodległego państwa

Turków mianem bezpośredniej ingerencji świata imperialistycznego w wewnętrzne

64 Generał Kenan Evren był prezydentem Republiki Turcji w okresie od 8 listopada 1982 do

6 listopada 1989 roku, chociaż faktycznie funkcję głowy państwa sprawował już od 14 wrześ-

nia 1980 roku. Dwa dni wcześniej, 12 września, armia turecka po raz trzeci w historii przejęła

władzę w państwie, uzasadniając swą decyzję „koniecznością walki z anarchią i terrorem”. Zob.

A. Mango, Th e Turks Today, John Murray Publishers, London 2004, s. 81–84.65 G. Picco, Man Without a Gun. One Diplomat’s Secret Struggle to Free the Hostages, Fight Ter-

rorism and End a War, Crown, New York 1999, s. 48.66 PASOK – akronim greckiej nazwy tej partii: Panhellenikon Sosialistikon Kinima.


sprawy Cypru67. Chociaż plan władz radzieckich nie został zrealizowany, jego

akceptacja przez rządy Republiki Cypru oraz Grecji wyraźnie zaniepokoiła Stany

Zjednoczone68. Notabene, równolegle ZSRR nadal wspierał rokowania prowadzone

pod auspicjami ONZ.

Rozmowy z udziałem przywódców obu społeczności, rozpoczęte w sierpniu

1984 roku, zaowocowały próbą wypracowania całościowego planu uregulowania

kwestii cypryjskiej pod auspicjami ONZ. 29 marca 1986 roku Javier Perez de

Cuellar przesłał stronom zarys projektu, uwzględniający wszystkie dotychczasowe

ustalenia. W założeniu miał stać się podstawą dalszych rokowań i prac ekspertów.

Najważniejszymi propozycjami sekretarza generalnego ONZ były:

• potwierdzenie ustaleń zawartych w 1977 oraz 1979 roku;

• zobowiązanie obu stron do poparcia idei utworzenia niepodległego państwa

federacyjnego, prowadzącego politykę niezaangażowania;

• utworzenie państwa dwustrefowego, składającego się z dwóch prowincji lub

państw składowych;

• wybór nowego hymnu oraz fl agi państwowej federacji;

• podział miejsc w izbie niższej parlamentu według proporcji 70:30, natomiast

w izbie wyższej 50:50;

• prezydencki system rządów;

• funkcja prezydenta zarezerwowana dla Greka cypryjskiego, a wiceprezydenta

dla Turka cypryjskiego;

• prezydent oraz wiceprezydent dysponowaliby prawem weta;

• w skład rządu weszłoby siedmiu ministrów reprezentujących społeczność

grecką oraz trzech Turków cypryjskich;

• odstąpienie części terytorium przez administrację turecką69;

• wycofanie obcych wojsk z Cypru;

• okręg Varoshy oraz kilka innych znalazłoby się pod czasową administracją

Narodów Zjednoczonych;

67 R.S. Eaton, Soviet Relations with Greece and Turkey, op.cit., s. 45.68 Amerykanie nie ufali rządowi Andreasa Papandreou, a greckiego premiera oskarżali o zbyt

daleko idące zbliżenie z blokiem państw socjalistycznych. Szef greckiego rządu złożył wizyty,

między innymi, w Warszawie oraz Moskwie, a w latach 1985–1987 Grecja przyjmowała ofi -

cjalne delegacje ze Związku Radzieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Czecho-

słowacji, Rumunii, Bułgarii oraz Polski. Wiele kontrowersji wzbudziła wizyta generała Woj-

ciecha Jaruzelskiego w Atenach w listopadzie 1987 roku, którego państwa zachodnie obarczały

odpowiedzialnością za wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Zob. A.M. Brzeziński,

Grecja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s. 214–215.69 Powierzchnia prowincji lub państwa składowego zajmowanego przez Turków cypryjskich

miała wynosić nie mniej aniżeli 29% ogólnej powierzchni Cypru.


• udostępnienie obu stronom międzynarodowego lotniska w Nikozji pod

czasową kontrolą ONZ;

• powołanie grup roboczych celem wypracowania szczegółowych zobowią-

zań;

• spotkania wysokiego szczebla miały być organizowane co cztery miesiące70.

Należy podkreślić, iż propozycja Javiera Pereza de Cuellara w dużej mierze

pokrywała się z postanowieniami zawartymi w konstytucji z 1960 roku. Uwaga ta

dotyczy przede wszystkim sugerowanych rozwiązań ustrojowych, a zwłaszcza

prawa weta dla prezydenta oraz wiceprezydenta. W latach 1960–1963 weto prezy-

denckie stało się jedną z głównych przyczyn destabilizacji politycznej na wyspie.

Również kwestionowany przez społeczność grecką zbyt wysoki udział Turków

cypryjskich w składzie Izby Reprezentantów był trudny do zaakceptowania.

Z pewnością nowym, przełomowym postanowieniem miało stać się utworzenie

dwustrefowej federacji, która stanowiła podstawę stanowiska administracji Turków

cypryjskich. Okresowe objęcie kontroli nad lotniskiem międzynarodowym

w Nikozji oraz okręgiem Varoshy przez ONZ należy natomiast uznać za najlepsze

rozwiązanie w sytuacji, gdy strony nie potrafi ły porozumieć się odnośnie ich

przyszłej przynależności. Tylko w ten sposób można było w krótkim czasie zwięk-

szyć ruch turystyczny na Cyprze, a tym samym zapewnić wzrost dochodów

budżetowych.

Administracja Turków cypryjskich zaakceptowała propozycję Javiera Pereza de

Cuellara 16 kwietnia. Kilka dni później, 20 kwietnia, prezydent Republiki Cypru

Spyros Kyprianou przesłał swoją odpowiedź sekretarzowi generalnemu ONZ.

Zapewnił w niej o dążeniu społeczności Greków cypryjskich do znalezienia trwa-

łego i sprawiedliwego rozwiązania sporu. Jednocześnie, by stworzyć dobry klimat

rokowań, zaproponował dwie procedury przygotowań. Pierwsza zakładała uprzed-

nie wycofanie tureckich sił zbrojnych oraz tureckich osadników z terytorium Cypru

oraz udzielenie odpowiednich gwarancji międzynarodowych. Druga koncepcja

zakładała, że jeśli nie udałoby się zorganizować konferencji międzynarodowej,

należało zwołać spotkanie wysokiego szczebla. Podczas szczytu strony zajęłyby się

następującymi zagadnieniami:

• wycofaniem tureckich sił okupacyjnych oraz osadników z Cypru;

• wprowadzeniem efektywnych gwarancji międzynarodowych;

70 Draft Framework Agreement on Cyprus of 29 March 1986, www.cyprus-confl ict.net/draft -

agreement/ 201986.htm (1.06.2005).


• oraz zagwarantowaniem prawa do przemieszczania się, prawa do osiedlania

oraz prawa własności71.

Ostatecznie prezydent Republiki Cypru odrzucił propozycję sekretarza gene-

ralnego ONZ. W niektórych źródłach wskazano, iż pośrednią przyczyną podjęcia

takiej decyzji był wyraźny sprzeciw ze strony premiera Grecji Andreasa Papan-

dreou. W opinii greckiego rządu akceptacja planu de Cuellara oznaczałaby hańbę

oraz faktyczną legitymizację tureckiej interwencji z lipca 1974 roku72. Sprzeciw

wzbudzało przede wszystkim postanowienie dotyczące przekształcenia Cypru

w państwo federalne według kryterium geografi cznego, utworzonego na podsta-

wie dwóch odrębnych stref. Ponadto, greckie władze domagały się natychmiasto-

wego i bezwarunkowego wycofania wojsk tureckich z terytorium Cypru. Taki

warunek był z kolei nie do przyjęcia dla administracji tureckiej, gdyż podważyłby

dotychczasową politykę Turcji względem północnego Cypru. W rezultacie strony

po raz kolejny nie osiągnęły porozumienia, a plan Javiera de Cuellara nie został

zrealizowany.

Nierozwiązana kwestia cypryjska nadal negatywnie wpływała na stosunki

bilateralne pomiędzy Grecją a Turcją. Sytuację dodatkowo komplikowały spory

w basenie Morza Egejskiego, zwłaszcza dotyczące delimitacji szelfu kontynental-

nego oraz szerokości pasa wód terytorialnych73. Również na forum Wspólnot

Europejskich Grecja próbowała wywrzeć presję na rządzie tureckim i zmusić go

do wycofania wojsk z Cypru. Po 1986 roku jednym z jej przejawów było konse-

kwentne blokowanie przekazania Turcji pomocy fi nansowej w wysokości 800

milionów dolarów74. Jak zauważa Peter Calvocoressi, „sekretarz generalny ONZ

Javier Perez de Cuellar, który był dobrze zorientowany w sprawach Cypru, zdołał

71 Ibidem. 72 A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2002, s. 331.73 Spór dotyczący szerokości pasa wód terytorialnych stał się szczególnie aktualny po przyjęciu

Konwencji prawa morza w 1982 roku. Grecja, będąca stroną konwencji, zadeklarowała wolę

rozszerzenia swego pasa wód terytorialnych z 6 do 12 mil morskich na podstawie art. 3, który

stanowi, iż „każde państwo ma prawo do ustanowienia szerokości swego morza terytorialnego

aż do granicy nie przekraczającej 12 mil morskich, liczonej od linii podstawowych określonych

zgodnie z niniejszą Konwencją”. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza

z 10 grudnia 1982 roku, [w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac.

A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001, s. 304. Ze

względu na szczególną sytuację w basenie Morza Egejskiego, gdzie zdecydowana większość

wysp i wysepek należy do Grecji, a część z nich jest położona zaledwie kilkanaście mil mor-

skich od wybrzeży tureckich, takie rozwiązanie zagrażało żywotnym interesom Turcji.74 G.E. Fuller, I.O. Lesser, Turkey’s New Geopolitics, Westview Press/A RAND Study, Oxford 1993,

s. 113.


nakłonić przywódców obu stron do rozważenia projektu luźnej federacji”75. Ale

nie udało mu się doprowadzić do żadnego widocznego postępu w rokowaniach

– kwestia cypryjska wciąż pozostawała nierozstrzygnięta. Dodatkowo im dłużej

trwały negocjacje, tym więcej pojawiało się spornych zagadnień.

Pod koniec lat osiemdziesiątych miały miejsce kolejne rokowania bezpośrednie,

zainicjowane przez SG ONZ Javiera Pereza de Cuellara. O ich rozpoczęciu zade-

cydowały w dużej mierze zmiany na cypryjskiej scenie politycznej po obu stronach

linii Attyli. 21 lutego 1988 roku w drugiej turze wyborów prezydenckich w Repub-

lice Cypru zwyciężył George Vassiliou. Kandydat, popierany przez środowiska

lewicowe, uzyskał 51,63% głosów, dzięki którym pokonał Glafk osa Cleridesa76.

W praktyce Grecy cypryjscy, głosując na danego kandydata, jednocześnie oddawali

głos za konkretną wizją uregulowania kwestii cypryjskiej. Zwycięstwo George

Vassiliou oznaczało triumf miękkiej linii politycznej oraz wyraz woli kontynuo-

wania rokowań pod auspicjami ONZ przez stronę Greków cypryjskich. Również

lider Turków cypryjskich Rauf Denktasz musiał prowadzić bardziej ugodową

politykę względem południowych sąsiadów ze względu na proeuropejską politykę

Turcji. Władze tureckie, które nadal oczekiwały na rozpatrzenie wniosku z 1987

roku o przyznanie członkostwa w EWG, zdawały sobie sprawę z faktu, iż nieure-

gulowana sytuacja na Cyprze może zablokować ewentualną akcesję Turcji77.

Ponadto, w 1988 roku wyraźnej poprawie uległy stosunki grecko-tureckie, której

momentem przełomowym było spotkanie premiera Grecji Andreasa Papandreou

z prezydentem Turcji Turgutem Özalem w Davos78. Zdaniem Reeda Coughlana

owo pragnienie zbliżenia stanowisk ze strony władz Grecji oraz Turcji połączone

75 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, Książka i Wiedza, Warszawa 2002,

s. 385.76 About Cyprus, op.cit., s. 72. Formalnie George Vassiliou startował w wyborach jako kandydat

niezależny.77 Turcja miała szansę przystąpić do EWG już w 1981 roku, gdyby premier Sulejman Demirel

nie odrzucił propozycji przystąpienia wraz z Grecją w 1980 roku. W opinii tureckiego histo-

ryka Feroza Ahmada, powodem takiej decyzji Sulejmana Demirela była chęć pozyskania

poparcia dla słabego rządu ze strony antyeuropejsko nastawionych islamistów. Zob. F. Ahmad,

Turkey: Th e Quest for Identity, Oneworld, Oxford 2003, s. 167. Z kolei wniosek złożony w 1987

roku został odrzucony dwa lata później. Wątpliwości Komisji budziło przede wszystkim

niewypełnienie politycznych warunków członkostwa, a zwłaszcza niezadowalający poziom

ochrony praw człowieka, w tym mniejszości narodowych, oraz demokratyzacji struktur

administracyjnych. Zob. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, pod red. E. Małuszyńskiej,

B. Gruchmana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 113.78 Podczas spotkania w Davos „Andreas Papandreou oraz Turgut Özal uzgodnili regularne

spotkania przywódców obu państw, zwiększenie współpracy kulturalnej i w zakresie turystyki,

a także wprowadzenie gorącej linii łączącej oba kraje. Duch Davos przetrwał jedynie rok, a do

starych obszarów konfl iktu doszła kwestia mniejszości tureckiej w Grecji, której istnieniu


z optymizmem, który pojawił się w związku z wyborczym sukcesem George Vas-

siliou, wytworzyły atmosferę wielkich oczekiwań. W 1988 roku obaj liderzy

cypryjscy wyrażali ostrożny optymizm i podkreślali znaczenie inicjatywy grecko-

-tureckiej z Davos79.

Pierwszą przesłanką woli wznowienia dialogu przez obie strony było spotkanie

George Vassiliou z Raufem Denktaszem, które odbyło się w Genewie 24 sierpnia

1988 roku. Podczas lunchu wydanego przez Javiera Pereza de Cuellara liderzy

cypryjskich społeczności zobowiązali się wznowić rokowania bezpośrednie

w Nikozji 15 września. Jednocześnie potwierdzili ważność postanowień zawartych

w porozumieniach dwustronnych z lat 1977 oraz 1979. Strony nie stawiały sobie

żadnych warunków wstępnych i zamierzały osiągnąć porozumienie dotyczące

całościowego rozwiązania sporu do 1 czerwca 1989 roku80.

Zgodnie z intencjami cypryjskich liderów, spotkania w ramach pierwszej rundy

rokowań bezpośrednich miały miejsce w Nikozji w okresie od 15 września do

7 listopada 1988 roku. Miejscem pierwszego spotkania była położona w strefi e

buforowej kwatera sił pokojowych ONZ, dawniej hotel, „Ledra Palace”81. Począw-

szy od 16 grudnia do 7 listopada liderzy obu stron spotykali się w siedzibie spe-

cjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze, gdzie przez ponad 40 godzin omawiali

najważniejsze kwestie. Na zakończenie pierwszej rundy negocjacji doszło ponow-

nie do spotkania Raufa Denktasza oraz George Vassiliou z SG ONZ w Nowym

Jorku (22–23 listopada 1988 roku). Według Javiera Pereza de Cuellara pierwszy

etap zakończył się powodzeniem, gdyż rozmowy przebiegały w dobrej atmosferze,

a stronom udało się wyjaśnić wiele rozbieżności82. Ustalono również, że druga

runda rokowań rozpocznie się w Nikozji 19 grudnia. W specjalnym oświadczeniu

z 15 grudnia 1988 roku przewodniczący Rady Bezpieczeństwa ONZ, w imieniu

członków Rady, poinformował o udzieleniu pełnego poparcia sekretarzowi gene-

ralnemu ONZ w pełnieniu misji dobrych usług na Cyprze. Jednocześnie poparł

Ateny konsekwentnie zaprzeczały”. Zob. J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej, Histo-

ria Grecji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 636.79 R. Coughlan, Negotiating the Cyprus Problem: Leadership Perspectives from Both Sides of the

Green Line, „Th e Cyprus Review” 1991, vol. 3, no. 2, s. 85.80 S. Panteli, Th e History of Modern Cyprus, Topline Publishing, New Barnet 2005, s. 299.81 Do teraz w „Ledra Palace” stacjonują brytyjscy żołnierze wchodzący w skład sił pokojowych

ONZ na Cyprze. Budynek jest położony w strefi e buforowej ONZ (tzw. Zielona Linia)

w bezpośrednim sąsiedztwie przejścia „granicznego” pomiędzy północną a południową

częścią Nikozji.82 Report by the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 30 November

1988, S/20310.


gotowość obu stron do wynegocjowania treści całościowego porozumienia, regu-

lującego wszystkie aspekty kwestii cypryjskiej, do 1 lipca 1989 roku83.

Wymiernym efektem rozmów w sprawie całościowego uregulowania sporu stał

się dokument zatytułowany „Propozycje dotyczące ustanowienia republiki fede-

ralnej oraz uregulowania problemu cypryjskiego”. Projekt, autorstwa prezydenta

Republiki Cypru George Vassiliou, został przesłany liderowi społeczności Turków

cypryjskich 30 stycznia 1989 roku. Dokument powstał w trakcie drugiej rundy

rozmów, które miały miejsce w Nikozji między styczniem a marcem 1989 roku.

Wśród najistotniejszych propozycji należy wskazać:

• utworzenie państwa federalnego, złożonego z dwóch regionów, nazywanych

w dokumencie prowincjami;

• zasadę, iż każdemu z regionów będą przysługiwały takie same prawa;

• kontynuację polityki niezaangażowania;

• całkowitą demilitaryzację Cypru, włączając w to wycofanie wszystkich obcych

wojsk oraz rozwiązanie istniejących formacji cypryjskich;

• wysiedlenie Turków przybyłych na Cypr po 1974 roku;

• wielostronne gwarancje dla Cypru, na przykład, udzielone przez Radę Bez-

pieczeństwa ONZ;

• żaden z gwarantów nie powinien dysponować prawem jednostronnej inter-

wencji;

• kwestię możliwie najszybszego otwarcia okręgu Varoshy;

• dwie opcje wyboru prezydenta oraz wiceprezydenta, w drodze oddzielnego

głosowania przez członków obu społeczności lub wyborów powszechnych;

• podział stanowisk ministerialnych w stosunku 7:3, przy czym jedno z klu-

czowych ministerstw byłoby zarezerwowane dla przedstawiciela społeczno-

ści Turków cypryjskich;

• utworzenie dwuizbowego parlamentu;

• intensyfi kacja współpracy ze Wspólnotami Europejskimi84.

Rauf Denktasz przesłał na ręce George Vassiliou odpowiedź w 39 punktach.

W dokumencie lider Turków cypryjskich wskazał na fakt, iż już wówczas funkcjo-

nowały dwa oddzielne państwa cypryjskie, które część swych kompetencji mogły

przekazać władzom federalnym. Wyraził również swoje wątpliwości dotyczące

83 Statement Made by the President of the Security Council on Behalf of the Members of the Coun-

cil of 15 December 1988, [w:] Resolutions Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem,

op.cit., s. 103.84 Outline Proposals For the Establishment of a Federal Republic and For the Solution of the Cyprus

Problem (Greek-Cypriot Proposals), [w:] K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus: A Study

in International Law, Kluwer Law International, the Hague 2000, s. 563–574.


różnic w interpretacji równorzędnego statusu obu społeczności oraz użycia terminu

regiony na określenie państw składowych federacji. W jego przekonaniu, gdyby

propozycje George Vassiliou zostały przyjete, społeczność grecka mogłaby łatwo

zdominować turecką na poziomie federalnym. Z kolei samą inicjatywę władz

Republiki Cypru określił mianem „zakamufl owanej próby zapewnienia sobie

monopolu na władzę prezydencką ze strony Greków cypryjskich, poprzez drobiaz-

gowo zaplanowaną procedurę wyborczą, i to pomimo złych doświadczeń histo-

rycznych”85. Głęboki sceptycyzm lidera Turków cypryjskich był również po części

spowodowany równoległymi staraniami Republiki Cypru o członkostwo w EWG.

Ewentualna akcesja Cypru oraz jej warunki nie były konsultowane ze stroną ture-

cką, co jedynie pogłębiało wzajemną nieufność.

Drugą rundę rokowań zakończyło spotkanie liderów obu społeczności w No-

wym Jorku 6 kwietnia 1989 roku. Spotkanie, zorganizowane z inicjatywy i przy

współudziale sekretarza generalnego ONZ Javiera Pereza de Cuellara oraz ówczes-

nego specjalnego przedstawiciela ONZ na Cyprze Oscara Camiliona, nie przyczy-

niło się jednak do zbliżenia stanowisk obu stron86. Jego jedynym wymiernym

efektem było zobowiązanie liderów obu społeczności do wzięcia udziału w trzeciej

rundzie negocjacji, zaplanowanej na okres od maja do czerwca 1989 roku.

W trakcie jej trwania miał zostać opracowany i zatwierdzony zarys ogólnego

porozumienia. Dokument miał stanowić podstawę dalszych rokowań, które uwień-

czyć miało podpisanie porozumienia oraz zatwierdzenie jego postanowień przez

obie społeczności w drodze osobnych referendów87.

29 czerwca 1989 roku, na zakończenie trzeciej rundy rokowań, Rauf Denktasz

oraz George Vassiliou spotkali się ponownie w Nowym Jorku. Wkrótce po otwie-

rającym spotkanie przemówieniu Javiera Pereza de Cuellara, stronom przedsta-

wiono dokument, zawierający rozwiązania proponowane przez SG ONZ. Nie został

zatytułowany, ale w literaturze przedmiotu bywa często określany mianem Opinii

de Cuellara z lipca 1989 roku (ang. de Cuellar’s ideas of July 1989)88.

We wspomnianym dokumencie przedstawione zostały proponowane rozwią-

zania, dotyczące wszystkich najważniejszych kwestii. Obejmowały one:

85 K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus: A Study in International Law, op.cit., s. 383–

–384.86 Argentyńczyk Oscar Camilion pełnił funkcję specjalnego przedstawiciela ONZ na Cyprze

w latach 1988–1993. Zastąpił na tym stanowisku Jamesa Holgera z Chile.87 Report of the Secretary General of 31 May 1989, S/20663.88 K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus: A Study in International Law, op.cit., s. 394–

–395.


• utrzymanie w mocy postanowień zawartych w porozumieniach dwustron-

nych z 1977 oraz 1979 roku89;

• plan utworzenia państwa federalnego na bazie dwóch, równych pod wzglę-

dem politycznym, państw składowych (zasada dwustrefowości);

• przyznanie prawa administrowania na obszarze danego państwa składowego

tej społeczności, której członkowie będą stanowili wyraźną większość oraz

będą posiadali większość ziem;

• posiadanie podmiotowości międzynarodowej jedynie przez państwo fede-

ralne;

• jedno obywatelstwo dla członków obu społeczności;

• wyłączność kompetencji władz federalnych w zakresie, między innymi,

polityki zagranicznej, obronnej, monetarnej oraz imigracyjnej;

• utworzenie dwuizbowego parlamentu (w izbie niższej podział mandatów miał

być dokonany w proporcji 70:30 na korzyść Greków cypryjskich, natomiast

w izbie wyższej każdej ze społeczności miała przysługiwać połowa manda-

tów);

• podział egzekutywy, w ramach którego prezydent oraz wiceprezydent nie

mogli reprezentować tej samej społeczności, natomiast podział stanowisk

w rządzie miał wynosić 7:3, przy czym ministrem w jednym z trzech kluczo-

wych resortów (polityki zagranicznej, obrony lub fi nansów) miał być zawsze

przedstawiciel Turków cypryjskich;

• prawo weta, przysługujące prezydentowi oraz wiceprezydentowi;

• stopniowe wycofanie obcych sił zbrojnych z Cypru, do limitu przewidzianego

w Traktacie o sojuszu z 1960 roku;

• demilitaryzację federacji cypryjskiej;

• zmiany terytorialne na podstawie wcześniejszych postanowień;

• umożliwienie powrotu znacznej liczbie uchodźców wewnętrznych z 1974

roku do opuszczonych miejscowości oraz prawo rekompensaty z tytułu

utraconego majątku dla wszystkich poszkodowanych Greków cypryjskich

oraz Turków cypryjskich, którzy z tego prawa nie skorzystają;

• zapewnienie możliwie najbardziej równoważnego rozwoju ekonomicznego

obu państwom składowym90.

89 Postanowienie dotyczyło przedstawionych wcześniej w niniejszym rozdziale umów wysokiego

szczebla (ang. high-level agreements), zawartych pomiędzy prezydentem Makariosem

i Raufem Denktaszem 12 lutego 1977 roku oraz prezydentem Spyrosem Kyprianou i Raufem

Denkatszem 19 maja 1979 roku.90 De Cuellar’s Ideas of July 1989, [w:] K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus: A Study in

International Law, op.cit., s. 575–583.


Należy podkreślić, iż powyższy dokument nie wynikał bezpośrednio z dotych-

czasowych ustaleń liderów obu społeczności, lecz był zbiorem sugestii sekretarza

generalnego ONZ. Przedstawione propozycje w znacznej mierze pokrywały się

z wcześniejszymi z 29 marca 1986 roku, jednakże tym razem inicjatywę Javiera

Pereza de Cuellara należałoby zakwalifi kować raczej jako próbę mediacji aniżeli

świadczenia dobrych usług. Sekretarz generalny ONZ w mniejszym stopniu bazo-

wał na argumentach podnoszonych przez strony w trakcie spotkań od września

1988 roku do czerwca 1989 roku, natomiast podstawę propozycji stanowiły głów-

nie wcześniejsze ustalenia oraz propozycje. W konsekwencji inicjatywa SG ONZ

została skrytykowana po obu stronach linii Attyli, przy czym najbardziej nieprzy-

chylne komentarze pojawiły się wśród przedstawicieli Greków cypryjskich, którzy

postrzegali propozycję jako zbyt bliską stanowisku Turków cypryjskich. W opinii

strony greckiej proponowane rozwiązania mogłyby usankcjonować stan rzeczy,

będący konsekwencją tureckiej interwencji z 1974 roku. Z kolei ograniczenie prawa

osiedlania się na obszarze innego państwa składowego oznaczałoby w praktyce

podział administracyjny nie tylko na podstawie kryterium geografi cznego, ale

również etnicznego. Tym samym dana społeczność dominowałaby na zajmowanym

przez siebie terytorium i niemożliwy byłby powrót do sytuacji sprzed 1974 roku91.

Wątpliwości strony greckiej budziło również użycie przez SG ONZ terminu pań-

stwa składowe zamiast określenia prowincje, proponowanego przez George Vas-

siliou w dokumencie ze stycznia 1989 roku. Takie rozróżnienie było niezwykle

istotne, gdyż propozycja Javiera Pereza de Cuellara pośrednio wzmacniała stano-

wisko negocjacyjne społeczności Turków cypryjskich – sugerowała zagwaranto-

wanie wyższego stopnia dekoncentracji oraz decentralizacji władzy państwowej

w ramach przyszłej federacji aniżeli miało to miejsce w propozycji George Vassi-

liou. Użycie przez stronę grecką określenia prowincje (w znaczeniu regionów)

zamiast terminu państwa składowe wyrażało intencje przekazania szeregu kom-

petencji władzom federalnym poprzez wyraźne obniżenie statusu części składo-

wych federacji. W praktyce takie rozwiązanie oznaczałoby utworzenie państwa

zregionalizowanego, a nie federalnego. Jak zauważa Ferdinand Kinsky, „państwo

zregionalizowane, podobnie jak w ustroju federalnym, posiada również autono-

miczne instytucje parlamentarne i władzy wykonawczej na poziomie regionalnym

91 Przed lipcem 1974 roku Grecy cypryjscy stanowili większość we wszystkich ważniejszych

miastach oraz większości wsi rozmieszczonych na całym terytorium wyspy. Pomijając względy

historyczne, był to wynik, między innymi, celowej polityki kolejnych rządów, zmonopolizo-

wanych przez Greków cypryjskich, w latach 1963–1974. Większość Turków cypryjskich została

wówczas skoncentrowana w kilkunastu niewielkich enklawach położonych przeważnie

w północnej oraz zachodniej części Cypru.


lub lokalnym, aczkolwiek podlegają one kontroli celu władzy centralnej. Poza tym

w odróżnieniu od państw członkowskich federacji regiony pozbawione są możli-

wości partycypacji we władzy na szczeblu narodowym”92. Z tego powodu termin

prowincje był nie do zaakceptowania dla Turków cypryjskich, obawiających się

dominacji społeczności greckiej na poziomie władz federalnych93. Niemniej, jak

dodaje Ferdinand Kinsky, „w praktyce prawie wszystkie istniejące państwa fede-

ralne wykazują tendencje do koncentracji władzy na poziomie związku”94.

Obie strony obarczały się wzajemnie odpowiedzialnością za odrzucenie propo-

zycji sekretarza generalnego ONZ oraz impas w rokowaniach. Rauf Denktasz

przyznał, iż zaakceptowałby dokument przedłożony przez Javiera Pereza de Cuel-

lara, gdyby Turcy cypryjscy zostali w nim określeni mianem suwerennego narodu,

a nie jedynie społecznością. Strona turecka nalegała na takie postanowienie, gdyż

na jego podstawie Turcy cypryjscy mogliby domagać się przyznania im prawa do

samostanowienia95. Jednakże prezydent Republiki Cypru George Vassiliou nie

chciał przystać na tureckie żądanie dotyczące prawa do samostanowienia, co,

w opinii Raufa Denktasza, stało się przyczyną zerwania rokowań. Z kolei lider

Greków cypryjskich utrzymywał, iż plan sekretarza generalnego ONZ został

odrzucony z winy Raufa Denktasza, który odmawiał sekretarzowi generalnemu

ONZ prawa do przedstawiania konkretnych propozycji rozwiązań. Prócz tego,

przywódca Turków cypryjskich zaskoczył stronę grecką, przedstawiając przyznanie

prawa do samostanowienia jako warunek sine qua non kontynuowania rozmów

i to pomimo odmiennej opinii prawników ONZ. Ich zdaniem Turcy cypryjscy

92 F. Kinsky, Federalizm – model ogólnoeuropejski, Wydawnictwo WAM, Kraków 1999, s. 46.93 Już samo użycie terminu prowincje zamiast regiony można uznać za kontrowersyjne. Dla

przykładu, w Belgii, która od 1994 roku jest państwem federalnym, dwa z trzech regionów

(Region Flamandzki oraz Region Waloński) podzielone są na prowincje (pięć fl amandzkich

oraz pięć walońskich). W ramach regionów są one jedynie jednostkami podziału administra-

cyjnego wyższego szczebla (podstawową jednostką jest gmina). Nadzór administracyjny nad

prowincjami sprawują właściwe Rady Regionów. Zob. A. Głowacki, System konstytucyjny

Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 51–57.94 F. Kinsky, Federalizm – model ogólnoeuropejski, op.cit., s. 46.95 Należy jednak wyraźnie podkreślić, że sam fakt użycia terminu naród na określenie Turków

cypryjskich przez SG ONZ nie przesądzałby o uznaniu ich za naród, a mógłby stać się jedynie

punktem wyjścia do dalszych starań na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Jak słusznie

zauważa Maciej Perkowski, „w praktyce międzynarodowej, wraz ze wzrostem znaczenia ONZ,

coraz powszechniej zaczęto odchodzić od praktyki indywidualnego uznawania narodów przez

poszczególne państwa na rzecz zbiorowego ich uznawania przez Zgromadzenie Ogólne ONZ”.

Por. M. Perkowski, Samostanowienie narodów w prawie międzynarodowym, Wydawnictwa

Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 48. Najbardziej znanym przykładem uznania prawa

narodu do samostanowienia przez ZO ONZ jest casus narodu palestyńskiego (22 października

1974 roku).


skorzystali już z tego prawa podczas podpisania układów w Zurychu w 1959 roku

i od tamtej pory prawo do samostanowienia przysługiwało jedynie ogółowi obywateli

cypryjskich, a nie Grekom cypryjskim oraz Turkom cypryjskim z osobna96.

Odrzucenie planu Javiera Pereza de Cuellara stało się bezpośrednią przyczyną

impasu w rokowaniach pomiędzy przedstawicielami obu społeczności. Rauf Denk-

tasz oraz George Vassiliou nie kontaktowali się ze sobą od lipca 1989 roku aż do

lutego 1990 roku, kiedy w Nowym Jorku doszło do ponownego spotkania z inicja-

tywy sekretarza generalnego (spotkanie na szczycie w dniach 26 luty–2 marca).

Jednakże również ta runda rokowań zakończyła się niepowodzeniem z powodu

nieprzejednanego stanowiska Raufa Denktasza w sprawie redefi nicji terminu

społeczność w taki sposób, by była równoznaczna z uznaniem Turków cypryjskich

za naród. W liście do Javiera Pereza de Cuellara z 4 marca 1990 roku lider tureckiej

społeczności na Cyprze stwierdził, iż „bez względu na to, jakiej terminologii będzie

się używało, Turcy cypryjscy i Grecy cypryjscy stanowią dwa różne narody, mogące

swobodnie decydować o swojej przyszłości politycznej”97. W opinii Olivera Rich-

monda dodatkowym problemem stało się zakwestionowanie przez przedstawicieli

Turków cypryjskich zakresu kompetencji sekretarza generalnego w procesie nego-

cjacyjnym. Zapewne z tego powodu Javier Perez de Cuellar winą za fi asko kolejnej

rundy rokowań obarczył właśnie Raufa Denktasza98. W swym raporcie z 8 marca

1990 roku SG ONZ przyznał, iż w obliczu zastrzeżeń ze strony Raufa Denktasza

w sprawie stosowanej terminologii pojawił się problem natury zasadniczej, zwią-

zany z istotą prowadzonej przez niego misji dobrych usług, a także podstaw dal-

szych rozmów99. W związku z powyższym 12 marca 1990 roku Rada Bezpieczeń-

stwa ONZ przyjęła rezolucję nr 649 (1990), w której udzieliła SG ONZ

jednoznacznego poparcia w jego misji dobrych usług na Cyprze. Jednocześnie

wezwano obie strony, by wykazały się dobrą wolą oraz elastycznością we współ-

pracy z Javierem Perezem de Cuellarem, co należało odczytać jako wyraźny sygnał

pod adresem kierownictwa Turków cypryjskich100. Również Parlament Europejski

przyjął 15 marca 1990 roku rezolucję dotyczącą sytuacji na Cyprze, w której sta-

96 R. Coughlan, Negotiating the Cyprus Problem: Leadership Perspectives from Both Sides of the

Green Line, „Th e Cyprus Review” 1991, op.cit., s. 86–87.97 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 March 1990,

S/21183. W niniejszym dokumencie sekretarz generalny ONZ zamieścił obszerny fragment

listu od Raufa Denktasza z 4 marca.98 O. Richmond, Peacekeeping and Peacemaking in Cyprus 1974–1994, „Th e Cyprus Review”

1994, vol. 6, no. 2, s. 22.99 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 March 1990,

op.cit.100 Resolution 649 (1990) Adopted by the Security Council on 12 March 1990, S/21184.


nowisko negocjacyjne prezydenta Republiki Cypru oceniono jako pozytywne

i konstruktywne, natomiast „państwa członkowskie wezwano do wyraźnego potę-

pienia poczynań Raufa Denktasza w Nowym Jorku”101.

Wątpliwości kierownictwa tureckiego, dotyczące faktycznej roli sekretarzy

generalnych ONZ w procesie negocjacyjnym, przedstawił szerzej Michael Moran.

W jego przekonaniu zadziwiający jest fakt, że „po tak wielu latach trwania nego-

cjacji, wspieranych przez SG ONZ, nie tylko nie zawarto żadnego porozumienia

regulującego najważniejsze kwestie, ale nawet nie ma zgody w sprawie roli

i kompetencji SG ONZ”102. Pozostaje faktem, iż plan przedłożony przez Javiera

Pereza de Cuellara w lipcu 1989 roku został odebrany przez Raufa Denktasza jako

próba ingerencji i przekonania stron do wizji SG ONZ, a zatem wykroczenie poza

misję dobrych usług.

Brak uznania Turków cypryjskich za naród, jak również brak perspektyw na

uzyskanie powszechnego uznania dla utworzonej przez nich Tureckiej Republiki

Północnego Cypru, stał się podstawową przeszkodą w rokowaniach bilateralnych

na początku lat dziewięćdziesiątych. Jednocześnie było mało prawdopodobne, by

przedstawiciele Greków cypryjskich chcieli występować jedynie jako reprezentanci

społeczności greckiej, a nie powszechnie uznawanego państwa Republiki Cypru

tylko po to, by obie strony miały równy status podczas negocjacji103. Jednakże

wkrótce pojawiła się kolejna, znacznie poważniejsza trudność. Władze Republiki

Cypru złożyły ofi cjalny wniosek o przyznanie członkostwa w EWG bez jakiejkol-

wiek konsultacji ze stroną turecką.

Kolejne rządy Republiki Cypru prowadziły politykę zbliżenia z EWG od połowy

lat siedemdziesiątych, a ostatecznym celem stało się członkostwo. 19 października

1987 roku, minister spraw zagranicznych George Iacovou podpisał protokół doty-

czący realizacji drugiego etapu unii celnej pomiędzy Republiką Cypru a Europej-

ską Wspólnotą Gospodarczą, który wszedł w życie 1 stycznia 1988 roku104. Przed-

101 Resolution of the European Parliament on the Current Cyprus Situation of 15 March 1990,

European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 54–55.102 M. Moran, Sovereignty Divided. Essays on the International Dimensions of the Cyprus Problem,

CYREP, Nicosia 1998, s. 71–72.103 O. Richmond, Peacekeeping and Peacemaking in Cyprus 1974–1994, „Th e Cyprus Review”

1994, op.cit., s. 23.104 Pierwszy etap rozpoczął się 1 czerwca 1973 roku, gdy Republika Cypru podpisała umowę

stowarzyszeniową z EWG. Implementacja wszystkich jej postanowień została poważnie

zakłócona oraz opóźniona przez lądowanie tureckich wojsk na wyspie latem 1974 roku

i faktyczny podział wyspy. Pierwotnie zakładano, iż unia celna pomiędzy Cyprem a EWG

zostanie osiągnięta w dwóch etapach do roku 1988, ale później okres ten wydłużono do roku

2003.


stawiciele Turków cypryjskich nie zaakceptowali decyzji władz Republiki Cypru,

gdyż ich zdaniem nie dysponowały one mandatem do podejmowania jakichkolwiek

zobowiązań w imieniu obu cypryjskich społeczności. Wkrótce kwestia integracji

europejskiej Cypru powróciła ze zdwojoną siłą. Podczas gdy trwały rokowania

bezpośrednie pomiędzy liderami obu społeczności, niespodziewanie wystąpił

kolejny poważny kryzys. 4 lipca 1990 roku Republika Cypru złożyła wniosek

o przyznanie członkostwa we Wspólnotach Europejskich105.

Tym samym rząd Republiki Cypru, de iure reprezentujący na arenie między-

narodowej ogół obywateli Cypru, ponownie skorzystał z prawa do decydowania

w imieniu obu społeczności. Decyzja władz Republiki spotkała się ze zdecydowa-

nym sprzeciwem ze strony lidera Turków cypryjskich Raufa Denktasza. Już 12 lipca

1990 roku do Rady Ministrów Wspólnot wpłynęło memorandum prezydenta

Północnego Cypru, w którym przedstawił swe uwagi odnośnie wniosku władz

Republiki Cypru z 4 lipca106. Dokument zawierał listę argumentów przemawiają-

cych za odrzuceniem wniosku, który w jego opinii nie odpowiadał interesom

społeczności tureckiej i został złożony jedynie w imieniu Greków cypryjskich107.

Najważniejszy z nich dotyczył niemożności przyjęcia podzielonej wyspy w poczet

członków Wspólnot Europejskich. Lider Turków cypryjskich oświadczył: „Wspól-

noty Europejskie nie mogą przyjąć jako nowego członka podzielonej wyspy, skoro

każda z jej części posiada osobne władze, a ich terytoria rozdziela trwała granica.

Członkostwo w WE zakłada przecież, między innymi, wolny przepływ osób, usług,

towarów oraz kapitału, nie wspominając o polityce wspólnotowej w dziedzinach

rolnictwa, rybołówstwa lub transportu”108. Rauf Denktasz podkreślił również swe

105 R. Fiedler, Doświadczenia poprzedników i ich wpływ na treść i kształt polskich negocjacji

akcesyjnych, [w:] Integracja europejska na początku XXI wieku. Wybrane problemy, pod red.

R. Fiedlera, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2004, s. 19–20.106 Turkish Cypriot Memorandum Addressed to the Council of Ministers of the European Com-

munities in Respect of an „Application for Membership by the Republic of Cyprus” of 12 July

1990, „Journal of Cyprus Studies” 2000, vol. 16/17, s. 165–171.107 Rauf Denktasz zapisywał ofi cjalną nazwę państwa cypryjskiego w cudzysłowie – „Republika

Cypru”, manifestując tym samym brak uznania dla jej władz zdominowanych przez społecz-

ność Greków cypryjskich. Równie często określał to państwo mianem „strefy administrowa-

nej przez Greków cypryjskich”. Podobnie postępował za każdym razem, gdy pisał o rządzie

Republiki Cypru lub cypryjskim wniosku o członkostwo we Wspólnotach. Z pewnością była

to odpowiedź na analogiczne postępowanie przywódców Republiki Cypru, którzy konse-

kwentnie odmawiali uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Sytuacja ta nie uległa

dotychczas zmianie.108 Turkish Cypriot Memorandum Addressed to the Council of Ministers of the European Com-

munities in Respect of an „Application for Membership by „the Republic of Cyprus” of 12 July

1990, op.cit., s. 165.


niezadowolenie z faktu, iż złożenia wniosku przez Greków cypryjskich nie poprze-

dziły żadne konsultacje ze stroną Turków cypryjskich. W odpowiedzi na decyzje

władz Republiki Cypru, władze Tureckiej Republiki Północnego Cypru postanowiły

zacieśnić związki z Republiką Turcji. Już w październiku 1990 roku TRPC i Turcję

połączyła unia celna, a kolejnym krokiem było wzajemne zniesienie kontroli

paszportowych109.

Chociaż zdania znawców prawa międzynarodowego publicznego są w tej kwe-

stii wyraźnie podzielone, wydaje się zasadne uznać, iż władzom Republiki Cypru

przysługiwało prawo złożenia wniosku o przyjęcie do WE w imieniu całej wyspy.

Z drugiej strony, należy podkreślić siłę argumentów przywódcy Turków cypryj-

skich. W 1990 roku, w świetle ówczesnej sytuacji politycznej w Europie, przyjęcie

do WE podzielonego Cypru nie było możliwe. Tym należy tłumaczyć nagły wzrost

zainteresowania możliwie najszybszym uregulowaniem kwestii cypryjskiej ze

strony Wspólnot Europejskich. Im dłużej trwał faktyczny podział wyspy, tym

bardziej oddalała się perspektywa cypryjskiej akcesji. Jednocześnie obie strony

sporu, zwłaszcza rząd Republiki Cypru, liczyły, iż uczestnictwo w procesie inte-

gracji europejskiej wesprze ich stanowiska negocjacyjne, a zdecydowana postawa

Wspólnot zmusi oponentów do ustępstw. Minister spraw zagranicznych Cypru

George Iacovou często powoływał się na przykład Niemiec, których podział nie

stał się przeszkodą dla członkostwa Republiki Federalnej Niemiec we Wspólnotach.

W latach pięćdziesiątych, gdy zakładano Wspólnoty, rząd RFN nie uznawał Nie-

mieckiej Republiki Demokratycznej i vice versa110. Natomiast zjednoczenie Niemiec

w 1990 roku oznaczało w praktyce objęcie polityką wspólnotową terytorium byłej

NRD.

Wyjątkową sytuację, w jakiej znalazły się Wspólnoty Europejskie w związku ze

złożeniem wniosku akcesyjnego przez Republikę Cypru, przeanalizował austriacki

badacz prawa międzynarodowego Peter Pernthaler. Podczas jednego ze swych

wystąpień stwierdził, że jeśli „obecna sytuacja nie uległaby zmianie, władze repre-

zentowane przez Greków cypryjskich byłyby zmuszone ograniczyć wolny przepływ

109 S. Baier-Allen, Th e Dynamics of the Cyprus Confl ict since the Submission of the Greek Cypriot

EU Membership Application, [w:] Proceedings of the Th ird International Congress for Cyprus

Studies. November 2000, pod red. I. Bozkurta, Centre for Cyprus Studies Publications of

Eastern Mediterranean University, Famagusta 2000, s. 39.110 Dopiero 8 listopada 1972 roku w Bonn przedstawiciele NRD oraz RFN parafowali układ

o podstawach stosunków między tymi państwami. Niniejsza umowa została podpisana ponad

miesiąc później, 21 grudnia, w stolicy NRD, a weszła w życie 21 maja 1973 roku. Zob.

E. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Wiedza Powszechna,

Warszawa 1986, s. 540–541.


osób, usług, towarów oraz kapitału w obrębie terytorium, które uznają za własne”111.

Między innymi z tego powodu Komisja Europejska pracowała ponad trzy lata nad

awis dla Republiki Cypru.

4. ZBIÓR OPINII SEKRETARZA GENERALNEGO ONZ

BOUTROSA BOUTROSA GHALI Z 1992 ROKU

Pomimo zawieszenia rokowań w wyniku odrzucenia propozycji SG ONZ z lipca

1989 roku, Javier Perez de Cuellar kontynuował prace nad kolejnym dokumentem

oraz wznowieniem rokowań z udziałem obu zainteresowanych stron. W drugiej

połowie 1990 roku oraz pierwszym kwartale 1991 roku przedstawiciele SG ONZ

odbyli serię spotkań z liderami obu społeczności, aby uzgodnić najważniejsze

elementy przygotowywanej propozycji porozumienia. Na ich podstawie Javier

Perez de Cuellar podjął swoją ostatnią próbę rozwiązania kwestii cypryjskiej latem

1991 roku. Tym razem zaproponował zwołanie międzynarodowej konferencji

wysokiego szczebla, na którą zaproszone zostałby wszystkie zainteresowane strony.

W tym celu udał się w lipcu 1991 roku do Turcji, gdzie spotkał się z prezydentem

Turgutem Özalem oraz premierem Mesutem Yilmazem112. Jego misję wsparł

w połowie lipca, podczas swych ofi cjalnych wizyt w Grecji oraz Turcji, prezydent

Stanów Zjednoczonych George Bush113. W rezultacie już 2 sierpnia SG ONZ uzy-

skał zapewnienie ze strony obu państw, iż są zainteresowane udziałem w spotkaniu

w sprawie Cypru114.

Pod koniec lipca 1991 roku rozpoczęła się również pierwsza runda spotkań

przedstawicieli SG ONZ ze wszystkimi zainteresowanymi stronami115. Na podsta-

wie stanowisk oraz sugestii stron uzupełniony i poprawiony został poprzedni zbiór

opinii (ang. Set of ideas). Najwięcej czasu poświęcono kwestiom osób wysiedlo-

nych, zmianom terytorialnym oraz organizacji federalnej władzy wykonawczej.

111 P. Pernthaler, A Federal or Confederal Solution to the Cyprus Problem?, www.cyprus-confl ict.

net (1.06.2005).112 7 lipca 1991 roku Javier Perez de Cuellar rozmawiał z tureckim premierem Mesutem Yilma-

zem, natomiast 8 lipca z prezydentem Turgutem Özalem.113 Również prezydent USA George Bush spotkał się z Mesutem Yilmazem oraz Turgutem

Özalem, natomiast w Grecji rozmawiał z premierem Konstantinosem Mitsotakisem.114 Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 October 1991,

S/23121.115 Przedstawiciele SG ONZ konsultowali się kolejno ze stroną turecką (Ankara, 23–26 lipca

1991 r.), grecką (27–28 lipca) oraz liderami obu cypryjskich społeczności (29 lipca–

–3 sierpnia).


Celem drugiej rundy rozmów było zbliżenie stanowisk stron, które umożliwiłoby

zwołanie międzynarodowego szczytu we wrześniu 1991 roku. Przedstawiciele SG

ONZ spotkali się najpierw z ministrem spraw zagranicznych Grecji Antonisem

Samarasem oraz Turcji – Safą Girayem. Następnie w dniach 26–29 sierpnia oraz

7–14 września odbywali osobne spotkania z liderami Turków cypryjskich oraz

Greków cypryjskich. W czasie rozmów stronom przedstawiono kompletny doku-

ment, zawierający proponowane rozwiązania i podzielony na osiem rozdziałów

tematycznych116. Chociaż strony akceptowały większość propozycji, zaczęły poja-

wiać się wątpliwości związane z zatwierdzeniem dokumentu. O ile George Vassiliou

był gotów przyjąć zbiór opinii jako podstawę całościowego rozwiązania kwestii

cypryjskiej, lider Turków cypryjskich Rauf Denktasz zabiegał o wprowadzenie

zasadniczych poprawek. Utrzymywał również, że obie strony zachowają własną

suwerenność nawet po ustanowieniu federacji cypryjskiej, włączając w to prawo

do secesji. Takie stanowisko było nie do przyjęcia zarówno dla kierownictwa

Greków cypryjskich, jak również sekretarza generalnego ONZ117.

Rozmowy utkwiły w martwym punkcie. Nie wyznaczono także terminu mię-

dzynarodowego spotkania wysokiego szczebla z udziałem wszystkich stron.

W raporcie z 8 października 1991 roku SG ONZ stwierdził, iż jeśli udałoby się

osiągnąć postęp w kwestiach osób wysiedlonych oraz zmian terytorialnych, strony

byłyby skłonne zawrzeć porozumienie. Wyraził zainteresowanie możliwie najszyb-

szym zorganizowaniem spotkania wysokiego szczebla, które nie odbyło się, jak

pierwotnie planowano, we wrześniu z powodu wyborów parlamentarnych

w Turcji oraz związanej z nimi zmianą rządu118. Zaapelował również do zaintere-

sowanych stron, by nie została zmarnowana tak doskonała okazja do zawarcia

116 Dokument został podzielony na osiem rozdziałów tematycznych: I – cele ogólne, II – pod-

stawowe zasady, III – konstytucyjne aspekty federacji, IV – bezpieczeństwo i gwarancje,

V – zmiany terytorialne, VI – osoby wysiedlone, VII – rozwój gospodarczy, VIII – postano-

wienia przejściowe.117 Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 October 1991,

op.cit.118 Wybory wygrała konserwatywna Partia Słusznej Drogi Sulejmana Demirela (Doğru Yol

Partisi), która zdobyła 178 mandatów. Drugie miejsce zajęła Partia Ojczyźniana (Anavatan

Partisi), pod przewodnictwem Turguta Özala, zdobywając 115 mandatów. Chociaż obie

partie miały podobne korzenie oraz odwoływały się do tej samej ideologii, Sulejman Demi-

rel postanowił sformować koalicyjny rząd z Socjaldemokratyczną Partią Ludową Erdala

İnönü (Sosyaldemokrat Halkçi Parti). Erdal İnönü jest synem İsmeta İnönü – najbliższego

współpracownika Kemala Atatürka w latach dwudziestych oraz trzydziestych, zwycięskiego

dowódcy z czasów wojny z Grecją, pełniącego później funkcje premiera (1923–1924,

1925–1937) i prezydenta Turcji (1938–1950). Zob. A. Mango, Th e Turks Today, John Murray

Publishers, London 2004, s. 92.


porozumienia, a liderzy powstrzymywali się od oświadczeń, które „jedynie utrud-

niają wysiłki celem znalezienia rozwiązania”119.

19 grudnia 1991 roku Javier Perez de Cuellar przedstawił Radzie Bezpieczeństwa

ONZ swój ostatni raport dotyczący jego misji dobrych usług na Cyprze. Chociaż

nie udało się podpisać porozumienia we wrześniu 1991 roku, SG ONZ zwrócił

uwagę na znaczny postęp w przygotowaniach zbioru opinii – dokumentu, który

miał wyznaczać ramy przyszłego porozumienia. Jego zdaniem o postępie w pracach

zadecydowały przede wszystkim ustalenia podjęte podczas spotkań w sierpniu 1991

roku120. Jednakże ustępujący SG ONZ miał świadomość, że planowane na wrzesień

1991 roku spotkanie liderów obu społeczności było ostatnią okazją do zawarcia

porozumienia w czasie trwania jego drugiej, a zarazem ostatniej kadencji.

1 stycznia 1992 roku funkcję sekretarza generalnego ONZ objął Egipcjanin

Boutros Boutros Ghali121. Tym samym zakończyła się dziesięcioletnia misja

dobrych usług w sporze cypryjskim świadczona przez Javiera Pereza de Cuellara.

Pomimo wielu starań odchodzącemu SG ONZ nie udało się doprowadzić do

ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej. Niepowodzeniem zakończyła się

próba nakłonienia obu stron do kontynuacji rokowań na podstawie przedłożonych

planów, przedstawionych odpowiednio w roku 1986 oraz 1989. W uwieńczeniu

sukcesem misji Javiera Pereza de Cuellara nie pomogła mu nawet bardzo dobra

znajomość problemu cypryjskiego z lat siedemdziesiątych, gdy zajmował się nią

najpierw pełniąc funkcje członka Rady Bezpieczeństwa ONZ, a potem jako spe-

cjalny przedstawiciel SG ONZ na Cyprze. W raporcie z 19 grudnia 1991 roku

stwierdził: „Nie ukrywam mego rozczarowania faktem, że kwestia cypryjska,

w którą jestem osobiście zaangażowany od 1975 roku, nie została dotychczas

uregulowana, a widmo niepewności oraz braku bezpieczeństwa nadal prześladuje

wyspę. Jednocześnie pozostaję przekonany, iż obie społeczności dojdą do wniosku,

119 Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 October 1991,

op.cit.120 Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 19 December 1991,

S/23300.121 Boutros Boutros Ghali, urodzony 14 listopada 1922 w Kairze. Przez wiele lat pracował na

uniwersytecie kairskim, kilku uczelniach amerykańskich oraz w centrum badawczym Aka-

demii Prawa Międzynarodowego w Hadze. Zanim został wybrany na stanowisko ONZ pełnił

funkcje wicepremiera Egiptu oraz ministra stanu do spraw polityki zagranicznej. W 1978

roku brał udział w rokowaniach arabsko-izraelskich w Camp David. 1 stycznia 1992 roku

objął funkcję SG ONZ. W 1996 roku starał się pozostać na stanowisku na drugą pięcioletnią

kadencję, ale został zmuszony do porzucenia tego planu w obliczu silnego sprzeciwu ze strony

Stanów Zjednoczonych. Zob. J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych,

op.cit., s. 28.


że przyjęcie wzajemnie korzystnego porozumienia leży w ich własnym interesie”122.

Jednakże należy podkreślić, iż wysiłek oraz zaangażowanie ze strony ustępującego

SG ONZ nie były bezowocne. Pomimo braku porozumienia pomiędzy stronami,

rozwiązania wypracowane w latach 1982–1991 stanowią dotychczas podstawę

wszystkich inicjatyw uregulowania kwestii cypryjskiej. Javier Perez de Cuellar

zainicjował prace nad kolejnym planem uregulowania kwestii cypryjskiej – wspo-

mnianym zbiorem opinii (ang. set of ideas), które kontynuował jego następca.

W nocie z 30 grudnia 1991 roku Rosjanin Yuliy M. Vorontsov, pełniący wówczas

funkcję przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa ONZ, podziękował ustępującemu

SG ONZ w imieniu wszystkich członków Rady za „długie i niezmordowane wysiłki

celem wypracowania sprawiedliwego oraz trwałego rozwiązania kwestii cypryj-

skiej”123.

Wkrótce po objęciu obowiązków sekretarza generalnego ONZ, Boutros Boutros

Ghali wznowił spotkania z zainteresowanymi stronami. Już w dniach 20–21 stycz-

nia 1992 roku spotkał się z George Vassiliou oraz Raufem Denktaszem. Obaj

liderzy przystali na propozycję SG ONZ i wyrazili wolę wznowienia rozmów z jego

przedstawicielami w lutym 1992 roku. Zgodę na rozpoczęcie kolejnej rundy roko-

wań oraz wolę spotkania z przedstawicielami SG ONZ wyrazili również premier

Konstantinos Mitsotakis, w imieniu władz greckich, oraz premier Turcji Sulejman

Demirel. Na tej podstawie, dnia 5 lutego 1992 roku, na Cyprze pojawili się przed-

stawiciele SG ONZ. W trakcie czterodniowej wizyty odbyli kilka spotkań z liderem

Greków cypryjskich George Vassiliou, natomiast rozmowy z Raufem Denktaszem

zostały przełożone na późniejszy termin z powodu złego stanu zdrowia lidera

społeczności tureckiej. Ostatecznie spotkania z Raufem Denktaszem miały miejsce

w dniach 25–27 lutego. Jednakże pomimo zaangażowania ze strony SG ONZ oraz

jego współpracowników, nie udało się osiągnąć żadnego postępu w rokowaniach

z powodu usztywnienia stanowisk negocjacyjnych, zwłaszcza przez przedstawicieli

Turków cypryjskich124.

Pod koniec marca Boutros Boutros Ghali spotkał się ponownie z liderami

cypryjskich społeczności. 26 marca rozmawiał z George Vassiliou, natomiast

30 marca konsultował się z Raufem Denktaszem. Obaj przywódcy podkreślili wolę

kontynuowania prac z udziałem SG ONZ oraz jego przedstawicieli. Niemniej,

sekretarz generalny, w swym raporcie z 3 kwietnia 1992 roku, pozwolił sobie

umieścić pesymistyczną ocenę dotychczasowych rokowań. Stwierdził, że „chociaż

122 Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 19 December 1991,

op.cit.123 Note by the President of the Security Council of 30 December 1991, S/23316.124 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces of 3 April 1992, S/23780.


zeszłego lata [w 1991 roku – przyp. autora] porozumienie było niemalże na wyciąg-

nięcie ręki, późniejsze wydarzenia przyniosły jedynie rozczarowania. Nie odnoto-

wano żadnego postępu, natomiast w kilku obszarach negocjacyjnych wręcz

odwrotnie”125. Do najtrudniejszych i najbardziej złożonych zagadnień zaliczył

ponownie kwestie osób wysiedlonych oraz planowanych zmian terytorialnych.

Tymczasem Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła 10 kwietnia 1992 roku rezo-

lucję nr 750 (1992), w której zbiór opinii został określony mianem „właściwej

podstawy dla zawarcia całościowego porozumienia”126. Jednocześnie wezwano

strony, by „współpracowały w pełni z sekretarzem generalnym oraz jego przedsta-

wicielami w celu możliwie najszybszego wyjaśnienia najistotniejszych rozbieżno-

ści”127. W tym kontekście RB ONZ odniosła się do wymienionych w raporcie SG

ONZ spornych kwestii związanych z osobami wysiedlonymi oraz zmianami tery-

torialnymi.

Na podstawie wcześniejszych ustaleń ze stronami oraz rezolucji RB ONZ nr 750

(1992), przedstawiciele Boutrosa Boutrosa Ghali ponownie spotkali się z repre-

zentantami wszystkich zainteresowanych stron z regionu wschodniego Morza

Śródziemnego. Runda rozmów, trwająca od 8 do 15 maja 1992 roku, zaowocowała

polepszeniem klimatu negocjacyjnego i umożliwiła SG ONZ zaproszenie liderów

obu społeczności do Nowego Jorku128. Celem spotkania na szczycie w siedzibie

ONZ miało być zatwierdzenie zbioru opinii. Boutros Boutros Ghali zaproponował

stronom najpierw osobne rozmowy. Następnie, jeśli strony zaakceptowałby wszyst-

kie osiem grup tematycznych, SG ONZ zorganizowałby spotkanie obu liderów, by

dokończyć prace nad dokumentem. Z kolei wspólne spotkanie, w razie powodze-

nia, miało doprowadzić do zwołania międzynarodowej konferencji, podczas której

zostałoby podpisane całościowe porozumienie w sprawie uregulowania kwestii

cypryjskiej129.

Zarówno Rauf Denktasz, jak i George Vassiliou przyjęli propozycję SG ONZ.

18 czerwca 1992 roku w siedzibie ONZ odbyły się pierwsze, oddzielne spotkania

stron z Boutrosem Boutrosem Ghali. Do 23 czerwca włącznie SG ONZ spotkał się

pięciokrotnie z każdym z liderów. Był również gospodarzem jednego, krótkiego

spotkania obu przywódców. Jednakże po kilku dniach rozmowy przerwano

125 Ibidem.126 Resolution 750 (1992) Adopted by the Security Council on 10 April 1992, S/23979.127 Ibidem, s. 128.128 George Vassiliou oraz Rauf Denktasz otrzymali ofi cjalne zaproszenia od SG ONZ w dniu

1 czerwca 1992 roku. 129 W planowanej konferencji pod przewodnictwem SG ONZ udział wzięliby ponownie liderzy

obu cypryjskich społeczności oraz przedstawiciele Grecji i Turcji.


z powodu nieobecności SG ONZ. Strony uzgodniły, że zostaną one wznowione

15 lipca130.

Kolejna runda rozmów w Nowym Jorku rozpoczęła się zgodnie z planem

15 lipca i trwała aż do 11 sierpnia 1992 roku. W tym czasie SG ONZ oraz jego

przedstawiciele odbyli łącznie około 36 spotkań z oboma liderami, a 17 lipca

Boutros Boutros Ghali zorganizował wspólny bankiet. Ponieważ ponad 40 godzin

rozmów zaowocowało zbliżeniem stanowisk obu stron, 12 sierpnia Rauf Denktasz

i George Vassiliou zainaugurowali serię dwustronnych spotkań, w trakcie których

mieli przedyskutować najważniejsze problemy: kwestię osób wysiedlonych, zagad-

nienia konstytucyjne oraz zmiany terytorialne. Rokowania zakończyły się 14 sierp-

nia, gdyż obie strony, zgodnie z wcześniejszą sugestią SG ONZ, pragnęły jeszcze

raz przeanalizować wszystkie poruszone tematy oraz stanowisko adwersarzy131.

W sierpniu 1992 roku, po zakończeniu rokowań w Nowym Jorku, SG ONZ

Boutros Boutros Ghali przedstawił pełną wersję zbioru opinii – zarys całościowego

porozumienia w kwestii cypryjskiej132. Wśród najważniejszych propozycji należy

wyróżnić:

• utworzenie federalnego państwa cypryjskiego – państwa dwóch społeczności,

jeśli wziąć pod uwagę aspekty konstytucyjne, oraz dwustrefowego, jeśli wziąć

pod uwagę aspekty terytorialne (art. 2);

• przekazanie wszelkich kompetencji niezastrzeżonych dla władz federalnych

władzom dwóch państw składowych (art. 8);

• sekularny charakter federacji (art. 13)133;

• dwuizbowy parlament (w izbie niższej mandaty zostałyby podzielone

w proporcji 70:30 na korzyść Greków cypryjskich – art. 30, natomiast w izbie

wyższej po połowie – art. 31);

• brak propozycji w kwestii wyboru prezydenta oraz wiceprezydenta (Grecy

cypryjscy proponowali wybory powszechne, natomiast Turcy cypryjscy

system rotacyjny, w ramach którego funkcję prezydenta mogliby pełnić

przedstawiciele obu społeczności – art. 36);

130 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 21 August 1992,

S/24472.131 Ibidem. 132 Pełen tekst zbioru opinii SG ONZ Boutrosa Boutrosa Ghali został załączony do raportu

dotyczącego prowadzonej przez niego misji dobrych usług na Cyprze z 21 sierpnia 1992 roku.

Zob. Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 21 August

1992, op.cit.133 Duchowni nie mogliby być mianowani lub startować w wyborach na stanowiska we władzach

federalnych oraz na szczeblu państw składowych.


• w okresie przejściowym prezydent oraz wiceprezydent federacji pełniliby

również funkcje prezydentów właściwych państw składowych (art. 37);

• prawo weta w kwestiach polityki zagranicznej, obrony, bezpieczeństwa,

budżetu, podatków, imigracji oraz obywatelstwa, przysługujące zarówno

prezydentowi, jak i wiceprezydentowi (art. 42);

• podział miejsc w rządzie w proporcji 7:3, przy czym jeden z kluczowych

resortów (spraw zagranicznych, fi nansów lub obrony) miał być zawsze zare-

zerwowany dla przedstawiciela Turków cypryjskich (art. 38);

• w skład Sądu Najwyższego wchodziłaby równa liczba sędziów Greków cypryj-

skich oraz Turków cypryjskich, mianowanych wspólnie przez prezydenta

oraz wiceprezydenta federacji (art. 43);

• docelową demilitaryzację federacji cypryjskiej (art. 53);

• w skład sił federalnych wchodzić miała równa liczba Greków cypryjskich oraz

Turków cypryjskich, którzy mieli stacjonować w państwie składowym pocho-

dzenia i podlegać dowództwu ze strony prezydenta oraz wiceprezydenta

federacji (art. 59);

• utrzymanie w mocy Traktatu gwarancyjnego oraz Traktatu o sojuszu z 1960

roku (art. 54);

• wycofanie wszystkich obcych sił zbrojnych, nieprzewidzianych w Traktacie

o sojuszu, z wyspy (art. 57)134;

• w kwestii zmian terytorialnych w obrębie państw składowych, obie strony

miały wziąć pod uwagę wcześniejsze ustalenia, zwłaszcza postanowienia

końcowe z 1977 roku (art. 67)135;

• osoby dotknięte zmianami terytorialnymi mogłyby albo pozostać w miejscu

dotychczasowego zamieszkania, albo zamieszkać na terytorium państwa skła-

dowego administrowanego przez społeczność, do której należeli (art. 69);

• roszczenia majątkowe osób wysiedlonych w wyniku działań wojennych

w 1974 roku oraz późniejszych decyzji, zarówno Greków cypryjskich, jak

134 Limity wymienione w traktacie o sojuszu (950 żołnierzy greckich, 650 tureckich) miały zostać

zmienione. Od tej pory oba kontyngenty miały dysponować taką samą liczbą żołnierzy.

W toku negocjacji strony miały ustalić limit obcych sił zbrojnych na Cyprze oraz ich uzbro-

jenie. Obowiązywać miała zasada, że wojska greckie będą rozlokowane jedynie na obszarze

państwa składowego Greków cypryjskich, natomiast tureckie na obszarze tureckiego państwa

składowego. Żołnierze nie mogliby przedostawać się na obszar innego państwa składowego

aniżeli państwo składowe, w którym stacjonują.135 Do raportu SG ONZ z 21 sierpnia 1992 roku (S/24472) została dołączona również mapa

przedstawiająca sugerowane zmiany terytorialne. Na wymianie terytoriów zyskać miała

przede wszystkim strona grecka.


i Turków cypryjskich, miały zostać zaspokojone na podstawie ustaleń z 1977

roku (art. 72);

• osoby, które biorą lub brały aktywny udział w aktach przemocy przeciwko

członkom innej społeczności, nie miałyby prawa wstępu na terytorium

państwa składowego administrowanego przez tę społeczność (art. 85);

• jednym z priorytetowych celów federacji miał być równomierny rozwój

gospodarczy, korzystny dla obu państw składowych – proponowano utwo-

rzenie specjalnego funduszu, który wspierałby rozwój państwa składowego

Turków cypryjskich (art. 86);

• porozumienie miało zostać zatwierdzone przez obie społeczności w drodze

osobnych referendów (art. 101);

• po zatwierdzeniu porozumienia miały zostać zniesione wszelkie restrykcje

nałożone na Turków cypryjskich – od tego momentu mogliby bez przeszkód

podróżować oraz brać udział w imprezach sportowych, natomiast turyści

odwiedzać północny Cypr (Załącznik, art. 2–4);

• w okresie przejściowym obszar Varoshy byłby administrowany przez admi-

nistrację ONZ, która odpowiadałaby za przygotowanie planu odbudowy

miasta (Załącznik, art. 6);

• obie społeczności byłyby zobowiązane do promowania bliskich oraz przyja-

znych relacji federacji z Grecją oraz Turcją (Załącznik, art. 9).

Pod koniec sierpnia 1992 roku wiele wskazywało na to, że po blisko dwudziestu

latach uda się ostatecznie rozwiązać kwestię cypryjską. Rada Bezpieczeństwa ONZ,

w rezolucji 774 (1992) z 26 sierpnia 1992 roku, podzieliła pogląd SG ONZ, iż zbiór

opinii został dopracowany w wystarczającym stopniu, by móc stanowić podstawę

całościowego rozwiązania (punkt 4). Jednocześnie wezwała strony do wznowienia

rokowań bezpośrednich 26 października, aby zawarcie porozumienia było możliwe

do końca roku 1992 (punkt 9)136. W rezultacie 28 października liderzy obu spo-

łeczności spotkali się z SG ONZ w siedzibie głównej ONZ w Nowym Jorku.

W pierwszym rzędzie, zgodnie z sugestią Boutrosa Boutrosa Ghali, strony zajęły

się kwestiami osób wysiedlonych, konstytucyjnymi aspektami federacji oraz zmia-

nami terytorialnymi. Między 28 października a 11 listopada odbyło się łącznie

dziesięć dwustronnych spotkań, które łącznie trwały ponad 16 godzin. Na bazie

rozmów z oboma liderami SG ONZ przygotował protokół rozbieżności. Wynikało

z niego, że władze Turków cypryjskich były gotowe zaakceptować 91 ze 100 para-

grafów zbioru opinii, natomiast strona grecka cały dokument. George Vassiliou

136 Resolution 774 (1992) Adopted by the Security Council on 26 August 1992, S/RES/774

(1992).


zaakceptował również mapę zmian terytorialnych dołączoną do dokumentu, pod-

czas gdy Rauf Denktasz uznał, że wymaga dopracowania137. Turcy cypryjscy liczyli

na korzystniejsze rozwiązanie zawarte w umowie wysokiego szczebla z 1977 roku

(popularnie określane mianem „29+” procent ogólnej powierzchni federacji).

Sekretarz generalny ONZ, w swym raporcie z 19 listopada 1992 roku, przed-

stawił protokół rozbieżności. Strona turecka domagała się między innymi by

wszyscy Turcy cypryjscy, mieszkający na terenach przekazywanych Grekom

cypryjskim, mieli zagwarantowane prawo rekompensaty. Jednakże strona grecka

utrzymywała, że nie można wypłacać odszkodowań tym Turkom cypryjskim,

którzy nie byli właścicielami zajmowanych nieruchomości w 1974 roku. Ponadto,

w kwestii osób wysiedlonych Rauf Denktasz proponował, by Grecy cypryjscy

wysiedleni w 1974 roku nie mogli odzyskać swych nieruchomości, ale otrzymali

w zamian odszkodowania, fi nansowane ze sprzedaży mienia pozostawionego przez

Turków cypryjskich na południu wyspy. Z kolei przedstawiciele Greków cypryj-

skich argumentowali, że wszyscy wysiedleni bez wyjątku powinni mieć zagwaran-

towaną możliwość wyboru pomiędzy prawem powrotu i rekompensatą138. Duże

emocje podczas rozmów wywoływał również temat tureckich emigrantów, przy-

byłych na Cypr z Turcji po 1974 roku. Władze Republiki Cypru stanowczo doma-

gały się ich wydalenia z wyspy.

W kwestiach związanych ze strukturą władz federalnych, strona turecka pro-

ponowała, by liderzy obu społeczności pełnili rotacyjnie funkcje prezydenta oraz

wiceprezydenta federacji. Stanowiska ministerialne miały natomiast zostać roz-

dzielone po połowie pomiędzy przedstawicieli obu społeczności. Jednak George

Vassiliou oraz jego współpracownicy nie wyrażali zgody na takie propozycje.

Dowodzili, że skoro prezydent ma uosabiać jedność kraju, powinien być wyłaniany

w drodze powszechnych wyborów przez wszystkich obywateli. Poparli za to suge-

stię, by stanowiska w radzie ministrów podzielone zostały w proporcji 7:3139.

Pomimo wzmożonego wysiłku ze strony SG ONZ oraz jego przedstawicieli, nie

udało się zrealizować podstawowego celu, określonego w rezolucji RB ONZ nr 774

(1992). Liderzy obu społeczności przyjechali do Nowego Jorku, a ich rozmowy

miały charakter merytoryczny, lecz po raz kolejny nie podpisano porozumienia.

Boutros Boutros Ghali obarczył odpowiedzialnością za taki stan rzeczy delegację

137 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 19 November 1992,

S/24830.138 Wysokość rekompensaty miała być obliczana wg następującego schematu: wartość nierucho-

mości w 1974 roku + infl acja naliczana od sierpnia 1974 roku.139 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 19 November 1992,

op.cit.


7.

Pro

po

zycj

a w

ymia

ny

tery

tori

ów

prz

edst

awio

na

w z

bio

rze

op

inii

z 1

99

2 r

ok

u.

CYPRUS

Mediterranean

Sea

Paph

os

Lim

asso

l

Larn

aca

Nic

osia

Kyr

enia

Mor

phou

Fam

agus

ta

Varo

sha

010

20

010

20

kilo

met

ers m

iles


Turków cypryjskich, zwłaszcza Raufa Denktasza. Zauważył, iż „stanowisko strony

tureckiej w niektórych sprawach wykracza w sposób zasadniczy poza ramy zbioru

opinii. Dlatego powinno zostać ponownie przeanalizowane przez Turków cypryj-

skich i dostosowane do ducha zbioru opinii jeszcze przed wznowieniem rokowań

w marcu 1993 roku”140. Powyższa uwaga dotyczyła przede wszystkim zagadnień

związanych z kwestią osób wysiedlonych, defi nicji federacji oraz planowanych

zmian terytorialnych.

Jednocześnie Boutros Boutros Ghali zainicjował w listopadzie 1992 roku nego-

cjacje dotyczące środków budowy zaufania (ŚBZ). Jak zauważa Edward Newman,

SG ONZ rozpoczął równoległe prace zarówno nad całościowym rozwiązaniem

kwestii cypryjskiej, jak i implementacją środków budowy zaufania. Był przekonany,

iż brak wzajemnego zaufania oraz uczucie niepewności były przyczynami niepo-

wodzenia wszystkich poprzednich inicjatyw pokojowych na Cyprze, dlatego zlecił

swoim przedstawicielom przekonanie stron do przyjęcia kilku środków budowy

zaufania. W pierwszym rzędzie proponowano przekształcenie zamkniętej strefy

Varoshy w dostępny dla obu społeczności obszar specjalny, na przykład, o charak-

terze komercyjnym. Inny pomysł związany był z ponownym uruchomieniem

międzynarodowego lotniska nieopodal Nikozji, zamkniętego od lata 1974 roku.

Korzystać z niego mogłyby obie strony, ale pod stałą kontrolą ze strony ONZ141.

Wkrótce katalog ŚBZ został rozszerzony i stał się jednym z głównych punktów

rokowań prowadzonych w 1993 roku.

Sytuację niewątpliwie komplikowały, zaplanowane na 1993 rok, wybory prezy-

denckie w Republice Cypru. George Vassiliou musiał bronić swego stanowiska

negocjacyjnego zwłaszcza wobec ataków ze strony głównego kontrkandydata –

Glafk osa Cleridesa. Po latach Rauf Denktasz zinterpretował zgodę George Vassiliou

na 100 postanowień, zawartych w zbiorze opinii, w następujący sposób: „Zbliżał

się termin wyborów po greckiej stronie. Oczywiście Vassiliou, zapewniając zagra-

nicznych dyplomatów o pełnej akceptacji zbioru opinii, liczył na to, że odrzucę

większość paragrafów. Dlatego przyjęcie przeze mnie zbioru opinii z wyłączeniem

ledwie dziewięciu paragrafów, postawiło go w trudnej sytuacji. Musiał zmierzyć

się z Cleridesem, dla którego podpisanie zbioru opinii było równoznaczne z za-

przedaniem się Turkom. W ten sposób nasze drogi się rozeszły”142.

140 Ibidem.141 E. Newman, Cyprus and the United Nations Secretary-General, „Th e Cyprus Review” 1995,

vol. 7, no. 2, s. 99.142 Legal Aspects of the Cyprus Problem. Speech Delivered by H.E. Rauf Denktaş, President of the

Turkish Republic of Northern Cyprus, Strasbourg 23 April 2002, Permanent Representation of

Turkey to the Council of Europe, 2002, s. 11.


Wkrótce pojawiła się dodatkowa okoliczność, która utrudniała SG ONZ kon-

tynuowanie misji dobrych usług. Wszystkie zainteresowane strony napawały

niepewnością trudności, na jakie napotykały siły pokojowe ONZ na Cyprze. Wciąż

odległa perspektywa ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej sprawiała, że

państwa fi nansujące udział swych kontyngentów w ramach UNFICYP zaczęły

poważnie rozważać możliwość ich wycofania z wyspy. Jeszcze w 1987 roku Cypr

opuściły jednostki szwedzkie. W 1992 roku liczebność swego personelu na wyspie

zredukowały Wielka Brytania, Austria, Kanada i Dania. Jednocześnie łączna liczba

żołnierzy UNFICYP spadła z 2,078 do 1,488, a zatem o 28%. Znaczny ubytek

kadrowy doprowadził do konieczności przeprowadzenia reorganizacji UNFICYP.

Z czterech do trzech zmniejszona została liczba sektorów, natomiast liczba stałych

posterunków i punktów obserwacyjnych z 51 do 39143. W rezultacie siły pokojowe

ONZ na Cyprze zostały poważnie osłabione, a w przypadku jakiegokolwiek napię-

cia pomiędzy obiema społecznościami nie byłyby zdolne do szybkiego podjęcia

niezbędnych działań144.

5. ROKOWANIA 1974–1992: DEFICYT DOBREJ WOLI

I WZAJEMNEGO ZAUFANIA?

Po 20 lipca 1974 roku w kwestii cypryjskiej wyraźnie zaczęła dominować poli-

tyka faktów dokonanych. Zauważalne stało się również zintensyfi kowanie między-

narodowych wysiłków na rzecz pojednania obu społeczności oraz znalezienia

takiego rozwiązania, które zostałoby przez nie zaakceptowane. Dotychczasowe

próby rozwiązania sporu z udziałem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych

oraz w ramach Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego zakończyły się niepowo-

dzeniem. Wzrosła za to rola i zaangażowanie ze strony Organizacji Narodów

Zjednoczonych. Tym samym kwestia cypryjska stała się problemem o znaczeniu

globalnym, a nie tylko regionalnym.

Gdy tylko umilkły strzały na Cyprze w sierpniu 1974 roku, ówczesny sekretarz

generalny ONZ Kurt Waldheim rozpoczął starania celem możliwie najszybszego

uregulowania kwestii cypryjskiej i powrotu do status quo sprzed desantu wojsk

tureckich. Należy podkreślić i docenić wielki wysiłek, podjęty w ramach misji

143 Strefa buforowa ONZ o długości 180 km i szerokości od 20 m do 7 km była wówczas wypo-

sażona w 151 punktów obserwacyjnych, ale jedynie w 51 na stałe rezydowali żołnierze

UNFICYP. Według raportu SG ONZ, ich liczba miała zostać zmniejszona do 39.144 Report of the Secretary-General on the United Nations Operations in Cyprus of 1 December

1992, S/24917.


dobrych usług z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ, przez Kurta Waldheima

oraz jego następców – Javiera Pereza de Cuellara oraz Boutrosa Boutrosa Ghali.

Równocześnie nietrudno zauważyć, iż najbardziej znaczące postanowienia podjęte

zostały przez liderów obu cypryjskich społeczności podczas dwóch spotkań na

szczycie w roku 1977 oraz 1979. Następne trzynaście lat upłynęło na precyzowaniu

lub próbach modyfi kacji przyjętych wówczas uzgodnień, niemniej niepodpisany

został żaden nowy dokument tak wysokiej rangi.

Już pierwsze lata po wojnie 1974 roku udowodniły, iż obecność oddziałów

tureckich na Cyprze oraz jego faktyczny podział diametralnie zmieniły układ sił

na wyspie. Od tamtej pory kierownictwo Turków cypryjskich dysponowało nowymi

argumentami w negocjacjach z przedstawicielami Greków cypryjskich i, co naj-

ważniejsze, aktywnym poparciem ze strony Turcji. Najpoważniejszym argumentem

społeczność Turków cypryjskich zaczęła dysponować począwszy od 15 listopada

1983 roku, gdy na obszarze kontrolowanego przez nią północnego Cypru prokla-

mowane zostało niepodległe państwo pod nazwą Turecka Republika Północnego

Cypru. Chociaż nowe państwo nie uzyskało powszechnego uznania ze strony

społeczności międzynarodowej, funkcjonowało w praktyce. Tym samym umacniał

się faktyczny podział wyspy, pomimo usilnych starań ze strony ONZ, by temu

zapobiec.

W latach 1963–1974 Turcy cypryjscy musieli liczyć się z dominacją ludności

greckiej, podczas gdy po wojnie role te odwróciły się. Z pewnością taka zmiana

nie byłaby możliwa, gdyby nie osłabienie Grecji w wyniku rządów junty wojskowej

w latach 1967–1974 przy jednoczesnym wzroście siły Turcji. Taka sytuacja utrzy-

mywała się do 1981 roku, gdy Republika Grecji została członkiem Europejskiej

Wspólnoty Gospodarczej. Od tamtej pory stanowisko Greków cypryjskich było

wspierane przez EWG dzięki staraniom władz greckich. Dowodem tego są, na

przykład, liczne rezolucje Parlamentu Europejskiego.

W przedstawionym okresie na uwagę zasługuje stanowisko Stanów Zjedno-

czonych, które były w dużej mierze odpowiedzialne za niekontrolowany rozwój

sytuacji na Cyprze latem 1974 roku. Władze amerykańskie były zainteresowane

przede wszystkim uniknięciem zagrożenia wybuchu konfl iktu zbrojnego pomię-

dzy Grecją i Turcją, co groziło destabilizacją w ramach południowo- wschodniej

fl anki Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego. Tym należy tłumaczyć udział

administracji amerykańskiej w próbach uregulowania kwestii cypryjskiej, którą

słusznie uznały jako potencjalnie największe źródło zagrożenia wybuchu wojny

grecko-tureckiej. W realiach zimnowojennych kształt przyszłego państwa cypryj-

skiego oraz sytuacja jego mieszkańców były sprawami drugorzędnymi w porów-

naniu z zagrożeniem dla wpływów Zachodu w regionie wschodniego Morza


Śródziemnego. Zgłaszane przez Związek Radziecki inicjatywy uregulowania sporu

dowodzą, iż władze radzieckie przywiązywały dużą wagę do rozwoju sytuacji na

wyspie i doceniały jej znaczenie strategiczne, zwłaszcza jej położenie na Bliskim

Wschodzie.

Po 1974 roku wszystkie rokowania prowadzone przez liderów obu cypryjskich

społeczności z inicjatywy kolejnych sekretarzy generalnych ONZ, odbywały się

przy aktywnym współudziale najwyższych władz Grecji oraz Turcji. Jednakże

narastające napięcie pomiędzy tymi państwami nie sprzyjało tworzeniu pozytyw-

nego klimatu negocjacyjnego na Cyprze. Stopniowo ujawniały się pomiędzy nimi

sprzeczności oraz różnice zdań, których skala nasili się jeszcze po 1993 roku.

Według Marii Hadjipovlou-Trigeorgis oraz Lenosa Trigeorgisa główną przy-

czyną niepowodzenia rokowań był brak podzielanej przez obie strony defi nicji

przedmiotu sporu. Podczas gdy strona Greków cypryjskich postrzegała kwestię

cypryjską przez pryzmat zagranicznej interwencji i wynikającej z niej okupacji

części terytorium niepodległego państwa, strona Turków cypryjskich doszukiwała

się jej źródeł w wcześniejszych prześladowaniach ludności tureckiej na Cyprze oraz

dążeniach Greków cypryjskich do realizacji idei enosis za wszelką cenę145. Ponadto,

dla strony greckiej spór cypryjski rozpoczął się w 1974 roku, podczas gdy według

Turków trwa on już od 1963 roku.

Wszystkie inicjatywy uregulowania kwestii cypryjskiej, podjęte w latach

1974–1992, ujawniły, iż podstawową przeszkodą w zbliżaniu stanowisk negocja-

cyjnych Greków cypryjskich i Turków cypryjskich był defi cyt zaufania. Również

z tego powodu niemożność rozpoczęcia prac nad całościowym porozumieniem

pomiędzy obiema społecznościami w 1992 roku przyczyniła się do istotnej zmiany

w ramach misji dobrych usług świadczonej przez sekretarza generalnego ONZ.

Boutros Boutros Ghali, działając za zgodą Rady Bezpieczeństwa ONZ, przeorien-

tował swe wysiłki celem uprzedniego opracowania i implementacji katalogu

środków budowy zaufania. Przyjęcie zaproponowanego zbioru ŚBZ przez kierow-

nictwa Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich miało się stać swoistym

remedium na brak znaczącego postępu w rokowaniach. Prócz tego, cypryjskie ŚBZ

miały zaowocować normalizacją sytuacji na wyspie oraz stopniową reintegracją

obu społeczności. W tym kontekście jako kluczową określono kwestię przyszłości

dwóch stref zamkniętych od 1974 roku, mianowicie obszaru Varoshy oraz mię-

dzynarodowego lotniska w Nikozji.

145 M. Hadjipovlou-Trigeorgis, L. Trigeorgis, Cyprus: An Evolutionary Approach to Confl ict

Resolution, „Th e Journal of Confl ict Resolution” 1993, vol. 37, no. 2, s. 346–347.


Inną przyczyną fi aska kolejnych inicjatyw pokojowych w latach 1974–1992 był

niedostatek dobrej woli. Kolejni sekretarze generalni ONZ w swych raportach

niejednokrotnie zarzucali stronom jej brak. Najczęściej adresatem krytyki był

ówczesny lider Turków cypryjskich, pełniący funkcję prezydenta TRPC Rauf

Denktasz.

Przedłużające się rokowania oraz konieczność dalszego utrzymywania sił UNFI-

CYP na Cyprze sprawiły, że państwa dotychczas wspierające i fi nansujące misję

zaczęły się z niej stopniowo wycofywać. Jednocześnie, czego nie można było uniknąć,

pojawiły się pierwsze trudności związane z efektywnym pełnieniem misji. Pod koniec

1992 roku przyszłość UNFICYP była wysoce niepewna. Tym samym wzrastało

ryzyko zbrojnej konfrontacji pomiędzy obiema społecznościami, a Rada Bezpieczeń-

stwa ONZ stanęła przed koniecznością możliwie najszybszej zmiany sposobu

fi nansowania pobytu wojskowych i policyjnych kontyngentów na Cyprze.

Rozdział IV

Inicjatywy uregulowania sporu w latach 1993–1998

Zdając sobie sprawę, że nie mogą być światową potęgą, Cypryjczycy postanowili stać się największym utrapieniem tego świata1.

George Mikes

1. PRZEBIEG ROKOWAŃ BEZPOŚREDNICH W LATACH 1993–1994

W pierwszym kwartale 1993 roku głównym problemem, poza wciąż nieuregu-

lowaną kwestią cypryjską, pozostawała kwestia fi nansowania sił UNFICYP oraz

ich zdolność operacyjna. Sytuacja skomplikowała się po tym jak rząd Kanady

zapowiedział wycofanie całego swojego kontyngentu do września 1993 roku.

Również władze Wielkiej Brytanii zapowiedziały kolejną redukcję liczby żołnierzy.

Według raportu Boutrosa Boutrosa Ghali z 30 marca proponowane redukcje miały

doprowadzić do kolejnego zmniejszenia sił UNFICYP z 1513 do około 850 żołnie-

rzy. Dlatego zobowiązał swego zastępcę Kofi ego Annana oraz głównego dowódcę

sił UNFICYP generała Michaela Minehane’a do przeprowadzenia konsultacji

z przedstawicielami państw, które dotychczas wspierały misję (Australia, Austria,

Dania, Finlandia, Irlandia, Kanada, Szwecja, Wielka Brytania). Na ich podstawie

SG ONZ zasugerował Radzie Bezpieczeństwa zmianę systemu fi nansowania misji

przy jednoczesnym odciążeniu państw w niej uczestniczących. Alternatywą miało

być pokrywanie kosztów utrzymania UNFICYP ze środków własnych ONZ, na

który składają się składki wpłacane corocznie przez państwa członkowskie2.

Rada Bezpieczeństwa ONZ, na podstawie wyżej przedstawionego raportu SG

ONZ, przyjęła 27 maja 1993 roku rezolucję nr 831 (1993) o zmianie sposobu

fi nansowania sił pokojowych na Cyprze3. Państwa członkowskie mogły nadal

1 R. Bulmer, Cypr, Wiedza i Życie, Warszawa 2002, s. 5.2 Report of the Secretary-General on the United Nations Operations in Cyprus of 30 March 1993,

S/25492.3 Resolution 831 (1993) Adopted by the Security Council on 27 May 1993, S/RES/831 (1993).


wnosić dobrowolne wpłaty na rzecz utrzymania sił UNFICYP, natomiast brakujące

środki miały być uzupełniane w ramach wydatków ONZ, określonych w Karcie

Narodów Zjednoczonych4. Tym samym RB ONZ zagwarantowała stabilność

fi nansową misji na Cyprze.

Dwa miesiące wcześniej, 30 marca, wznowione zostały w Nowym Jorku roz-

mowy w sprawie ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej. Stronę Greków

cypryjskich reprezentował Glafk os Clerides, który zwyciężył w wyborach prezy-

denckich w lutym 1993 roku5. Zarówno nowy prezydent Republiki Cypru, jak

również prezydent TRPC Rauf Denktasz zadeklarowali wolę wznowienia spotkań

dwustronnych w siedzibie ONZ w Nowym Jorku począwszy od 24 maja 1993 roku.

Ponowne spotkanie liderów obu społeczności w Stanach Zjednoczonych miały

poprzedzić spotkania grup roboczych z przedstawicielami SG ONZ w Nikozji6.

Zastępca specjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze Gustav Feissel,

w okresie od 15 kwietnia–5 maja oraz od 14–19 maja, odbył łącznie 34 spotkania

z oboma cypryjskimi przywódcami. Wszystkie spotkania miały miejsce w Nikozji,

a ich przedmiotem był przede wszystkim katalog środków budowy zaufania. Stało

się tak zgodnie z wcześniejszymi sugestiami zainteresowanych stron. Do najważ-

niejszych omawianych wówczas środków budowy zaufania zaliczyć należy: bliską

współpracę ekspertów celem poprawy zaopatrzenia w wodę po obu stronach linii

zawieszenia ognia7, utworzenie zespołu eksperckiego do spraw edukacji, współ-

4 Na podstawie art. 17, ust. 2 Karty NZ, „członkowie Organizacji pokrywają jej wydatki w sto-

sunku ustalonym przez Zgromadzenie Ogólne”. Por. Karta Narodów Zjednoczonych, [w:] Prawo

międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie

Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001, s. 10.5 14 lutego 1993 roku Glafk os Clerides pokonał George Vassiliou w wyborach, a już 28 lutego

został zaprzysiężony jako czwarty prezydent Republiki Cypru. Wśród wyborców powszechne

było przekonanie, że Glafk os Clerides jest zwolennikiem „twardszego kursu” w stosunku do

Turków cypryjskich i dzięki temu lepiej zadba o interesy greckiej społeczności podczas roko-

wań. Nowy prezydent nie akceptował wielu propozycji zawartych w zbiorze opinii z 1992 roku.

W swym inauguracyjnym przemówieniu zaznaczył, iż głównym celem prac jego rządu będzie

uregulowanie kwestii cypryjskiej. Podstawę porozumienia stanowić miały wcześniejsze rezo-

lucje przyjęte przez RB ONZ oraz instytucje europejskie. Za najlepszą gwarancję zabezpiecze-

nia interesów obu społeczności Glafk os Clerides uznał członkostwo Cypru we Wspólnocie

Europejskiej. Zob. Th e Cyprus Question, the Press and Information Offi ce of the Republic of

Cyprus, Nicosia 2003, s. 38.6 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 July 1993,

S/26026.7 Brak wystarczającej ilości wody jest jednym z największych problemów mieszkańców Cypru.

Od wieków stanowi poważne utrudnienie w życiu codziennym oraz stanowi przeszkodę dla

prawidłowego rozwoju gospodarczego, zwłaszcza w sektorze rolniczym. Jednocześnie stał się

impulsem dla wprowadzenia różnorakich innowacji. Przykładowo, na początku lat siedem-

dziesiątych cypryjskim naukowcom udało się wyhodować szparagi podlewane…słoną wodą.


pracę w dziedzinie energetycznej8, organizowanie wspólnych imprez kulturalnych

oraz sportowych, spotkania przywódców partii politycznych, zapewnienie spra-

wiedliwego podziału pomocy międzynarodowej pomiędzy obie społeczności oraz

współpracę reprezentantów obu społeczności w Nikozji i Pyli. W tym kontekście

wymieniano również kwestię zwrotu Grekom cypryjskim Varoshy oraz ponowne

uruchomienie międzynarodowego lotniska w Nikozji, które począwszy od lipca

1974 roku były strefami zamkniętymi9. Wyniki ekspertyz, przeprowadzonych na

zlecenie ONZ, wskazywały, iż przyjęcie porozumienia dotyczącego obu tych kwe-

stii zaowocowałoby znaczącym postępem w rokowaniach i przyniosło korzyści

obu stronom. Dla Turków cypryjskich była to możliwość zniesienia ograniczeń

handlowych i turystycznych, które hamowały rozwój gospodarczy w tej części

wyspy. Z kolei po stronie greckiej takim rozwiązaniem zainteresowani byli przede

wszystkim Grecy cypryjscy, wysiedleni z Varoshy w 1974 roku, gdyż zawarcie

umowy stwarzało im szansę na powrót do miasta i jego odbudowę. Prócz tego,

podróżowanie z lotniska pod Nikozją byłoby wygodniejsze dla mieszkańców

stolicy, którzy dotychczas musieli korzystać z usług portu lotniczego w Larnace.

Dodatkowo uregulowanie obu spornych kwestii, symboli faktycznego podziału

wyspy, wytworzyłoby korzystny klimat dla prowadzenia dalszych rokowań oraz

w znacznym stopniu zwiększyłoby wzajemne zaufanie pomiędzy stronami10. Jed-

nocześnie Gustav Feissel przekonywał strony do złagodzenia lub zmiany stanowisk

dotyczących niektórych propozycji zawartych w zbiorze opinii. Najwięcej kontro-

wersji wzbudzały kwestia osób wysiedlonych, gwarancje bezpieczeństwa oraz

funkcjonowanie rządu federalnego.

Efektem rozmów prowadzonych na Cyprze przez Gustava Feissela była zgoda

obu stron, by spotkanie 24 maja 1993 roku w siedzibie ONZ rozpoczęła dyskusja,

której celem miało być przyjęcie porozumienia w sprawie przyszłości Varoshy oraz

międzynarodowego lotniska w Nikozji. Sekretarzowi generalnemu ONZ towarzy-

Tę i inne historie w barwny sposób przedstawił w swej książce Ryszard Bańkowicz. Zob.

R. Bańkowicz, Cyprysy na wietrze, Książka i Wiedza, Warszawa 1972, s. 227–232. 8 Po wydarzeniach 1974 roku podstawowym źródłem zaopatrzenia północnej części Cypru

w energię elektryczną była elektrownia zlokalizowana na południu. Władze Greków cypryj-

skich sprzedawały energię elektryczną Turkom cypryjskim do momentu, gdy ci wybudowali

własną elektrownię. Podczas awarii elektrowni na północy w grudniu 2005 roku, dostawy

prądu z południa wznowiono na czas naprawy. 9 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 July 1993,

op.cit.10 Z. M. Necatigil, Th e Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, Oxford

University Press, Oxford 1998, s. 402.


szył jego nowo mianowany specjalny przedstawiciel na Cyprze Joe Clark11. Rauf

Denktasz domagał się, by zwrot Varoshy Grekom cypryjskim lub pozostawienie

znacznej części tego miasta pod kontrolą ONZ połączono z uruchomieniem lotów

bezpośrednich na północny Cypr. Władze tureckie zakładały, że loty mogłyby się

odbywać za pośrednictwem funkcjonującego na północy wyspy portu lotniczego

Ercan (Tymbou) lub międzynarodowego lotniska w Nikozji12. Delegacja Greków

cypryjskich preferowała drugie rozwiązanie, pozwalające obu stronom na korzy-

stanie z dawnego lotniska w zachodniej części Nikozji. Gdy po kilku pierwszych

spotkaniach można było odnieść wrażenie, iż podpisanie porozumienia dotyczą-

cego Varoshy oraz nikozyjskiego lotniska jest możliwe, Boutros Boutros Ghali

wystąpił z taką inicjatywą 28 maja. Jednakże Rauf Denktasz zastrzegł, iż najpierw

musi skonsultować swoje stanowisko z władzami w kraju i w związku z tym

opuści Nowy Jork na kilka tygodni. SG ONZ zaproponował wówczas, by konsul-

tacje trwały tydzień, a rozmowy zostały wznowione w dniu 4 czerwca. Na takie

rozwiązanie przystał Glafk os Clerides, który zadeklarował, iż zaczeka na powrót

Raufa Denktasza w Stanach Zjednoczonych. Pomimo tego, lider Turków cypryj-

skich przeforsował korzystne dla siebie rozwiązanie i 3 czerwca powrócił do

Nikozji. Co prawda wszystkie strony wyraziły wolę wznowienia rokowań najpóź-

niej 14 czerwca, ale postawa Raufa Denktasza groziła przerwą w negocjacjach.

Obawy SG ONZ znalazły wkrótce potwierdzenie w wielu publicznych wystąpie-

niach przywódcy TRPC. 10 czerwca w Ankarze, podczas przemówienia do

deputowanych Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji, lider tureckiej

społeczności na Cyprze otwarcie skrytykował propozycje dotyczące przyszłości

11 Joe Clark został mianowany specjalnym przedstawicielem SG ONZ na Cyprze 21 maja 1993

roku. Wcześniej pełnił, między innymi, funkcję premiera Kanady (1979–1980).12 Lotnisko Ercan zlokalizowane jest po tureckiej stronie linii Attyli, około 20 km na wschód od

Nikozji. W 2004 roku zostało gruntownie zmodernizowane – wybudowano nowy terminal.

Zob. Ercan is Ready for International Flights, „Kıbrıs”, Special Issue 2004. Podstawowe kwestie

związane z lotami cywilnymi reguluje Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym,

podpisana w Chicago 7 grudnia 1944 r., której stronami są wyłącznie państwa. Art. 1 Kon-

wencji stanowi, iż „umawiające się Państwa uznają, że każde Państwo posiada całkowitą

i wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium”. Zob. Konwencja

o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, podpisana w Chicago 7 grudnia 1944 r., Dz.U.

1959.35.212. Ponieważ TRPC nie jest powszechnie uznawanym państwem i nie jest stroną

wyżej wymienionej konwencji, bezpośrednie połączenia lotnicze z północnym Cyprem

utrzymuje jedynie Turcja. Również Turcy cypryjscy posiadają własne linie lotnicze (KTHY

– Kıbrıs Türk Hava Yolları), które obsługują bezpośrednie połączenia z wieloma tureckimi

miastami oraz pośrednie z Wielką Brytanią (międzylądowanie w Turcji). Maszyny KTHY

lądują w Wielkiej Brytanii jako samoloty tureckie.


Varoshy oraz nikozyjskiego lotniska i zakwestionował celowość powrotu do stołu

rokowań w Nowym Jorku13.

Wart podkreślenia jest fakt, iż władze Republiki Turcji, w odróżnieniu od Raufa

Denktasza, popierały rozwiązania zaproponowane w Nowym Jorku. Tym większym

zaskoczeniem była jego odmowa kontynuowania rokowań w siedzibie ONZ. Do

Stanów Zjednoczonych wysłał swego przedstawiciela Kenana Atakola, który miał

na miejscu wyjaśnić wszelkie wątpliwości, ale w rzeczywistości ograniczył się

jedynie do przedstawienia ofi cjalnego stanowiska Turków cypryjskich14. W dniach

14–15 czerwca, podczas rozmów z Gustavem Feisselem, Kenan Atakol zasugerował,

iż Rauf Denktasz nie powróci do stołu rokowań, jeżeli Turkom cypryjskim nie

zostanie przyznana północna część Varoshy oraz nie zostaną zniesione wszelkie

ograniczenia nałożone na porty lotnicze i morskie na północnym Cyprze15. Tym

samym przerwane zostały nowojorskie negocjacje, a Glafk os Clerides powrócił do

Nikozji.

Przy okazji fi aska negocjacji nowojorskich pojawiały się również niezwykle

skrajne oceny sytuacji na Cyprze oraz tureckiej polityki wobec wyspy. Ambasador

Republiki Cypru Andros A. Nicolaides, w wywiadzie udzielonym „Rzeczpospoli-

tej” w czerwcu 1993 roku stwierdził: „Pragnę przypomnieć, że apartheid, który

zanika w Republice Południowej Afryki, pokutuje wciąż na Cyprze, zaś praktyko-

wane na terenie byłej Jugosławii czystki etniczne były na Cyprze dziełem Turków

od roku 1974. Ale Europa nie chciała o tym słyszeć ani wiedzieć. Teraz oczekujemy,

że strona turecka powróci do stołu obrad w Nowym Jorku i że przybliży się roz-

wiązanie problemu cypryjskiego. Wszelka okupacja jest dziś anachronizmem

i w Europie końca XX wieku nie powinno być dla niej miejsca”16.

Taktyka negocjacyjna Raufa Denktasza napotkała jednak na ostrą krytykę ze

strony Rady Bezpieczeństwa ONZ. Przewodniczący Rady Sir David Hannay prze-

słał 7 lipca 1993 roku list do sekretarza generalnego ONZ, w którym wyraził

zaniepokojenie członków RB ONZ z powodu zawieszenia rokowań dotyczących

środków budowy bezpieczeństwa. Winą za impas w negocjacjach obarczył Raufa

Denktasza, który „nie przestrzegał warunków porozumienia z 1 czerwca, zakłada-

13 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 July 1993,

op.cit.14 Kenan Atakol przez wiele lat pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych i obrony TRPC.

Warta polecenia jest książka jego autorstwa, poświęcona w całości kwestii cypryjskiej oraz

relacjom pomiędzy Grekami cypryjskimi oraz Turkami cypryjskimi. Zob. K. Atakol, Turkish

& Greek Cypriots. Is Th eir Separation Permanent?, Metu Press, Ankara 2003.15 Ibidem.16 L. Niekrasz, Podzielona wyspa. Rozmowa z ambasadorem Republiki Cypru Androsem A. Nico-

laidesem, „Rzeczpospolita” z 17 czerwca 1993 r.


jącego popieranie inicjatywy uregulowania statusu Varoshy oraz lotniska w Niko-

zji, a ponadto 14 czerwca nie powrócił do Nowego Jorku, by wznowić spotkania

dwustronne”17.

Pod koniec czerwca sytuacja stała się jeszcze bardziej złożona, gdyż Komisja

Europejska pozytywnie zaopiniowała wniosek Republiki Cypru dotyczący człon-

kostwa w Unii Europejskiej. Decyzja Komisji, nieuwzględniająca stanowiska

przedstawicieli Turków cypryjskich, wywołała duże poruszenie na północy wyspy

i przyczyniła się do usztywnienia stanowiska negocjacyjnego przez Raufa Denk-

tasza. Jednakże należy podkreślić, iż w uzasadnieniu swej decyzji z 30 czerwca,

Komisja wskazała pozytywne aspekty członkostwa Cypru w UE dla obu społecz-

ności. Przede wszystkim uczestnictwo w procesie integracji europejskiej miało

zapewnić wyspie szansę na „zwiększenie stopnia bezpieczeństwa i dobrobytu,

a jednocześnie zbliżyć do siebie obie społeczności”18. Jednocześnie Komisja uznała

za słuszne przygotowanie planu działania w sytuacji, gdyby stronom nie udało się

wypracować porozumienia politycznego w ramach misji dobrych usług świadczo-

nych przez SG ONZ. Wówczas wnikliwej analizie poddane zostałyby stanowiska

negocjacyjne władz Greków cypryjskich i Turków cypryjskich, a kwestia członko-

stwa Cypru w UE rozpatrzona ponownie w styczniu 1995 roku.

Pomimo negatywnego stanowiska Raufa Denktasza w sprawie przyszłości

Varoshy oraz międzynarodowego lotniska w Nikozji, 13 lipca 1993 roku na Cyprze

pojawili się ponownie, reprezentujący SG ONZ, Joe Clark oraz Gustav Feissel.

Przez pięć kolejnych dni spotykali się zarówno z liderami obu społeczności, jak

również przywódcami wszystkich liczących się partii politycznych po obu stronach

linii zawieszenia ognia, przedstawicielami środowisk biznesowych, naukowcami

oraz dziennikarzami. Następnie w dniach 19–20 lipca przebywali z wizytą u pre-

miera Grecji Konstantinosa Mitsotakisa w Atenach, skąd udali się do stolicy

Turcji. Z kolei w Ankarze, o przyszłości cypryjskiego katalogu środków budowy

zaufania, Joe Clark i Gustav Feissel dyskutowali z premier Turcji Tansu Çiller oraz

ministrem spraw zagranicznych Hikmetem Çetinem. 23 lipca na Cypr powrócił

jedynie zastępca specjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze Gustav Feissel,

by kontynuować rozmowy z Glafk osem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem.

W ich trakcie przypomniał stronom, że osiągnięcie porozumienia odnośnie przy-

szłego statusu obu obszarów zamkniętych może zdecydować o powodzeniu całego

17 Letter Dated 7 July 1993 from the President of the Security Council Addressed to the Secretary-

General, [w:] Resolutions Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem 1964-2001,

op.cit., s. 142.18 Commission Opinion on the Application by the Republic of Cyprus for Membership of 30 June

1993, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 66.


procesu negocjacyjnego dotyczącego ostatecznego uregulowania kwestii cypryj-

skiej. Rauf Denktasz został również poproszony o niezwłoczne zgłoszenie wszelkich

pytań natury technicznej, aby nie opóźniać momentu wznowienia rokowań

i późniejszego zatwierdzenia katalogu środków budowy zaufania19.

W toku rozmów z przedstawicielami SG ONZ, Glafk os Clerides potwierdził

gotowość zatwierdzenia proponowanych rozwiązań dotyczących zarówno Varoshy,

jak również nikozyjskiego lotniska. Jedyne zastrzeżenie dotyczyło obawy, by pod-

pisanie ewentualnego porozumienia w tej sprawie nie zostało zinterpretowane jako

bezpośrednie bądź pośrednie uznanie Tureckiej Republiki Północnego Cypru.

Jednakże Rauf Denktasz, w przeciwieństwie do lidera Greków cypryjskich, w dal-

szym ciągu nie wyrażał zgody na podpisanie porozumienia, jeśli w jego treści nie

zostałyby uwzględnione wcześniej zgłaszane postulaty. Ponownie zażądał zniesie-

nia wszelkich ograniczeń nałożonych na porty morskie (Kyrenia i Famagusta)

i port lotniczy (Ercan) oraz przyznania Turkom cypryjskim północnej części

Varoshy aż do ulicy Dhimokratias. Ponadto, Rauf Denktasz zwrócił uwagę Gustava

Feissela na głęboki podział polityczny na północnym Cyprze, który w obliczu

wyborów zaplanowanych na 12 grudnia 1993 roku, uniemożliwiał mu efektywne

pełnienie roli negocjatora w imieniu społeczności Turków cypryjskich. Potwier-

dzeniem tych słów stały się wnioski wyniesione ze spotkania specjalnego przed-

stawiciela SG ONZ na Cyprze z grupą tureckich przedsiębiorców. W jego trakcie

Joe Clark został poinformowany, między innymi, o niedostatkach kampanii infor-

macyjnej wśród Turków cypryjskich na temat ewentualnych skutków zawarcia

porozumienia w kwestii Varoshy i nikozyjskiego lotniska20.

W przerwie konsultacji z Glafk osem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem, Joe

Clark udał się z ponowną wizytą do Aten i Ankary. W obu stolicach przedstawił

stronom przebieg rozmów na Cyprze, zwłaszcza z liderem Turków cypryjskich.

Ponadto, specjalny przedstawiciel SG ONZ poprosił tureckie władze o pomoc

przekonaniu Raufa Denktasza do podpisania porozumienia w sprawie okręgu

Varoshy oraz lotniska w Nikozji. Wskazał przy tym na wagę takiego kroku i jego

pozytywne konsekwencje dla obu społeczności. I chociaż zarówno rząd grecki, jak

i turecki ponownie poparły ideę uregulowania powyższych kwestii na podstawie

przedstawionych propozycji, stało się oczywiste, że o postępie w rokowaniach

mogłaby zdecydować jedynie zmiana stanowiska Raufa Denktasza. Ponieważ

przywódca TRPC nie zamierzał odstąpić od swego zdania, SG ONZ, w raporcie

19 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 14 September 1993,

S/26438.20 Ibidem.


z 14 września 1993 roku, poinformował RB ONZ: „Strona Turków cypryjskich nie

okazała dotychczas dobrej woli oraz chęci współpracy, niezbędnych celem osiąg-

nięcia porozumienia w sprawie katalogu środków budowy zaufania. Zorganizo-

wana kampania dezinformacyjna pozostaje w sprzeczności ze zobowiązaniem

przyjętym przez Raufa Denktasza 1 czerwca, dotyczącym promowania akceptacji

wspomnianego katalogu”21. Niemniej negocjacje dotyczące ŚBZ zostały zawieszone

do grudnia 1993 roku i miały być wznowione niezwłocznie po wykrystalizowaniu

się sytuacji politycznej na północy wyspy.

W odpowiedzi na wyżej wymieniony raport, 20 września 1993 roku Boutros

Boutros Ghali otrzymał list od przewodniczącego RB ONZ Adolfo Raula Taylhar-

data. Znalazło się w nim stwierdzenie o niezadowoleniu członków Rady z powodu

niezawarcia porozumienia w sprawie Varoshy oraz nikozyjskiego lotniska. Ponadto,

RB ONZ zgodziła się z sugestią SG ONZ, iż ten nie może w nieskończoność prze-

konywać stron do zaakceptowania katalogu środków budowy zaufania. Równo-

cześnie strona Turków cypryjskich została wezwana do „aktywnego wsparcia

wysiłków sekretarza generalnego”, natomiast Turcja poproszona o wykorzystanie

ważnej roli, jaką mogłaby odegrać w tym procesie22. Również Parlament Europej-

ski potwierdził w rezolucji z 27 października 1993 roku swe zainteresowanie

pozytywnym rozstrzygnięciem rozmów pomiędzy obiema społecznościami na

Cyprze. W tym celu PE zalecił Radzie Unii Europejskiej wysłanie obserwatora,

który reprezentowałby Wspólnotę Europejską podczas rokowań. Tym samym

Wspólnota oraz jej państwa członkowskie miały wyrazić duże zainteresowanie,

jakie przywiązują do uregulowania kwestii cypryjskiej w drodze rokowań bezpo-

średnich23.

Za wiedzą i przyzwoleniem ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ Boutros

Boutros Ghali podjął kolejną próbę zażegnania impasu w rokowaniach dotyczących

środków budowy zaufania. W tym celu na Cypr wysłane zostały dwie grupy eks-

pertów. W skład pierwszej weszło sześciu ekonomistów, przy selekcji których

sekretarza generalnego ONZ wspomógł ówczesny administrator Programu Naro-

dów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (ang. UNDP)24. Ich podstawowym zada-

niem miało być zbadanie potencjalnych konsekwencji uregulowania statusu

21 Ibidem.22 Letter Dated 20 September 1993 from the President of the Security Council Addressed to the

Secretary-General, [w:] Resolutions Adopted by the United Nations on the Cyprus Problem

1964–2001, op.cit., s. 143.23 Resolution of the European Parliament of 27 October 1993, [w:] European Stand on the Cyprus

Problem…, op.cit., s. 71–72.24 UNDP – akronim od ang. United Nations Development Programme.


Varoshy oraz nikozyjskiego lotniska dla obu społeczności. Dodatkowo ekonomiści

mieli opracować metody najefektywniejszej implementacji wymienionych ŚBZ po

ich zaakceptowaniu przez zainteresowane strony. Zespół ekonomiczny podjął pracę

na Cyprze 14 października i kontynuował ją aż do 11 listopada 1993 roku. W tym

czasie eksperci spotykali się wielokrotnie z przedstawicielami cypryjskich środo-

wisk naukowych, politycznych i biznesowych25.

Drugi zespół stanowiło czterech ekspertów z dziedziny lotnictwa cywilnego,

którzy zostali wybrani przy współudziale Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa

Cywilnego (ang. ICAO)26. Ich zadaniem było zbadanie aktualnego stanu lotniska

międzynarodowego w Nikozji oraz ustalenie, jakie prace należałoby wykonać, by

móc je uruchomić z zachowaniem wszelkich norm bezpieczeństwa lotnictwa

cywilnego. Zespół rozpoczął prace na Cyprze 31 października 1993 roku27.

Tymczasem w listopadzie 1993 roku, podczas gdy obie komisje eksperckie

przebywały na Cyprze, miało miejsce wydarzenie, które przyczyniło się do wzrostu

zaniepokojenia po stronie Turków cypryjskich oraz w Turcji. Premier Grecji

Andreas Papandreou oraz prezydent Republiki Cypru Glafk os Clerides zadekla-

rowali utworzenie wspólnej, grecko-cypryjskiej doktryny obronnej (ang. the Joint

Defence Doctrine). Jej podstawowym celem miała być „ochrona obu państw przed

tureckim ekspansjonizmem”28. Grecja przyjęła na siebie zobowiązanie, iż jakakol-

wiek operacja wojsk tureckich wymierzona przeciwko południowej części Cypru

zostanie potraktowana jako casus belli. W ramach wspólnej doktryny władze

cypryjskie zaplanowały zakup nowego uzbrojenia oraz inwestycje w budowę lub

modernizację infrastruktury wojskowej. Chociaż doktryna miała charakter

obronny, jej przyjęcie groziło lokalnym wyścigiem zbrojeń w regionie wschodniego

Morza Śródziemnego. Ponad wszelką wątpliwość była kontynuacją zbrojeniowej

rywalizacji pomiędzy Grecją a Turcją, której nowym „frontem” stał się Cypr29.

25 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 22 November 1993,

S/26777.26 ICAO – akronim od ang. International Civil Aviation Organisation.27 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 22 November 1993,

op.cit.28 About Cyprus, op.cit., s. 118.29 Na początku lat dziewięćdziesiątych Grecja oraz Turcja znalazły się w czołówce państw

importerów uzbrojenia. W 1992 roku Grecja i Turcja zajęły odpowiednio pierwsze i drugie

miejsce w zestawieniu przygotowanym przez Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań

nad Pokojem (SIPRI). Grecja zaimportowała sprzęt wojskowy wart 1,918 mld USD, natomiast

Turcja – 1,511 mld USD. Zob. Leksykon państw świata ‘94/95, Wydawnictwo Kronika, War-

szawa 1994, s. 163. Znaczna część zakupionego uzbrojenia mogła zostać przetransportowana

przez Grecję i Turcję na Cypr. Dodatkowo oba państwa, jako członkowie Organizacji Paktu

Północnoatlantyckiego, w ramach wewnętrznej pomocy otrzymywały sprzęt wojskowy od


Wspólna doktryna obronna w znacznym stopniu skomplikowała przebieg rokowań

pomiędzy przedstawicielami obu cypryjskich społeczności i stała się zarzewiem

późniejszych napięć, między innymi w 1997 roku.

12 grudnia 1993 roku mieszkańcy północnego Cypru wzięli udział w kolejnych

przedterminowych wyborach parlamentarnych30. Rządząca partia Partia Jedności

Narodowej (UBP) odnotowała najgorszy wynik w historii. W 1990 roku otrzymała

54,7% głosów, natomiast w 1993 roku jedynie 29,9%. W praktyce oznaczało to

niemożność ponownego samodzielnego sformowania rządu, a Rauf Denktasz

musiał pogodzić się z osłabieniem swego zaplecza politycznego. Jednocześnie

29,2% głosów otrzymała Partia Demokratyczna (DP), natomiast lewicowa Turecka

Partia Republikańska (CTP) 24,2%. Obie partie utworzyły koalicyjny rząd, pozba-

wiając tym samym UBP wpływu na władzę31. Liderem społeczności i głównym

negocjatorem pozostawał jednak Rauf Denktasz, chociaż od tamtej pory musiał

liczyć się, w mniejszym lub większym stopniu, z opozycją.

17 grudnia 1993 roku SG ONZ przesłał wszystkim zainteresowanym stronom

list, w którym przedstawił wnioski końcowe z prac zespołów eksperckich. Zespół

ekonomiczny wykazał, iż uregulowanie kwestii Varoshy przyniesie wymierne

korzyści obu stronom, ale przede wszystkim Turkom cypryjskim ze względu na

zamożniejszych członków NATO. Dotyczyło to uzbrojenia, które miało zostać zniszczone na

podstawie Traktatu o siłach konwencjonalnych w Europie (CFE) z 1990 roku, ale jednocześnie

istniała możliwość jego nieodpłatnego odstąpienia słabiej wyposażonym stronom Paktu (tzw.

program kaskadowy NATO). Pełen tekst Traktatu zob. Traktat o konwencjonalnych siłach

zbrojnych w Europie, Paryż, 19 listopada 1990 r., [w:] Współczesne stosunki międzynarodowe.

Wybór tekstów źródłowych z komentarzem, oprac. pod red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 61–86. Według ofi cjalnych danych, w latach

1992–1994 Grecja zakupiła lub otrzymała 918 czołgów, 1027 wozów bojowych, 483 sztuki

broni artyleryjskiej i 90 samolotów bojowych. Z kolei armia turecka weszła w posiadanie 1028

czołgów, 703 wozów bojowych, 209 sztuk broni artyleryjskiej, 32 śmigłowców bojowych oraz

60 samolotów bojowych. Jednakże zdaniem Tassosa Kokkinidesa, w rzeczywistości liczby

zaimportowanego uzbrojenia były jeszcze wyższe. Zob. T. Kokkinides, O. Nassauer, Basic

Notes. NATO Arms Exports to Turkey and Greece: Inconsistencies Revealed, www.basicint.

org/pubs/Notes/1995NATOarms.pdf. (1.02.2006).30 Należy zaznaczyć, iż strona grecka kwestionuje użycie terminu wybory parlamentarne na

określenie procesu wyboru przedstawicieli przez mieszkańców północnego Cypru. Władze

Greków cypryjskich nie uznają istnienia Tureckiej Republiki Północnego Cypru, a tym samym

konsekwentnie odmawiają jej prawa posiadania własnych organów i urzędów charakterystycz-

nych dla państw. Podobne stanowisko zajmuje wiele państw świata oraz badaczy kwestii

cypryjskiej.31 M. Hatay, Beyond Numbers. An Inquiry into the Political Integration of the Turkish ‘Settlers’ in

Northern Cyprus, Peace Research Institute in Oslo Report 4/2005, Oslo 2005, s. 34–37. Raport

dostępny jest w formie broszury lub nieodpłatnie na stronie internetowej PRIO: www.prio.

no/cyprus.


mniejszy potencjał gospodarczy. Z kolei zespół lotnictwa cywilnego pozytywnie

ocenił możliwości przywrócenia ruchu lotniczego na międzynarodowym lotnisku

w Nikozji. Według ekspertów, pierwsze samoloty mogłyby wystartować z lotniska

około 18 miesięcy po podpisaniu porozumienia w tej sprawie32. Opinie zespołów

eksperckich tej treści były czytelną zachętą dla społeczności Turków cypryjskich,

a zwłaszcza jej lidera Raufa Denktasza.

Pierwszą pozytywną przesłanką przełamania impasu w rokowaniach była

deklaracja Raufa Denktasza z 20 stycznia 1994 roku, że jest gotów współpracować

z SG ONZ i jego przedstawicielami celem osiągnięcia kompromisu w sprawie

środków budowy zaufania. W dniach 22–26 stycznia na Cyprze przebywał Joe

Clark, który po odbyciu serii spotkań z oboma liderami, udał się do Aten i Ankary.

Zarówno minister spraw zagranicznych Grecji Karolas Papoulias, jak również jego

turecki odpowiednik Hikmet Çetin zapewnili przedstawiciela SG ONZ o poparciu

swych rządów dla kontynuowania rozmów na temat katalogu cypryjskich ŚBZ.

Kilka dni później, 1 lutego, Gustav Feissel spotkał się z Glafk osem Cleridesem oraz

Raufem Denktaszem w Nikozji, by ostatecznie potwierdzić ich zgodę na wznowie-

nie rokowań. Ponieważ od obu stron uzyskał zapewnienia świadczące o ich dobrej

woli, Boutros Boutros Ghali wyznaczył wznowienie konsultacji na dzień 17 lutego.

W pierwszej fazie miał im przewodniczyć Joe Clark, a następnie Gustav Feissel33.

Prace nad tekstem porozumienia w sprawie stref zamkniętych wznowione

zostały zgodnie z terminarzem ustalonym przez Boutrosa Boutrosa Ghali. Zanim

to nastąpiło dwa dni wcześniej obaj cypryjscy liderzy potwierdzili, że celem dys-

kusji będzie wypracowanie jednakowej interpretacji postanowień dotyczących

ŚBZ34. 17 lutego Joe Clark rozpoczął osobne spotkania z Glafk osem Cleridesem

oraz Raufem Denktaszem. Aż do 25 lutego przedmiotem spotkań było wyjaśnienie

wszelkich wątpliwości, uwag i propozycji zgłaszanych przez strony. Rozmowy były

32 Annex I. Letter of 17 December 1993 from the Secretary-General Addressed to the Leaders of the

Two Communities in Cyprus, to the Prime Ministers of Greece and Turkey and to the President

of the Security Council, [w:] Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in

Cyprus of 4 March 1994, S/1994/262.33 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 4 March 1994,

op.cit.34 Listę kluczowych kwestii stanowiły: (1) administrowanie międzynarodowym lotniskiem

w Nikozji oraz okręgiem Varoshy przez ONZ; (2) terminarz przekazania Varoshy administra-

cji ONZ oraz zwrotu nieruchomości i powrotu ich właścicieli do strefy; (3) przekształcenie

Varoshy w strefę specjalną, służącą kontaktom pomiędzy członkami obu społeczności;

(4) zagadnienia związane z ruchem lotniczym na lotnisku w Nikozji; (5) zapewnienie bezpie-

czeństwa ruchu lotniczego na wspomnianym lotnisku; (6) ustalenie sposobów implementacji

środków budowy zaufania, wymienionych w Aneksie 1 do raportu SG ONZ z 1 lipca 1993

roku (S/26026). Zob. ibidem.


owocne, gdyż pod koniec lutego Joe Clark zasygnalizował SG ONZ, iż nadszedł

odpowiedni moment, by obu liderom przedstawić proponowaną treść postanowień

dotyczących ŚBZ35.

Rozmowy z przedstawicielami obu cypryjskich społeczności były kontynuo-

wane na początku marca 1994 roku. Ponieważ zmierzały we właściwym kierunku,

9 marca Gustav Feissel przedstawił stronom dokument zatytułowany „Zarys

implementacji katalogu środków budowy zaufania”. Glafk os Clerides oraz Rauf

Denktasz otrzymali tydzień czasu na zapoznanie się z jego treścią oraz przygoto-

wanie proponowanych poprawek i uzupełnień. Po upływie tego czasu, 16 marca

wznowione zostały spotkania Gustava Feissela z oboma liderami z osobna. W ich

trakcie zarówno delegacja Greków cypryjskich, jak i Turków cypryjskich zgłosiły

szereg poprawek. W rezultacie powstała nowa, uzupełniona i poprawiona wersja

dokumentu poświęconego katalogowi ŚBZ, a 21 marca specjalny przedstawiciel

SG ONZ Joe Clark powrócił na Cypr, by uczestniczyć w fi nalnej fazie prac nad

treścią porozumienia36. Chociaż wszystko wskazywało na to, że tym razem uda się

uzyskać akceptację obu stron i dokument zostanie zatwierdzony, wkrótce pojawiły

się pierwsze komplikacje.

Już w trakcie pierwszego spotkania Raufa Denktasza z Joe Clarkiem lider Tur-

ków cypryjskich zmienił ton dotychczasowych wypowiedzi i przedstawił szereg

zastrzeżeń do proponowanej treści porozumienia. Sugerował przy tym, że posta-

nowienia w znacznym stopniu różnią się od tych przedstawionych w lipcu 1993

roku, a ponadto w znacznym stopniu odzwierciedlają stanowisko Greków cypryj-

skich. Zgłoszone uwagi dotyczyły przede wszystkim przebiegu granic administra-

cyjnych na obszarze Varoshy, kwestii dostępu do obszaru Varoshy, korzyści

z przywrócenia ruchu lotniczego na nikozyjskim lotnisku dla tureckiej społeczno-

ści, kwestii poboru ceł oraz terminarza implementacji postanowień dotyczących

obu zamkniętych stref. Tymczasem Glafk os Clerides wyraził wstępną zgodę na

przyjęcie dokumentu w jego wersji z dnia 21 marca, choć jednocześnie podkreślił,

iż przedstawiony dokument zawiera wiele postanowień niekorzystnych dla Greków

cypryjskich. Ostateczną decyzję w tej sprawie uzależnił jednak od Raufa Denktasza.

Glafk os Cleridis zadeklarował, że podpisze porozumienie, jeśli tak samo postąpi

lider Turków cypryjskich. Tak się jednak nie stało. Konsultacje Gustava Feissela

35 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 4 March 1994,

op.cit.36 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 4 April 1994,

S/1994/380.


Ryc. 8. Propozycja podziału obszaru Varoshy przedstawiona w 1994 roku.

B

2

1

4

3

D

A

C

B

Annex III

SCHEMATIC MAP

APPROX. SCALE:1 KM.

FAMAGUSTA BAY

A. Fenced area of VaroshaB. United Nations-controlled buffer zoneC. Old city of FamagustaD. Eastern United Kingdom Sovereign Base area

1. The physical fence (status quo)2. Varosha municipal administrative line3. Dherinia link road4. Dhimokratias Street


z Raufem Denktaszem z 28 marca 1994 roku nie przyniosły żadnego postępu,

a stanowisko reprezentanta północnego Cypru pozostało niezmienione37.

Nad porozumieniem w sprawie środków budowy zaufania ponownie zawisła

groźba okresowego zawieszenia lub zakończenia rokowań. Wiele wskazywało na

powtórzenie scenariusza z czerwca 1993 roku, kiedy prace nad dokumentem

utkwiły w martwym punkcie z powodu nieprzejednanego stanowiska Raufa Denk-

tasza. W kwietniu 1994 roku Joe Clark oraz Gustav Feissel kontynuowali spotkania

z przedstawicielami władz Grecji i Turcji oraz obu cypryjskich społeczności. Zała-

manie rozmów nastąpiło w dniu 28 kwietnia, gdy podczas konferencji prasowej

Rauf Denktasz poinformował dziennikarzy o fi asku konsultacji. Również Joe Clark

potwierdził, iż w zaistniałej sytuacji kontynuowanie spotkań uważa za bezza-

sadne38.

Skomplikowana sytuacja nie zraziła jednakże Boutrosa Boutrosa Ghali, który

zalecił swym przedstawicielom kontynuowanie konsultacji ze stroną turecką. Na

tej podstawie powstał pomysł wspólnego spotkania Gustava Feissela z reprezen-

tantami społeczności Turków cypryjskich, władz Turcji oraz Stanów Zjednoczo-

nych. Konsultacje odbyły się w dniach 11–12 maja we Wiedniu, ale nie przyczyniły

się do zmiany stanowiska strony Turków cypryjskich. Konsekwencją takiej decyzji

było przedstawienie Radzie Bezpieczeństwa ONZ zarysu dokumentu w wersji

z 21 marca 1994 roku. W swym raporcie z 30 maja 1994 roku SG ONZ obarczył

stronę Turków cypryjskich odpowiedzialnością za brak wiążących postanowień

w sprawie katalogu ŚBZ. Prócz tego zamieścił w nim niezwykle wymowną konsta-

tację dotyczącą misji dobrych usług prowadzonych przez kolejnych sekretarzy

generalnych na Cyprze: „Minęło trzydzieści lat od momentu, gdy Rada Bezpie-

czeństwa po raz pierwszy zaleciła SG ONZ prowadzenie misji dobrych usług na

Cyprze. (…) Przez niemal dwie dekady nasze wysiłki były niezmiennie wspierane

przez Radę, a w tym czasie przygotowaliśmy szereg propozycji, zmierzających

w kierunku zawarcia porozumienia na Cyprze. Niestety, nic nie wskazuje na to, by

sytuacja mogła się zmienić, tak długo jak na wyspie oraz w regionie nie zaistnieje

wola polityczna takiej zmiany”39.

Chociaż wszystko wskazywało na niepowodzenie misji SG ONZ, Gustav Feis-

sel kontynuował swą pracę na Cyprze. Niespodziewanie, 6 czerwca, Rauf Denktasz

przedstawił mu swoje stanowisko, które zawierało istotne, konstruktywne zmiany.

Na tej podstawie SG ONZ poinstruował Gustava Feissela, by ten kontynuował

37 Ibidem.38 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 30 May 1994,

S/1994/629.39 Ibidem.


spotkania z liderem Turków cypryjskich. Konsultacje, przeprowadzone w okresie

8-16 czerwca, poświęcone były przede wszystkim dwóm kluczowym kwestiom:

zasadom dostępu do/z Varoshy oraz akceptacji mapy z przebiegiem granic admi-

nistracyjnych w obrębie Varoshy. Po raz kolejny wiele wskazywało na przełom

w pracach nad zatwierdzeniem katalogu ŚBZ. Po pierwsze, strona Turków cypryj-

skich zaakceptowała podział stref w obrębie Varoshy na podstawie mapy z 11 marca

1994 roku. Po drugie, Rauf Denktasz zaakceptował większość propozycji związa-

nych z zasadami dostępu do Varoshy. Jednakże trudności pojawiły się wraz z su-

gestią Raufa Denktasza, by do treści dokumentu z 21 marca dołączyć wnioski

z wiedeńskiego spotkania z 11–12 maja. Propozycja nie mogła ujść uwadze lidera

Greków cypryjskich Glafk osa Cleridesa, który w imieniu swej społeczności

potwierdził akceptację dokumentu z 21 marca, ale jednocześnie zadeklarował, że

nie podpisze porozumienia, które zawierałoby jakiekolwiek zmiany zgłoszone

później przez stronę turecką. Wkrótce Glafk os Clerides poinformował SG ONZ,

iż na podstawie analizy jego raportu z dnia 30 maja 1994 roku, Rada Narodowa

podjęła 8 czerwca decyzję o niemożności kontynuowania negocjacji przez stronę

Greków cypryjskich. W tej sytuacji na Cypr udał się ponownie Joe Clark, by prze-

konać Glafk osa Cleridesa do kontynuowania prac. Jego zabiegi okazały się jednak

nieskuteczne i lider Greków cypryjskich pozostał przy swym zdaniu. Tym samym

powstała sytuacja, którą określić można było jedynie mianem patowej. Turcy

cypryjscy uzależniali akceptację dokumentu ŚBZ z 21 marca od wprowadzenia

sugerowanych przez nich poprawek, natomiast Grecy cypryjscy nie wyrażali zgody

na jakiekolwiek zmiany w treści dokumentu i proponowali jego przyjęcie w nie-

zmienionej formie40.

Trudna sytuacja została dodatkowo skomplikowana przez niekorzystne dla

strony Turków cypryjskich orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot

Europejskich z 5 lipca 1994 roku. Znalazło się w nim postanowienie, iż państwa

członkowskie Unii Europejskiej mogą importować z Cypru jedynie te produkty,

które posiadają specjalne certyfi katy wydane przez władze Republiki Cypru. Orze-

czenie dotknęło setki Turków cypryjskich, zwłaszcza eksporterów owoców, de facto

zamykając przed nimi dostęp do unijnego rynku41. Od tamtej pory nie mogli już

sprzedawać bez przeszkód swych towarów odbiorcom w krajach UE, zwłaszcza

w Wielkiej Brytanii. Według Stefana Talmona, w 1994 roku procentowa wielkość

sprzedaży cytrusów do Wielkiej Brytanii przez Turków cypryjskich wynosiła

40 Letter Dated 28 June 1994 from the Secretary-General Addressed to the President of the Security

Council, 1 July 1994, S/1994/785.41 Orzeczenie było niekorzystne przede wszystkim dla plantatorów pomarańczy oraz cytryn.


aż 80%. Utrata tego rynku w praktyce oznaczała bankructwo plantatorów oraz

znaczne osłabienie gospodarki północnego Cypru. Orzeczenie nie zostałoby

wydane, gdyby nie inicjatywa eksporterów cypryjskich podjęta w Wielkiej Bryta-

nii oraz późniejsze przekazanie sprawy Trybunałowi przez brytyjski Sąd Najwyższy

(sprawa C-432/92 Anastasiou I)42.

Klimat polityczny na Cyprze nie sprzyjał prowadzeniu rokowań dotyczących

jakichkolwiek ważnych kwestii. Ponadto, nietrudno odnieść wrażenie, iż zatwier-

dzenie katalogu środków budowy zaufania nie było szczególnie pożądane przez

żadną ze stron. Przedstawiciele obu społeczności dbali raczej o to, by odpowie-

dzialnością za ewentualne niepowodzenie negocjacji obarczyć swych adwersarzy.

Ponieważ dotychczasowe wysiłki w ramach misji dobrych usług nie skutkowały

zmianą status quo na Cyprze, SG ONZ zwrócił się do Rady Bezpieczeństwa ONZ

o podjęcie decyzji odnośnie dalszych działań. RB ONZ przyjęła 29 lipca 1994 roku

rezolucję nr 939 (1994), w której wezwała SG ONZ do rozpoczęcia konsultacji

z członkami Rady, państwami gwarantami oraz liderami obu cypryjskich społecz-

ności. Celem, jaki Rada postawiła przed Boutrosem Boutrosem Ghali oraz zainte-

resowanymi stronami, miało być wypracowanie takich rozwiązań, które stwarzałyby

realną szansę uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie wcześniejszych rezo-

lucji RB ONZ43. Na podstawie niniejszej rezolucji sekretarz generalny ONZ roz-

począł przygotowania do kolejnej rundy rozmów. W tym celu 18 sierpnia wysłał

listy do członków RB ONZ oraz państw gwarantów z prośbą o ustosunkowanie się

do treści rezolucji oraz wszelkie pomocne sugestie. Jednocześnie poinformował

liderów obu cypryjskich społeczności oraz władze państw gwarantów o planowa-

nej na początek września wizycie swego specjalnego przedstawiciela Joe Clarka

w regionie wschodniego Morza Śródziemnego. W jej trakcie miało dojść do kolej-

nej rundy konsultacji oraz próby zbliżenia stanowisk. Ponieważ wszystkie zainte-

resowane strony pozytywnie odniosły się do propozycji SG ONZ, na początku

września Joe Clark spotkał się z przedstawicielami władz Wielkiej Brytanii, Repub-

liki Grecji, Republiki Turcji oraz Glafk osem Cleridesem i Raufem Denktaszem.

Strony przedstawiły swe stanowiska dotyczące katalogu środków budowy zaufania,

które, w zasadniczej mierze, nie uległy żadnym znaczącym modyfi kacjom. Dodat-

kowo, 29 sierpnia 1994 roku, Zgromadzenie Parlamentarne Turków cypryjskich

przyjęło uchwałę, w której zastrzeżono, iż utworzenie federacji cypryjskiej nie jest

jedyną dostępną metodą uregulowania kwestii cypryjskiej. W ten sposób, przy

42 Zob. S. Talmon, Th e Cyprus Question before the European Court of Justice, „European Journal

of International Law” 2001, vol. 12, no. 4, s. 729–733.43 Resolution 939 (1994) Adopted by the Security Council on 29 July 1994, S/RES/939 (1994).


pełnej aprobacie ze strony najwyższych władz Republiki Turcji, do społeczności

międzynarodowej wysłany został czytelny sygnał. Potwierdzał on gotowość strony

tureckiej do zaakceptowania rozwiązania konfederacyjnego, a nawet dalszego

zacieśnienia stosunków pomiędzy TRPC i Turcją. Dlatego wkrótce po powrocie,

Joe Clark poinformował Boutrosa Boutrosa Ghali o realnej groźbie impasu w ro-

kowaniach dotyczących nie tylko środków budowy zaufania, ale również ostatecz-

nego uregulowania kwestii cypryjskiej44.

Jeszcze przed konsultacjami z Joe Clarkiem, 7 września 1994 roku, Glafk os

Clerides przesłał sekretarzowi generalnemu ONZ list, w którym obszernie przed-

stawił zarówno ofi cjalne stanowisko władz Republiki Cypru, jak również własne

propozycje rozwiązań. Za brak postępu w kwestii środków budowy zaufania obwi-

nił Turcję oraz Raufa Denktasza. Co znamienne, Glafk os Clerides zasugerował SG

ONZ, iż wypowiedzi oraz postępowanie tureckich polityków „nie mogą być nadal

ignorowane lub uznawane za niebyłe, tylko dlatego ponieważ wydał je nielegalny

i nieuznawany organ”45. Jednocześnie wskazał na obecność wojsk tureckich na

Cyprze jako jedną z dwóch głównych przyczyn impasu w rozmowach. Oddziały

tureckie miały zmuszać Republikę Cypru do współpracy z Grecją w ramach wspól-

nej polityki obronnej, co z kolei wywoływało zaniepokojenie na północnym

Cyprze. Jako drugą przyczynę Glafk os Clerides wymienił brak pełnej akceptacji ze

strony Turków cypryjskich, by ostateczne uregulowanie kwestii cypryjskiej polegało

na utworzeniu cypryjskiego państwa federalnego jako jedynego podmiotu prawa

międzynarodowego publicznego, z jednym obywatelstwem, którego niepodległość

oraz integralność terytorialna zostałyby odpowiednio zabezpieczone. W jego

przekonaniu uchwała „tak zwanego Zgromadzenia Parlamentarnego Turków

cypryjskich” stanowiła pogwałcenie ustaleń zawartych w umowach wysokiego

szczebla z 1977 i 1979 roku. Dodatkowo prezydent Republiki Cypru wskazał na

działania, które należałoby niezwłocznie podjąć celem poprawy wzajemnego

zaufania pomiędzy obiema cypryjskimi społecznościami. W tym kontekście

wymienił:

• deklarację liderów obu stron o rezygnacji z użycia siły;

• rozwiązanie Gwardii Narodowej przez władze Greków cypryjskich;

• przejęcie przez Republikę Cypru całkowitego kosztu utrzymywania sił

UNFICYP na wyspie;

44 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 29 October 1994,

S/1994/1229.45 Letter from President Clerides to the UN Secretary-General of 7 September 1994, [w:] M. Moran,

Sovereignty Divided. Essays on the International Dimensions of the Cyprus Problem, CYREP,

Nicosia 1998, s. 172.


• przekazanie sprzętu Gwardii Narodowej jednostkom UNFICYP;

• wycofanie sił zbrojnych Republiki Turcji z wyspy;

• wydalenie z Cypru tureckich osadników46.

Pomimo braku postępu w rokowaniach, a nawet groźby ich zerwania, SG ONZ

nie ustawał w swych wysiłkach na rzecz zbliżenia stanowisk obu stron. 10 paździer-

nika wystosował do obu cypryjskich liderów pismo, w którym zaprosił ich do

wzięcia udziału w kilku nieformalnych spotkaniach organizowanych przez Gustava

Feissela. Zarówno Glafk os Clerides, jak i Rauf Denktasz przyjęli zaproszenie i już

18 października doszło do ich pierwszego spotkania w rezydencji przedstawiciela

SG ONZ. Kolejne konsultacje miały miejsce w dniach 21–31 października47.

1 listopada Rauf Denktasz przedstawił konkluzje dotyczące przebiegu oraz

rezultatów październikowej rundy rokowań. W jego opinii rozmowy prowadzone

z Glafk osem Cleridesem począwszy od 18 października „były bardzo owocne”

i „umożliwiały prowadzenie dalszych negocjacji celem uregulowania kwestii

cypryjskiej”48. Należy jednak zauważyć, iż jego ocena wyników spotkań nie odpo-

wiadała rzeczywistości. Na przykład, brak zgody ze strony Glafk osa Cleridesa na

szersze omówienie kwestii katalogu środków budowy zaufania Rauf Denktasz

zinterpretował jako zgodę Greków cypryjskich na ŚBZ w ich brzmieniu zapropo-

nowanym przez SG ONZ w raporcie z 1 lipca 1993 roku. Jednocześnie lider ture-

ckiej społeczności na Cyprze podkreślił swój osobisty wkład w poszukiwanie

kompromisowych rozwiązań w najbardziej spornych sprawach. W tym kontekście

wymienił między innymi propozycję podziału stref kontrolnych na obszarze

Varoshy oraz zobowiązanie do uregulowania sporu cypryjskiego poprzez utwo-

rzenie federacyjnego państwa. Jednakże w treści dokumentu znalazło się również

postanowienie, w którym Rauf Denktasz odrzucił jakąkolwiek możliwość poparcia

wniosku Republiki Cypru o członkostwo w UE. Wskazał przy tym, że jednostronna

decyzja o przystąpieniu do UE jest równoznaczna z unią z innymi państwami,

przede wszystkim z Grecją, i jako taka pozostaje w sprzeczności z postanowieniami

Traktatu gwarancyjnego49. Art. 1 Traktatu gwarancyjnego stanowi, iż Republika

Cypru „zobowiązuje się nie uczestniczyć w całości lub częściowo w unii politycz-

nej bądź ekonomicznej z jakimkolwiek państwem. W związku z tym zabrania się

46 Ibidem, s. 173–174.47 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 29 October 1994,

op.cit.48 President Denktas’ Points Arising from the Meeting on 31 October 1994 between the two Cypriot

Leaders of 1 November 1994, [w:] M. Moran, Sovereignty Divided. Essays on the International

Dimensions of the Cyprus Problem, op.cit., s. 176.49 Ibidem, s. 177–179.


wszelkiej działalności, która miałaby na celu bezpośrednie lub pośrednie promo-

wanie takiej unii lub podziału państwa”50.

W odpowiedzi na sugestie i wnioski Raufa Denktasza, 8 listopada Glafk os

Clerides przesłał na ręce Boutrosa Boutrosa Ghali list. Jego ton różnił się znacznie

od dokumentu Raufa Denktasza i zawierał odmienną ocenę rezultatów nieformal-

nych rokowań z października. Już w drugim akapicie prezydent Republiki Cypru

poinformował SG ONZ, iż „postulaty Raufa Denktasza odzwierciedlają w praktyce

politykę Turcji, a ponadto ani on, ani Turcja nie przejawiają woli politycznej, by

możliwe było ostateczne uregulowanie problemu cypryjskiego”51. Ponadto zarzucił

stronie tureckiej sprzeciw wobec przystąpienia federalnego państwa cypryjskiego

do UE, odrzucenie idei całkowitej demilitaryzacji wyspy oraz niestosowanie się do

postanowień zawartych w rezolucjach RB ONZ, zwłaszcza tych dotyczących ustroju

przyszłej federacji.

Tak zdecydowana ocena przebiegu nieformalnej rundy rokowań nie mogła

pozostać bez odpowiedzi ze strony Raufa Denktasza. 22 listopada, za pośredni-

ctwem stałego przedstawiciela Turcji przy ONZ Inala Batu, przekazał SG ONZ list,

w którym ustosunkował się do zarzutów postawionych mu przez Glafk osa Cleri-

desa. W pierwszym rzędzie ponownie podkreślił, że jeśli nie uda się wytworzyć

klimatu wzajemnego zaufania pomiędzy stronami, niemożliwe będzie osiągnięcie

jakiegokolwiek postępu w negocjacjach poświęconych ostatecznemu rozwiązaniu

kwestii cypryjskiej. Obszerny fragment listu zawierał przykłady potwierdzające

koncyliacyjną postawę lidera Turków cypryjskich oraz dowodzące stosowania się

przezeń do zaleceń SG ONZ oraz jego specjalnych przedstawicieli. Dodatkowo

Rauf Denktasz zadeklarował, iż jest „cały czas przygotowany do wznowienia nego-

cjacji z Glafk osem Cleridesem”52. Zapewnił również SG ONZ o woli politycznej ze

strony Turków cypryjskich, by osiągnąć kompromis i zagwarantować pokój na

Cyprze.

Podczas gdy trwała wymiana korespondencji pomiędzy liderami a sekretarzem

generalnym ONZ, pojawiały się kolejne propozycje uregulowania sporu. Własną

inicjatywę rozwiązania kwestii cypryjskiej przedstawił 14 listopada 1994 roku

ówczesny minister spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej Andriej Kozyriew.

W liście adresowanym do Boutrosa Boutrosa Ghali zaproponował wysłanie

w region wschodniego Morza Śródziemnego specjalnej misji Rady Bezpieczeństwa

50 Treaty of Guarantee, „Journal of Cyprus Studies” 1999, vol. 14/15, s. 341.51 Letter dated 8 November 1994 from the President of Cyprus to the UN Secretary-General,

A/49/648, S/1994/1263.52 Letter dated 21 November 1994 from Mr. Rauf Denktas to the Secretary-General, A/49/685,

S/1994/1330.


ONZ. Jej podstawowym zadaniem miało być zbadanie sytuacji na miejscu

i opracowanie alternatywnego mechanizmu, który pozwoliłby przełamać impas

w rokowaniach. Ponadto, zasugerował rewizję zapisów konstytucji Republiki

Cypru53. Chociaż inicjatywa Andrieja Kozyriewa została pozytywnie przyjęta przez

przedstawicieli Greków cypryjskich, wątpliwości zgłaszała strona turecka, która

postrzegała Rosję jako rzeczniczkę interesów Greków cypryjskich ze względu na

wspólne wyznanie oraz wzrastające zainteresowanie rynkiem cypryjskim ze strony

rosyjskich inwestorów.

Gdy przedłużał się impas w rokowaniach dotyczących katalogu środków

budowy zaufania, w sprawę zaangażował się osobiście sekretarz generalny ONZ.

W tym celu, między 24 listopada i 2 grudnia 1994 roku, spotkał się z dwukrotnie

z Glafk osem Cleridesem oraz raz z Raufem Denktaszem. Po tych spotkaniach SG

ONZ wyraził uznanie dla Glafk osa Cleridesa i docenił jego koncyliacyjną postawę

w trakcie rozmów. Z kolei Rauf Denktasz został skrytykowany za brak analogicz-

nych ustępstw. Jednakże Boutros Boutros Ghali był przekonany, iż październikowa

runda konsultacji stworzyła najlepsze warunki dla kontynuowania negocjacji celem

ostatecznego rozwiązania kwestii cypryjskiej54. Wkrótce potem zastępca specjal-

nego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze Gustaw Feissel otrzymał polecenie

kontynuowania wysiłków celem wznowienia rokowań55.

Bez względu na ton korespondencji oraz argumenty podnoszone przez obu

cypryjskich liderów, brak jakichkolwiek wiążących postanowień w sprawie kata-

logu środków budowy zaufania pozostawał faktem. Deklaracje woli współpracy

z SG ONZ nie mogły zostać zrealizowane dopóki strony różniły się w zasadniczych

kwestiach. Kierownictwo Turków cypryjskich stanowczo odmawiało poparcia

wniosku o członkostwo Cypru w UE, natomiast władze Greków cypryjskich nie

dopuszczały możliwości uznania defi nicji suwerenności w wersji proponowanej

przez stronę turecką. Brzmiała ona następująco: „Państwa związkowe są suwe-

renne w takim stopniu, w jakim nie ograniczają ich postanowienia konstytucji

federalnej”56.

Fiasko rokowań w ramach katalogu środków budowy zaufania, przedstawionego

stronom przez Boutrosa Boutrosa Ghali, stało się przedmiotem wielu analiz i ko-

mentarzy po obu stronach linii Attyli, a także poza granicami Cypru. W opinii

53 Th e Cyprus Question, op.cit., s. 42.54 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 25 June 1996,

S/1996/467. 55 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 12 December

1994, S/1994/1407. 56 Ibidem.


Nikosa S. Koutsou, w połowie 1994 roku po stronie greckiej za przyjęciem katalogu

środków budowy zaufania opowiadał się jedynie prezydent Glafk os Clerides,

podczas gdy wszystkie partie polityczne zajęły sceptyczne stanowiska. Jednakże

decydujący okazał się być brak zgody ze strony lidera Turków cypryjskich Raufa

Denktasza. Na tej podstawie Nikos S. Koutsou przedstawił trzy możliwe sposoby

wyjścia z impasu przez stronę grecką:

• kontynuowanie rokowań na podstawie porozumień wysokiego szczebla

z 1977 i 1979 roku oraz rozmaitych propozycji wysuwanych przez przedsta-

wicieli ONZ;

• zorganizowanie międzynarodowej konferencji poświęconej kwestii cypryj-

skiej;

• opcję zerową (ang. zero option), zakładającą, iż strona grecka będzie stoso-

wała się do postanowień z lat 1977 oraz 1979 tylko wtedy, gdy strona turecka

będzie się również wywiązywała z nałożonych na nią zobowiązań. W ramach

opcji zerowej podstawę polityki zagranicznej Republiki Cypru miało stanowić

dwanaście zasad57.

Również władze Turków cypryjskich dysponowały, według Nikosa S. Koutsou,

możliwością wyboru pomiędzy trzema scenariuszami uregulowania kwestii cypryj-

skiej, ale odmiennymi od greckich:

• utrzymywanie status quo;

• utworzenie konfederacji cypryjskiej, w ramach której społeczność turecka

dominowałaby na zajmowanym terytorium, natomiast część terytorium

Cypru stanowiłaby strefa mieszana;

57 Nikos S. Koutsou, Th e Future of Cyprus: Current Proposals and Negotiating Options, [w:] Th e

United States & Cyprus. Double Standards and the Rule of Law, pod red. E.T. Rossidesa,

V. Coufoudakisa, the American Hellenic Institute Foundation, Washington 2002, s. 223–224.

Dwanaście zasad w ramach opcji zerowej stanowić miały: (1) utworzenie wspólnego, grecko-

-cypryjskiego systemu obrony; (2) demilitaryzacja wyspy; (3) zabieganie o przyjęcie „całego”

Cypru do UE; (4) udział Cypru w programie Partnerstwo dla Pokoju; (5) zabieganie o brytyj-

skie poparcie na drodze do członkostwa w UE oraz instytucjach europejskich w zamian za

dalsze prawo użytkowania baz wojskowych na Cyprze; (6) unieważnienie traktatu gwarancyj-

nego z 1960 roku; (7) negocjowanie wybranych kwestii przez władze cypryjskie bezpośrednio

z Turcją, a nie z przedstawicielami społeczności Turków cypryjskich; (8) negocjowanie wszel-

kich kwestii związanych z kształtem przyszłego państwa cypryjskiego jedynie z reprezentan-

tami Turków cypryjskich; (9) dokonanie wyboru pomiędzy kontynuacją Republiki Cypru na

podstawie konstytucji z 1960 roku lub utworzeniem nowego państwa cypryjskiego,; (10)

podjęcie ofensywy prawnej przeciwko władzom tureckim, na przykład, poprzez wnoszenie

skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka; (11) zjednywanie sobie zagranicznej

opinii publicznej przez władze Greków cypryjskich; (12) udowodnienie, iż na Turków cypryj-

skich nie zostały nałożone żadne sankcje handlowe.


• powszechne uznanie Tureckiej Republiki Północnego Cypru lub aneksja tej

części wyspy przez Republikę Turcji58.

Takis Ewdokas, znany polityk cypryjski, wysunął wówczas niepopularną wśród

Greków cypryjskich tezę, iż uregulowanie kwestii cypryjskiej nie będzie możliwe

tak długo jak władze Greków cypryjskich nie uznają prawa Turków cypryjskich do

posiadania własnego państwa. W jego przekonaniu takie radykalne rozwiązanie

pozwoliłoby wzmocnić przekonanie o odrębnej tożsamości politycznej wśród

Turków cypryjskich, natomiast Greków cypryjskich zmusiłoby do zaakceptowania

i poszanowania prawa do niepodległości północnych sąsiadów. Dopiero takie

okoliczności sprzyjałyby prowadzeniu rokowań i poszukiwaniu najlepszego spo-

sobu rozwiązania sporu. Takis Ewdokas założył, iż z czasem po obu stronach

cypryjskiej granicy powstałyby silne grupy społeczne zainteresowane wzajemną

współpracą, które wpływałyby na przywódców obu cypryjskich państw i niejako

oddolnie sterowały procesem reintegracji na wyspie59. Podobny pogląd przedstawił

również były specjalny przedstawiciel SG ONZ na Cyprze Hugo Gobbi.

Z kolei Michael Moran wskazał na stanowisko negocjacyjne Glafk osa Cleridesa

jako główną przyczynę niepowodzenia konsultacji w sprawie środków budowy

zaufania. W jego przekonaniu, liderowi Greków cypryjskich przyświecał tylko

jeden cel – zdobycie poparcia ze strony Raufa Denktasza dla wniosku o członkostwo

w UE. Takie podejście było z góry skazane na niepowodzenie, gdyż lider tureckiej

społeczności nie mógł zaakceptować wniosku ze względów politycznych60.

Nie brakuje również opinii, iż niepowodzenie rokowań w kwestii katalogu

środków budowy zaufania na Cyprze spowodowane było w decydującej mierze

rozbieżnościami o charakterze technicznym. Suha Bolukbasi wskazuje w tym

kontekście na sprawę zwierzchności nad drogą prowadzącą z terytorium kontro-

lowanego przez Greków cypryjskich do Varoshy oraz prawo linii lotniczych Turków

cypryjskich do korzystania z międzynarodowego lotniska w Nikozji. W pierwszym

przypadku strona Turków cypryjskich nie wyrażała zgody na utworzenie drogi

eksterytorialnej, natomiast drugą kwestię kategorycznie odrzucał Glafk os Clerides.

W przekonaniu prezydenta Republiki Cypru, udostępnienie nikozyjskiego portu

58 Ibidem, s. 228.59 M. Stephen, Th e Cyprus Question, Northgate Publications, London 2001, s. 89.60 M. Moran, Sovereignty Divided. Essays on the International Dimensions of the Cyprus Problem,

op.cit., s. 101.


lotniczego samolotom należącym do Turków cypryjskich byłoby „równoznaczne

z uznaniem ich pseudo-państwa”61.

Nie ulega jednak żadnej wątpliwości, że rozmowy pomiędzy liderami cypryj-

skich społeczności w latach 1993–1994 odbywały się przy wyraźnym wpływie ze

strony władz Grecji oraz Turcji. Bez wątpienia napięcie, które pojawiło się pomię-

dzy tymi państwami latem 1994 roku w związku z planowanym przez Grecję

rozszerzeniem wód terytorialnych na Morzu Egejskim do 12 mil, musiało nega-

tywnie wpłynąć na klimat rokowań cypryjskich. Jeszcze przed wejściem w życie

Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku doszło do pierw-

szego napięcia w stosunkach grecko-tureckich62. 5 września 1994 roku turecki

liberalny dziennik „Hurriyet” poinformował, że naczelne dowództwo wojskowe

jest gotowe na użycie siły, jeśli Grecja rozszerzy swe wody terytorialne na Morzu

Egejskim do 12 mil. Żołnierze tureccy byli gotowi w każdej chwili rozpocząć

działania wojenne na obszarze Morza Egejskiego lub w Tracji. „Turecki prezydent

Sulejman Demirel ostrzegł Ateny przed podejmowaniem tego rodzaju decyzji,

a minister spraw zagranicznych Mumtaz Soysal oświadczył wprost, iż Turcja może

potraktować ją jako casus belli”63. Władze greckie z oburzeniem przyjęły oświad-

czenia polityków tureckich, ale do konfl iktu nie doszło, gdyż ostatecznie Grecja

nie skorzystała z przysługującego jej prawa. Niemniej napięte relacje grecko-ture-

ckie zdecydowały w dużej mierze o fi asku misji dobrych usług Boutrosa Boutrosa

Ghali na Cyprze i przyczyniły się do wzrostu defi cytu zaufania pomiędzy Grekami

cypryjskimi a Turkami cypryjskimi64.

61 S. Bolukbasi, From Benevolent Detachment to Reluctant Assertiveness: Turkey’s Policy Towards

Cyprus, 1954–2001, [w:] Cyprus and Europe. Th e Long Way Back, pod red. V.K. Fouskasa,

H.A. Richtera, Bibliopolis, Mannheim und Möhnsee 2003, s. 47.62 Grecja ratyfi kowała Konwencję Narodów Zjednoczonych o prawie morza 21 czerwca 1995 r.

jako siedemdziesiąte piąte państwo, natomiast Turcja nie jest stroną tej umowy. Konwencja

weszła w życie 16 listopada 1994 roku.63 T. Stylińska, Ankara grozi wojną, „Rzeczpospolita” z 6 września 1994 r.64 Oczywiście nie dotyczyło to wszystkich Turków cypryjskich i Greków cypryjskich. W cieniu

wielkiej polityki i rozmów pomiędzy liderami obu społeczności, dochodziło do spotkań

grecko-tureckich na wyspie, najczęściej w kwaterze UNFICYP „Ledra Palace” w Nikozji,

położonej w strefi e buforowej kontrolowanej przez ONZ. Ponadto, znany był przykład wsi

Pyla – jedynej cypryjskiej wsi z ludnością mieszaną. Usytuowana w strefi e buforowej liczyła

na początku 1995 roku ponad tysiąc mieszkańców, w tym około czterystu Turków cypryjskich

oraz ośmiuset Greków cypryjskich. W opinii Michaela Hoare, ofi cera irlandzkiej policji

patrolującej rejon Pyli w ramach UNFICYP, przedstawiciele obu społeczności żyli ze sobą

w zgodzie, „razem pili piwo i polowali na kuropatwy”. Nie zaobserwowano „żadnego fi zycz-

nego podziału i żadnych trudności z utrzymaniem ładu”. Zob. L.Z. Niekrasz, Węzeł cypryjski,

„Tygodnik Powszechny” z 8 stycznia 1995 r.


2. KWESTIA CYPRYJSKA W LATACH 1995–1996

Bill Clinton był pierwszym prezydentem Stanów Zjednoczonych od czasów

prezydentury Lyndona Johnsona, który zaangażował się w regulację kwestii

cypryjskiej. Dużą rolę odegrali przy tym Amerykanie greckiego pochodzenia na

czele z Johnem Brademasem, wieloletnim członkiem Izby Reprezentantów z ra-

mienia Partii Demokratycznej. W marcu 1994 roku doszło do spotkania ich

delegacji z prezydentem, ówczesnym wiceprezydentem Alem Gorem oraz doradcą

do spraw bezpieczeństwa narodowego Anthonym Lake’em. Rozmowa poświęcona

została w całości kwestii cypryjskiej oraz Macedonii65. Według Johna Brademasa,

Bill Clinton był doskonale poinformowany odnośnie obu kwestii i wyraził pełne

zrozumienie dla stanowiska greckiego. Zapewne dlatego w styczniu 1995 roku

Bill Clinton mianował Richarda I. Beattie swym specjalnym wysłannikiem na

Cyprze, a w kwestię cypryjską zaangażował się również zastępca sekretarza stanu

do spraw Europy Richard C. Holbrooke. Podczas wizyty w Nikozji Richard C. Hol-

brooke, w imieniu prezydenta USA, wyraził nadzieję, że „Cypr przystąpi do Unii

już jako państwo federalne, a korzyści z członkostwa odniosą wszyscy Cypryj-

czycy”66. Bez wątpienia był to czytelny sygnał pod adresem kierownictwa Turków

cypryjskich. Administracja amerykańska sugerowała rozwiązanie federalne,

preferowane przez władze Republiki Cypru, a nie utworzenie konfederacji cypryj-

skiej, co z kolei proponowali przedstawiciele Turków cypryjskich. Jednakże, jak

słusznie zauważa Pauline Green, chociaż władze Stanów Zjednoczonych starały

65 Władze Grecji nie uznają ani nazwy państwa Macedonia, ani stosowanego przez nie symbolu

gwiazdy z Werginy argumentując, iż jego władze bezpodstawnie przywłaszczyły sobie dzie-

dzictwo starożytnej Macedonii wraz z dokonaniami jej najsławniejszych władców – Filipa II

oraz jego syna Aleksandra Wielkiego. Dodatkowo nazwa tego państwa pokrywa się z nazwą

regionu w północnej Grecji. Władzom greckim udało się przekonać do swojego stanowiska

w tej sprawie Unię Europejską oraz Stany Zjednoczone. Z tego powodu, począwszy od

momentu uzyskania niepodległości przez Macedonię w 1991 roku, państwo to funkcjonuje

pod ofi cjalną nazwą Była Jugosłowiańska Republika Macedonii (ang. FYROM – Former

Yugoslavian Republic of Macedonia). Z kolei władze greckie najczęściej posługują się nazwą

Republika Skopje. Na początku listopada 2004 roku doszło do nagłego zaostrzenia stosunków

grecko-amerykańskich po tym jak władze Stanów Zjednoczonych ofi cjalnie uznały nazwę

państwa Republiki Macedonii. Zob. R. Sołtyk, Transatlantycka kłótnia o Macedonię między

Grecją a USA, „Gazeta Wyborcza” z 5 listopada 2004 r.; J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski,

S. Turlej, Historia Grecji, op.cit., s. 638.66 J. Brademas, Cyprus Revisited: Some Observations, [w:] Th e United States & Cyprus: Double

Standards and the Rule of Law, op.cit., s. 252–253.


się prowadzić możliwie neutralną politykę w kwestii cypryjskiej, w decydujących

momentach zawsze przyznawały priorytet sojuszowi z Republiką Turcji67.

Pod koniec 1995 i w pierwszych miesiącach 1996 roku impasowi w negocjacjach

cypryjskich towarzyszył nagły wzrost napięcia w stosunkach grecko-tureckich.

Bezpośrednią przyczyną kryzysu był zwykły przypadek. 25 grudnia 1995 roku

turecki statek handlowy „Figen Akat” utknął na mieliźnie w pobliżu Imii (tur.

Kardak) – skalistej wysepki, położonej we wschodniej części Morza Egejskiego68.

Żadnemu z członków załogi nic się nie stało, a statek nie został uszkodzony. Z pozoru

niegroźne zdarzenie miało jednak wkrótce doprowadzić do największego napięcia

w stosunkach grecko-tureckich od czasu inwazji armii tureckiej na Cypr w 1974

roku. Rozpoczął je kapitan statku, który odmówił pomocy ze strony greckiej, twier-

dząc, że znajduje się na wodach terytorialnych Turcji i tylko jednostki tureckie są

do tego uprawnione. Rozmowy trwały wiele godzin, w końcu kapitan wyraził zgodę

na pomoc greckiego holownika, własności fi rmy Matsas Star. „Figen Akat” został

odholowany do tureckiego portu w Gulluk69. Prawdopodobnie na tym zakończyłby

się cały incydent, gdyby nie niespodziewane posunięcie władz w Ankarze.

Kilka dni później, 29 grudnia, ambasador Grecji w Ankarze otrzymał notę od

władz tureckich, w której stwierdzano wprost, iż Imia stanowi część terytorium

Turcji i znajduje się w granicach prowincji Muğla. Władze greckie zdecydowały

się odrzucić turecką notę i podkreślić przynależność terytorium Imii do Grecji.

W nocie z 10 stycznia 1996 roku odpowiedziano, iż pierwotnie Turcja scedowała

Imię na rzecz Włoch w 1932 roku, a następnie Grecja przejęła nad nią kontrolę na

mocy postanowień traktatu pokojowego z Włochami z 1947 roku70. Jak było można

się spodziewać, Turcja nie zgodziła się ze stanowiskiem Grecji.

Sytuacja uległa znacznemu zaostrzeniu po tym jak burmistrz Kalymnos (mia-

sta będącego stolicą regionu Kalymnos, na obszarze którego znajduje się wysepka)

popłynął na Imię i zawiesił grecką fl agę. Już 28 stycznia grupa tureckich dzienni-

karzy, pracujących dla gazety „Hurriyet” oraz prywatnej stacji telewizyjnej, dotarła

na wysepkę, ściągnęła fl agę Grecji i zastąpiła ją turecką. Zdarzenie pokazywano

67 P. Green, R. Collins, Embracing Cyprus. Th e Path to Unity in the New Europe, I.B. Tauris,

London 2003, s. 37.68 Więcej zob. P. Osiewicz, Spory grecko-tureckie w basenie Morza Egejskiego, [w:] Spory – kon-

fl ikty zbrojne – terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzynarodo-

wych, pod red. W. Malendowskiego, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2006,

s. 272–276.69 Turkish Foreign Policy and Practice as Evidenced by the Recent Turkish Claims to the Imia Rocks;

źródło: www.mfa.gr/foreign/bilateral/imiaen.htm (1.02.2006).70 Ibidem.


przez cały dzień w tureckiej telewizji. Niebawem na wysepkę Imia przybyła ponow-

nie grupa Greków i zawiesiła swoją fl agę. Na straży symbolu narodowego pozosta-

wiono dwunastu ludzi, którzy mieli zapobiec ewentualnej kontrakcji Turków.

I chociaż dzięki mediacji ze strony zastępcy sekretarza stanu Richarda Holbrooke’a

udało się uniknąć zbrojnej konfrontacji, kryzys na Morzu Egejskim jeszcze bardziej

skomplikował nie tylko stosunki pomiędzy Grecją a Turcją, ale także pomiędzy

obiema społecznościami na Cyprze71.

Niemniej w pierwszej połowie 1995 roku Joe Clark oraz Gustaw Feissel konty-

nuowali w imieniu SG ONZ rozmowy zarówno z liderami obu cypryjskich spo-

łeczności, jak również z przedstawicielami władz Grecji i Turcji. Pomimo znacznego

zaangażowania sił i środków nie udało się jednak osiągnąć znaczącego postępu

i nakłonić stron do wznowienia rozmów72. Dlatego Boutros Boutros Ghali był

zmuszony poinformować Radę Bezpieczeństwa ONZ, iż obszerny raport w tej

sprawie przedstawi później aniżeli planował. Z pewnością jako wysoce niepokojące

odbierał sygnały z obu stron, w których podważano możliwość powrotu do stołu

rokowań. Glafk os Clerides stwierdził wprost, że „Grecy cypryjscy nie wznowią

rokowań bezpośrednich, jeżeli obie strony nie wypracują kompromisowych roz-

wiązań w podstawowych kwestiach”73. Taki tok rozumowania wydawał się uspra-

wiedliwiony i oczywisty, biorąc pod uwagę wcześniejsze doświadczenia negocja-

cyjne. Trudno było spodziewać się jakiegokolwiek przełomu, skoro osiągnięcie

kompromisu w nawet najprostszych kwestiach okazywało się niemożliwe.

Jednocześnie trwały starania Republiki Cypru o rozpoczęcie negocjacji człon-

kowskich z Unią Europejską. Przełom nastąpił między innymi dzięki tureckiej

premier Tansu Çiller, która w 1995 roku przyzwoliła na początek negocjacji pomię-

dzy Cyprem a UE w zamian za podpisanie umowy o unii celnej pomiędzy Turcją

i UE74. W rzeczywistości umowa znacznie wykraczała poza ramy powszechnie

przyjętej defi nicji unii celnej. Zniesione zostały nie tylko cła na towary przemy-

słowe oraz ujednolicone stawki celne w stosunku do państw trzecich, ale Turcja

została również zobowiązana do przyjęcia części dorobku prawnego Wspólnoty

71 Więcej na temat grecko-tureckiego sporu o wysepkę Imia oraz setki innych wysp i wysepek

na Morzu Egejskim zob. M.X. Kyriakou, Kryzys egejski, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza,

Warszawa 1989; C. Arvanitopoulos, A. Syrigos, Th e International Legal Status of the Aegean,

Ministry of Press and Mass Media, Athens 1998; E. Kalaycıoğlu, Turkish Dynamics: Bridge

Across Troubled Lands, Palgrave Macmillan, New York 2005, s. 160.72 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 15 June 1995,

S/1995/488.73 Th e Cyprus Question, op.cit., s. 43.74 S. Bolukbasi, From Benevolent Detachment to Reluctant Assertiveness: Turkey’s Policy Towards

Cyprus, 1954–2001, op.cit., s. 48.


z zakresu handlu. Ponadto, władze tureckie musiały także wyrazić zgodę na pro-

wadzenie wobec niektórych stron trzecich polityki handlowej zgodnej z ofi cjalną

polityką Unii Europejskiej. Z powyższych powodów niektórzy badacze dowodzą,

iż unia celna pomiędzy UE i Republiką Turcji wyraźnie faworyzuje państwa człon-

kowskie UE. Jednocześnie pozbawiła stronę turecką karty przetargowej, otwierając

rynek Turcji jeszcze przed rozpoczęciem przez nią negocjacji członkowskich75.

Niemniej, w praktyce umowa umożliwiła Republice Cypru kontynuację starań

o unijne członkostwo, chociaż należy wyraźnie podkreślić, iż Turcja nadal nie

akceptowała polityki władz cypryjskich. Turcja nawet nie uznawała Republiki

Cypru oraz jej władz, oskarżając Greków cypryjskich o bezprawne przejęcie pełni

władzy na Cyprze w grudniu 1963 roku. Wspomniana umowa o unii celnej weszła

w życie 31 grudnia 1995 roku.

Już 6 marca 1995 roku Rada Unii Europejskiej zadecydowała, iż negocjacje

z Republiką Cypru powinny rozpocząć się sześć miesięcy po szczycie Rady Euro-

pejskiej w grudniu 1996 roku76. Takie samo stanowisko zajęła również Komisja

Europejska. Z kolei Rada Europejska potwierdziła, podczas szczytu w Cannes

26–27 czerwca 1995 roku, „że negocjacje członkowskie z Maltą oraz Cyprem

rozpoczną się na podstawie propozycji przedłożonych przez Komisję Europejską,

sześć miesięcy po konferencji międzyrządowej w 1996 roku. Wyniki prac tejże

konferencji zostaną również wzięte pod uwagę”77.

12 lipca 1995 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie cypryj-

skiego wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej. Członkowie Parlamentu

przychylnie odnieśli się do opinii Komisji Europejskiej z 30 czerwca 1993 roku

i potwierdzili, że Cypr może ubiegać się o członkostwo w UE. Ponadto, PE odniósł

się do raportu sekretarza generalnego ONZ z 30 maja 1994 roku, w którym zwró-

cił uwagę na impas w rokowaniach pomiędzy obiema społecznościami. W rezolu-

cji znalazł się zapis podtrzymujący opinię Boutrosa Boutrosa Ghali, iż odpowie-

dzialność za brak postępu w negocjacjach, dotyczących ostatecznego uregulowania

kwestii cypryjskiej oraz katalogu środków budowy zaufania, ponosi strona Turków

cypryjskich. Jednocześnie Komisja Europejska została zobowiązana, aby na bieżąco

informowała stronę Turków cypryjskich o korzyściach związanych z akcesją do

75 S. Ülgen, Y. Zahariadis, Th e Future of Turkish-EU Trade Relations Deepening vs. Widening,

„Turkish Policy Quarterly” 2004, vol. 3, no. 4, s. 54.76 C. Yennaris, From the East. Confl ict and Partition in Cyprus, Elliot & Th ompson, London 2003,

s. 229.77 European Council Conclusions of the Presidency, Cannes 26-27 June 1995, [w:] Cyprus on the

Way to EU Membership, the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia

2003, s. 60.


UE. Ponadto, wszystkie instytucje unijne miały zbadać możliwości podjęcia wspól-

nych działań celem uregulowania kwestii cypryjskiej78.

Należy podkreślić, że wszystkie dokumenty przyjęte przez instytucje unijne

w 1995 roku łączyło jedno – w żadnym z nich nie przedstawiono rozwiązania

kwestii cypryjskiej jako warunku ewentualnego przyjęcia Cypru do UE. Tym

samym pojawiła się możliwość akcesji de iure całego Cypru, ale de facto jedynie

południowej jego części, znajdującej się pod efektywną kontrolą rządu Republiki

Cypru. Taki scenariusz był wysoce niekorzystny zarówno dla społeczności Tur-

ków cypryjskich, jak również Republiki Turcji. Z tego powodu, w odpowiedzi na

ofi cjalne dokumenty przyjęte przez instytucje UE, prezydent Turcji Sulejman

Demirel oraz lider Turków cypryjskich Rauf Denktasz przedstawili 28 grudnia

1995 roku wspólne stanowisko. W treści dokumentu znalazł się zapis potwier-

dzający fakt dalszego uznawania Tureckiej Republiki Północnego Cypru przez

Republikę Turcji. Ponadto, obaj politycy ofi cjalnie potwierdzili, iż podstawową

zasadę rozwiązania kwestii cypryjskiej powinna stanowić równość Greków

cypryjskich oraz Turków cypryjskich. Ewentualna akcesja Cypru do UE miała

być uzależniona od uprzedniego uregulowania sytuacji politycznej na wyspie.

Jako dodatkowy warunek przedstawili jednoczesne przyjęcie Republiki Turcji do

UE79. Tym samym członkostwo dla Cypru miało być ściśle powiązane ze sprawą

tureckiej akcesji.

Dodatkowym problemem, który wpływał na impas w rokowaniach pomiędzy

liderami obu społeczności, była kwestia zbrojeń. Siły zbrojne po obu stronach linii

Attyli zostały wyposażone w nowy sprzęt wojskowy. W raporcie dla Rady Bezpie-

czeństwa ONZ z 7 czerwca 1996 roku sekretarz generalny ONZ wskazał na moder-

nizację uzbrojenia jako jedno z największych zagrożeń dla procesu rokowań.

W tym kontekście wymienił północny Cypr jako „jeden z najbardziej zmilitaryzo-

wanych obszarów na świecie”. Według ofi cjalnych danych, rozpowszechnianych

przez ONZ, w 1996 roku w północnej części wyspy stacjonowało 30 000 żołnierzy

tureckich oraz 4 500 żołnierzy armii Turków cypryjskich. Dodatkowo aż 20%

terytorium TRPC miały stanowić tereny wojskowe80. Boutros Boutros Ghali nie

podał analogicznych danych odnośnie sił zbrojnych na południu Cypru, ale zazna-

czył, iż „były one znacznie słabsze od tureckich”.

78 Resolution Adopted by the European Parliament on Cyprus’ Application for Membership of the

European Union of 12 July 1995, [w:] Cyprus on the Way to EU Membership, op.cit., s. 72–73.79 C. Yennaris, From the East. Confl ict and Partition in Cyprus, op.cit., s. 229.80 Report of the Secretary-general on the United Nations Operation in Cyprus of 7 June 1996,

S/1996/411.


Innym źródłem napięć była nadal sytuacja członków obu społeczności, prze-

bywających poza obszarem kontrolowanym przez ich społeczność. W 1996 roku

sprawa ta dotyczyła 487 Greków cypryjskich oraz 191 maronitów mieszkających

na północnym Cyprze oraz około 360 Turków cypryjskich z południa81. Zarzuty

dotyczyły przede wszystkim wolności poruszania się przedstawicieli obu mniej-

szości na terytorium kontrolowanym przez stronę turecką oraz powtarzające się

przypadki dyskryminowania Turków cypryjskich przez policję po stronie Greków

cypryjskich. Jednocześnie SG ONZ zwrócił uwagę na udział członków obu spo-

łeczności we wszelkich wspólnych imprezach organizowanych przez UNFICYP.

Boutros Boutros Ghali podzielał opinię RB ONZ, przedstawioną w rezolucji 1032

z 19 grudnia 1995 roku, wzywającą liderów obu społeczności do „promowania

wzajemnej tolerancji, zaufania oraz pojednania”82. Jednocześnie jednak oskarżył

administrację Turków cypryjskich o utrudnianie lub nawet uniemożliwianie

udziału członków podległej jej społeczności nawet w tych imprezach UNFICYP,

których miejscem była strefa buforowa ONZ, a nie południowa część Cypru83.

Kwestia cypryjska weszła w fazę jednego z najdłuższych impasów w rokowa-

niach. Najbardziej wymownym komentarzem ówczesnej sytuacji na wyspie stała

się ocena SG ONZ zamieszczona w raporcie przygotowanym dla RB ONZ w grud-

niu 1995 roku: „Jak już wcześniej wskazałem w raporcie dotyczącym prac Organi-

zacji, wszystkie elementy niezbędne dla osiągnięcia sprawiedliwego i trwałego

rozwiązania zostały już przedstawione stronom. Mam nadzieję, że w ciągu najbliż-

szych kilku miesięcy będzie możliwe stworzenie klimatu politycznego, który

pozwoli przełamać długotrwały impas w rokowaniach. Dlatego mój specjalny

81 Maronici – nazwa głównej grupy chrześcijańskiej społeczności Libanu. „W 685 roku mnich

Jan Maron sformułował zasady funkcjonowania maronickiego Kościoła, narażając jego wier-

nych na prześladowania przez Bizantyjczyków, zwalczając także inne sekty monofi zytów

(utrzymujących, że Chrystus miał tylko jedną naturę). (…) Kontakty z Rzymem nawiązali

dopiero w 1445 roku, a rozmowy o zjednoczeniu obu Kościołów podjęli w XVI wieku. Po

dwustu latach Kościół maronicki przyjął doktrynę katolicką, zachowując ze swojej tradycji

liturgię w języku syriackim i arabskim, klasztory mieszane i małżeństwa duchownych najniż-

szych rangą. (…) Dziś pośród 3 milionów rodowitych Libańczyków maronici stanowią około

30%, ale ich liczba stale maleje. Największą falę emigracji do obu Ameryk, Europy i Afryki

spowodowała wywołana przez Palestyńczyków wojna domowa (1975–1990)”. Zob. Maronici,

[w:] Y. Th orval, Słownik cywilizacji muzułmańskiej, Wydawnictwo Książnica, Katowice 2002,

s. 180. Maronici, podobnie jak Ormianie, na mocy konstytucji z 1960 roku, włączeni zostali

do społeczności Greków cypryjskich. Zob. About Cyprus, op.cit., s. 12.82 Resolution 1032 (1995) Adopted by the Security Council on 19 December 1995, S/RES/1032

(1995).83 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 7 June 1996,

op.cit.


przedstawiciel oraz jego zastępca będą podejmowali dalsze wysiłki w tym kie-

runku”84. Jednakże Joe Clark był zmęczony niekończącymi się konsultacjami

z obiema stronami, które nie przynosiły żadnych wymiernych efektów. Zapewne

z tego powodu zrezygnował z pełnionej funkcji na rzecz Hana Sung-Joo, byłego

ministra spraw zagranicznych Korei Południowej. Nowy specjalny przedstawiciel

SG ONZ na Cyprze przejął obowiązki 1 maja 1996 roku. Jego zastępcą pozostał

Gustav Feissel.

W czerwcu 1996 roku Boutros Boutros Ghali podjął kolejną próbę przełamania

impasu, trwającego od października 1994 roku. Najpierw 6 czerwca spotkał się

z Raufem Denktaszem w Stambule, a następnie 11 czerwca z Glafk osem Cleride-

sem w Genewie. Podczas rozmowy z SG ONZ, lider Greków cypryjskich ponownie

potwierdził swą gotowość do negocjowania treści porozumienia z Raufem Denk-

taszem. Zaznaczył jednak, iż zanim doszłoby do bezpośrednich spotkań, strony

powinny osiągnąć kompromis w sprawie podstawowych postanowień i zasad

w trakcie konsultacji. W tym kontekście wymienił pięć priorytetowych obszarów:

bezpieczeństwo, członkostwo w Unii Europejskiej, terytorium, suwerenność oraz

równość polityczną. Jednocześnie prezydent Republiki Cypru odrzucił możliwość

utrzymania w mocy Traktatu gwarancyjnego z 1960 roku, który pozwalał Turcji

na jednostronną interwencję, oraz ponowił propozycję demilitaryzacji Cypru85.

Również Rauf Denktasz potwierdził, że jest gotów wznowić rozmowy z Glaf-

kosem Cleridesem. Jednocześnie, podobnie jak lider Greków cypryjskich, postawił

kilka wstępnych warunków. Szczególną wagę przywiązywał do „równorzędnego

partnerstwa”, co w praktyce miało być równoznaczne z równym traktowaniem

członków obu cypryjskich społeczności we wszystkich dziedzinach życia, także

pod względem wpływu na władze federalne. W przeciwieństwie do Glafk osa

Cleridesa, Rauf Denktasz oczekiwał utrzymania w mocy Traktatu gwarancyjnego.

Dodatkowo podkreślił, iż nie wyrazi zgody na jakiekolwiek zmiany w treści Trak-

tatu, włączając w to prawo Turcji do jednostronnej interwencji na wyspie. Wśród

zagrożeń lider Turków cypryjskich wymienił przyjęcie Cypru do UE przed akcesją

Turcji, co w jego opinii przeczyło idei uregulowania kwestii cypryjskiej na zasadach

dwustrefowości oraz dwóch równych społeczności86.

Zgodnie z instrukcją SG ONZ, jego specjalny przedstawiciel Han Sung-Joo

przybył na Cypr pod koniec czerwca 1996 roku. Podczas pierwszej wizyty spotkał

84 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 10 December

1995, S/1995/1020.85 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 7 June 1996,

op.cit.86 Ibidem.


się zarówno z liderami cypryjskich społeczności, jak również przywódcami partii

politycznych, przedsiębiorcami oraz przedstawicielami związków zawodowych.

Wkrótce potem Han Sung-Joo udał się z wizytami do Aten oraz Ankary, by zapo-

znać się ze stanowiskami rządów Grecji oraz Turcji. Ponadto, odwiedził również

stolice państw żywotnie zainteresowanych rozwojem sytuacji na Cyprze (Londyn,

Moskwa, Paryż oraz Waszyngton), w Dublinie spotkał się z przewodniczącymi

wówczas Unii Europejskiej władzami Irlandii, natomiast w Brukseli z członkami

Komisji Europejskiej87.

Podczas konsultacji specjalny przedstawiciel SG ONZ przekonał się jak wiele

dzieliło stanowiska Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich. Glafk os Clerides

zasugerował, iż przede wszystkim należy uniknąć kolejnej bezowocnej rundy

rokowań bezpośrednich. W tym celu strony powinny najpierw osiągnąć kompro-

mis w najważniejszych kwestiach w drodze konsultacji. Lider Greków cypryjskich

ponownie określił pięć priorytetowych obszarów negocjacyjnych, wymienionych

wcześniej w trakcie jego rozmowy z Boutrosem Boutrosem Ghali z 11 czerwca

1996 roku. Swojego stanowiska nie zmienił również Rauf Denktasz, który był gotów

wziąć udział w rokowaniach bezpośrednich pod warunkiem przyjęcia równorzęd-

nego partnerstwa jako podstawy rozmów, a także utrzymania w mocy Traktatu

gwarancyjnego z 1960 roku. Ponieważ strony trwały przy uprzednio zdefi niowa-

nych stanowiskach, Han Sung-Joo poinformował SG ONZ o bezcelowości organi-

zowania spotkań bezpośrednich na tym etapie88.

Wkrótce jednak sytuacja na Cyprze skomplikowała się jeszcze bardziej.

W sierpniu 1996 roku doszło do najpoważniejszych od sierpnia 1974 roku incy-

dentów na wyspie. Przekonanie o tym, iż fi zyczne odseparowanie obu społeczno-

ści pozwoli uniknąć walk okazało się mylne.

Niespełna miesiąc po wizycie nowego specjalnego przedstawiciela ONZ,

w niedzielę 11 sierpnia, ponad 3000 Greków cypryjskich wzięło udział w demon-

stracjach w sąsiedztwie strefy buforowej ONZ lub wewnątrz strefy patrolowanej

przez UNFICYP. Głównym organizatorem było Motocyklowe Stowarzyszenie

Greków cypryjskich. Na metę rajdu motocyklowego, rozpoczętego 2 sierpnia

w Berlinie, organizatorzy wybrali Kyrenię, znajdującą się pod kontrolą administra-

cji Turków cypryjskich. Ogłoszony już w styczniu 1996 roku plan rajdu został

odebrany przez stronę turecką jako jawna prowokacja, gdyż uczestnicy nie kryli

zamiaru przekroczenia linii zawieszenia ognia oraz strefy buforowej ONZ. Zarówno

87 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 17 December 1996,

S/1996/1055.88 Ibidem.


przedstawiciele Greków cypryjskich, jak również Turków cypryjskich przygoto-

wywali się do wydarzenia, które mogło stać się zarzewiem konfl iktu. Rauf Denktasz

podjął decyzję umożliwiającą przyjazd na wyspę członków skrajnie prawicowej

organizacji tureckiej Szare Wilki. Jeszcze przed 11 sierpnia dowództwo UNFICYP

zwróciło się z prośbą do Glafk osa Cleridesa, by uczynił wszystko co w jego mocy,

by uniemożliwić przeniknięcie demonstrantów do strefy buforowej. Tak też się

stało i w odpowiedzi na apel prezydenta organizatorzy postanowili spotkać się na

stadionie w Nikozji. Jednakże po spotkaniu w stolicy sytuacja wymknęła się spod

kontroli, głównie dzięki bierności ze strony policji Greków cypryjskich. Demon-

stranci zdołali w kilku miejscach przedostać się do strefy buforowej. Po drugiej

stronie czekała na nich kontrdemonstracja Turków cypryjskich. Do najpoważniej-

szych incydentów doszło na wschodzie kraju w Dherynii, położonej w pobliżu

Famagusty. Pomimo starań ze strony żołnierzy UNFICYP, nie udało się zapobiec

bezpośredniemu starciu demonstrantów. W wyniku strzelaniny oraz pobicia zginął

Grek cypryjski Anastasios Isaak, a poważne rany odniosło 12 członków personelu

sił pokojowych ONZ, 54 Greków cypryjskich oraz 17 Turków cypryjskich. Należy

podkreślić, iż duży udział w tragedii miały siły porządkowe, zwłaszcza tureckie,

których funkcjonariusze nie tylko dopuścili do starć, ale nawet brali w nich aktywny

udział89.

W związku z tragicznymi wydarzeniami z 11 sierpnia, ambasador Republiki

Turcji Hüseyin E. Çelem przekazał sekretarzowi generalnemu ONZ list od przed-

stawiciela władz Turków cypryjskich Osmana Ertuğa. Strona turecka ofi cjalnie

obarczyła władze Greków cypryjskich odpowiedzialnością za incydent w strefi e

buforowej. Przedstawiciel TRPC powołał się przy okazji na wypowiedź Gustava

Feissela, zarejestrowaną po spotkaniu z władzami Republiki Cypru: „Jeśli rząd

wypełniłby swoje obowiązki w sposób całkowity i efektywny, ci ludzie nigdy nie

znaleźliby się w strefi e buforowej”90. Osman Ertuğ wskazał w tym kontekście na

pomoc oraz wsparcie udzielone uczestnikom rajdu motocyklowego przez władze

Greków cypryjskich oraz autokefaliczny prawosławny Kościół cypryjski. Duchowni

greccy mieli rzekomo zachęcać demonstrantów do przemocy przy pomocy „anty-

tureckiej i zapalczywej retoryki”91. Z drugiej strony, autor listu tłumaczył gwałtowną

reakcję zgromadzonych wzdłuż linii zawieszenia ognia Turków cypryjskich, którzy

nie mogli pozostać obojętni na kolejną próbę wtargnięcia demonstrantów greckich

89 Report of the Security-General on the United Nations Operation in Cyprus of 10 December 1996,

S/1996/1016.90 Letter dated 14 August 1996 from the Permanent Representative of Turkey to the United Nations

addressed to the Secretary-General, A/50/1022, S/1996/656.91 Ibidem.


na terytorium północnego Cypru. Władze Greków cypryjskich nie zdążyły nawet

przedstawić własnego stanowiska w tej sprawie, gdy doszło do kolejnego groźnego

incydentu. Ich eskalacja doprowadziła do pojawienia się niebezpiecznego napięcia

pomiędzy członkami obu cypryjskich społeczności. Napięcia, które podobnie jak

to miało kilkukrotnie miejsce w przeszłości, mogło doprowadzić nawet do otwar-

tego konfl iktu zbrojnego.

Zaplanowany na 14 sierpnia pogrzeb Anastasiosa Isaaka, stał się okazją do

kolejnej demonstracji. W jej trakcie około 200 Greków cypryjskich ponownie wdarło

się do strefy buforowej ONZ w Dherynii. Wznosząc wrogie hasła zbliżali się do

posterunków tureckich. I chociaż tym razem żołnierzom UNFICYP udało się ich

zatrzymać, jeden z nich, Solomos Solomou, nagle przedarł się przez kordon sił

pokojowych i pobiegł w kierunku żołnierzy tureckich. Gdy próbował wspiąć się na

maszt i zerwać turecką fl agę, został zastrzelony przez Turka. Wkrótce potem w stronę

tłumu oddanych zostało kilkadziesiąt strzałów, w wyniku których rany odniosło

dwóch brytyjskich żołnierzy UNFICYP oraz dwóch Greków cy pryjskich92.

Gwałtowne starcia w strefi e buforowej doprowadziły do poważnego napięcia

pomiędzy obiema stronami. Niezwykle złożona sytuacja na Cyprze uległa dalszemu

pogorszeniu. Zastępca specjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze chciał

zapobiec kolejnym aktom przemocy. Próbował odegrać rolę pośrednika pomiędzy

Raufem Denktaszem a Glafk osem Cleridesem, ale bez powodzenia. 8 września

dwaj żołnierze armii Turków cypryjskich zostali ostrzelani na posterunku w pobliżu

Agios Nikolaos. W wyniku ataku jeden z nich zginął, a drugi został poważnie

ranny. Ponieważ nie udało się ustalić sprawców, władze Turków cypryjskich winą

za incydent obarczyły grecki personel wojskowy oraz Gwardię Narodową. Strona

Greków cypryjskich zdecydowanie temu zaprzeczyła. Z kolei 13 października

został zastrzelony żołnierz Gwardii Narodowej, który przekroczył turecką linię

zawieszenia ognia93. Kilkukrotnie celem ataków stali się nawet żołnierze UNFICYP,

jednakże szczęśliwie udało się uniknąć ofi ar.

Wkrótce po ataku na posterunek armii Turków cypryjskich, 9 września, Rauf

Denktasz napisał list do SG ONZ, w którym przedstawił własną wersję zdarzeń.

W jego przekonaniu wszystkie fakty wskazywały na doskonale przygotowany plan

ataku, którego realizacji mogli podjąć się jedynie dobrze wyszkoleni żołnierze,

dysponujący sprzętem odpowiednim do prowadzenia działań nocnych. Aby zapo-

biec dalszym aktom przemocy, Rauf Denktasz wezwał Boutrosa Boutrosa Ghali

92 Report of the Security-General on the United Nations Operation in Cyprus of 10 December 1996,

op.cit.93 Ibidem.


oraz dowództwo UNFICYP do potępienia tego incydentu oraz udowodnienia

Glafk osowi Cleridesowi potrzeby zorganizowania bezpośredniego spotkania

w możliwie najbliższym terminie. Przy okazji lider Turków cypryjskich oświadczył,

że jeśli „panu Cleridesowi naprawdę zależy na wypracowaniu wzajemnie korzyst-

nego rozwiązania kwestii cypryjskiej i jeśli żywi szczery szacunek dla życia ludz-

kiego, przystąpi do rokowań”94.

W odpowiedzi 11 września Glafk os Clerides przesłał Raufowi Denktaszowi list

poświęcony ówczesnej sytuacji na wyspie. Zgodził się ze stanowiskiem lidera

Turków cypryjskich, iż należy za wszelką cenę opanować istniejący stan napięcia

oraz ostudzić emocje po obu stronach linii Attyli. Odrzucił jednak propozycję

spotkania z Raufem Denktaszem celem ogłoszenia wspólnego komunikatu

w sprawie zamieszek, gdyż mogła ona zostać błędnie zinterpretowana przez człon-

ków obu społeczności. Główny zarzut ze strony Glafk osa Cleridesa dotyczył osoby

Kenana Akina, Turka mieszkającego na północnym Cyprze. Według lidera Greków

cypryjskich, właśnie on mierzył z pistoletu do Solomosa Salomou – wspomnianej

śmiertelnej ofi ary zajść z 14 sierpnia. Trzy dni później został mianowany ministrem

rolnictwa i leśnictwa TRPC. Ponadto, zwrócił uwagę na udział innych osobistości

w tym zdarzeniu, na przykład, szefa policji Turków cypryjskich Attily Sava. Jako

najlepsze rozwiązanie, które przyczyniłoby się do trwałego obniżenia stopnia

wrogości pomiędzy członkami obu społeczności, Glafk os Clerides wymienił demi-

litaryzację linii zawieszenia ognia95.

Z kolei w liście adresowanym do Boutrosa Boutrosa Ghali z 17 września 1996 r.,

prezydent Republiki Cypru wskazał na stałe źródło napięcia pomiędzy obiema

społecznościami, za które postrzegał „obecność tureckich sił zbrojnych w okupo-

wanej części wyspy”. Jej konsekwencją miała być konieczność podnoszenia zdol-

ności obronnych Republiki Cypru oraz współpraca wojskowa z Grecją, a także

objęcie terytorium wyspy wspólną polityką obronną. Jednocześnie Glafk os Cleri-

des przedstawił w punktach podstawowe zadania, których realizacja pozwoliłaby

przełamać impas w rokowaniach oraz zmienić „niekorzystny klimat lęku i braku

wzajemnego zaufania” pomiędzy stronami. Rząd Republiki Cypru zaproponował

ze swej strony:

• rozwiązanie Gwardii Narodowej oraz przekazanie jej uzbrojenia pod kontrolę

sił pokojowych ONZ na Cyprze;

94 Letter dated 13 September 1996 from the Permanent Representative of Turkey to the United

Nations addressed to the Secretary-General, A/51/362, S/1996/758.95 Letter dated 13 September 1996 from the Permanent Representative of Cyprus to the United

Nations addressed to the Secretary-General, A/50/1039, S/1996/752.


• utrzymanie liczebności policji Republiki Cypru na niezmienionym poziomie

przy jednoczesnym wyposażeniu jej jedynie w lekką broń osobistą;

• przejęcie całkowitego kosztu utrzymywania sił pokojowych na wyspie;

• zagwarantowanie UNFICYP prawa do nadzoru nad implementacją wyżej

wymienionych zobowiązań;

• możliwość wykorzystania pojazdów byłej Gwardii Narodowej przez siły

pokojowe ONZ do patrolowania strefy buforowej;

• zdeponowanie na jednym z kont bankowych ONZ wszystkich środków

zaoszczędzonych w rezultacie rozwiązania Gwardii Narodowej oraz odwo-

łania przetargów na zakup uzbrojenia, które, po odjęciu kosztów utrzymy-

wania UNFICYP, mogłyby zostać wykorzystane zgodnie z interesem obu

społeczności po uregulowaniu kwestii cypryjskiej96.

Warunkiem wprowadzenia powyższych propozycji w życie miały być analo-

giczne decyzje podjęte przez stronę Turków cypryjskich oraz wycofanie sił ture-

ckich z Cypru. Prócz tego, Glafk os Clerides zaakcentował gotowość powrotu do

stołu rokowań oraz negocjowania treści postanowień dotyczących katalogu środ-

ków budowy zaufania. Treść odpowiedzi ze strony kierownictwa Turków cypryj-

skich miała w jego opinii dowieść czy obecność tureckiej armii podyktowana jest

chęcią ochrony społeczności Turków cypryjskich, czy też służy jedynie utrzymaniu

politycznego status quo na wyspie97.

Han Sung-Joo był w stałym kontakcie z obiema stronami. Podczas swej kolej-

nej wizyty na Cyprze, w połowie września, spotkał się zarówno z Glafk osem

Cleridesem, jak i Raufem Denktaszem. Jednak tym razem zamiast dyskutować na

temat przełamania impasu w rokowaniach dotyczących całościowego i ostatecz-

nego uregulowania kwestii cypryjskiej, specjalny przedstawiciel SG ONZ musiał

przede wszystkim wyeliminować napięcie powstałe w wyniku sierpniowych

incydentów98.

Kolejna wizyta Han Sung-Joo miała miejsce w połowie grudnia 1996 roku. Jego

głównym zadaniem było zbadanie sytuacji na miejscu oraz stanowisk wszystkich

zainteresowanych stron. Na polecenie Boutrosa Boutrosa Ghali spotkał się osobno

z Glafk osem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem, po czym udał się do Grecji

oraz Turcji na konsultacje z przedstawicielami tamtejszych ministerstw spraw

zagranicznych. Rozmowy z cypryjskimi przywódcami wykazały ponownie brak

szans na znaczący postęp w rokowaniach oraz dowiodły braku ich gotowości do

96 Ibidem.97 Ibidem.98 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 17 December 1996,

op.cit.


jakichkolwiek ustępstw. Ponadto, Glafk os Clerides zwrócił uwagę wysłannika SG

ONZ na zbliżający się termin wyborów prezydenckich w Republice Cypru, które

zaplanowane zostały na luty 1998 roku. Jednocześnie zasygnalizował, iż ze względu

na przygotowywaną kampanię wyborczą jest gotów brać udział w negocjacjach do

jesieni 1997 roku. Na tej podstawie Han Sung-Joo zasugerował reprezentantom

Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich wznowienie rokowań bezpośrednich

w możliwie najbliższym terminie na początku 1997 roku, przy jednoczesnym

i aktywnym wsparciu ze strony Grecji oraz Turcji99.

Wszelkie próby wznowienia rokowań oraz wyjścia z impasu, podejmowane

w latach 1995–1996, nie przyniosły żadnego efektu. Wynikało to między innymi

z mniejszej aniżeli zaprezentowana w latach 1991–1993 aktywności ze strony

sekretarza generalnego ONZ. Nietrudno ulec wrażeniu, iż po 1994 roku Boutros

Boutros Ghali był przeświadczony o niemożności pogodzenia stanowisk Greków

cypryjskich oraz Turków cypryjskich, zwłaszcza w sferze poglądów dotyczących

kształtu przyszłej federacji cypryjskiej. Jak zauważa Suha Bolukbasi, można wyróż-

nić dwie główne przyczyny takiej sytuacji. Po pierwsze, wsparcie działań SG ONZ

ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ okazało się mniejsze aniżeli zakładał. Po

drugie, sytuacja polityczna na wyspie zmieniła się radykalnie wraz z wyborem na

prezydenta Republiki Cypru Glafk osa Cleridesa. Było powszechnie wiadomo, iż

Boutros Boutros Ghali cenił sobie wysoce stanowisko negocjacyjne oraz propozy-

cje poprzednika Cleridesa, George Vassiliou. Z kolei ówczesny prezydent podzie-

lał poglądy SG ONZ. Najczęściej główną przeszkodą w kontynuowaniu rozmów

lub podpisaniu ważnego dokumentu było nieprzejednane stanowisko Raufa Denk-

tasza. Po dojściu do władzy Glafk osa Cleridesa, zwolennika „twardego kursu”

w stosunku do lidera Turków cypryjskich, SG ONZ nie mógł już liczyć na niemalże

bezwarunkowe wsparcie swej misji ze strony przedstawicieli Greków cypryjskich.

Od tamtej pory sugestie SG ONZ stawały się często przedmiotem ostrej krytyki ze

strony liderów obu cypryjskich społeczności100. Sytuację dodatkowo komplikował

brak wzajemnego zaufania pomiędzy Raufem Denktaszem a Glafk osem Cleride-

sem. Chociaż znali się doskonale od wielu lat, podejrzliwie traktowali propozycje

drugiej strony. Rauf Denktasz oceniał działania Glafk osa Cleridesa jako próby

zdominowania Turków cypryjskich w ramach przyszłej federacji przez liczniejszych

Greków cypryjskich. W tym kontekście należy wspomnieć o obawie przed helle-

nizacją wyspy lub quasi-enosis po przystąpieniu Cypru do UE. Z kolei Glafk os

99 Ibidem.100 S. Bolukbasi, Th e Cyprus Dispute and the United Nations: Peaceful Non-Settlement between

1954 and 1996, „International Journal of Middle East Studies” 1998, vol. 30, no. 3, s. 429.


Clerides postrzegał lidera tureckiej społeczności na Cyprze jako rzecznika oraz

posłusznego wykonawcę dyrektyw władz Republiki Turcji. Wśród Greków cypryj-

skich powszechna była wówczas opinia, iż Turcy cypryjscy nie dążą do utworzenia

wspólnego federalnego państwa, lecz ich celem nadal pozostaje przyłączenie pół-

nocnego Cypru do Turcji, podobnie jak miało to miejsce w latach pięćdziesiątych.

Zapewne z powyższych powodów SG ONZ opisał sytuację na Cyprze pod

koniec 1996 roku w następujący sposób: „Kwestia cypryjska znajduje się w impasie

od dłuższego czasu. Od mojego ostatniego raportu sytuacja znacznie się pogorszyła,

a dowodem tego jest niespotykany od czasu wydarzeń z 1974 roku wzrost prze-

mocy. Ciągle oddalająca się wizja uregulowania sporu wywołuje frustrację wśród

członków obu społeczności. Jeśli zatem przywódcy cypryjscy nie zaprezentują

determinacji w pracach nad znalezieniem całościowego rozwiązania, przy pełnym

wsparciu ze strony Grecji oraz Turcji, obecna niestabilna sytuacja będzie się nadal

utrzymywała lub doprowadzi do jeszcze większych zagrożeń”101.

3. KOLEJNE NAPIĘCIA I NOWE NADZIEJE: ROK 1997

Rok 1996 zapisał się w historii Cypru jako okres impasu w rokowaniach oraz

wysoce niepokojących napięć pomiędzy członkami obu społeczności. Pesymi-

styczna ocena sytuacji polityczno-społecznej na wyspie, zawarta w cytowanym

wcześniej fragmencie raportu SG ONZ, uzasadniała potrzebę przełomu w kontak-

tach pomiędzy Glafk osem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem. Wydarzenia

z sierpnia 1996 roku po raz kolejny dowiodły jak niewiele potrzeba, by atmosfera

względnego spokoju na Cyprze została poważnie zagrożona.

Duże nadzieje wiązano z osobą nowego sekretarza generalnego ONZ, pocho-

dzącego z Ghany Kofi ego Annana102. Miał opinię znakomitego negocjatora oraz

specjalisty od złożonych sporów i konfl iktów międzynarodowych. 17 grudnia

101 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 17 December 1996,

op.cit.102 Kofi Annan – urodzony 8 kwietnia 1938 roku w Kumasi w Ghanie. Z wykształcenia ekono-

mista i specjalista w dziedzinie zarządzania. Pierwszy SG ONZ, który wcześniej pracował

wiele lat w ONZ. Najpoważniejszą była funkcja zastępcy SG ONZ ds. operacji pokojowych,

którą piastował za kadencji Boutrosa Boutrosa Ghali. Przygotował raport milenijny oraz

projekt reformy organizacji. Ponadto angażował się w sprawy zagrażające pokojowi między-

narodowemu, między innymi kwestię Timoru Wschodniego oraz współpracy Iraku z Komi-

sją Specjalną ONZ (UNSCOM) w 1998 roku. W 2001 roku wraz z ONZ został laureatem

pokojowej Nagrody Nobla. Zob. J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych,

Wiedza Powszechna, Warszawa 2003, s. 21.


1996 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ wybrało go na pięcioletnią kadencję, która

miała trwać od 1 stycznia 1997 roku do 31 grudnia 2001 roku.

Tymczasem sytuacja na Cyprze zamiast poprawiać się pogrążała się w coraz

większym kryzysie. Wielkie poruszenie po obu stronach linii Attyli zaistniało po

6 stycznia 1997 roku, gdy władze Republiki Cypru ofi cjalnie ogłosiły zakup rosyj-

skiego systemu rakiet typu ziemia–powietrze S-300. Pierwsze rakiety S-300 miały

zostać zainstalowane w południowej części wyspy na początku 1998 roku. Chociaż

system rakietowy miał służyć wyłącznie celom obronnym, plany władz Greków

cypryjskich spotkały się ze stanowczym sprzeciwem ze strony Turcji.

Tureckie władze zagroziły, że jeśli transakcja zostanie zrealizowana, a rakiety

zainstalowane na Cyprze, rezerwują sobie prawo odwetu. Chociaż w opinii przed-

stawicieli Greków cypryjskich rosyjskie rakiety nie stanowiły żadnego zagrożenia

dla Turcji, tureccy politycy oraz publicyści dowodzili, że jest inaczej. Ismail Cem,

wpływowy polityk turecki, późniejszy minister spraw zagranicznych, jako podsta-

wowy argument przeciwko instalacji rakiet S-300 na południowym Cyprze wymie-

niał jednoczesny wzrost wpływów Federacji Rosyjskiej w basenie wschodniego

Morza Śródziemnego. Rosjanie mieli szkolić żołnierzy Gwardii Narodowej oraz

wspólnie z nimi obsługiwać stację radarową. Z punktu widzenia Turcji, taka aktyw-

ność była wysoce niepożądana, również biorąc pod uwagę interesy Organizacji

Paktu Północnoatlantyckiego. Było niemalże oczywiste, iż dzięki stacji radarowej,

Rosjanie będą mogli bez przeszkód monitorować wszelkie manewry fl oty NATO

w tej części świata. Ponadto, ofi cjalny maksymalny zasięg rakiet, wynoszący do150

kilometrów, według tureckich ekspertów mógł być znacznie większy i dochodzić

do 250 kilometrów103. Jednakże nie rakiety miały stanowić największe zagrożenie

dla terytorium Turcji, ale głowice, które mogły przenosić na przykład broń che-

miczną. Z całą pewnością rakiety S-300 rozmieszczone na południowym Cyprze

mogłyby zniszczyć tureckie bazy lotnicze, zapewniające ochronę przestrzeni

powietrznej nad terytorium kontrolowanym przez Turków cypryjskich, a także

południowych wybrzeży Anatolii104.

Po stronie greckiej pojawiły się wkrótce opinie, iż planowany zakup rakiet S-300

może zostać wykorzystany przez Turcję do osiągnięcia jej własnych celów, a nawet

zaszkodzić Grekom cypryjskim. W tym kontekście Farid Mirbagheri wskazał na

groźbę zastąpienia rywalizacji cypryjskiej na arenie dyplomatycznej przez kon-

frontację militarną, w której strona grecka byłaby z góry skazana na porażkę. Drugi

103 W tym celu wystarczyło jedynie nieznacznie zmodyfi kować konstrukcję rakiety. Wojskowi

tureccy byli przekonani, że Grecy cypryjscy mogliby tego dokonać we własnym zakresie.104 I. Cem, Turkey in the New Century, Rustem, Nicosia 2001, s. 153–157.


argument dotyczył potencjalnych strat dla cypryjskiej gospodarki, spowodowanych

instalacją rakiet. Zapowiedź odwetu ze strony Turcji mogłaby odstraszyć wielu

turystów. Już sama możliwość ataku odniosłaby pożądany przez Turcję skutek, bez

potrzeby wywierania dodatkowych nacisków na gospodarkę południowego Cypru.

Inną niepożądaną reperkusją mogło być opóźnienie rozpoczęcia negocjacji człon-

kowskich z Republiką Cypru przez Unię Europejską105.

Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej po tym jak rosyjscy dyplomaci

zapewnili, iż Rosja użyje wszelkich dostępnych środków, wliczając w to użycie siły,

jeśli jakiekolwiek państwo będzie próbowało osłabić jej pozycję w światowym

handlu bronią. Również Grecja zadeklarowała gotowość militarnej pomocy

Cyprowi na wypadek tureckiego nalotu na instalacje rakietowe. Jakakolwiek akcja

wojsk tureckich, podjęta w celu zniszczenia cypryjskich S-300, miała zostać zin-

terpretowana przez władze greckie jako casus belli106. Z kolei na działania strony

greckiej nie pozostało obojętne kierownictwo Turków cypryjskich. Jeszcze

w styczniu 1997 roku Rauf Denktasz podpisał wraz z prezydentem Turcji Sulejma-

nem Demirelem Wspólną Deklarację, na podstawie której każde uderzenie na

północny Cypr miało być traktowane jako atak na terytorium Turcji. Obaj przy-

wódcy zapowiedzieli również rozpoczęcie prac nad wprowadzeniem wspólnej

doktryny obronnej107. Wielkie Tureckie Zgromadzenie Narodowe przyjęło 21 stycz-

nia uchwałę dotyczącą Wspólnej Deklaracji, w której zamieszczono następujące

stwierdzenie: „Ciągły i intensywny proces zbrojenia się przez stronę Greków

cypryjskich, realizowany z inicjatywy oraz przy współpracy Grecji, uzyskał nowy

wymiar wraz z ogłoszeniem treści protokołu w sprawie rozmieszczenia rosyjskich

rakiet na wyspie. Nie można tolerować działań strony greckiej/Greków cypryjskich,

wymierzonych przeciwko Tureckiej Republice Północnego Cypru oraz Turcji”108.

Jednakże już pod koniec stycznia strona Greków cypryjskich została zmuszona

do zawieszenia decyzji o zakupie rosyjskich rakiet. Stało się tak przede wszystkim

ze względu na zdecydowane stanowisko Stanów Zjednoczonych w tej sprawie,

które, podobnie jak Turcja, były zaniepokojone ewentualnym wzrostem wpływów

Rosji w regionie. Także kolejne napięcie na linii Turcja–Grecja było wysoce nie-

pożądane z amerykańskiego punktu widzenia, gdyż zagrażało stabilności połu-

105 F. Mirbagheri, S-300s Revisited, „Th e Cyprus Review” 1998, vol. 10, no. 2, s. 137.106 C. Papasotiriou, Regional and International Conditions for a Viable Solution, „Th e Cyprus

Review” 1998, vol. 10, no. 1, s. 15.107 M. Wagrowska, Przerwa na myślenie, „Rzeczpospolita” z 17 lutego 1997 r.108 Resolution by the Turkish Grand National Assembly of 21 January 1997, www.mfa.gov.tr/

mfa/foreignpolicy/mainissues/cyprus/ (1.02.2006).


dniowej fl anki NATO. Glafk os Clerides zapewnił społeczność międzynarodową,

iż greckie samoloty wojskowe nie będą stacjonowały na Cyprze109.

Tym samym sprawa instalacji rakiet S-300 została odłożona ad acta, natomiast

Kofi Annan postanowił kontynuować misję dobrych usług, prowadzoną przez jego

poprzednika. Już 27 stycznia nowy SG ONZ napisał list do Glafk osa Cleridesa oraz

Raufa Denktasza, w którym poinformował ich o wadze, jaką przywiązuje do ure-

gulowania kwestii cypryjskiej. Z kolei w lutym i kwietniu Kofi Annan spotkał się

z oboma liderami, którzy zapewnili go o woli poszukiwania rozwiązania sporu oraz

powrotu do rokowań. 17 kwietnia 1997 roku poinformował ówczesnego przewod-

niczącego RB ONZ o rezygnacji Hana Sung-Joo z funkcji specjalnego przedstawi-

ciela SG ONZ na Cyprze. Na jego następcę zaproponował Ekwadorczyka Diego

Cordoveza, który przejął obowiązki z dniem 28 kwietnia. W tym samym liście Kofi

Annan poinformował członków Rady o zamiarze zintensyfi kowania wysiłków

celem wypracowania całościowego rozwiązania kwestii cypryjskiej110.

Pomimo tragicznych wydarzeń z sierpnia 1996 roku oraz napięcia związanego

z zakupem rakiet S-300, w pierwszej połowie 1997 roku zaobserwowano nie-

znaczną poprawę stosunków pomiędzy członkami obu społeczności. 19 kwietnia

grupie Turków cypryjskich pozwolono udać się z pielgrzymką do meczetu Hala

Sultan Tekke w Larnace. Miesiąc później, 19 maja, na stadionie położonym

w strefi e buforowej w Nikozji zorganizowany został koncert, na który zaproszeni

zostali zarówno Grecy cypryjscy, jak i Turcy cypryjscy. 3000 osób oglądało występy

gwiazd z Grecji oraz Turcji. Chociaż imprezie towarzyszyły zamieszki wywołane

przez radykalne organizacje Greków cypryjskich, uznano ją za duży sukces111. Były

hotel Ledra Palace, położony w strefi e buforowej w Nikozji, stał się miejscem

regularnych spotkań przedstawicieli obu społeczności112.

Misja dobrych usług Kofi ego Annana oraz jego przedstawicieli była kontynu-

owana. Diego Cordovez oraz Gustav Feissel konsultowali się kilkukrotnie z Glaf-

kosem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem, by określić katalog rozbieżności oraz

możliwości ustępstw z obu stron. W czerwcu SG ONZ uznał, iż nie istnieją żadne

przeszkody, które uniemożliwiałyby zaproszenie Glafk osa Cleridesa oraz Raufa

109 Ibidem.110 Letter Dated 17 April 1997 from the Secretary-General Addressed to the President of the Secu-

rity Council, S/1997/320.111 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 5 June 1997,

S/1997/437.112 Kwatera UNFICYP spełnia taką funkcję także teraz. Coraz częściej w Ledra Palace organi-

zowane są konferencje naukowe, poświęcone rozmaitym aspektom kwestii cypryjskiej. Jedna

z nich, przygotowana przez Peace Research Institute in Oslo – Cyprus Center, miała miejsce

26 listopada 2005 roku.


Denktasza do udziału w bezpośrednim spotkaniu. W tym celu 9 czerwca 1997 roku

wysłał do obu cypryjskich przywódców list, w którym zaprosił ich do Nowego

Jorku. Spotkania bezpośrednie zaplanowane zostały od 9 do 13 lipca. Według

Kofi ego Annana, pierwsza runda spotkań miała zainicjować proces kontynuowany

aż do całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej. Kolejną rundę zaplanowano

na sierpień, natomiast trzecia miała się odbyć w zależności od potrzeb. SG ONZ,

w liście do przewodniczącego RB ONZ, zasygnalizował potrzebę zmiany podejścia

do kwestii cypryjskiej. W jego przekonaniu najlepszym środkiem uregulowania

sporu były negocjacje bezpośrednie113.

Rada Bezpieczeństwa ONZ, w rezolucji 1117 (1997) z 26 czerwca 1997 roku,

poparła inicjatywę zgłoszoną przez Kofi ego Annana i wezwała liderów obu cypryj-

skich społeczności do wzięcia udziału w pierwszej rundzie spotkań w lipcu. Jed-

nocześnie zobowiązała SG ONZ do przedstawienia obszernego raportu z przebiegu

oraz rezultatów rokowań do 10 grudnia 1997 roku114.

Było jednak oczywiste, iż napięcie w stosunkach grecko-tureckich uniemożli-

wiało jakikolwiek postęp w rokowaniach cypryjskich. Wszelkie próby mediacji ze

strony Unii Europejskiej były podejrzliwie odbierane przez władze tureckie, które

postrzegały Wspólnotę jako rzeczniczkę interesów Grecji. Najbardziej wiarygod-

nymi mediatorami okazały się Stany Zjednoczone oraz Organizacja Paktu Północ-

noatlantyckiego. Prawdziwym przełomem było spotkanie ministrów spraw

zagranicznych, Th eodorosa Pangalosa oraz Ismaila Cema, przy okazji madryckiego

szczytu NATO. Zostało ono zorganizowane przez amerykańską sekretarz stanu

Madeleine Albright i stanowiło duże zaskoczenie dla opinii publicznej zarówno

w Grecji, jak i w Turcji. 8 lipca 1997 roku ministrowie podpisali oświadczenie,

które zawierało najważniejsze punkty dotyczące dalszego rozwoju stosunków

dwustronnych. Dzięki wysiłkom dyplomatycznym administracji Stanów Zjedno-

czonych, strony zgodziły się utrzymywać dobre stosunki sąsiedzkie, respektować

wzajemnie swoją suwerenność, działać zgodnie z normami prawa międzynarodo-

wego, nie naruszać interesów drugiej strony w basenie Morza Egejskiego, unikać

jednostronnych działań, rozwiązać spory przy pomocy środków pokojowych oraz

wykluczyć możliwość użycia lub groźby użycia siły115.

113 Letter dated 20 June 1997 from the Secretary-General Addressed to the President of the Security

Council, S/1997/480.114 Resolution 1117 (1997) Adopted by the Security Council on 26 June 1997, S/RES/1117

(1997).115 H. Kramer, A Changing Turkey. Th e Challenge to Europe and the United States, Brookings

Institution Press, Washington 2000, s. 171.


Zarówno Glafk os Clerides, jak i Rauf Denktasz, przyjęli zaproszenie sekretarza

generalnego ONZ. Obaj przybyli do Troutbeck w stanie Nowy Jork, by wziąć udział

w pierwszej rundzie rokowań, trwającej od 9 do 12 lipca. W ocenie Kofi ego

Annana, negocjacje w amerykańskim Troutbeck prowadzone były w przyjaznej i,

co najważniejsze, konstruktywnej atmosferze. Przewodniczył im Diego Cordovez.

Obaj liderzy zdecydowali się w pierwszej kolejności określić podstawowe zasady

dotyczące ostatecznego porozumienia.

Pod koniec miesiąca Glafk os Clerides oraz Rauf Denktasz spotkali się ponow-

nie w Nikozji, gdzie 31 lipca, w obecności Gustava Feissela, podpisali porozumie-

nie dotyczące kwestii osób zaginionych od 1974 roku. Już samą gotowość stron do

rozmów na temat osób zaginionych uznano za przełom. Obaj liderzy zobowiązali

się nie wykorzystywać tej kwestii w celach politycznych i dołożyć wszelkich starań,

by możliwie najszybciej wyjaśnić los zaginionych. W przypadku tych, co do których

nie było wątpliwości, że już nie żyją, ich rodziny miały uzyskać szansę godnego

pochówku116.

Tymczasem sytuacja na wyspie zaczęła się ponownie komplikować ze względu

na kontynuowane przez Cypr rozmowy w sprawie członkostwa w UE. Polityce

strony Greków cypryjskich przeciwstawiały się władze tureckie. Gdy stało się

oczywiste, iż rozmowy wchodzą w decydującą fazę, zdecydowały się na radykalne

posunięcie. 6 sierpnia Turcja podpisała z Turecką Republiką Północnego Cypru

umowę, na podstawie której, w razie kontynuowania przez UE rozmów członkow-

skich z Republiką Cypru, miało dojść do silniejszego zintegrowania północnej

części wyspy z Turcją. W tym celu powołana została Rada Stowarzyszeniowa. Rada

miała za zadanie doprowadzić do całkowitej integracji gospodarczej i fi nansowej

oraz częściowej w dziedzinach bezpieczeństwa, obronności oraz polityki zagra-

nicznej. W jej skład weszło pięciu członków wskazanych przez rząd Turcji, pięciu

przez władze Turków cypryjskich, pięciu członków Wielkiego Tureckiego Zgro-

madzenia Narodowego oraz pięciu członków Zgromadzenia Ustawodawczego

Turków cypryjskich. Członkowie Rady mieli spotykać się przynajmniej raz na sześć

miesięcy, by omawiać najważniejsze kwestie związane z postępem w integracji117.

Z oczywistych względów decyzja władz tureckich oraz kierownictwa Turków

cypryjskich wywołała sprzeciw ze strony Greków cypryjskich oraz poważnie

zagroziła niedawno zainaugurowanemu procesowi negocjacyjnemu.

116 United Nations Press Release Concerning Missing Persons in Cyprus, Nicosia, 31 July 1997,

www.mfa.gov.cy (1.03.2006).117 Agreement between the Government of the Republic of Turkey and the Government of the

Turkish Republic of Northern Cyprus on the Establishment of an Association Council of 6 August

1997, www.mfa.gov.tr/nr/exeres/ (1.02.2006).


Pomimo to, drugą rundę rokowań przeprowadzono w szwajcarskim Glion-sur-

Montreaux w dniach od 11 do 15 sierpnia. Jednakże w oświadczeniu rozpoczyna-

jącym rozmowy Rauf Denktasz wskazał na potrzebę dokładnego zinterpretowania

kilku postanowień umieszczonych w unijnym dokumencie Agenda 2000118. Jego

sprzeciw budził postęp w rozmowach w sprawie członkostwa Republiki Cypru

w UE oraz dopuszczenie możliwości rozpoczęcia negocjacji członkowskich bez

uprzedniego uregulowania kwestii cypryjskiej. W dokumencie znalazło się stwier-

dzenie: „Jeśli przed terminem wyznaczonym do podjęcia negocjacji w sprawie

członkostwa rokowania nad porozumieniem nie posuną się naprzód, to powinny

się one rozpocząć z udziałem rządu Republiki Cypru, jako jedyną władzą uznaną

w świetle prawa międzynarodowego”119. Jednocześnie Rauf Denktasz potwierdził,

że chociaż będzie brał udział w spotkaniach z Glafk osem Cleridesem oraz Diego

Cordovezem, nie podpisze żadnego ofi cjalnego porozumienia. Obaj liderzy dys-

kutowali o projekcie przedłożonym przez SG ONZ, niemniej druga runda rokowań

okazała się bezowocna. Chociaż proponowaną treść porozumienia wstępnie zaak-

ceptował Glafk os Clerides, Rauf Denktasz nie podjął żadnej decyzji. W takich

okolicznościach Kofi Annan uznał zorganizowanie trzeciej rundy w pierwotnie

wyznaczonym terminie za bezprzedmiotowe120.

We wrześniu 1997 roku minister spraw zagranicznych Turcji obwinił stronę

Greków cypryjskich za brak postępu w rokowaniach. Podczas swego wystąpienia

na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ Ismail Cem podkreślił, że „na wyspie są

dwa osobne narody, dwie osobne administracje oraz dwie demokracje”. Chwilę

później dodał: „Jest oczywiste, że niechęć do uznania realiów na wyspie oraz

tendencja do wywierania presji tylko na jedną ze stron nie służą wynegocjowaniu

porozumienia. Dwie ostatnie rundy negocjacyjne w Troutbeck oraz Glion tylko

potwierdziły taką ocenę sytuacji. Wykazały też, że pogoń Greków cypryjskich za

członkostwem w Unii stała się główną przeszkodą”121. Innego zdania byli Grecy

118 Agenda 2000 – nazwa dokumentu opracowanego przez Komisję Europejską i ogłoszonego

przez Parlament Europejski po zakończeniu unijnego szczytu w czerwcu 1997 roku. Agenda

2000 określała podstawowe zadania stojące przed UE na przełomie stuleci. Jako priorytetowe

określono wzmacnianie UE przy jednoczesnej kontynuacji procesu rozszerzania. KE reko-

mendowała rozpoczęcie negocjacji z Polską, Czechami, Węgrami, Estonią i Słowenią, nato-

miast pozostałym państwom kandydującym wskazała warunki, które powinny spełnić, by

negocjacje członkowskie mogły zostać zainicjowane. Zob. Agenda 2000, [w:] I. Kienzler,

Leksykon Unii Europejskiej, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 11.119 Agenda 2000. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza, www.ukie.gov.pl (1.02.2006).120 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 12 December 1997,

S/1997/973.121 I. Cem, Turkey in the New Century, op.cit., s. 158.


cypryjscy oraz wielu publicystów. W swym artykule w tygodniku „Polityka” Robert

Firmhofer podkreślił: „O ile Grecy cypryjscy faworyzują federację na zasadzie

kantonalnej z silnym rządem centralnym, Turcy obstają przy konfederacji dwóch

autonomicznych państw, czyli przy zachowaniu skutków czystek etnicznych”122.

I chociaż powyższe opinie należy uznać za skrajne, fi asko negocjacji w Glion oraz

Troutbeck było faktem.

Tym samym oddaliła się perspektywa przełamania impasu oraz postępu

w rokowaniach, pomimo ustaleń podjętych w lipcu w Troutbeck oraz Nikozji.

Utrzymanie zaplanowanego przez SG ONZ porządku spotkań oraz wizja możliwie

szybkiego uregulowania kwestii cypryjskiej stały się nierealne. Po trzech miesiącach

oczekiwania Kofi Annan podjął jednak kolejną próbę nakłonienia obu liderów do

wznowienia rozmów. W tym celu spotkał się najpierw 6 października z Glafk osem

Cleridesem, a następnie 3 listopada z Raufem Denktaszem. Zostali poinformowani

o przygotowywanej wizycie Diego Cordoveza w regionie wschodniego Morza

Śródziemnego, do odbycia której zapraszali go obaj jeszcze w Glion-sur-Mon-

treux123.

Zgodnie z planem Diego Cordovez przybył na konsultacje na Cypr 18 listopada.

Przebywał na wyspie do 21 listopada i w tym czasie spotkał się z Raufem Denkta-

szem, Glafk osem Cleridesem, przywódcami partii politycznych po obu stronach

linii Attyli oraz swoim zastępcą Gustavem Feisselem. Następnie specjalny przed-

stawiciel SG ONZ ds. Cypru odwiedził stolice państw – gwarantów: Ateny, Ankarę

oraz Londyn. Na zakończenie przybył do Brukseli, gdzie przedmiotem jego roz-

mów była sprawa cypryjskiego członkostwa w UE124.

Podczas unijnego szczytu w Luksemburgu, który odbył się w dniach 12–13

grudnia 1997 roku, Rada Europejska podjęła decyzję o rozpoczęciu wiosną 1998

roku negocjacji członkowskich z sześcioma państwami: Cyprem, Czechami,

Estonią, Polską, Słowenią oraz Węgrami. Cypr oznaczało w tym przypadku władze

Republiki Cypru zdominowane przez Greków cypryjskich, ale jednocześnie Rada

zalecała włączenie przedstawicieli Turków cypryjskich do zespołu negocjacyjnego.

W przekonaniu Rady Europejskiej, „akcesja Cypru powinna przynieść korzyści

obu społecznościom oraz zapewnić pokój i pojednanie”. Z kolei „negocjacje

członkowskie wspomogą poszukiwanie pokojowego rozwiązania kwestii cypryj-

skiej poprzez dalsze prowadzenie rozmów pod auspicjami ONZ, które powinny

122 R. Firmhofer, Nikozja nie ma serca, „Polityka” z 6 września 1997 r.123 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 12 December 1997,

op.cit.124 Ibidem.


być kontynuowane aż do momentu utworzenia dwustrefowej federacji obu spo-

łeczności”125.

Decyzja unijnego szczytu w Luksemburgu o rozpoczęciu negocjacji członkow-

skich z rządem Republiki Cypru jako jedyną legalną władzą na wyspie, w opinii

wielu badaczy, w tym Grażyny Bernatowicz, zagroziła utrwaleniem dotychczaso-

wego podziału lub szerszą integracją północnego Cypru z Turcją126. Równocześnie

Grażyna Bernatowicz przedstawiła trafny wniosek, iż „rozwiązanie konfl iktu wokół

wyspy, przebiegającego w ramach trójkąta Grecja–Turcja–Cypr, staje się jednak

coraz trudniejsze ze względu na nieustępliwość stron oraz coraz bardziej skompli-

kowany splot wzajemnych roszczeń i pretensji”127. Paradoksalnie największym

źródłem rozbieżności stanowisk obu stron stały się starania władz Republiki Cypru,

zmierzające do włączenia ich kraju w proces integracji europejskiej. Ponieważ

społeczność Turków cypryjskich nie uznaje zwierzchnictwa władz zmonopolizo-

wanych od 1963 roku przez przedstawicieli Greków cypryjskich, perspektywa

członkostwa w Unii Europejskiej zamiast jednoczyć jeszcze silniej podzieliła obie

strony.

Specjalny wysłannik prezydenta Stanów Zjednoczonych na Cyprze Richard

Holbrooke skrytykował decyzję podjętą podczas unijnego szczytu w Luksemburgu,

gdyż zawierała również dodatkowe żądanie uregulowania wszystkich sporów

grecko-tureckich, w tym kwestii cypryjskiej, przed Międzynarodowym Trybunałem

Sprawiedliwości. Przedstawiciel Billa Clintona stwierdził wręcz, iż decyzja ta była

„w całości skierowana przeciwko Turcji” i niejako narzucona przez premiera

Luksemburga – najmniejszego państwa członkowskiego128. Jak relacjonuje Pauline

Green, ówczesna europosłanka, próbowała przekonać Richarda Holbrooke’a, że

podjęta decyzja była słuszna, a jej podstawę stanowiła długa i konstruktywna

debata na forum Parlamentu Europejskiego. Specjalny wysłannik prezydenta

Stanów Zjednoczonych miał skomentować jej argumenty następującymi słowami:

„Cóż, jest nawet gorzej niż myślałem. To nie tylko jedno malutkie państwo zacho-

wało się głupio, ale cała piętnastka!”129.

125 European Council Conclusions of the Presidency, Luxembourg, 12-13 December 1997, [w:] Th e

Position of the EU on Cyprus: References, the Press and Information Offi ce of the Republic of

Cyprus, Nicosia 2002, s. 35.126 G. Bernatowicz, Hiszpania, Portugalia i Grecja wobec rozszerzenia UE, „Sprawy Międzyna-

rodowe” 1998, nr 2, s. 54.127 Ibidem, s. 53.128 P. Green, R. Collins, Embracing Cyprus. Th e Path to Unity in the New Europe, op.cit., s. 39.129 Ibidem, s. 40.


Reakcja Raufa Denktasza na decyzje podjęte przez Radę Europejską w Luksem-

burgu była co prawda bardziej dyplomatyczna aniżeli ironiczny komentarz

Richarda Holbrooke’a, ale w zamian bardziej brzemienna w skutkach. Lider Turków

cypryjskich zadeklarował publicznie zakończenie negocjacji pomiędzy obiema

cypryjskimi społecznościami. Jednocześnie podkreślił, że w zaistniałej sytuacji

wznowienie dialogu mogłoby nastąpić jedynie pomiędzy dwoma państwami

cypryjskimi, gdy równość obu stron byłaby zagwarantowana130. Tym samym

ponowił żądanie uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru ze strony spo-

łeczności międzynarodowej, a za przerwanie rozmów obwinił stronę Greków

cypryjskich.

4. SYTUACJA NA CYPRZE W ROKU 1998

Zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami, sekretarz generalny ONZ nie zamie-

rzał ustawać w staraniach o zbliżenie stanowisk Turków cypryjskich oraz Greków

cypryjskich. 26 lutego 1998 roku Kofi Annan przesłał liderom obu społeczności

list, w którym zachęcał ich do współpracy z Diego Cordovezem i wskazywał na

potrzebę niezwłocznego wznowienia rozmów. Wkrótce, 18 marca, na Cyprze

pojawił się specjalny przedstawiciel SG ONZ. W trakcie kilkudniowego pobytu

spotkał się dwukrotnie z Glafk osem Cleridesem oraz trzykrotnie z Raufem Denk-

taszem. Lider Greków cypryjskich potwierdził swoją gotowość do niezwłocznego

powrotu do stołu rokowań w ramach misji dobrych usług Kofi ego Annana.

Podobne stanowisko zajął w tej sprawie jego turecki odpowiednik, jednakże jed-

nocześnie Rauf Denktasz zwrócił uwagę Diego Cordoveza na fakt, iż konieczna

jest modyfi kacja podejścia do rokowań i ofi cjalne uznanie istnienia dwóch w pełni

demokratycznych państw na Cyprze131. Wskazał przy tym na planowane rozpo-

częcie negocjacji akcesyjnych Unii Europejskiej z Republiką Cypru jako główną

przyczynę zmiany swego stanowiska. Chociaż podczas spotkań w Ankarze oraz

Atenach specjalny przedstawiciel SG ONZ uzyskał zapewnienie o niezmiennym

poparciu zarówno władz greckich, jak i tureckich dla misji dobrych usług Kofi ego

Annana, stało się oczywiste, iż poważnie zmodyfi kowane stanowisko Raufa Denk-

tasza jest główną przeszkodą na drodze do wznowienia procesu negocjacyjnego.

Chcąc przekonać SG ONZ o słuszności swych żądań, lider Turków cypryjskich

130 Z.M. Necatigil, Th e Cyprus Question and the Turkish Position in International Law, op.cit.,

s. 415.131 Report of the Secretary-General on his Mission of Good Offi ces in Cyprus of 16 June 1998,

S/1998/518.


poprosił Diego Cordoveza o zorganizowanie specjalnego spotkania. Wysłannik

ONZ odniósł się pozytywnie do życzenia Raufa Denktasza i spotkanie wyznaczono

na dzień 28 marca w Genewie.

Jeszcze wcześniej, w liście do Glafk osa Cleridesa z 5 marca 1998 roku, Rauf

Denktasz zaprezentował stronie Greków cypryjskich nowe propozycje, których

celem było możliwie najszybsze uregulowanie kwestii cypryjskiej oraz zagwaran-

towanie trwałego pokoju na wyspie. Nieco później, podczas wspomnianego

spotkania w Genewie 28 marca 1998 roku, lider Turków cypryjskich przedstawił

je Kofi emu Annanowi. Wśród postulatów zgłoszonych przez Raufa Denktasza

znalazły się między innymi:

• zniesienie „nieludzkiej” izolacji Turków cypryjskich;

• zastąpienie proponowanego do tamtej pory rozwiązania federacyjnego przez

rozwiązanie konfederacyjne132;

• konieczność uprzedniego uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru

przez społeczność międzynarodową;

• kontynuowanie negocjacji dwustronnych w ramach misji dobrych usług

świadczonej przez SG ONZ;

• utrzymanie w mocy Traktatu gwarancyjnego z 1960 roku;

• przyjęcie Cypru do Unii Europejskiej jedynie po uprzednim uregulowaniu

kwestii cypryjskiej i jednocześnie z Republiką Turcji133.

Poprzez takie sformułowanie propozycji uregulowania kwestii cypryjskiej,

strona Turków cypryjskich, w porozumieniu z władzami Turcji, ponownie wyraziła

swoją dezaprobatę dla otwarcia negocjacji akcesyjnych z władzami Republiki Cypru

przez Unię Europejską. Rauf Denktasz wskazywał przy tym na fakt, iż „interwen-

cja Unii Europejskiej, podjudzanej do tego przez Grecję oraz stronę Greków

cypryjskich, osiągnęła swój szczyt podczas luksemburskiego szczytu w grudniu

1997 roku i jako taka przeczy podstawowym zasadom procesu pokojowego pod

auspicjami ONZ oraz jeszcze bardziej komplikuje złożoną kwestię cypryjską”.

132 Federacja jest formą państwa, „w której poszczególne prowincje zrzekają się części swych

praw suwerennych na rzecz organów centralnych (federalnych), przy zachowaniu rządów

autonomicznych na szczeblu lokalnym”. Zob. P. Olszewski, Federacja, [w:] Encyklopedia

wiedzy politycznej, pod red. M. Chmaja, J. Marszałek-Kawy, W. Sokoła, Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń 2006, s. 84. Z kolei konfederacja „jest związkiem kilku państw powołanych

w celu realizacji określonych zamierzeń. Konfederacja ma luźniejszy charakter od federacji,

gdyż nie ogranicza suwerenności państw wchodzących w jej skład. Cele konfederacji reali-

zowane są przez organa władzy każdego z państw członkowskich”. Zob. P. Olszewski, Kon-

federacja, [w:] ibidem, s. 149.133 Documents Given by President Denktas to the UN Secretary General During Th eir Meeting in

Geneva on 28 March 1998, www.mfa.gov.tr/grupa/ad/add/doc13.htm (1.02.2006).


W jego przekonaniu „interwencja Grecji oraz Unii Europejskiej całkowicie zniwe-

czyły polityczną równość oraz symetrię niezbędne celem uregulowania sporu”134.

Propozycja zastąpienia rozwiązania federacyjnego opcją konfederacyjną było

nie do przyjęcia zarówno dla Greków cypryjskich, jak również społeczności mię-

dzynarodowej. W praktyce realizacja tego postulatu byłaby równoznaczna z ko-

niecznością uprzedniego uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru, dzięki

któremu, przynajmniej w opinii kierownictwa Turków cypryjskich, możliwe byłoby

zagwarantowanie równorzędnego statusu obu stronom w trakcie negocjacji.

Z kolei reunifi kacja wyspy na podstawie konfederacji de facto wykluczałaby jaki-

kolwiek wpływ Greków cypryjskich na rozwój sytuacji na północnym Cyprze.

Jednakże, wobec niemożności wynegocjowania porozumienia na podstawie

rozwiązania federacyjnego, władze Turków cypryjskich nadal opowiadały się za

rozwiązaniem konfederacyjnym. Tym samym osiągnęłyby cel zastępczy – uznanie

własnego państwa jako substytut całościowego rozwiązania kwestii cypryjskiej

i przekształcenia Cypru w państwo federacyjne. Należy jednak pamiętać, iż już

w treści porozumień podpisanych przez liderów obu społeczności w latach 1977

i 1979, zatwierdzono formę federacji jako najkorzystniejszą dla obu społeczności.

W artykule 1 porozumienia wysokiego szczebla z 12 lutego 1977 roku prezydent

Makarios oraz Rauf Denktasz uzgodnili, że celem rokowań „jest niepodległa,

niezaangażowana, tworzona przez obie społeczności republika federalna”135.

Z kolei w artykule 2 porozumienia z 19 maja 1979 roku, zawartego pomiędzy

Spyrosem Kyprianou oraz Raufem Denktaszem, potwierdzono ustalenia z 1977

roku136. Ponadto, forma federacyjna stanowiła podstawową zasadę wszystkich

późniejszych propozycji uregulowania kwestii cypryjskiej, na przykład planów

utworzonych w ramach misji dobrych usług świadczonych przez poprzednich

sekretarzy generalnych ONZ Javiera Pereza de Cuellara czy Boutrosa Boutrosa

Ghali. Została również potwierdzona w licznych rezolucjach Rady Bezpieczeństwa

ONZ. W związku z powyższym należy zauważyć, iż propozycja Raufa Denktasza

z marca 1998 roku łamała wcześniejsze uzgodnienia i była krokiem wstecz

w stosunku do wcześniej wynegocjowanych rozwiązań. Przede wszystkim była nie

do zaakceptowania dla społeczności Greków cypryjskich.

Kilka tygodni po spotkaniu z Raufem Denktaszem, Kofi Annan przesłał prze-

wodniczącemu Rady Bezpieczeństwa raport w tej sprawie. Przedstawił w nim

134 Ibidem.135 High Level Agreement 1977 (Makariou – Denktash 12.2.1977), [w:] K. Chrysostomides, Th e

Republic of Cyprus. A Study in International Law, Kluwer Law International, the Hague 2000,

s. 559.136 High Level Agreement 1979 (Kyprianou – Denktash 19.5.1979), [w:] ibidem, s. 561.


obszernie punkt widzenia lidera Turków cypryjskich, a zwłaszcza jego uwagi

dotyczące braku symetrii i politycznej równości pomiędzy stronami jako główną

przeszkodę w kontynuowaniu rokowań. Rauf Denktasz nie ukrywał przed SG

ONZ, że w jego opinii to właśnie dotychczasowa działalność ONZ na Cyprze

sprzyjała utrwalaniu politycznej nierówności pomiędzy Grekami cypryjskimi

a Turkami cypryjskimi. Odpowiedzią na impas w rokowaniach miało być nowe

podejście, które Rauf Denktasz określił mianem realistycznego. Jego podstawę

miała stanowić umowa pomiędzy dwoma narodami, regulująca szczegółowo

najważniejsze kwestie: sprawy własnościowe, bezpieczeństwo oraz wytyczenie

granicy137. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, iż Rauf Denktasz celowo użył

terminu narody zamiast społeczności, by podkreślić odrębność Turków cypryjskich

od Greków cypryjskich oraz podnieść ich status. Gdyby Turcy cypryjscy byli

rzeczywiście uznawani za naród, na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych

przysługiwałoby im prawo do samostanowienia. Jeden z celów ONZ zakłada, iż

organizacja będzie rozwijała „przyjazne stosunki między narodami, oparte na

poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, i stosować

inne odpowiednie środki dla wzmocnienia powszechnego pokoju”138.

19 kwietnia 1998 roku ówczesny przewodniczący RB ONZ Njuguna M. Mahugu

przesłał Kofi emu Annanowi odpowiedź, zawierającą stanowisko Rady w sprawie

nowych żądań stawianych przez Raufa Denktasza. Członkowie RB ONZ po raz

kolejny zapewnili sekretarza generalnego o swym poparciu dla świadczonej przez

niego misji dobrych usług w kwestii cypryjskiej. Jednakże w ostatnim zdaniu

podkreślono, iż podstawę dalszych rokowań powinny stanowić dotychczasowe

rezolucje RB ONZ139. Tym samym Rada zanegowała nowe stanowisko władz Tur-

ków cypryjskich, potwierdzając jednocześnie ważność wcześniejszych ustaleń. Po

raz kolejny odrzucono możliwość uznania państwa tureckiego na Cyprze, co

pozostawało w zgodzie z treścią rezolucji RB ONZ nr 541 (1983) oraz nr 550

(1984).

Negocjacje członkowskie Republiki Cypru zostały ofi cjalnie otwarte dnia

30 marca 1998 roku. Podczas zorganizowanej z tej okazji uroczystości ówczesny

minister spraw zagranicznych Republiki Cypru Ioannis Kasoulides wyraził prze-

konanie, iż „proces negocjacyjny oraz perspektywa członkostwa w Unii Europej-

137 Letter dated 20 April 1998 from the Secretary-General Addressed to the President of the Security

Council, S/1998/410.138 Karta Narodów Zjednoczonych, [w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów,

op.cit., s. 6.139 Letter dated 19 May 1998 from the President of the Security Council Addressed to the Secretary-

General, S/1998/411.


skiej przyniosą wymierne korzyści wszystkim mieszkańcom Cypru i zadziałają

niczym katalizator, stanowiąc zachętę do możliwie najszybszego rozwiązania

kwestii cypryjskiej”140. Jednakże pod koniec marca 1998 roku wszystko wskazywało

na to, że skutki przyjęcia Cypru do UE mogą być przeciwne do zakładanych.

Otwarcie negocjacji członkowskich przyczyniło się jedynie do zaostrzenia sporu

i oddaliło szansę zbliżenia stanowisk obu cypryjskich społeczności. Ponadto,

doprowadziło do poważnego rozłamu pomiędzy państwami członkowskimi,

zwłaszcza między Grecją i Francją. Podczas gdy francuskie władze domagały się

dostosowania tempa negocjacji akcesyjnych do postępu w rokowaniach pokojo-

wych na Cyprze, władze greckie postulowały, aby oba procesy traktować oddziel-

nie. Dodatkowe zagrożenie stanowiła groźba realizacji deklaracji wiceministra

spraw zagranicznych Grecji Iannosa Kranidiotisa, „że jeżeli Cypr nie zostanie

przyjęty do Unii, Grecja zablokuje pozostałe kandydatury”141.

Tymczasem 27 kwietnia 1998 roku propozycję nowego podejścia do kwestii

cypryjskiej zaprezentował stronom specjalny wysłannik prezydenta Stanów Zjed-

noczonych na Cyprze. Richard Holbrooke zaproponował, by rokowania cypryjskie

były wzorowane na wcześniejszym procesie pokojowym z Dayton142. W tym celu

zasugerował wzajemne uznanie „przez dwie różne administracje cypryjskie”, co

doprowadziło do sprzeciwu zarówno Greków cypryjskich, jak i Turków cypryj-

skich. Przedstawiciele władz greckich wyrażali obawę, iż wkrótce po uznaniu

administracji Turków cypryjskich, jej reprezentanci wycofają się z rokowań. W ten

sposób osiągnęliby podstawowy cel, jakim było uzyskanie uznania dla Tureckiej

Republiki Północnego Cypru, proklamowanej 15 listopada 1983 roku. Z kolei

kierownictwa Turków cypryjskich nie satysfakcjonowało użycie przez Richarda

Holbrooke’a terminu administracja, które ich zdaniem obniżało faktyczną rangę

władz północnego Cypru i nie pozwalałoby na równorzędne traktowanie delegacji

obu społeczności podczas ewentualnych rokowań. Prócz tego, z krytyką liderów

140 About Cyprus, Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2001,

s. 140.141 A. Szoszkiewicz, Wyspa niepewności, „Wprost” z 6 grudnia 1998 r.142 Z inicjatywy Richarda Holbrooke’a 2 października prezydent Chorwacji Franjo Tudjman oraz

prezydent Serbii Slobodan Milošević spokali się w bazie lotniczej Wright Petersson w Dayton

(stan Ohio, USA). Wówczas zobowiązali się uregulować w ciągu roku sprawę wschodniej

Slawonii. 21 listopada zostało parafowane porozumienie kończące, trwającą ponad trzy lata,

wojnę w Bośni i Hercegowinie. Zwieńczeniem procesu pokojowego stało się podpisanie

dokumentu z Dayton w Pałacu Elizejskim w Paryżu 14 grudnia 1995 roku. W obecności

przedstawicieli 52 państw swoje podpisy złożyli Franjo Tudjman, Slobodan Milošević oraz

prezydent Bośni i Hercegowiny Alija Izetbegović. Zob. W. Walkiewicz, Jugosławia, Wydaw-

nictwo Trio, Warszawa 2000, s. 260–261.


obu stron spotkała się inna propozycja emisariusza prezydenta Billa Clintona,

w której proponował utworzenie i włączenie delegacji Turków cypryjskich do

procesu negocjacyjnego z Unią Europejską. Mieliby oni stanowić osobną, ale

równorzędną grupę w stosunku do już istniejącej, złożonej z Greków cypryjskich.

Kierownictwo Turków cypryjskich zwróciło wówczas uwagę na niejasną interpre-

tację sformułowania „dwa równorzędne zespoły” oraz brak sugestii dotyczących

liczby przedstawicieli tureckiej społeczności. Z kolei Grecja oraz Republika Cypru

w ogóle odrzuciły inicjatywę amerykańską jako równoznaczną z uznaniem

TRPC143. Stosunki amerykańsko-greckie pogorszyły się zwłaszcza po wypowiedzi

ministra spraw zagranicznych Grecji Th eodorosa Pangalosa, który amerykańskie

próby ingerencji w spory grecko-tureckie skomentował w następujący sposób:

„Niech Ameryka zostawi Grecję oraz Turcję i pozwoli, byśmy w spokoju mogli

sami rozwiązać swe problemy”144.

W swym raporcie dla Rady Bezpieczeństwa ONZ z 16 czerwca 1998 roku, Kofi

Annan podkreślił, iż pomimo znacznego zaangażowania ze strony wielu państw

i wsparcia dla misji dobrych usług, ze szczególnym uwzględnieniem Stanów Zjed-

noczonych oraz Wielkiej Brytanii, nie zaistniały warunki niezbędne celem wzno-

wienia rokowań. Jednocześnie SG ONZ zadeklarował wolę kontynuowania dialogu

z obiema zainteresowanymi stronami oraz plan kolejnych wizyt Diego Cordoveza

oraz jego zastępczyni Ann Hercus na Cyprze145. Efektem kolejnej próby świadcze-

nia dobrych usług przez SG ONZ stały się spotkania Kofi ego Annana z liderami

obu społeczności w Nowym Jorku pod koniec września 1998 roku. 25 września

swoje stanowisko w sprawie przedstawił Glafk os Clerides, natomiast 30 września

SG ONZ spotkał się z Raufem Denktaszem. W trakcie rozmów Kofi Annan zapro-

ponował wznowienie rokowań, a jako pierwszy etap wymienił przyjazd Ann

Hercus na Cypr. Zastępczyni Diego Cordoveza miała za zadanie doprowadzić do

redukcji napięcia na wyspie oraz zbliżenia stanowisk obu stron. Ponieważ obaj

liderzy wyrazili zgodę na takie rozwiązanie oraz zadeklarowali wolę współpracy,

16 października Ann Hercus zainaugurowała serię poufnych spotkań z Glafk osem

Cleridesem oraz Raufem Denktaszem. Uczestnicy rozmów postanowili podzielić

rozmaite tematy na trzy kategorie: środki prowadzące do redukcji napięcia, klu-

czowe kwestie oraz zagadnienia humanitarne146. Jednocześnie Ann Hercus starała

143 M. Stephen, Th e Cyprus Question, op.cit., s. 91.144 T. Stylińska, Seria wzajemnych zarzutów i oskarżeń, „Rzeczpospolita” z 27 lipca 1998 r.145 Report of the Secretary-General on his Mission of Good Offi ces in Cyprus of 16 June 1998,

op.cit.146 Letter Dated 14 December from the Secretary-General Addressed to the President of the Security

Council, S/1998/1166.


się na bieżąco konsultować z władzami Grecji oraz Turcji. Bez wątpienia takie

postępowanie było konieczne, czego dowiodły wcześniej przedstawione doświad-

czenia negocjacyjne na Cyprze. Brak akceptacji proponowanych rozwiązań ze

strony Grecji lub Turcji mógł zniweczyć trud podjęty przez sekretarza generalnego

ONZ oraz jego specjalnych przedstawicieli na Cyprze. Nawet jeśli nie czyniły tego

ofi cjalnie, rządy grecki oraz turecki niejednokrotnie wywierały presję na związane

z nimi kierownictwa polityczne obu społeczności.

Jedną z głównych przeszkód na drodze do wznowienia rokowań pozostawała

kwestia przystąpienia Republiki Cypru do Unii Europejskiej, na którą nie wyrażało

zgody kierownictwo Turków cypryjskich. W opinii Sergiosa Zambourasa, „proces

akcesyjny mógł okazać się, jak to interpretowała Unia Europejska, swego rodzaju

katalizatorem w stosunkach pomiędzy obiema społecznościami, który umożliwiłby

znalezienie politycznego rozwiązania problemu cypryjskiego”. Jednakże jednocześ-

nie zwrócił uwagę na „międzynarodowy wymiar kwestii cypryjskiej, którego

przejawem jest turecka hegemonia nad Turkami cypryjskimi, wprowadzona

w drodze uprzedniej inwazji militarnej i późniejszej okupacji”147. Tym samym

Sergios Zambouras uzasadniał potrzebę stałego równoważenia przewagi wojsk

tureckich na Cyprze w drodze ścisłej współpracy wojskowej pomiędzy Republiką

Cypru i Grecją. Współpraca ta nie miała być wymierzona ani przeciwko Turkom

cypryjskim, ani Turcji, lecz mieć charakter obronny. Niemniej należy zauważyć, iż

przez cały rok 1998 kwestia rozmieszczenia rosyjskich rakiet S-300 w południowej

części Cypru nadal stanowiła przyczynę napięć zarówno pomiędzy obiema spo-

łecznościami, jak i Grecją oraz Turcją.

W czasie gdy obie społeczności zacieśniały związki wojskowe z Grecją oraz

Turcją w obliczu kryzysu wywołanego planowaną instalacją rosyjskich rakiet,

społeczność międzynarodowa z uwagą śledziła incydenty, do których dochodziło

na Cyprze latem 1998 roku. Na przełomie czerwca i lipca po obu stronach linii

Attyli lądowały tureckie lub greckie samoloty bojowe148. Podstawowym celem

147 S. Zambouras, Current Greek Attitudes and Policy, [w:] Cyprus: the Need for New Perspectives,

pod red. C. H. Dodda, the Eothen Press, Huntingdon 1999, s. 121.148 M. Elizur, Cyprus: the Case for a Greek – Turkish Condominium, „International Herald Tri-

bune” z 15 lipca 1998 roku. Notabene, w tym samym artykule Michael Elizur, były pracownik

izraelskiego MSZ, postulował zmianę podejścia do kwestii cypryjskiej. Zasugerował prze-

kształcenie Cypru w kondominium grecko-tureckie. Południowa część wyspy miała zostać

zintegrowana z Grecją, natomiast północna z Turcją. W jego przekonaniu tylko w ten sposób

można było zabezpieczyć żywotne interesy obu stron. Ponadto, uregulowanie kwestii cypryj-

skiej mogło przyczynić się do wzrostu bezpieczeństwa w regionie wschodniego Morza

Śródziemnego, zwłaszcza w Syrii oraz Izraelu. Zdaniem Michaela Elizura nie można było


manewrów lotniczych był bez wątpienia pokaz siły oraz gotowości do odparcia

ewentualnego uderzenia.

Do przełomu w sprawie rakiet S-300 oraz złagodzenia napięcia pomiędzy

Turcją a Republiką Cypru doszło pod koniec grudnia 1998 roku. Przy udziale

Stanów Zjednoczonych, a także innych państw członkowskich NATO, władze

Grecji oraz Republiki Cypru zostały zobowiązane do możliwie najszybszego ure-

gulowania spornej kwestii. Glafk os Clerides, w porozumieniu z greckim premierem

Costasem Simitisem, podjął decyzję o rezygnacji z instalacji systemów rakietowych

na Cyprze. Jednocześnie rakiety warte ponad pół miliarda dolarów postanowiono

rozlokować na greckiej Krecie. Decyzja prezydenta Republiki Cypru została przy-

jęta z ulgą wśród państw członkowskich NATO, gdyż oddalała ryzyko wystąpienia

grecko-tureckiej konfrontacji, a jednocześnie tworzyła korzystny klimat do wzno-

wienia negocjacji pokojowych pod auspicjami ONZ. Prócz tego, rezygnacja z sy-

stemu S-300 czyniła ewentualną obecność rosyjskich wojskowych na Cyprze

zbędną. Było to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę możliwość śledzenia ruchów

jednostek NATO w regionie wschodniego Morza Śródziemnego oraz na Bałkanach

przez rosyjską obsługę naziemną. Administracja amerykańska podziękowała

liderowi Greków cypryjskich za pojednawczy gest, chociaż był on najprawdopo-

dobniej wymuszony przez liczne ostrzeżenia napływające do Nikozji. Przedstawi-

ciele Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego mieli podobno informować władze

Greków cypryjskich o wysokim ryzyku ataków ze strony sił powietrznych Turcji

na instalacje wojskowe położone na południu Cypru, jeśli tylko rakiety S-300

zostałby rozlokowane na wyspie149.

W pierwszej rundzie wyborów prezydenckich na Cyprze żaden z kandydatów

nie uzyskał wymaganej większości głosów. Nieznaczną przewagą zwyciężył nieza-

leżny kandydat George Iacovou, który uzyskał 40,61%, natomiast Glafk os Clerides

uzyskał 40,06%150. Warto zauważyć, iż były prezydent George Vassiliou, urzędujący

w latach 1988–1993, tym razem otrzymał poparcie ze strony zaledwie 3% głosują-

cych obywateli. Przeprowadzona 15 grudnia 1998 roku druga runda wyborów

prezydenta Republiki Cypru zakończyła się zwycięstwem urzędującego prezydenta

Glafk osa Cleridesa. Jego zwycięstwo było jednak skromne, gdyż uzyskał 50,82%

zakładać zauważalnej poprawy stosunków arabsko-izraelskich bez uprzedniego rozwiązania

kwestii cypryjskiej.149 J. Fitchett, Island Greeks Defuse Tension with Turkey over Russian S-300’s: Deployment of

Missiles is Scrapped by Cyprus, „International Herald Tribune” z 30 grudnia 1998 r.150 George Iacovou pełnił wcześniej między innymi funkcję ministra spraw zagranicznych

Republiki Cypru (1983–1993).


głosów w stosunku do 49,18% oddanych za kandydaturą George Iacovou151. Gło-

sowanie w wyborach prezydenckich było równoznaczne z wyborem strategii

negocjacyjnej, preferowanej przez danego kandydata. Wybór Glafk osa Cleridesa

był zatem równoznaczny z akceptacją dotychczasowej linii politycznej wobec

kierownictwa Turków cypryjskich oraz ofi cjalnego stanowiska władz cypryjskich.

Jego główny rywal George Iacovou, chociaż brał udział w wyborach prezydenckich

1998 roku jako kandydat niezależny, cieszył się poparciem ze strony dwóch bardzo

wypływowych partii politycznych: lewicowej AKEL (Postępowa Partia Ludu Pra-

cującego) oraz centroprawicowej DIKO (Partia Demokratyczna). Oba wymienione

ugrupowania opowiadały się za federalnym kształtem przyszłego państwa cypryj-

skiego oraz członkostwem Cypru w UE. Jednocześnie kierownictwo AKEL przy-

wiązywało szczególną wagę do potrzeby pojednania z Turkami cypryjskimi, co

często spotykało się z ostrą krytyką ze strony środowisk prawicowych.

W tym samym czasie pojawiła się realna szansa na przełamanie impasu w ro-

kowaniach. Ann Hercus, w imieniu Kofi ego Annana, kontynuowała spotkania

z liderami obu społeczności. Zdaniem sekretarza generalnego ONZ przebiegały

one w dobrej i konstruktywnej atmosferze, a obie strony prezentowały elastyczne

stanowiska i zgadzały się na rozmaite ustępstwa. Po kilku latach nieudanych prób

wznowienia rokowań oraz napięć na wyspie wiele wskazywało na to, że dojdzie do

przełomu. Takiemu przeświadczeniu uległ także Kofi Annan, który w liście do

przewodniczącego RB ONZ z 14 grudnia 1998 napisał: „Z radością przyjmuję

wiadomość o postępie w rozmowach, który moim zdaniem przyczyni się do utrzy-

mania pokoju i bezpieczeństwa w regionie. Pochwalam obu liderów za odpowie-

dzialne przywództwo oraz zdolność przewidywania, które reprezentują”152.

5. OD IMPASU DO PRZEŁOMU W NEGOCJACJACH?

Boutros Boutros Ghali oraz Kofi Annan kontynuowali świadczenie dobrych

usług celem uregulowania kwestii cypryjskiej. W przedstawionym okresie ONZ

nadal odgrywała pierwszoplanową rolę w kolejnych próbach zbliżenia stanowisk

obu stron. Jednakże rokowania pomiędzy przywódcami obu społeczności w latach

1993–1998 nie tylko nie zaowocowały jakimkolwiek postępem, ale wręcz przyczy-

niły się do zaistnienia trudnego do przezwyciężenia impasu. Zbiór opinii, wstępny

151 About Cyprus, op.cit., s. 73–74.152 Letter Dated 14 December from the Secretary-General Addressed to the President of the Security

Council, op.cit.


plan porozumienia zaproponowany przez Boutrosa Boutrosa Ghali, okazał się

niemożliwy do zaakceptowania zarówno dla Greków cypryjskich, jak również

Turków cypryjskich. Z perspektywy czasu należy zauważyć, iż podstawowym błę-

dem było zaniechanie rokowań celem ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej

na rzecz wypracowania katalogu środków budowy zaufania. Niemniej, jest oczy-

wiste, że jakiekolwiek uzgodnienia dotyczące najważniejszych zagadnień politycz-

nych są niemożliwe bez uprzednich ustaleń na poziomie spotkań eksperckich.

Rozmowy dotyczące katalogu środków budowy zaufania, prowadzone przez

specjalnych przedstawicieli sekretarza generalnego ONZ z oboma liderami, doty-

czyły przede wszystkim kwestii technicznych. Najważniejszymi zagadnieniami

stała się przyszłość zamkniętych stref Varoshy oraz międzynarodowego lotniska

w Nikozji. Niewątpliwie obie strefy przez lata stały się niemalże symbolami

podzielonego Cypru i są nadal utożsamiane z bolesnymi skutkami działań wojen-

nych z sierpnia 1974 roku. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, iż obie strony nie były

skłonne do znacznych ustępstw, a tym samym wszelkie rozmowy związane

z przyszłością zamkniętych stref były skazane na niepowodzenie. Dla strony

tureckiej zwrot całej Varoshy Grekom cypryjskim mógł nastąpić jedynie w przy-

padku zniesienia izolacji północnego Cypru na arenie międzynarodowej. Z kolei

takie żądanie było nie do przyjęcia dla strony greckiej, ponieważ nie chciała

zaakceptować jakiegokolwiek rozwiązania, które mogłoby zostać zinterpretowane

jako uznanie de facto Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Jednakże należy

zauważyć, iż w opinii Boutrosa Boutrosa Ghali główną przyczyną niepowodzenia

rozmów dotyczących katalogu środków budowy bezpieczeństwa nie były niepre-

cyzyjne propozycje uregulowań prawnych, lecz brak dobrej woli, zwłaszcza ze

strony kierownictwa Turków cypryjskich.

Sztywne stanowisko negocjacyjne, prezentowane przez lidera Turków cypryj-

skich Raufa Denktasza w latach dziewięćdziesiątych, stało się główną przyczyną

braku postępu w rokowaniach. Rauf Denktasz nadal zabiegał o międzynarodowe

uznanie dla Tureckiej Republiki Północnego Cypru, proklamowanej jednostronnie

15 listopada 1983 roku, a wszelkie ustępstwa wobec strony greckiej uzależniał od

uprzedniego zakończenia politycznej i gospodarczej izolacji państwa Turków

cypryjskich. Ponieważ reprezentujący społeczność Greków cypryjskich Glafk os

Clerides również nie był skłonny do ustępstw i rozwiązania kwestii cypryjskiej za

wszelką cenę, rokowania znalazły się w impasie.

Nieuregulowana kwestia cypryjska stała się latem 1996 roku przyczyną najpo-

ważniejszego napięcia w stosunkach pomiędzy obiema społecznościami od czasów

wojny w 1974 roku. Incydenty w pobliżu strefy buforowej ONZ, w wyniku których

śmierć poniosło kilka osób, a dziesiątki odniosły poważne rany, przyczyniły się do


niemalże całkowitego zamrożenia dialogu między Raufem Denktaszem i Glafk osem

Cleridesem. Obaj liderzy zarzucali sobie brak dobrej woli oraz celowe zaostrzanie

sytuacji.

Przełom, który miał nastąpić w wyniku rozmów prowadzonych w Glion oraz

Troutbeck w 1997 roku, nie miał miejsca ze względu na różnicę zdań w najważ-

niejszej kwestii formy przyszłego państwa cypryjskiego. Władze Greków cypryj-

skich opowiadały się za silną pozycją rządu centralnego oraz formą federalną,

której podstawę miały stanowić kantony. Z kolei Turcy cypryjscy, zwłaszcza po

kryzysie związanym z rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych pomiędzy Unią Euro-

pejską a południową częścią Cypru w 1998 roku, wyraźnie preferowali rozwiązanie

konfederacyjne.

Brak rozwiązania kwestii cypryjskiej negatywnie wpływał na i tak już bardzo

napięte stosunki grecko-tureckie. W tym kontekście należy wspomnieć o nieure-

gulowanych sporach pomiędzy Grecją i Turcją w basenie Morza Egejskiego, a prze de

wszystkim kryzysie związanym z przynależnością terytorialną wysepki Imia

w styczniu 1996 roku. Ponadto, decyzja strony Greków cypryjskich o zakupie

rosyjskich systemów rakietowych S-300 stała się kolejną przyczyną zaostrzenia

stosunków. Z tego powodu doszło do zbliżenia Greków cypryjskich z Grecją oraz

Turków cypryjskich z Turcją w ramach współpracy wojskowej i wspólnej doktryny

obronnej. Pojawił się również plan szerszej integracji północnego Cypru z Turcją,

interpretowany przez władze Republiki Cypru jako próba aneksji części wyspy

kontrolowanej przez Turków cypryjskich. Na decyzję władz Turków cypryjskich

oraz tureckich wpłynęła również perspektywa integracji południowej części Cypru

z Unią Europejską. Zbliżenie miało zapobiec dalszemu pogłębianiu izolacji pół-

nocnego Cypru.

W latach dziewięćdziesiątych coraz większą rolę w poszukiwaniu pokojowego

rozwiązania kwestii cypryjskiej zaczęła odgrywać Unia Europejska. Paradoksalnie

proces integracji europejskiej zamiast wpłynąć pozytywnie na postęp w rokowa-

niach, przyczynił się do wstrzymania rozmów oraz pojawienia się kolejnych

spornych zagadnień. Sprzeciw Turków cypryjskich budził fakt, iż władze Republiki

Cypru złożyły wniosek o członkostwo nie konsultując się z nimi, a negocjacje

członkowskie prowadzone były przez Komisję Europejską jedynie z przedstawi-

cielami Greków cypryjskich. W odpowiedzi Glafk os Clerides przypominał o tym,

że odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponosił Rauf Denktasz, który odrzucił

propozycję udziału delegatów Turków cypryjskich w negocjacjach akcesyjnych.

Jednakże po ponad czterech latach braku postępu w rozmowach, w drugiej

połowie 1998 roku pojawiła się nieoczekiwanie kolejna szansa na zbliżenie stano-

wisk oraz pojednanie obu cypryjskich społeczności. Nieustępliwość Kofi ego


Annana w wysiłkach na rzecz przełamania impasu oraz wypracowania kompro-

misowego rozwiązania sporu przyczyniła się do wznowienia rokowań z udziałem

zastępczyni specjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze Ann Hercus. Jej liczne

spotkania z Glafk osem Cleridesem oraz Raufem Denktaszem przebiegały w dobrej

i konstruktywnej atmosferze. Dzięki temu sekretarz generalny ONZ, w swym

raporcie dla Rady Bezpieczeństwa ONZ z 14 grudnia 1998 roku, po raz pierwszy

od kilku lat pozytywnie ocenił postawę negocjacyjną obu liderów oraz reprezen-

towane przez nich stanowiska. Kolejny raz w historii sporu cypryjskiego pojawiła

się realna szansa na jego uregulowanie, jednakże powodzenie całego procesu było

uzależnione w dużej mierze od dobrej woli obu przywódców. Cypryjskie starania

o członkostwo w Unii Europejskiej miały być dodatkowym bodźcem dla stron,

a zwłaszcza dla pozostających w izolacji politycznej i gospodarczej Turków cypryj-

skich. Ponadto, wciąż realna wizja przyznania Turcji statusu państwa kandydują-

cego do członkostwa w Unii Europejskiej miała z kolei wpłynąć na złagodzenie

stanowiska władz tureckich. Grecy cypryjscy mieli z kolei zyskać możliwość

powrotu do swych domów na północnym Cyprze lub odszkodowań, a przede

wszystkim zabezpieczenia swych żywotnych interesów.

Rozdział V

Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej w latach 1999–2004

Cypr – najstarsza nienawiść (…) Aczkolwiek współcześnie przywykliśmy przypisywać ten stan uczuć Arabom i Żydom, historia przyznaje rekord wytrzymałości Grekom i Turkom, których los zmusił do współistnienia na Cyprze1.

Janusz Stefanowicz

1. ROKOWANIA POŚREDNIE W LATACH 1999–2001

Obie cypryjskie społeczności witały rok 1999 z nowymi nadziejami i oczekiwa-

niami. Wiele wskazywało na to, że po blisko 36 latach kwestia cypryjska może

zostać ostatecznie uregulowana. Jak już wspomniano, koniec roku 1998 okazał się

przełomowy z dwóch powodów. Po pierwsze, pojawiła się realna szansa na prze-

łamanie impasu oraz wznowienie rokowań pomiędzy liderami obu społeczności.

Sekretarz generalny ONZ Kofi Annan z optymizmem obserwował rozwój wydarzeń

na Cyprze, a przede wszystkim pojednawczy ton wypowiedzi zarówno Glafk osa

Cleridesa, jak również Raufa Denktasza. To, co jeszcze na początku 1998 roku

wydawało się nierealne, powoli stawało się faktem. Po drugie, udało się zażegnać

kryzys związany z instalacją rosyjskich rakiet S-300 na Cyprze, a tym samym

oddaliło się niebezpieczeństwo wybuchu konfl iktu zbrojnego pomiędzy Grecją

i Turcją.

Jednakże początek 1999 roku nie zaowocował żadnym przełomem w rokowa-

niach, a stanowiska obu stron w kluczowych sprawach nadal pozostawały roz-

bieżne. Zapewne dlatego Kofi Annan w swym raporcie dla RB ONZ z 22 czerwca

1999 roku, dotyczącym misji dobrych usług na Cyprze, wyraził zadowolenie

z treści ofi cjalnego stanowiska grupy G-82. Członkowie G-8, podczas spotkania

1 J. Stefanowicz, Bunt mniejszości, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977, s. 116.2 G-8 jest forum skupiającym najbardziej uprzemysłowione państwa świata. Należą do niej

Niemcy, Francja, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Włochy,

Japonia, Kanada, Stany Zjednoczone oraz Federacja Rosyjska. W spotkaniach G-8 biorą udział

246 Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej w latach 1999–2004

w Kolonii w dniach 18–20 czerwca, podkreślili potrzebę przeprowadzenia nego-

cjacji na Cyprze, które miałyby dotyczyć wszystkich kluczowych zagadnień. W tym

samym oświadczeniu przedstawiciele państw G-8 wezwali sekretarza generalnego

ONZ, by zaprosił liderów obu społeczności do udziału w negocjacjach jesienią

1999 roku3. Jednocześnie zobowiązali obu liderów, by wspierali misję dobrych

usług świadczoną przez SG ONZ i zaakceptowali następujące zasady: żadnych

warunków wstępnych, rozmowy powinny dotyczyć wszystkich zagadnień, konty-

nuowanie negocjacji w dobrej wierze aż do momentu osiągnięcia porozumienia

oraz stosowanie się do treści wszystkich właściwych traktatów oraz rezolucji Rady

Bezpieczeństwa ONZ dotyczących kwestii cypryjskiej4.

Stanowisko najbardziej wpływowych państw świata było niezwykle istotne

w sytuacji, gdy nie odnotowywano żadnego postępu w staraniach o możliwie

najszybsze uregulowanie kwestii cypryjskiej. Rada Bezpieczeństwa ONZ, w rezo-

lucji nr 1250 (1999) z 26 czerwca 1999 roku, wyraziła niezadowolenie z dotych-

czasowego przebiegu rokowań na Cyprze. O ile jednak starania Kofi ego Annana

oraz jego przedstawicieli nie budziły jakichkolwiek zastrzeżeń ze strony RB ONZ,

odpowiedzialnością za brak postępu w pracach obarczeni zostali liderzy obu

społeczności. Z tego powodu członkowie Rady wezwali ich do konstruktywnego

uczestnictwa w rozmowach ze współpracownikami sekretarza generalnego ONZ.

Co ważniejsze, RB ONZ włączyła do treści rezolucji zasady negocjacji, zapropo-

nowane tydzień wcześniej podczas spotkania grupy G-85. Dla Glafk osa Cleridesa

oraz Raufa Denktasza był to czytelny sygnał, iż przywódcy najbardziej uprzemy-

słowionych państw świata są zainteresowani możliwie najszybszym uregulowaniem

kwestii cypryjskiej.

przedstawiciele Unii Europejskiej. Została utworzona w 1975 roku i przez długi czas, do

momentu przyjęcia Rosji, była określana mianem grupy G-7. Przez krótki okres nowy twór

określano mianem grupa G-7 plus Rosja. Głowy państw oraz szefowie rządów z wyżej wymie-

nionych państw spotykają się każdego roku, by przedyskutować najważniejsze zagadnienia

polityczne, ekonomiczne oraz związane z bezpieczeństwem międzynarodowym. Zob. G-7/G-8,

[w:] Aktuell 2006, Meyers Lexikonverlag, Mannheim 2005, s. 806. W lipcu 2006 roku członko-

wie G-8 spotkali się w Sankt Petersburgu. Tematyka rozmów została zdominowana przez

politykę energetyczną oraz konfl ikt w Libanie. Ponieważ przywiązanie do wartości demokra-

tycznych jest warunkiem uczestniczenia w spotkaniach G-8, pojawiły się nawet głosy, by

wykluczyć Rosję z tego elitarnego grona. Zob. A. Glucksmann, Koniec złudzeń. Szczyt G-8

i energetyczny szantaż,, „Europa – tygodnik idei”, dodatek do „Dziennika” z 26 lipca 2006 r.3 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 22 June 1999,

S/1999/707.4 K. Chrysostomides, Th e Republic of Cyprus: A Study in International Law, Kluwer Law Inter-

national, the Hague 2000, s. 488.5 Resolution 1250 (1999) adopted by the Security Council on 26 June 1999, S/RES/1250 (1999).

247Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej w latach 1999–2004

W interesie obu społeczności leżało zatem skuteczne wykorzystanie zaintere-

sowania społeczności międzynarodowej sytuacją polityczną na Cyprze, z tym że

strona turecka postrzegała stanowisko grupy G-8 jako kolejną próbę wywarcia

nacisku na administrację Turków cypryjskich, a w szczególności Raufa Denktasza.

Minister spraw zagranicznych Turcji Ismail Cem, poproszony o ocenę stanowiska

G-8, odpowiedział w następujący sposób: „G-7 i Rosja mają swoje zdanie na temat

Cypru, a my mamy swoje. Na wyspie istnieją dwa państwa. Oba te państwa są

demokratyczne. Jedno z nich, państwo Turków cypryjskich, jest traktowane nie-

sprawiedliwie, ponieważ zostało objęte embargiem gospodarczym. (…) Zewnętrzne

naciski oraz nakazy pod adresem strony tureckiej, które stały się niemalże regułą

w przypadku Rady Bezpieczeństwa oraz kilku państw zachodnich, czynią zawarcie

porozumienia o wiele trudniejszym. (…) W pełni ufamy prezydentowi Denkta-

szowi, który posiada nasze pełne poparcie. Niektórzy zagraniczni obserwatorzy

postrzegają jego osobę jako przeszkodę na drodze do zawarcia porozumienia, ale

jest wręcz przeciwnie. On jest najlepszym negocjatorem na rzecz wzajemnie

korzystnego rozwiązania”6.

Trzy dni po przyjęciu rezolucji nr 1250 (1999) Rada Bezpieczeństwa ONZ

przyjęła kolejną rezolucję nr 1251 (1999). W dokumencie poświęconym przedłu-

żeniu mandatu sił UNFICYP na kolejne sześć miesięcy, umieszczono kilka istot-

nych postanowień dotyczących bezpieczeństwa oraz tworzenia atmosfery wzajem-

nego zaufania na wyspie. W tym kontekście Rada zwróciła uwagę przede wszystkim

na ciągłe wzmacnianie sił zbrojnych oraz modernizację uzbrojenia po obu stronach

linii Attyli. Niepokój członków RB ONZ budziła kwestia zbyt licznych obcych sił

zbrojnych, przekraczających limity przewidziane w Traktacie o sojuszu z 1960

roku. Zdaniem Rady taka sytuacja zagrażała nie tylko bezpieczeństwu na wyspie,

ale także pokojowi w regionie, a jakikolwiek postęp w rokowaniach był nieosią-

galny. Z tego powodu wezwano strony do wycofania obcych sił zbrojnych z wyspy

celem budowy wzajemnego zaufania7. Niewątpliwie uwaga RB ONZ dotyczyła

w pierwszym rzędzie niezgodnej z normami prawa międzynarodowego obecności

tysięcy żołnierzy tureckich na Cyprze oraz znacznych wydatków na uzbrojenie ze

strony Greków cypryjskich.

1 lipca 1999 roku Ann Hercus zastąpiła Diego Cordoveza na stanowisku spe-

cjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze. Jak twierdzi David Hannay, brytyjski

dyplomata reprezentujący władze swego państwa na Cyprze w drugiej połowie lat

dziewięćdziesiątych, Kofi Annan nie był zadowolony z pracy ekwadorskiego nego-

6 I. Cem, Turkey in the New Century, Rustem Publishing, Nicosia 2001, s. 168–169.7 Resolution 1251 (1999) adopted by the Security Council on 29 June 1999, S/RES/1251 (1999).


cjatora. Zbyt rzadko przebywał w Nowym Jorku lub państwach regionu wschod-

niego Morza Śródziemnego, by móc efektywnie pełnić powierzone sobie zadania8.

Rauf Denktasz i Glafk os Clerides cenili Ann Hercus i nie zgłaszali żadnych zastrze-

żeń pod jej adresem. Jak już wspomniano, Ann Hercus spotykała się już z oboma

cypryjskimi liderami jesienią 1998 roku, by dokładnie zapoznać się z ich stanowi-

skami w rozmaitych kwestiach. Notabene, na tym etapie nie znali oni stanowiska

drugiej strony. Dzięki temu Kofi Annan, na bieżąco informowany przez swoją

przedstawicielkę o przebiegu i tematyce rozmów, mógł precyzyjnie określić katalog

rzeczywistych rozbieżności pomiędzy Grekami cypryjskimi a Turkami cypryjskimi.

Na ich podstawie SG ONZ wyróżnił cztery grupy najważniejszych zagadnień:

bezpieczeństwo, podział władzy, kwestie własnościowe oraz podział terytorium9.

Jednak należy podkreślić, iż miał to być jedynie wstęp do bezpośrednich rokowań,

a wszelkie wiążące decyzje mogły zostać podjęte przez Glafk osa Cleridesa oraz

Raufa Denktasza jedynie w ich trakcie. Ann Hercus kontynuowała pracę nad

zbliżeniem stanowisk obu społeczności także wiosną 1999 roku, jednakże bez

wymiernych efektów.

Ku zaskoczeniu sekretarza generalnego ONZ Ann Hercus zrezygnowała

z pełnionej przez siebie funkcji zaledwie kilka tygodni po nominacji. Swoją decy-

zję uzasadniła względami rodzinnymi. Rezygnacja nie skomplikowałaby znacznie

prac nad wznowieniem rokowań, gdyby nie fakt, że Rada Bezpieczeństwa ONZ,

w rezolucji nr 1250 (1999) z 26 czerwca 1999 roku, zleciła sekretarzowi general-

nemu zaproszenie obu cypryjskich liderów do stołu rokowań jesienią 1999 roku.

Nota bene, wcześniej ten sam termin zasugerowali przywódcy najbardziej uprze-

mysłowionych państw świata podczas spotkania w Kolonii. Tym samym Kofi

Annan stanął przed trudnym zadaniem. Musiał w krótkim czasie znaleźć odpo-

wiedniego kandydata, który spełniałby wszystkie wymogi i zostałby zaakceptowany

przez obie strony. Tymczasowo, do momentu wyboru nowego specjalnego przed-

stawiciela, obowiązki Ann Hercus pełnił jej dotychczasowy zastępca James Holger.

SG ONZ początkowo wskazywał Norwega Jana Egelanda jako najlepszego kandy-

data. Wystarczy wspomnieć, iż Jan Egeland dysponował odpowiednim doświad-

czeniem nabytym między innymi podczas rokowań arabsko-izraelskich w Oslo

oraz organizacji współpracy pomiędzy przedsiębiorcami po obu stronach linii

Attyli. Jednakże kandydatura Norwega została zawetowana przez Raufa Denktasza.

Nieofi cjalnie było wiadomo, iż lider Turków cypryjskich krytycznie oceniał wcześ-

8 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, I.B. Tauris, London–New York 2005, s. 104.9 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 22 June 1999,

op.cit.


niejszą działalność Jana Egelanda na Cyprze10. Prócz tego, opowiadał się za wybo-

rem specjalnego przedstawiciela spoza Europy. W związku z powyższym James

Holger kontynuował pracę na wyspie, a Kofi Annan jednocześnie mianował Urug-

wajczyka Alvaro de Soto swym doradcą do spraw Cypru. Ustalono, iż wiosną 2000

roku Alvaro de Soto zastąpi Jamesa Holgera i zacznie pełnić funkcję specjalnego

przedstawiciela SG ONZ11.

Niewątpliwie, podobnie jak to miało miejsce w minionych latach, decydujące

mogły okazać się stosunki grecko-tureckie. Chociaż latem 1999 roku nic nie zapo-

wiadało istotnej zmiany w ofi cjalnych kontaktach pomiędzy oboma państwami,

wkrótce uległy one znacznej poprawie w wyniku niezwykle silnego (7,4 w skali

Richtera) trzęsienia ziemi, które 17 sierpnia nawiedziło północno-zachodnią Tur-

cję12. W jego wyniku śmierć poniosło ponad dwadzieścia tysięcy ludzi, a około 200

tysięcy pozostało bez dachu nad głową. Kolejne, aczkolwiek słabsze, trzęsienie ziemi

dotknęło rejon Bolu 12 listopada13. Ogrom zniszczeń oraz skala prowadzonej akcji

ratowniczej znacznie przekraczała ówczesne możliwości władz tureckich, dlatego

w rejon Morza Marmara zaczęły przybywać zespoły ratownicze z całego świata.

Wśród nich znaleźli się także Grecy, którzy nie czekali na ofi cjalną prośbę tureckiego

rządu i niezwłocznie przybyli na miejsce dotknięte kataklizmem. Spontaniczna

pomoc ze strony greckiej została doceniona i zaowocowała ożywieniem ofi cjalnych

kontaktów. Wkrótce, we wrześniu, strona turecka mogła odwdzięczyć się Grekom

za udzieloną pomoc. W akcji ratowniczej po trzęsieniu ziemi w okolicach Aten

wzięły udział zespoły z Turcji. Proces zbliżenia pomiędzy władzami Grecji i Turcji

zaczęto niebawem określać mianem dyplomacji sejsmicznej. Zülfü Livaneli, popu-

larny polityk i piosenkarz turecki, stwierdził: „Najpierw naród grecki pospieszył

z pomocą Turcji, a następnie tureccy ochotnicy udzielili pomocy Grecji. W wyniku

kataklizmu te dwa narody zbliżyły się do siebie”14.

Po miesiącach braku postępu w rokowaniach, 14 listopada 1999 roku Glafk os

Clerides oraz Rauf Denktasz przyjęli zaproszenie sekretarza generalnego ONZ do

Nowego Jorku. Początek rozmów wstępnych wyznaczono na dzień 3 grudnia. Ich

10 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, op.cit., s. 105.11 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 29 November

1999, S/1999/1203.12 Zob. A. Górski, Wstrząs za wstrząsem, „Polityka” z 28 sierpnia 1999 r.; M. Ostrowski, Odór

śmierci, „Polityka” z 4 września 1999 r.13 D. Kołodziejczyk, Turcja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000, s. 285–286.14 Z. Livaneli, On Turkish and Greek Civil Society Dialogue, [w:] Voices for the Future: Civic

Dialogue Between Turks and Greeks, pod red. T.U. Belge, Istanbul Bilgi University Press,

Istanbul 2004, s. 15.


podstawowym celem było wytworzenie odpowiedniej atmosfery przed zasadniczą

rundą rokowań, która miała zakończyć się podpisaniem porozumienia15.

Pierwsza runda rokowań rozpoczęła się zgodnie z planem w Nowym Jorku.

Rozmowy trwały od 3 grudnia aż do 14 grudnia. Chociaż obaj liderzy mieli aż

dziesięć dni na zbliżenie stanowisk, nie odnotowano żadnego postępu. Ustalono

jednak, że obaj liderzy wezmą udział w kolejnej rundzie rozmów, którą zaplano-

wano w dniach 31 stycznia–8 lutego 2000 roku w Genewie16. W opinii Kofi ego

Annana kompromis był osiągalny, jednakże ani Glafk os Clerides, ani Rauf Denk-

tasz nie zaprezentowali dobrej woli w trakcie rozmów. Zdaniem sekretarza gene-

ralnego ONZ zamiast skoncentrować się na poszczególnych zagadnieniach i na ich

podstawie próbować poszukiwać wzajemnie korzystnych uregulowań, obaj liderzy

preferowali słowne potyczki17.

W międzyczasie, w dniach 10–11 grudnia 1999 roku, miał miejsce szczyt Rady

Europejskiej w Helsinkach. W jego trakcie przywódcy państw członkowskich

podjęli przełomową decyzję w sprawie ewentualnego członkostwa dla Turcji. Po

36 latach, które minęły od podpisania układu stowarzyszeniowego Turcja – EWG

w 1963 roku, przyznano Turcji status państwa kandydującego do Unii Europej-

skiej18. Chociaż decyzja nie była równoznaczna z zaproszeniem do negocjacji

członkowskich, a nawet nie wyznaczono przybliżonej daty tureckiej akcesji, wyda-

rzenie to uznano za przełomowe. Przede wszystkim udało się wznowić dialog

pomiędzy Unią Europejską a Turcją, po tym jak władze tureckie ograniczyły swą

aktywność w staraniach o członkostwo po luksemburskim szczycie w grudniu

1997 r. Wówczas przyznanie statusu państwa kandydującego Bułgarii i Rumunii

przy jednoczesnym braku pozytywnej decyzji w sprawie Turcji wywołało oburze-

nie w Ankarze. Po dwóch latach pojawiła się realna szansa na włączenie Turcji do

procesu integracji europejskiej, a jedną z jego możliwych konsekwencji mogło stać

się uregulowanie kwestii cypryjskiej.

Kluczowe okazało się być stanowisko Grecji. Dyplomacja sejsmiczna, zapocząt-

kowana w sierpniu 1999 roku, zaczęła przynosić pierwsze efekty. Już we wrześniu,

podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE

w fi ńskim Saariselka, szef greckiej dyplomacji George Papandreou ogłosił, iż

15 Ibidem.16 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 26 May 2000,

S/2000/496.17 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April 2003,

S/2003/398.18 Zob. W.A. Brusse, R.T. Griffi ths, Good Intentions and Hidden Motives. Turkey – EU Relations

in a Historical Perspective, [w:] Turkey and the EU Enlargement. Processes of Incorporation, pod

red. R.T. Griffi thsa oraz D. Özdemira, Istanbul Bilgi University Press, Istanbul 2004, s. 26.


Grecja opowiada się za przyznaniem Turcji statusu państwa kandydującego19.

Deklaracja greckiego ministra spraw zagranicznych wywołała poruszenie zarówno

w Grecji, jak i na Cyprze. Partie opozycyjne w obu państwach wskazały na koniecz-

ność zmuszenia władz tureckich do poważnych ustępstw w zamian za zmianę

statusu Turcji. W październiku 1999 roku ówczesny premier Grecji Kostas Simitis

otrzymał list od prezydenta Republiki Cypru, zawierający propozycje warunków,

które musiałaby przyjąć Turcja. Podstawowym celem Glafk osa Cleridesa było

uniezależnienie postępu w negocjacjach członkowskich prowadzonych przez rząd

Republiki Cypru od przebiegu rokowań pomiędzy obiema społecznościami. Dzięki

temu ewentualne fi asko rozmów ze stroną Turków cypryjskich nie miałoby wpływu

na akcesję Cypru do UE. Ponadto, prezydent Republiki Cypru domagał się jedno-

czesnego powiązania postępów w regulacji kwestii cypryjskiej z postępem

w procesie akcesyjnym Republiki Turcji20. Tym samym uprzednie uregulowanie

sporu cypryjskiego stałoby się warunkiem sine qua non przyjęcia Turcji do Unii

Europejskiej. Powyższe propozycje zostały pozytywnie przyjęte przez komisarza

do spraw rozszerzenia UE Güntera Verheugena, natomiast wywołały niepokój

wśród kierownictwa Turków cypryjskich. Scenariusz, zakładający faktyczne przy-

stąpienie do UE jedynie południowej części wyspy, strona turecka przyjmowała

jako wysoce niekorzystny, ponieważ wiązałby się ze zmianą układu sił. W ramach

unijnych instytucji przedstawiciele Greków cypryjskich mogliby wywierać presję

na społeczność Turków cypryjskich, a także konsekwentnie blokować prounijne

aspiracje władz Turcji.

Najważniejsze decyzje miały zostać podjęte pod koniec 1999 roku. W grudniu,

podczas helsińskiego szczytu Rady Europejskiej George Papandreou spotkał się

z ówczesnym ministrem spraw zagranicznych Ismailem Cemem. Zdjęcia z sym-

bolicznym, serdecznym uściskiem dłoni obu ministrów zwróciły uwagę obserwa-

torów. Ewentualny postęp w rokowaniach dotyczących kwestii cypryjskiej uzależ-

niano przecież od stanu stosunków grecko-tureckich.

Jednakże z punktu widzenia cypryjskich władz, najważniejsza okazała się

decyzja Rady Europejskiej, zawarta w dokumencie podsumowującym okres fi ńskiej

prezydencji w Unii Europejskiej (art. 9, ust. b): „Rada Europejska podkreśla, iż

polityczne rozwiązanie sporu umożliwi akcesję Cypru do Unii Europejskiej. Jeśli

jednak strony nie osiągną porozumienia do chwili zakończenia negocjacji akce-

syjnych, Rada podejmie ostateczną decyzję, nie czyniąc warunku przedwstępnego

19 J. Bielecki, Grecja popiera Turcję, „Rzeczpospolita” z 6 września 1999 r.20 O.P. Richmond, Th e Multiple Dimensions of International Peacemaking: UN and EU Involvement

in the Cyprus Confl ict, [w:] Th e European Union and the Cyprus Confl ict: Modern Confl ict,

Postmodern Union, pod red. T. Dieza, Manchester University Press, Manchester 2002, s. 128.


z powyższego postanowienia. W takiej sytuacji Rada weźmie pod uwagę wszystkie

okoliczności”21. Taki scenariusz wywoływał zaniepokojenie strony tureckiej, jednak

zakładano, że kwestia cypryjska zostanie uregulowana jeszcze przed akcesją Repub-

liki Cypru i obie społeczności będą mogły skorzystać z przywilejów członkostwa

w UE.

Kolejnym przełomem w stosunkach grecko-tureckich stała się wizyta George

Papandreou w Ankarze w styczniu 2000 roku. W jej trakcie podpisane zostały,

między innymi, porozumienia o walce z terroryzmem oraz zorganizowaną prze-

stępczością. Należy przy tym podkreślić, iż była to pierwsza wizyta greckiego

polityka tak wysokiej rangi w Turcji od 38 lat. Miesiąc później odbyła się rewizyta.

Ismail Cem przybył do Aten, by podpisać umowy dotyczące współpracy gospo-

darczej, kulturalnej oraz naukowej22.

Chociaż podczas spotkań George Papandreou z Ismailem Cemem nie podjęto

wiążących decyzji ani w sprawie Cypru, ani innych spornych kwestii, ocieplenie

stosunków na linii Ateny – Ankara przyczyniło się do powstania korzystnego

klimatu wokół rozmów liderów obu cypryjskich społeczności.

Prawdziwym testem zbliżenia grecko-tureckiego miała okazać się kolejna runda

rozmów pośrednich pomiędzy Glafk osem Cleridesem a Raufem Denktaszem,

zaplanowana w dniach 31 stycznia–8 lutego 2000 roku w Genewie. Zgodnie

z wcześniejszymi ustaleniami, przywódcy obu społeczności przyjechali do Szwaj-

carii. Rozmowy z przedstawicielami ONZ dotyczyły przede wszystkim czterech

kluczowych zagadnień: podziału władzy w ramach przyszłego państwa cypryj-

skiego, kwestii własnościowych, podziału terytorialnego oraz bezpieczeństwa. Kofi

Annan wiązał duże nadzieje z tą rundą rokowań i liczył na zbliżenie stanowisk obu

stron. Jednakże już pierwsze spotkania i oświadczenia cypryjskich polityków nie

pozwalały mieć nadziei na jakikolwiek postęp oraz rozpoczęcie rokowań dwu-

stronnych. W trakcie rokowań wstępnych Rauf Denktasz postawił warunek uzna-

nia Tureckiej Republiki Północnego Cypru oraz podkreślił konieczność zaak-

ceptowania realiów politycznych na wyspie przez obie strony. Ponadto, uznał

rozwiązanie konfederacyjne za podstawę prowadzonych rokowań oraz za najko-

rzystniejsze celem zabezpieczenia żywotnych interesów obu społeczności w ramach

przyszłego państwa cypryjskiego. Glafk os Clerides nie zamierzał biernie przyglądać

się rozwojowi sytuacji w Genewie. Prezydent Republiki Cypru publicznie zadekla-

rował, iż celem rokowań nie jest podpisanie porozumienia dotyczącego utworzenia

21 European Council Conclusions of the Presidency, Helsinki, 10 and 11 December 1999 (Extracts)

[w:] European Stand on the Cyprus Problem, Press and Information Offi ce of the Republic of

Cyprus, Nicosia 2003, s. 124.22 A. Brzeziński, Grecja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s. 237.


nowego państwa cypryjskiego, lecz ustalenie treści poprawek do konstytucji

Republiki Cypru z 1960 roku23.

Skrajnie rozbieżne stanowiska obu liderów oraz brak woli kompromisu rozwie-

wały nadzieje Kofi ego Annana na szybkie uregulowanie kwestii cypryjskiej.

Pomimo wyraźnego ocieplenia w stosunkach grecko-tureckich, Rauf Denktasz

oraz Glafk os Clerides nie zamierzali zmodyfi kować dotychczasowych stanowisk

w sprawie przyszłości Cypru. Strona Turków cypryjskich nadal dążyła do prze-

kształcenia rokowań pomiędzy społecznościami w negocjacje międzypaństwowe.

Podstawowym założeniem pozostawało zatem uznanie państwa Turków cypryj-

skich, proklamowanego jednostronnie w listopadzie 1983 roku, przez społeczność

międzynarodową. Z kolei strona Greków cypryjskich konsekwentnie odrzucała

możliwość uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru, które oznaczałoby de

facto rozwiązanie Republiki Cypru24. Glafk os Clerides opowiadał się za kontynu-

owaniem rozmów ze stroną turecką w ramach obowiązujących norm prawa mię-

dzynarodowego oraz konstytucji Republiki Cypru z 1960 roku.

Należy podkreślić, iż stanowiska negocjacyjne prezentowane przez obu liderów

na początku 2000 roku oznaczały w praktyce krok wstecz w porównaniu z wcześ-

niejszymi ustaleniami z przełomu lat osiemdziesiątych oraz dziewięćdziesiątych.

Zarówno Rauf Denktasz, jak i Glafk os Clerides nie nawiązywali do federacyjnej

formy przyszłego państwa cypryjskiego, która stanowiła podstawę wszystkich

wcześniejszych rokowań począwszy od porozumienia z 1977 roku. W tym kontek-

ście Turcy cypryjscy podkreślali przysługujące im prawo do samostanowienia,

a zatem posiadania własnego państwa. Z kolei Grecy cypryjscy powoływali się na

obowiązujące normy prawa międzynarodowego publicznego, a zwłaszcza zasadę

zakazu interwencji w wewnętrzne sprawy innego państwa25. W opinii przywódców

greckiej społeczności na Cyprze uznanie TRPC byłoby równoznaczne z legitymi-

zacją tureckiej operacji wojskowej, przeprowadzonej latem 1974 roku. Co jednak

najważniejsze, w przeciwieństwie do kierownictwa Turków cypryjskich, przedsta-

wiciele Greków cypryjskich podkreślali ciągłość istnienia Republiki Cypru począw-

szy od 1960 roku. Z kolei, Turcy cypryjscy utrzymywali, iż Republika Cypru

23 H. Anastasiou, Negotiating the Solution to the Cyprus Problem: from Impasse to Post-Helsinki

Hope, „Th e Cyprus Review” 2000, vol. 12, no. 1, s. 19–20.24 Ibidem.25 Wojciech Góralczyk zauważył, iż źródeł zasady nieinterwencji można doszukać się w II Kon-

wencji Haskiej z 1907 roku, gdy ograniczone zostało prawo do użycia siły celem ściągnięcia

długów. Wskazał również na ważną rolę, jaką odgrywa Deklaracja o niepodległości i suwe-

renności, zawarta w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 21 grudnia 1965 roku (Rezo-

lucja 2131/XV). Zob. W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie,

Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006, s. 129–131.


przestała istnieć z momentem wystąpienia ich reprezentantów z władz państwo-

wych w 1963 roku, a Grecy cypryjscy uzurpowali sobie prawo do reprezentowania

ogółu mieszkańców wyspy na arenie międzynarodowej.

W marcu 2000 roku specjalny doradca SG ONZ do spraw Cypru spotkał się

liderami cypryjskich społeczności. W trakcie wizyty w regionie Alvaro de Soto

odwiedził również Ankarę oraz Ateny. Uzyskał wówczas zapewnienie ze strony

Raufa Denktasza oraz Glafk osa Cleridesa, że wezmą udział w trzeciej rundzie

rokowań w Nowym Jorku, której początek wyznaczono na dzień 23 maja. Jednakże

do spotkania w Stanach Zjednoczonych nie doszło, ponieważ nagle pogorszył się

stan zdrowia prezydenta Republiki Cypru26. W takich okolicznościach przełożono

kolejną rundę spotkań na lipiec 2000 roku.

Kolejna runda rokowań rozpoczęła się 5 lipca w Genewie. Alvaro de Soto

zasugerował wówczas stronom możliwe rozwiązania. Zadaniem obu cypryjskich

przywódców było ich rozważenie oraz opracowanie ofi cjalnego stanowiska. Dzięki

temu rozmowy miały przebiegać sprawnie, a Kofi Annan miał zebrać materiał

celem opracowania propozycji wszechstronnego porozumienia. Glafk os Clerides,

początkowo sceptycznie ustosunkowany do tego pomysłu, zdecydował się rozwa-

żyć sugestie Alvaro de Soto. Pomimo tego, trzecia runda rokowań została zerwana

12 lipca. Rozmowy zostały jeszcze wznowione 24 lipca, jednak zakończyły się

4 sierpnia, ponieważ nie odnotowano żadnego postępu27. Wręcz przeciwnie,

zauważalna była coraz większa rozbieżność stanowisk.

Rauf Denktasz negatywnie oceniał ideę rozmów, w trakcie których nie mógł

negocjować bezpośrednio z Glafk osem Cleridesem. We wrześniu 2000 roku przy-

wódca Turków cypryjskich oświadczył sekretarzowi generalnemu ONZ, iż nie

uważa dobrych usług za najlepszy środek prowadzący do pokojowego uregulowa-

nia kwestii cypryjskiej. Jednocześnie zadeklarował chęć uczestniczenia w rozmo-

wach bezpośrednich z Glafk osem Cleridesem, chociaż ten występował publicznie

jako prezydent Republiki Cypru, a społeczność Turków cypryjskich określał mia-

nem mniejszości. Rauf Denktasz argumentował swoje stanowisko koniecznością

podkreślenia równorzędnego statusu obu stron28.

Kofi Annan postanowił szybko zareagować na deklarację Raufa Denktasza.

Podczas konferencji prasowej, rozpoczynającej czwartą rundę rokowań pośrednich

26 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 26 May 2000,

op.cit.27 S. Panteli, Th e History of Modern Cyprus, Topline Publishing, Nicosia 2005, s. 306.28 Legal Aspects of the Cyprus Problem. Speech Delivered by H.E. Rauf Denktaş, President of the

Turkish Republic of Northern Cyprus, Strasbourg 23 April 2002, Permanent Representation of

Turkey to the Council of Europe, Strasbourg 2002, s. 16.


12 września 2000 roku w Nowym Jorku, sekretarz generalny ONZ oświadczył

liderom cypryjskich społeczności: „Strony Greków cypryjskich oraz Turków

cypryjskich uczestniczą od grudnia 1999 roku w rozmowach pośrednich, których

celem jest przygotowanie do niezwykle istotnych rokowań bezpośrednich. Te

z kolei mają zakończyć się podpisaniem wszechstronnego porozumienia. Moim

zdaniem nadszedł odpowiedni moment, by zrobić krok naprzód (…) Doszedłem

do wniosku, iż równorzędny status stron powinien znaleźć wyraźne odzwiercied-

lenie w treści wszechstronnego porozumienia, które będzie zawierać ustalenia

zawarte podczas szczegółowych negocjacji”29.

Chociaż Rauf Denktasz ofi cjalnie deklarował gotowość do udziału w rokowa-

niach bezpośrednich, poinformował Kofi ego Annana, iż w jego przekonaniu nie

pozwalała na to ówczesna sytuacja polityczna. Czwarta runda rokowań pośrednich

zakończyła się 26 września, a jej rezultaty były takie same jak poprzednich – brak

postępu. Jednakże Kofi Annan nadal liczył na przełamanie dotychczasowych

niepowodzeń i, chociaż nic nie wskazywało na możliwość przełamania impasu,

zaprosił Glafk osa Cleridesa oraz Raufa Denktasza do Genewy, gdzie w dniach

1–10 listopada 2000 roku zaplanowana została piąta runda rokowań.

Przebiegowi rozmów pośrednich pomiędzy liderami cypryjskich społeczności

przyglądali się z uwagą członkowie Parlamentu Europejskiego. 4 października

2000 r., jeszcze przed rozpoczęciem piątej rundy rokowań, PE przyjął stosowną

rezolucję dotyczącą stanu negocjacji akcesyjnych z Republiką Cypru. W rezolucji

PE wezwał stronę Turków cypryjskich do niezwłocznego włączenia swoich przed-

stawicieli do cypryjskiego zespołu negocjacyjnego, bez stawiania jakichkolwiek

warunków wstępnych. Prócz tego, władze Turków cypryjskich oraz Turcja zostały

potępione za brak dobrej woli w trakcie prowadzonych rokowań pośrednich, a tym

samym utrudnianie osiągnięcia kompromisu w najważniejszych sprawach. PE

wezwał również jednostki armii tureckiej do natychmiastowego wycofania się

z okupowanej przez nie części strefy buforowej w rejonie miejscowości Strovilia30.

Rada Bezpieczeństwa ONZ zareagowała również na przegrupowanie wojsk ture-

ckich w tym rejonie, czemu dała wyraz w rezolucji nr 1331 (2000) z 13 grudnia

2000 roku31.

29 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April 2003,

op.cit.30 Resolution of 4 October 2000 on Cyprus’s Application for Membership of the European Union

and the State of Negotiations, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit.31 Resolution 1331 (2000) Adopted by the Security Council on 13 December 2000, S/RES/1331

(2000).


Piąta runda rozmów pośrednich rozpoczęła się zgodnie z planem 1 listopada.

Po upływie tygodnia sekretarz generalny ONZ postanowił przedstawić obu liderom

swoją ocenę dotychczasowych wyników rozmów. 8 listopada Rauf Denktasz oraz

Glafk os Clerides zostali zaproszeni na spotkanie z Kofi m Annanem, w trakcie

którego SG ONZ podsumował pięć rund rozmów, a następnie zaprezentował

szczegółowy plan dalszych działań32. Wkrótce przywódca Turków cypryjskich

wprawił w zakłopotanie zarówno Organizację Narodów Zjednoczonych, jak rów-

nież Greków cypryjskich. 10 listopada 2000 roku postawił ultimatum, w którym

domagał się uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru w zamian za konty-

nuowanie rokowań. Jak zauważył Artur Adamczyk, swą nieprzejednaną postawą

Rauf Denktasz próbował wpłynąć na zmianę stanowiska Greków cypryjskich.

Zakładał, że Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska, zniecierpliwione brakiem

postępu w rozmowach, będą wywierały naciski na stronę grecką i w konsekwencji

zmuszą władze Republiki Cypru do ustępstw na rzecz Turków cypryjskich33.

Niezrażony wcześniejszymi niepowodzeniami oraz stanowczą postawą Raufa

Denktasza, Kofi Annan nadal próbował nakłonić obie strony do wznowienia

rokowań pośrednich. Za pośrednictwem Alvaro de Soto zaproponował obu liderom

spotkanie w Genewie pod koniec stycznia 2001 roku. Jednakże dyplomatyczne

zabiegi ze strony doradcy SG ONZ, prowadzone w Grecji, Turcji oraz na Cyprze,

nie przyniosły żadnych wymiernych rezultatów. Po raz kolejny przeszkodą stały

się żądania lidera Turków cypryjskich34.

Ponieważ uznanie TRPC przez Greków cypryjskich było nierealne i nic nie

wskazywało na możliwość zmiany tej polityki, Rauf Denktasz odstąpił od stołu

rokowań35. Po przeszło roku rozmowy w sprawie uregulowania kwestii cypryjskiej

ponownie znalazły się w impasie. Jednak tym razem sytuacja była znacznie poważ-

niejsza, a konsekwencje braku porozumienia dotkliwsze dla członków obu spo-

łeczności. Chociaż perspektywa przystąpienia Cypru do Unii Europejskiej nie

wymagała uprzedniego rozwiązania sporu, bowiem Rada Europejska podjęła

stosowną decyzję podczas szczytu helsińskiego w grudniu 1999 roku, w interesie

wszystkich zainteresowanych stron leżało uregulowanie sporu przed zakończeniem

32 S. Panteli, Th e History of Modern Cyprus, op.cit., s. 306.33 A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2002, s. 374–375.34 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 30 May 2001,

S/2001/534.35 Władze Republiki Cypru, reprezentujące de facto jedynie społeczność Greków cypryjskich,

konsekwentnie odmawiają możliwości uznania państwa Turków cypryjskich. Ich przedstawi-

ciele podkreślają także, iż de iure władze Republiki Cypru reprezentują ogół mieszkańców

wyspy na arenie międzynarodowej, w tym również społeczność turecką, a ich zwierzchnictwo

terytorialne obejmuje całą wyspę.


negocjacji akcesyjnych. Przedstawiciele Unii Europejskiej wciąż zakładali, iż Turcy

cypryjscy, kuszeni wizją uczestnictwa w procesie integracji europejskiej, będą

wywierali presję na Raufa Denktasza. Dodatkowym czynnikiem, mającym nakło-

nić przywódcę TRPC do powrotu do stołu rokowań, miała być perspektywa

przystąpienia Turcji do UE. Wśród polityków unijnych powszechne było przeko-

nanie, że tureckie władze nie poświęcą szansy na uzyskanie członkostwa w Unii

Europejskiej z powodu kwestii cypryjskiej i prędzej czy później zmodyfi kują swoje

stanowisko, a lidera Turków cypryjskich Raufa Denktasza nakłonią do ustępstw.

Unijny komisarz do spraw rozszerzenia Günter Verheugen oświadczył nawet 30

czerwca 2001 roku, iż udział w procesie integracji europejskiej byłby najlepszym

środkiem w celu zagwarantowania pokojowego współistnienia obu społeczności

na Cyprze36. Biorąc pod uwagę szerokie spektrum możliwości współpracy oraz

wymierne korzyści wynikające z członkostwa w UE, opinia komisarza Verheugena

nie była bezpodstawna. Niemniej, perspektywa uregulowania kwestii cypryjskiej

oraz akcesji całej wyspy do Wspólnoty wydawała się odległa.

W obliczu wielu sporów toczonych przez prawników reprezentujących obie

społeczności, dokumentem o dużym znaczeniu stało się orzeczenie Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka z 10 maja 2001 roku (Cyprus v. Turkey, Application

no. 25781/94)37. Sprawa dotyczyła wniosku złożonego przez Republikę Cypru

przeciwko Turcji w 1994 roku. Strona Greków cypryjskich zarzucała władzom

tureckim poważne i powtarzające się przypadki naruszenia norm prawa między-

narodowego w północnej części Cypru oraz w stosunku do obywateli Republiki

Cypru greckiego pochodzenia. ETPC w swym orzeczeniu uznał, iż Turcja ponosi

odpowiedzialność za przypadki łamania praw człowieka na Cyprze, zawartych

w Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

z 4 listopada 1950 roku38. Trybunał zarzucił stronie tureckiej między innymi:

niewystarczające zaangażowanie w wyjaśnienie losów osób zaginionych (paragraf

136), brak poszanowania praw przysługujących krewnym osób zaginionych (para-

graf 158), uniemożliwianie powrotu na północny Cypr wysiedlonym stamtąd

Grekom cypryjskim (paragraf 175), uniemożliwianie im użytkowania i kontroli

nad pozostawionym tam majątkiem (paragraf 189) oraz łamanie prawa wolności

36 N. Tocci, Cyprus and the European Union Accession Process: Inspiration for Peace or Incentive

for Crisis?, „Turkish Studies” 2002, vol. 3, no. 2, s. 105.37 Case of Cyprus v. Turkey, Judgment of the European Court of Human Rights of 10 May 2001,

Appl. no. 25781/94.38 Zob. Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada

1950 roku, [w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborow-

ska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001, s. 270–287.


myśli, sumienia i wyznania w stosunku do Greków cypryjskich pozostających na

terytorium kontrolowanym przez Turcję (paragraf 246).

W opinii Loukisa G. Loucaidesa39, jednego z sędziów ETPC, trybunał orzekł,

iż naruszenia wyżej wymienionych norm są konsekwencją „tureckiej inwazji oraz

trwającej nieprzerwanie od 1974 roku obecności wojskowej na Cyprze”40. Po raz

pierwszy Trybunał uznał stronę Konwencji winną ciągłego łamania jej postanowień

w tak wielu przypadkach, a dopiero drugi raz rozpatrywał wniosek państwa prze-

ciwko innemu państwu41. Notabene, pierwszy raz miało to miejsce w sprawie

wytoczonej Zjednoczonemu Królestwu Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej przez

Irlandię w 1978 roku.

Ponad wszelką wątpliwość orzeczenie wspierało stanowisko strony Greków

cypryjskich, natomiast było wysoce niekorzystne dla Turcji. Najważniejszym

skutkiem powyższego orzeczenia było uznanie bezpośredniej odpowiedzialności

władz tureckich za sytuację na północnym Cyprze. Trybunał uznał, iż wszystkie

uwzględnione przypadki łamania praw człowieka miały miejsce na terytorium

kontrolowanym przez Turcję. Tym samym ETPC potwierdził brak uznania zarówno

Tureckiej Republiki Północnego Cypru, jak i jej władz. To Turcja została zobowią-

zana do poszanowania praw człowieka na północnym Cyprze oraz w stosunku do

Greków cypryjskich.

Inne, bliskie tureckiemu, stanowisko przedstawił Clement Dodd. Jego zdaniem

„Turcja ma duży wpływ na rozwój wydarzeń w TRPC, jednak Trybunał, niestety,

nie ustalił, iż TRPC jest w praktyce dobrze funkcjonującym państwem demokra-

tycznym, a nie rządzonym przez turecką armię”42. Z kolei Michael Stephen zwrócił

uwagę na liczne jego zdaniem niedoskonałości zawarte w treści orzeczenia. Po

pierwsze, Trybunał nie zbadał czy Turcja faktycznie kontroluje terytorium północ-

nego Cypru, lecz przyjął takie założenie. Po drugie, wskazał na fakt, iż ZSRR

utrzymywał swoje wojska w państwach bloku socjalistycznego, na przykład Polsce

czy Czechosłowacji, jednak nie było to podstawą do uznania władz radzieckich za

odpowiedzialne za sytuację w tych państwach. Inny argument, niezwykle kontro-

wersyjny z greckiego punktu widzenia, dotyczył zasadności ograniczenia dostępu

Greków cypryjskich do północnej części wyspy oraz braku zgody na zwrot mająt-

39 Loukis G. Loucaides miał znaleźć się w zespole sędziów badających opisywaną sprawę, jed-

nakże, w trosce o zapewnienie bezstronności Trybunału, został od niej odsunięty na wniosek

strony tureckiej. Sędzia Loukis G. Loucaides jest Grekiem cypryjskim.40 L.G. Loucaides, Th e Judgment of the European Court of Human Rights in the Case of Cyprus v.

Turkey, „Th e Leiden Journal of International Law” 2002, no. 15, s. 225.41 Ibidem, s. 226.42 C. Dodd, Disaccord on Cyprus: the UN Plan and Aft er, op.cit., s. 15.


ków, należących do nich przed lipcem 1974 roku. Zdaniem Michaela Stephena,

ewentualna zmiana stanowiska władz tureckich w tej kwestii zagrażałaby bezpie-

czeństwu Turków cypryjskich i doprowadziłaby do destabilizacji sytuacji na Cyprze.

Prócz tego, byłaby równoznaczna z ich kolejnym przesiedleniem.

Przedstawione wyżej opinie, co zrozumiałe, wzbudzają szereg kontrowersji po

obu stronach. Orzeczenie ETPC nie mogło przyczynić się do poprawy stosunków

pomiędzy członkami społeczności, a usatysfakcjonowane jego treścią mogły być

jedynie władze Republiki Cypru. Przedstawiciele Turcji czuli się pokrzywdzeni

przez Trybunał. Z kolei członkowie władz Tureckiej Republiki Północnego Cypru

po raz kolejny przekonali się o braku powszechnego uznania administracji Turków

cypryjskich na północnym Cyprze.

W kwietniu 2001 roku Republika Cypru wniosła protest na forum ONZ

w sprawie gróźb kierowanych przeciwko niej przez władze tureckie. Władze

cypryjskie powoływały się na wypowiedź Ismaila Cema, w której ewentualne

przystąpienie Cypru do Unii Europejskiej miał określić jako szkodliwe dla obu

społeczności. Ponadto, turecki minister spraw zagranicznych miał zadeklarować,

iż w takim przypadku reakcja Turcji nie będzie niczym ograniczona. Jeden

z możliwych scenariuszy zakładał aneksję północnego Cypru przez Turcję.

W opinii ówczesnego szefa brytyjskiej dyplomacji Petera Haina, ewentualna anek-

sja części cypryjskiego terytorium poważnie zaszkodziłaby tureckim stosunkom

z Unią Europejską, a także naruszyłaby zobowiązania przyjęte przez Turcję na

mocy Traktatu gwarancyjnego z 1960 roku43.

Pomimo niesprzyjających okoliczności, sekretarz generalny ONZ nadal liczył

na możliwość przełamania impasu i szybkie wznowienie rokowań. W tym celu

spotkał się z Raufem Denktaszem 28 sierpnia 2001 roku w Salzburgu. Z kolei jego

doradca Alvaro de Soto przebywał w dniach 29 sierpnia–5 września na Cyprze. 4

września, w imieniu Kofi ego Annana, zaprosił Raufa Denktasza oraz Glafk osa

Cleridesa do wznowienia rozmów w ramach misji dobrych usług. Podobnie jak

w przypadku poprzednich rund rokowań, jej celem było ostateczne i całościowe

uregulowanie kwestii cypryjskiej. Kofi Annan zaproponował stronom, by najpierw

liderzy obu cypryjskich społeczności spotykali się z nim z osobna, a dopiero

w przypadku wyraźnego zbliżenia stanowisk doszło do spotkania Raufa Denktasza

oraz Glafk osa Cleridesa. Początek rozmów zaplanowano na dzień 12 września

2001 r. w Nowym Jorku, jednakże nie doszły one do skutku. Chociaż zgodę na

propozycję SG ONZ wyraził lider Greków cypryjskich, udziału w nowojorskim

43 Th e Cyprus Question, the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia

2003, s. 54.


spotkaniu odmówił Rauf Denktasz44. Ponadto, nawet gdyby obaj cypryjscy przy-

wódcy przystali na propozycję Kofi ego Annana, spotkanie w Nowym Jorku

z pewnością nie odbyłoby się. Ataki terrorystów na wieże WTC i Pentagon

z 11 września 2001 roku oraz ich konsekwencje zwróciły uwagę całego świata na

Stany Zjednoczone. Wojna z terroryzmem oraz będąca jej częścią interwencja

w Afganistanie zepchnęły kwestię cypryjską na dalszy plan, chociaż prace nad

zbliżeniem stanowisk były kontynuowane. 26 września Rada Bezpieczeństwa

zaleciła Kofi emu Annanowi kontynuowanie misji dobrych usług na Cyprze na

podstawie wcześniejszej rezolucji nr 1250 (1999) z 29 czerwca 1999 roku45.

Na początku listopada Alvaro de Soto odwiedził Cypr, Grecję oraz Turcję, by

na miejscu przekonać się o możliwościach wznowienia rozmów. 8 listopada 2001 r.

Rauf Denktasz przesłał Glafk osowi Cleridesowi list, w którym zaproponował

rozpoczęcie rokowań bezpośrednich bez stawiania jakichkolwiek warunków

wstępnych. Po krótkiej wymianie korespondencji, obaj liderzy postanowili spotkać

się w grudniu w Nikozji46. Na wyspie zapanowało poruszenie, gdyż do przełomu

doszło z inicjatywy Raufa Denktasza oraz Glafk osa Cleridesa. Taki rozwój wyda-

rzeń oznaczał szansę na ostateczne uregulowanie kwestii cypryjskiej. Zdaniem

Clementa Dodda, rola ONZ w pokojowej regulacji sporu uległa chwilowo margi-

nalizacji, gdyż organizacja z opóźnieniem zareagowała na pozytywne sygnały

z Cypru. Jednakże specjalny doradca SG ONZ Alvaro de Soto, za zgodą stron,

został zaproszony do udziału w planowanych rozmowach bezpośrednich47.

2. ROK 2002: OD „DYPLOMACJI OBIADOWEJ” DO PLANU ANNANA

Rok 2002 rozpoczął się od radykalnej zmiany stanowiska kierownictwa Turków

cypryjskich. Rauf Denktasz, działając pod presją społeczności międzynarodowej

i chcąc zapobiec dalszej izolacji Turków cypryjskich, zdecydował się na powrót do

stołu rokowań. Nowa runda rozmów rozpoczęła się od spektakularnego spotkania

Glafk osa Cleridesa z Raufem Denktaszem 4 grudnia 2001 roku48. Obaj liderzy

44 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 30 November

2001, S/2001/1122.45 Ibidem.46 Z.M. Necatigil, United Nations Resolutions on Cyprus, [w:] Cyprus and International Law, pod

red. R. Arıma, Foreign Policy Institute, Ankara 2002, s. 82.47 C. Dodd, Disaccord on Cyprus: Th e UN Plan and Aft er, Th e Eothen Press, Huntingdon 2004,

s. 14.48 V. Coufoudakis, Cyprus – A Retrospective and Future Prospects, [w:] Th e United States &

Cyprus: Double Standards and the Rule of Law, pod red. E. T. Rossidesa oraz V. Coufoudakisa,


spotkali się na obiedzie w domu Raufa Denktasza, podczas którego wyrazili wolę

niezwłocznego rozpoczęcia rokowań bezpośrednich. Było to bezprecedensowe

wydarzenie, biorąc pod uwagę przekroczenie przez urzędującego prezydenta

Republiki Cypru tak zwanej zielonej linii w Nikozji. W prasie cypryjskiej pojawiło

się określenie „dyplomacja obiadowa”, które wkrótce upowszechniło się. Obie

strony wyraziły zgodę, by przebieg rozmów oraz ich tematyka zostały utajnione.

W spotkaniu brał udział Alvaro de Soto, który reprezentował sekretarza general-

nego ONZ.

Niespełna dwa tygodnie później, 28 grudnia, Rauf Denktasz po raz pierwszy

od 1974 roku przekroczył linię zawieszenia ognia, by odwiedzić Glafk osa Cleridesa.

Lider Greków cypryjskich zaprosił Raufa Denktasza na obiad do swojej rezydencji

w Nikozji. Obaj liderzy rozmawiali przede wszystkim o kwestii osób zaginionych

oraz sytuacji Greków cypryjskich, mieszkających na terytorium kontrolowanym

przez administrację Turków cypryjskich. Rodziny osób zaginionych w wyniku

wojny w 1974 roku zorganizowały protest przeciwko tej wizycie, jednakże nie miał

on żadnego wpływu na jego przebieg. Jak wykazały badania opinii publicznej,

przeprowadzone na początku grudnia 2001 roku na zamówienie cypryjskiej stacji

telewizyjnej MEGA, aż 61% Greków cypryjskich pozytywnie oceniło wizytę Glaf-

kosa Cleridesa w domu Raufa Denktasza, a 32% negatywnie. Podobnie 60%

korzystnie oceniło politykę Glafk osa Cleridesa w sprawie uregulowania kwestii

cypryjskiej, a 31% z obawą obserwowało rozwój wydarzeń49.

Zmiana sytuacji na Cyprze spotkała się z aprobatą i zainteresowaniem Unii

Europejskiej. Podczas szczytu w Laeken 14–15 grudnia 2001 roku Rada Europejska

poparła ideę prowadzenia rokowań bezpośrednich i zachęciła obie społeczności

do kontynuowania rozmów pod auspicjami ONZ celem zawarcia porozumienia50.

Ponownie pojawiła się szansa na uregulowanie kwestii cypryjskiej jeszcze przed

zakończeniem negocjacji członkowskich z Cyprem lub przed podpisaniem traktatu

akcesyjnego. Powszechnie liczono na przystąpienie nowego, zjednoczonego pań-

stwa cypryjskiego do Unii Europejskiej oraz ostateczne uregulowanie sporu. Bez

wątpienia akcesja faktycznie podzielonego państwa mogła poważnie skomplikować

sytuację w ramach Unii oraz zagrozić jej stabilnemu rozwojowi. Ponadto, mogłaby

uniemożliwić późniejsze włączenie Republiki Turcji w proces integracji europej-

skiej.

the American Hellenic Institute Foundation, Washington 2002, s. 385.49 Clerides, Denktash to Work on 1974 Missing, „International Herald Tribune” z 31 grudnia

2001 r.50 European Council Conclusions of the Presidency, Laeken, 14 and 15 December 2001 (Extracts),

[w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 144.


Reagując na obiecujący rozwój sytuacji na Cyprze, Alvaro de Soto zapowiedział,

iż Kofi Annan zaprosi przywódców Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich

do udziału w rokowaniach bezpośrednich. Podstawowe zasady rządzące negocja-

cjami zostały określone w następujący sposób: żadnych warunków wstępnych,

możliwość poruszenia wszystkich kwestii w trakcie rozmów, prowadzenie rokowań

w dobrej wierze oraz „nic nie zostało uzgodnione, dopóki wszystko nie będzie

uzgodnione”51. Na miejsce pierwszego spotkania wybrano kwaterę ONZ w Nikozji.

16 stycznia 2002 roku Glafk os Clerides spotkał się z Raufem Denktaszem w strefi e

zamkniętego lotniska międzynarodowego w Nikozji, by zainicjować rokowania

bezpośrednie52. Rozmowy miały doprowadzić do podpisania całościowego układu,

w ramach którego uregulowane zostałyby wszystkie ważne kwestie. Termin zakoń-

czenia prac nad treścią porozumienia wyznaczony został na połowę roku 2002.

W spotkaniu uczestniczył ambasador Zbigniew Włosowicz, reprezentujący

Kofi ego Annana i stojący na czele misji ONZ na Cyprze. 17 stycznia na łamach

„Rzeczypospolitej” skomentował spotkanie obu przywódców w następujący spo-

sób: „Spotkanie liderów obu cypryjskich społeczności odbyło się w atmosferze nie

tylko dobrej, ale wręcz serdecznej. Glafk os Clerides i Rauf Denktasz zaczęli już

rozmowy na temat podstawowych, konkretnych problemów związanych z przy-

szłością Cypru. Jak długo będą je prowadzić, trudno na razie powiedzieć. W grud-

niu obaj zapowiadali, że chcą zakończyć rozmowy przed końcem czerwca, ale była

to wyłącznie ich własna deklaracja. Przez ostatnie lata rozmowy na temat zjedno-

czenia Cypru podejmowano kilkakrotnie i bez skutku, ale teraz sytuacja jest inna.

Cypryjczycy, pomni swej historii, postanowili wziąć sprawy we własne ręce.

Nastroje zmieniły się zresztą wyraźnie od czasu owego grudniowego spotkania.

Już w ubiegłym tygodniu obaj przywódcy spotkali się w mojej rezydencji, na

neutralnym gruncie, by omówić problem osób zaginionych. (…) Naprawdę powiało

optymizmem”53. Optymizm ambasadora Zbigniewa Włosowicza był uzasadniony,

biorąc pod uwagę ofi cjalne stanowiska Grecji i Turcji. Władze obu państw wspie-

rały nową inicjatywę oraz zachęcały cypryjskie społeczności do współpracy.

Minister spraw zagranicznych Ismail Cem w jednym z wywiadów stwierdził, iż

51 Th e Cyprus Question, op.cit., s. 56.52 Zanim doszło do pierwszego spotkania liderów obu cypryjskich społeczności, z inicjatywy

ONZ wyremontowanych zostało kilka budynków w strefi e zamkniętego lotniska międzyna-

rodowego w Nikozji. W jednym z nich powstało centrum konferencyjne oraz biura pracow-

ników ONZ, obsługujących rozmowy Raufa Denktasza oraz Glafk osa Cleridisa w ramach

misji dobrych usług SG ONZ. Notabene, budynki na lotnisku zostały odnowione i przebudo-

wane dzięki wsparciu fi nansowemu ze strony Stanów Zjednoczonych.53 Ambasador Zbigniew M. Włosowicz, reprezentant sekretarza generalnego ONZ na Cyprze dla

Rzeczypospolitej, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2002 r.


„przy nowej platformie dyskusji jest wielka szansa na sukces”54. Z kolei rząd Grecji,

pod przewodnictwem premiera Kostasa Simitisa, wzywał obie strony, aby dążyły

do porozumienia.

Pierwsza runda rokowań bezpośrednich zakończyła się 19 lutego. W jej trakcie

każda ze stron mogła szczegółowo przedstawić własne stanowisko. W rezultacie

powstał katalog rozbieżności, którym miano zająć się podczas drugiej rundy roko-

wań po 1 marca. Ustalono przy tym, że reprezentanci Greków cypryjskich oraz

Turków cypryjskich będą się starali sami wypracować kompromisowe rozwiązania

w przypadku wszystkich spornych kwestii, natomiast przedstawiciele ONZ będą

ograniczali się jedynie do obserwacji przebiegu rokowań55. Dzięki temu osiągnięte

porozumienie miało być trwalsze, a jego postanowienia miały w większym stopniu

odpowiadać oczekiwaniom członków obu cypryjskich społeczności.

Częstotliwość spotkań w ramach negocjacji bezpośrednich była bardzo wysoka.

Niekiedy odbywały się nawet trzy razy w tygodniu, a ich miejscem były budynki

ONZ w strefi e buforowej w Nikozji56. Rozpoczynały się w każdy poniedziałek,

środę i piątek o godzinie 17.00. Wielu obserwatorów postrzegało rozmowy obu

przywódców jako ostatnią szansę na uregulowanie kwestii cypryjskiej przed pla-

nowaną akcesją Cypru do Unii Europejskiej. Jednakże spotkania, do których

dochodziło wiosną oraz latem 2002 roku, nie zakończyły się wyraźnym postępem

w rokowaniach, a szanse na wypracowanie końcowego porozumienia pozostawały

iluzoryczne. Zdaniem Vana Coufoudakisa, nagła zmiana stanowiska przez kierow-

nictwo Turków cypryjskich miała doprowadzić do zablokowania akcesji Republiki

Cypru do Unii Europejskiej, a także zaowocować uznaniem ich państwa przez

społeczność międzynarodową. W jego przekonaniu Rauf Denktasz nie zamierzał

naprawdę zmodyfi kować swego stanowiska57. Z kolei według Erato Kozakou-Mar-

coullisa, byłego ambasadora Republiki Cypru w Stanach Zjednoczonych, w trakcie

rozmów nie odnotowano „żadnego postępu z tej prostej przyczyny, iż turecki rząd

oraz kierownictwo Turków cypryjskich nie przejawiały dobrej woli, koniecznej

celem wypracowania rozwiązania. W praktyce nadal nalegały, by uznany został

nowy stan faktyczny, to znaczy okupacja, przymusowy podział państwa i jego

mieszkańców, nielegalna secesja oraz stałe łamanie praw człowieka”58.

54 T. Stylińska, Zachęcający początek, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2002 r.55 Z.M. Necatigil, United Nations Resolutions on Cyprus, op.cit., s. 82–83.56 P.A. Zervakis, Th e Europeanization of the Cyprus Question: A Model for Confl ict Resolution,

„Journal of Cyprus Studies” 2004, Vol. 22/25, s. 17.57 V. Coufoudakis, Cyprus – A Retrospective and Future Prospects, op.cit., s. 385.58 E. Kozakou-Marcoullis, Cyprus, European Union Membership: A Catalyst for Peace, [w:] Th e

United States & Cyprus: Double Standards and the Rule of Law, op.cit., s. 358.


Jest faktem, iż wiosną 2002 roku lider Turków cypryjskich nie krył swego

eurosceptycyzmu i nadal odmawiał uznawanym przez państwa świata władzom

Republiki Cypru prawa do reprezentowania społeczności tureckiej w czasie nego-

cjacji akcesyjnych. Ewentualne przystąpienie Cypru do Unii Europejskiej było

w opinii Raufa Denktasza niemożliwe, gdyż negocjatorzy cypryjscy reprezentowali

nieistniejącą od 1963 roku Republikę Cypru. Ponadto, kategorycznie odrzucał

możliwość przyjęcia do UE jedynie południowej części wyspy, kontrolowanej przez

władze Greków cypryjskich. 23 kwietnia 2002 roku, w trakcie przemówienia

w Strasburgu, Rauf Denktasz oświadczył: „Nikt nie może zaciągnąć nas siłą do

Unii Europejskiej. Nie zamierzamy wejść do Unii bez zapewnionego równorzęd-

nego statusu naszej społeczności, a podzielony Cypr przystąpi z wszelkimi tego

konsekwencjami”59.

Stanowisko tureckie poparł między innymi prawnik Maurice H. Mendelson.

W swej książce wskazał cztery główne powody, dlaczego Cypr nie powinien zostać

przyjęty do Unii Europejskiej. Po pierwsze, akcesja Republiki Cypru stanowiłaby

naruszenie obowiązujących ją norm prawa międzynarodowego publicznego.

W tym kontekście Maurice H. Mendelson wskazał przede wszystkim na artykuł 1

Traktatu gwarancyjnego oraz Konstytucję Republiki Cypru z 1960 roku, która

otrzymała gwarancje międzynarodowe60. Po drugie, państwa gwaranci, w tym

przypadku Grecja oraz Wielka Brytania, wyrażając zgodę na akcesję Cypru jed-

nocześnie złamaliby nałożone na nie zobowiązania względem siebie nawzajem,

a także względem obu cypryjskich społeczności. Trzeci argument dotyczył obo-

wiązku zawetowania akcesji Republiki Cypru do Unii Europejskiej na podstawie

artykułu 2 Traktatu gwarancyjnego61. Z kolei ostatni argument dotyczył niemoż-

ności wypełnienia przez Cypr nałożonych nań zobowiązań wobec innych państw

59 Legal Aspects of the Cyprus Problem. Speech Delivered by H.E. Rauf Denktaş, President of the

Turkish Republic of Northern Cyprus, Strasbourg 23 April 2002, op.cit., s. 16.60 Artykuł 1 Traktatu gwarancyjnego z 1960 roku stanowi: „Republika Cypru przejmuje na

siebie obowiązek bronienia i utrzymania niepodległości, integralności terytorialnej oraz

bezpieczeństwa państwa, a także poszanowania swojej konstytucji. Republika Cypru zobo-

wiązuje się nie przystępować do pełnej bądź częściowej unii politycznej lub gospodarczej

z innym państwem. W konsekwencji za niedopuszczalne uważa działania propagujące – wprost

lub pośrednio – zjednoczenie z innym państwem czy też podział wyspy”. Por. Traktat gwaran-

cyjny, [w:] A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, op.cit., s. 403.61 Artykuł 2 Traktatu gwarancyjnego: „Grecja, Turcja oraz Zjednoczone Królestwo, biorąc pod

uwagę wymienione w artykule 1 niniejszego traktatu zobowiązania Republiki Cypru, ze swej

strony uznają i gwarantują jej niepodległość, terytorialną integralność i bezpieczeństwo,

a także ustanowiony na mocy konstytucji ład prawny. Grecja, Turcja oraz Zjednoczone Kró-

lestwo zabronią, o ile to ich będzie dotyczyło, bezpośredniego lub pośredniego propagowania

unii Cypru z innym państwem czy też podziału wyspy”. Por. ibidem.


członkowskich, jeśli przed jego przystąpieniem nie zostałaby uregulowana kwestia

cypryjska62.

Strona grecka, w odróżnieniu od tureckiej, zwracała uwagę przede wszystkim

na korzyści dla obu cypryjskich społeczności. Akcesję Cypru przedstawiano jako

unikalną szansę na uregulowanie kwestii cypryjskiej oraz pojednanie Greków

cypryjskich i Turków cypryjskich. Andreas Th eophanous zauważył, iż cypryjskie

członkostwo w UE wpłynie pozytywnie na rozmaite aspekty kwestii cypryjskiej,

przede wszystkim zaś wzmocni poczucie bezpieczeństwa obu stron. Jego zdaniem

implementacja podstawowych zasad prawa unijnego, bez względu na dalszy kie-

runek rozwoju Unii, stanowiłaby swego rodzaju gwarancję bezpieczeństwa dla obu

społeczności63. Te opinie podzielał również sekretarz generalny ONZ, który opusz-

czając Cypr po krótkiej wizycie w maju 2002 roku powiedział: „Istnieje teraz

historyczna szansa, by osiągnąć porozumienie. Nie mam co do tego żadnych

wątpliwości. Leży to w interesie obu stron oraz całego regionu, dlatego ta okazja

musi zostać wykorzystana”64.

W obszernym raporcie przedłożonym Radzie Bezpieczeństwa ONZ 1 kwietnia

2003 roku, Kofi Annan przedstawił własną ocenę przebiegu rozmów bezpośrednich

w 2002 roku oraz stanowisk negocjacyjnych Glafk osa Cleridesa oraz Raufa Denk-

tasza. Prezydent Republiki Cypru utrzymywał, iż po zapoznaniu się ze stanowi-

skiem strony przeciwnej, obaj liderzy powinni w pierwszym rzędzie określić własne

możliwości ustępstw oraz unikać ponownego przedstawiania punktu widzenia.

Zdaniem sekretarza generalnego ONZ, Glafk os Clerides był dobrze przygotowany

do rozmów, a stanowisko Greków cypryjskich było elastyczne. Najważniejsze

kwestie podnoszone przez negocjatorów greckich dotyczyły podziału terytorial-

nego oraz prawa własności. Strona grecka była przygotowana do ustępstw

w kwestii prawa własności na północnym Cyprze, jeśli zdecydowana większość

Greków cypryjskich odzyskałaby swoje mienie na terytoriach przekazanych admi-

nistracji greckiej po zawarciu porozumienia. Podejście negocjacyjne reprezento-

wane przez prezydenta Republiki Cypru różniło się jednak znacznie od podejścia

Raufa Denktasza. O ile Glafk os Clerides proponował rozpoczęcie rozmów od

kwestii szczegółowych, lider Turków cypryjskich opowiadał się za uprzednim

ustaleniem formy przyszłego państwa. W czasie wystąpień wiele miejsca poświęcił

62 M.H. Mendelson, Why Cyprus Entry Into the European Union Would be Illegal: Legal Opinion,

London 2001, s. 31–32.63 A. Th eophanous, Cyprus and the EU: Th e Road to Accession and Beyond, [w:] Th e United

States & Cyprus: Double Standards and the Rule of Law, op.cit., s. 368.64 E. Kozakou-Marcoullis, Cyprus, European Union Membership: A Catalyst for Peace, op.cit.,

s. 358.


kwestii suwerenności oraz obywatelstwa w nowym państwie65. Z obserwacji Kofi ego

Annana wynikało, iż lider Turków cypryjskich najczęściej przedstawiał po kilka

razy własne stanowisko, zamiast reagować na propozycje ze strony Glafk osa Cle-

ridesa. W rezultacie obaj przywódcy nie mogli osiągnąć porozumienia, a wiele

spotkań zakończyło się przekonywaniem strony przeciwnej do własnej wizji ure-

gulowania kwestii cypryjskiej. Nierzadko Glafk os Clerides oraz Rauf Denktasz

odwoływali się do przeszłości, próbując obarczyć winą za wcześniejsze tragiczne

wydarzenia drugą stronę66.

W związku z powyższym Kofi Annan był poważnie zaniepokojony wolnym

tempem rozmów oraz brakiem zauważalnego postępu, czemu dał wyraz podczas

swej wizyty na Cyprze w maju 2002 roku. Moment okazał się być wyjątkowo

trudny, gdyż Rauf Denktasz ponownie domagał się międzynarodowego uznania

Tureckiej Republiki Północnego Cypru, a możliwe konsekwencje wizyty Kofi ego

Annana oceniał bardzo sceptycznie. Sekretarz generalny ONZ przyleciał na wyspę

14 maja późnym wieczorem. Z nadzieją o wizycie Kofi ego Annana wypowiedział

się wówczas ambasador Stanów Zjednoczonych Donald Bandler: „Liczymy na

wizytę sekretarza generalnego. To ważne wydarzenie, szansa by zdynamizować

postęp w negocjacjach prowadzących do uregulowania kwestii cypryjskiej”67. Po

zapoznaniu się z wynikami dotychczasowych rozmów oraz sytuacją na miejscu,

16 maja Kofi Annan wezwał liderów obu społeczności, by możliwie najwięcej czasu

poświęcili na dokładne opracowanie rozwiązań dotyczących podziału władzy

w ramach przyszłego państwa cypryjskiego, bezpieczeństwa, podziału terytorial-

nego oraz prawa własności. Przełomu w negocjacjach nie odnotowano, ale stop-

niowo narastała presja wywierana na Raufa Denktasza przez turecki rząd. Wice-

premier Mesut Yilmaz wezwał lidera Turków cypryjskich, by uelastycznił swoje

stanowisko.

Ważną rolę rokowań bezpośrednich oraz potrzebę uregulowania kwestii cypryj-

skiej dostrzegały również władze Grecji. Grecki minister spraw zagranicznych

George Papandreou skrytykował wszystkie koncepcje uregulowania sporu, które

nie zakładały utworzenia państwa federalnego. Równocześnie odrzucał argumenty

Raufa Denktasza, jakoby Grecy cypryjscy mieli zdominować Turków cypryjskich

65 Kontrowersje wzbudzała kwestia przyznania obywatelstwa Turkom, przybyłym na północny

Cypr po lipcu 1974 roku. Strona grecka, określająca ich mianem nielegalnych osadników,

opowiadała się za powrotem do Turcji, podczas gdy kierownictwo Turków cypryjskich nale-

gało na przyznanie im obywatelstwa nowego państwa cypryjskiego.66 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April 2003,

op.cit.67 Cyprus Wants Impetus from Annan Visit, „Kathimerini English Edition” z 14 maja 2002 r.


po zjednoczeniu i przystąpieniu Cypru do Unii Europejskiej. W jego przekonaniu

Glafk os Clerides miał być przygotowany do zaakceptowania rozwiązania, zapew-

niającego obu stronom dużą swobodę. Wśród pozostałych korzyści dla strony

Turków cypryjskich, szef greckiego MSZ wymienił także udział w pracach unijnych

instytucji, możliwość pozyskiwania środków z funduszy oraz przystąpienie do

strefy euro. Ponadto, społeczność turecka na Cyprze miała stać się łącznikiem

pomiędzy Unią Europejską a Republiką Turcji. Co jednak najważniejsze, George

Papandreou uzależnił dalszy rozwój stosunków grecko-tureckich od postępu oraz

wyniku rokowań bezpośrednich Raufa Denktasza z Glafk osem Cleridesem: „Roz-

wiązanie na Cyprze umocni ten proces, natomiast niepowodzenie podważy jego

sens”68. Tym samym szef greckiej dyplomacji zwracał uwagę na potencjalny wpływ

cypryjskich rokowań na sytuację w regionie wschodniego Morza Śródziemnego.

Po II wojnie światowej każde napięcie w stosunkach grecko-tureckich doprowa-

dzało do destabilizacji w regionie oraz w ramach Organizacji Paktu Północnoat-

lantyckiego. Pod koniec XX wieku na takie potencjalne zagrożenie musiała również

zwracać uwagę Unia Europejska.

Jednocześnie rząd Grecji oddzielał kwestię przystąpienia Cypru do Unii Euro-

pejskiej od postępu w rokowaniach bezpośrednich. Brak porozumienia pomiędzy

obiema społecznościami nie mógł stać się przeszkodą we włączeniu Greków

cypryjskich w proces integracji europejskiej. Tym samym coraz bardziej realny

stawał się scenariusz zakładający przystąpienie jedynie południowej części wyspy.

Z tego powodu narastało zaniepokojenie po stronie tureckiej, która kategorycznie

odrzucała taką możliwość. Władze Turcji oskarżały Unię Europejską, iż kusząc je

wizją członkostwa próbuje zmusić je do ustępstw w kwestii cypryjskiej69. Premier

Bülent Ecevit wezwał nawet Unię do zawieszenia jej stosunków z Republiką Cypru,

argumentując taki krok potrzebą zajęcia przez UE neutralnego stanowiska, które

ułatwiłoby poszukiwanie kompromisowego rozwiązania sporu70.

Brak postępu w rokowaniach bezpośrednich w pierwszej połowie 2002 roku

stał się przedmiotem zainteresowania badaczy kwestii cypryjskiej. Heinz A. Rich-

ter winą za taki stan rzeczy obarczył Raufa Denktasza, natomiast bardzo dobrze

ocenił stanowisko negocjacyjne Greków cypryjskich: „Strona grecka jest gotowa

do ustępstw jak nigdy przedtem, ale Denktasz pozostaje nieprzejednany jak zawsze.

Strona grecka pragnie dwustrefowej federacji dwóch społeczności. Rozwiązaniem

68 G.A. Papandreou, Greek – Turkish Cooperation: A Unifi ed Cyprus is Essential for European

Unity, „International Herald Tribune” z 21 maja 2002 r.69 Better Outlook on Cyprus, „Kathimerini English Edition” z 27 maja 2002 r.70 K.I. Angelopoulos, Ankara piles on the pressure, „Kathimerini English Edition” z 5 września

2002 r.


Denktasza pozostają dwie suwerenne republiki, luźno połączone ze sobą w ramach

konfederacji, z opcją secesji po przystąpieniu do UE. Dobrze wie, że UE nie może

tego zaakceptować, ale nie dba o to. Jego prawdziwym i głównym celem jest unie-

możliwienie przystąpienia Republiki Cypru do UE, który ma nadzieję osiągnąć

poprzez obwinianie Greków”71. Z kolei Ahmet C. Gazioğlu, dyrektor Centrum

Badawczego i Wydawniczego na północnym Cyprze, stwierdził wprost: „Bądźmy

realistami i dla dobra mieszkańców Cypru, stabilności w regionie wschodniego

Morza Śródziemnego oraz dobrych stosunków pomiędzy Grecją i Turcją, uznajmy,

że na wyspie istnieją dwa odrębne systemy demokratyczne, dwa suwerenne pań-

stwa. Zezwolenie na ingerencję strony trzeciej celem zmiany status quo jest rów-

noznaczne z późniejszą katastrofą, nawet jeśli strona ta ofi cjalnie pomaga

w osiągnięciu porozumienia”72. Przez stronę trzecią rozumiał zapewne misję

dobrych usług ze strony sekretarza generalnego ONZ oraz wzrastające zaangażo-

wanie Unii Europejskiej.

By zachęcić strony do współpracy, zintensyfi kować prace nad treścią porozu-

mienia oraz wysondować opinie Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych,

specjalny doradca SG ONZ do spraw Cypru Alvaro de Soto zaprezentował

w czerwcu 2002 roku wstępny układ dokumentu końcowego. „Deklaracja w spra-

wie całościowego uregulowania problemu cypryjskiego” miała zostać, zgodnie

z intencjami autorów, podpisana przez reprezentantów obu cypryjskich społecz-

ności, trzech państw – gwarantów (Grecja, Turcja, Wielka Brytania) oraz sekreta-

rza generalnego ONZ lub jego specjalnego doradcę. Wśród najważniejszych

punktów szkicu porozumienia należy wyróżnić:

• wyrażenie zgody przez strony oraz państwa – gwarantów na całościowe

uregulowanie kwestii cypryjskiej na jego podstawie;

• określenie ogólnych ram dokumentu oraz jego podstawowych zasad;

• stwierdzenie, iż nowe partnerstwo Greków cypryjskich oraz Turków cypryj-

skich, zdefi niowane w treści porozumienia, zastąpi partnerstwo ustanowione

w 1960 roku;

• zastrzeżenie, iż całościowe porozumienie wejdzie w życie tylko i wyłącznie

po jego uprzednim zatwierdzeniu przez członków obu społeczności w drodze

dwóch równocześnie przeprowadzonych referendów;

• po wejściu w życie porozumienia, przyjęte postanowienia będą wiążące dla

wszystkich stron i będą obowiązywały zarówno na poziomie federacji (cen-

71 H.A. Richter, Th e Policy of Ankara Towards Cyprus and the EU, [w:] Cyprus and Europe: the

Long Way Back, pod red. V.K. Fouskasa oraz H.A. Richtera, Bibliopolis, Möhnesee 2003,

s. 171.72 A.C. Gazioğlu, Was Cyprus Ever Really United?, „Perceptions” 2002, vol. 7, no. 2, s. 45.


tralnym), jak również w ramach państw składowych nowego państwa cypryj-

skiego;

• jeżeli porozumienie nie zostanie zatwierdzone przez którąkolwiek ze stron,

nie będzie wiążące;

• do krótkiego dokumentu dołączone zostaną liczne załączniki, w których

uregulowane zostaną wszystkie kwestie tego wymagające (w omawianym

projekcie dokumentu Alvaro de Soto przedstawił tytuły jedenastu załączni-

ków)73;

• założenie o konieczności dokonania przełomu i osiągnięcia porozumienia

w najważniejszych kwestiach jeszcze w pierwszej połowie 2002 roku, by

umożliwić delegacji Turków cypryjskich wzięcie udziału w negocjacjach

członkowskich Cypru z Unią Europejską74.

Podobne stanowisko zajął Parlament Europejski. W rezolucji z 13 czerwca 2002

roku PE wyraził zadowolenie, iż liderzy obu cypryjskich społeczności kontynuują

rokowania zainicjowane 16 stycznia. Jednocześnie eurodeputowani wezwali obie

strony, by unikali publicznych oświadczeń lub działań, które mogłyby utrudnić lub

uniemożliwić kontynuowanie rozmów. W tym kontekście Rauf Denktasz został

skrytykowany za odmawianie przedstawicielom Unii Europejskiej prawa wjazdu

na północny Cypr oraz sprzeciw przeciwko organizacji spotkań pomiędzy człon-

kami obu społeczności w ramach rozmaitych organizacji pozarządowych i inicja-

tyw obywatelskich. PE podkreślił także, iż Cypr zostanie przyjęty do Unii Europej-

skiej jedynie jako jedno suwerenne państwo. Tym samym starano się nakłonić

zarówno Greków cypryjskich, jak i Turków cypryjskich do współpracy, licząc na

to, iż obie społeczności połączy wizja korzyści płynących z uczestnictwa w inte-

gracji europejskiej. Parlament Europejski zwrócił także uwagę władzom tureckim,

by te aktywnie wspierały wysiłki prowadzące do uregulowania kwestii cypryjskiej75.

Należy także zwrócić uwagę, iż rząd turecki nie był skłonny podejmować żadnych

73 Proponowane załączniki stanowiły: (1) Protokół dotyczący spraw bezpieczeństwa; (2) Pod-

stawowe uregulowania prawne na poziomie federalnym; (3) Przebieg granicy pomiędzy

państwami składowymi; (4) Kwestie wchodzące w zakres prawa własności naruszonego w

następstwie wydarzeń po 1960 roku; (5) Rozporządzenia dotyczące akcesji Cypru do Unii

Europejskiej; (6) Lista umów międzynarodowych, które będą wiążące dla nowego państwa

cypryjskiego; (7) Postanowienia przejściowe, które będą obowiązywały do momentu wejścia

w życie porozumienia; (8) Podstawowe uregulowania prawne obowiązujące w poszczególnych

państwach składowych; (9) Zasady przeprowadzenia referendów celem zatwierdzenia cało-

ściowego porozumienia; (10) Ustalenia dotyczące implementacji; (11) Ustanowienie specjal-

nej komisji historycznej.74 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, op.cit., s. 152–153.75 Resolution of 13 June 2002 on the State of Enlargement Negotiations, [w:] European Stand on

the Cyprus Problem…, op.cit., s. 145–147.


kontrowersyjnych decyzji przed wyborami parlamentarnymi zaplanowanymi na

listopad 2002 roku. Turecka opinia publiczna, bacznie obserwująca politykę swego

rządu na Cyprze, jakiekolwiek ustępstwo odczytałaby jako porażkę. Dzięki temu

Rauf Denktasz dysponował większą swobodą działania, a polityka władz w Anka-

rze w dużym stopniu odzwierciedlała jego punkt widzenia.

Kofi Annan spotkał się z Raufem Denktaszem oraz Glafk osem Cleridesem we

wrześniu w Paryżu, a w październiku 2002 roku w Nowym Jorku. Przed spotka-

niem w stolicy Francji po stronie greckiej narastało poczucie niepewności czy Cypr

zostałby przyjęty do UE w przypadku braku rozwiązania sporu. Turcja uzależniała

przyjęcie Cypru od własnej akcesji, dlatego władze Grecji starały się wymóc na

unijnych partnerach wyznaczenie daty rozpoczęcia negocjacji członkowskich ze

wschodnim sąsiadem76. Z kolei w przeddzień rozmów w Nowym Jorku, rzecznik

cypryjskiego rządu Michalis Papapetrou z optymizmem komentował możliwy

rozwój wydarzeń. Rząd Republiki Cypru liczył przede wszystkim na poparcie ze

strony społeczności międzynarodowej, korzystne propozycje SG ONZ oraz

pomyślny wynik wyborów parlamentarnych w Turcji w listopadzie 2002 roku. Po

oświadczeniu amerykańskiego koordynatora do spraw Cypru Th omasa Westona,

iż nie wierzy w możliwość przeprowadzenia przez Turcję operacji militarnej

w odpowiedzi na przyjęcie podzielonej wyspy do UE oraz o przygotowaniu Stanów

Zjednoczonych na każdy scenariusz, strona grecka mogła poczuć się pewniej77.

Sekretarz generalny ONZ podczas obu spotkań poinformował strony, iż nie jest

zadowolony z przebiegu rokowań bezpośrednich. W tym kontekście zwracał uwagę

przede wszystkim na zbyt wolne tempo prac oraz brak wymiernych efektów.

W międzyczasie poważnie zachorował Rauf Denktasz. Bolesne dolegliwości oraz

skomplikowana operacja serca, przeprowadzona w Nowym Jorku, wykluczyły go

na dłuższy czas z udziału w rokowaniach.

W omawianym okresie na tureckiej scenie politycznej, w wyniku wyborów

parlamentarnych przeprowadzonych 3 listopada, doszło do istotnej zmiany, która

mogła wpłynąć na modyfi kację ofi cjalnego stanowiska Turcji w sprawie Cypru.

Począwszy od wiosny 2002 roku wiele sondaży wskazywało na wygraną Partii

Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP – Adalet ve Kalkınma Partisi), na czele której stał

Recep Tayyip Erdoğan – były burmistrz Stambułu78. Partii AKP od początku jej

76 K.I. Angelopoulos, Ankara piles on the pressure, op.cit. 77 Cyprus Sees Hope in New York, „Kathimerini English Edition” z 30 września 2002 r. 78 Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) została utworzona 14 sierpnia 2002 roku przez

reformatorów ze zdelegalizowanej, na podstawie decyzji Trybunału Konstytucyjnego, Partii

Cnoty (FP – Fazilet Partisi). Partia Cnoty zajęła trzecie miejsce w wyborach parlamentarnych

w 1999 roku. Zdobyła wówczas 15,41% głosów. Po jej rozwiązaniu w czerwcu 2001 roku część


istnienia zarzucano zbytnie przywiązanie do wartości islamu oraz ukrytą kontynu-

ację zdelegalizowanej Partii Cnoty. Sukces, jaki odniosła ta partia w wyborach

w listopadzie 2002 roku, przekroczył wszelkie oczekiwania i został ostrożnie przy-

jęty zarówno przez społeczność międzynarodową, jak również turecką opinię

publiczną. AKP uzyskała aż 34% głosów, co dało jej 365 mandatów oraz możliwość

samodzielnego tworzenia rządu79. Premierem został Abdullah Gül, ponieważ lider

AKP nie mógł wystartować w wyborach80. Na początku obawiano się zarzucenia

proeuropejskiego kursu przez nowe tureckie władze oraz zagrożenia dla sekularnego

charakteru państwa81. W praktyce okazało się jednak, iż nowy rząd nie tylko kon-

tynuował politykę wobec Unii Europejskiej, ale nawet zintensyfi kował starania na

rzecz możliwie najszybszego włączenia Turcji do procesu integracji europejskiej.

Fakt ten dostrzegły nie tylko władze państw członkowskich UE, ale także sekretarz

generalny ONZ. Prounijne stanowisko nowych tureckich władz mogło zostać

wykorzystane w celu ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej.

Jednocześnie zbliżał się termin kopenhaskiego szczytu Rady Europejskiej,

zaplanowanego na grudzień 2002 roku. Było niemalże pewne, iż w jego trakcie

zakończone zostaną negocjacje akcesyjne z dziesięcioma państwami, w tym Repub-

liką Cypru. Unia Europejska starała się zachęcić obie strony do współpracy, by

konserwatywnych członków założyła Partię Szczęśliwości (SP – Saadet Partisi), natomiast

pozostali wstąpili do wspomnianej AKP Recepa Tayyipa Erdoğana. Ze 111 miejsc zajmowa-

nych przez posłów z FP, nowo utworzonej AKP przypadło 59 i dzięki temu była reprezento-

wana w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym Turcji podczas kadencji 1999–2002. Zob.

A. Zastawna, Fazilet Partisi, FP, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, pod red. T. Majdy, Wydawni-

ctwo Dialog, Warszawa 2003, s. 81.79 A. Zastawna, Adalet ve Kalkınma Partisi, AK Parti, [w:] Leksykon wiedzy o Turcji, op.cit.,

s. 13.80 Recep Tayyip Erdoğan został skazany w 1999 roku za nawoływanie do nienawiści rasowej

i utracił bierne prawo wyborcze. W myśl obowiązującego w Turcji prawa, szefem rządu nie

może zostać osoba niezasiadająca w Wielkim Zgromadzeniu Narodowym Turcji. Zob.

A. Szymański, Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa

2005, s. 30. Lider AKP odzyskał bierne prawo wyborcze dopiero na początku 2003 roku. Dzięki

temu udało mu się wejść do Zgromadzenia w wyniku wyborów uzupełniających przeprowa-

dzonych 9 marca 2003 roku. Dwa dni później Abdullah Gül zrezygnował z pełnionej funkcji,

a prezydent Ahmet Necdet Sezer powierzył Recepowi Tayyipowi Erdoğanowi misję utworze-

nia nowego rządu. Zob. F. Ahmad, Turkey: the Quest for Identity, Oneworld, Oxford 2003,

s. 182–183.81 Na przykład, w sierpniu 2002 roku, w reportażu dotyczącym sytuacji politycznej w Turcji,

opublikowano następujący komentarz: „Wiele osób w Turcji, zwłaszcza z kręgów armii

i biurokracji, nie wierzy w tę przemianę. Obawiają się, że Sprawiedliwość i Rozwój to koń

trojański. Kiedy dojdzie do władzy, zacznie realizować tajny islamski program i wprowadzi

reformy podważające świecki porządek w Turcji”. Por. O. Matthews, S. Kohen, Drzwi otwarte,

„Newsweek” z 18 sierpnia 2002 r.


zdążyły uregulować kwestię cypryjską jeszcze przed podpisaniem Traktatu akce-

syjnego. W tym celu próbowano wywrzeć odpowiednią presję na władze Turcji,

by te z kolei nakłoniły Raufa Denktasza do zajęcia bardziej elastycznego stanowi-

ska. Powszechne było przekonanie, iż Turcja nie zaryzykuje utraty szansy na

uzyskanie statusu państwa kandydującego do UE z powodu Cypru. Cztery tygodnie

poprzedzające szczyt 12 grudnia 2002 roku miały, w założeniach Kofi ego Annana,

być poświęcone dalszym, intensywnym negocjacjom, których podstawę miał

stanowić przedłożony stronom plan. Gdy stało się oczywiste, że rokowania nie

będą przebiegały według założonego harmonogramu, Rada Europejska postano-

wiła podjąć niezwykle istotną decyzję. Rada potwierdziła zakończenie negocjacji

członkowskich z Cyprem oraz przyjęcie tego państwa do UE bez względu na

ostateczny rezultat rokowań bezpośrednich. Równocześnie członkowie Rady

podkreślili, iż preferują scenariusz zakładający przyjęcie zjednoczonego Cypru.

Dlatego zalecili stronom kontynuowanie negocjacji i wypracowanie kompromiso-

wej wersji planu porozumienia na podstawie wcześniejszych propozycji SG ONZ.

Ostateczny termin zatwierdzenia planu wyznaczono na dzień 28 lutego 2003

roku82.

11 listopada 2002 roku sekretarz generalny ONZ przedstawił przedstawicielom

obu cypryjskich społeczności oraz państw – gwarantów (Grecja, Turcja, Zjedno-

czone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej) pierwszą wersję planu

porozumienia83. Dokument liczył 182 strony, zawierające wszystkie najistotniejsze

postanowienia, oraz ponad 9 tysięcy stron załączników. Ten niezwykle obszerny

zbiór dokumentów był owocem ponad trzystu spotkań, tysięcy godzin rozmów na

różnych szczeblach84. Dużą rolę w pracach poprzedzających opracowanie tekstu

dokumentów odegrali Kofi Annan, jego specjalny doradca Alvaro de Soto, pełniący

obowiązki specjalnego przedstawiciela SG ONZ i szefa misji na Cyprze Zbigniew

Włosowicz oraz przedstawiciel Wielkiej Brytanii lord David Hannay.

Tydzień po przedłożeniu stronom pierwszej wersji planu Annana, Glafk os

Clerides oświadczył, iż jest gotów kontynuować negocjacje na jego podstawie.

Jednocześnie prezydent Republiki Cypru zapowiedział wolę wprowadzenia pew-

nych zmian w treści dokumentu, by w większym stopniu odpowiadał stanowisku

82 P. Green, R. Collins, Embracing Cyprus: the Path to Unity in the New Europe, I. B. Tauris,

London 2003, s. 118–119.83 Niemalże natychmiast upowszechniła się skrótowa nazwa przedstawionego przez SG ONZ

zbioru dokumentów – plan Annana. Pełna, ofi cjalna nazwa zbioru dokumentów: całościowe

rozwiązanie problemu cypryjskiego (ang. the Comprehensive Settlement of the Cyprus

Problem).84 Th e Cyprus Stalemate: What Next?, Crisis Group Europe Report no. 171 of 8 March 2006,

s. 3.


Greków cypryjskich. Ponieważ coraz mniej czasu dzieliło zainteresowane strony

od szczytu Rady Europejskiej w Kopenhadze, sekretarz generalny ONZ czekał na

wiążące decyzje obu liderów, by móc możliwie najszybciej wznowić rokowania.

Tymczasem Rauf Denktasz zwlekał z odpowiedzią. Ofi cjalnie zwłokę tłumaczono

złym stanem zdrowia lidera Turków cypryjskich. Dopiero 27 listopada przesłał

Kofi emu Annanowi list, w którym zadeklarował chęć kontynuowania spotkań

bezpośrednich z przywódcą Greków cypryjskich, ale równocześnie oświadczył, iż

wiele rozwiązań zaproponowanych w dokumencie budziło jego obawy. Takie

stwierdzenie wywołało niepokój wśród polityków z państw Unii oraz członków

zespołu ONZ, bezpośrednio zaangażowanych w prace nad uregulowaniem kwestii

cypryjskiej. Obawy Kofi ego Annana oraz Alavaro de Soto okazały się słuszne

w przeddzień szczytu Unii Europejskiej, gdy Rauf Denktasz odrzucił zaproszenie

SG ONZ do Kopenhagi. O ile absencję lidera tureckiej społeczności na Cyprze

można było tłumaczyć złym stanem jego zdrowia, społeczność międzynarodowa

negatywnie przyjęła jego zapowiedź, iż nie wyśle do stolicy Danii żadnego ze swych

reprezentantów85.

Niespełna miesiąc później, 10 grudnia 2002 roku, wszystkie bezpośrednio

zainteresowane strony otrzymały zmodyfi kowany tekst planu Annana (II wersja).

W porównaniu z pierwszą wersją, najpoważniejsza zmiana dotyczyła zasad wybo-

rów przedstawicieli obu społeczności na poziomie federalnym. Zaproponowano,

by Grecy cypryjscy mieszkający na terytorium administrowanym przez Turków

cypryjskich wybierali swoich przedstawicieli do władz federalnych spośród Greków

cypryjskich. Ta zasada miała również znaleźć zastosowanie w stosunku do Turków

cypryjskich mieszkających na południu wyspy w ramach państwa składowego

Greków cypryjskich. Tym samym nie głosowaliby w miejscu zamieszkania, lecz

w ramach państwa składowego kontrolowanego przez społeczność, z której się

wywodzili. Inna ważna modyfi kacja dotyczyła prawa powrotu Greków cypryjskich

na terytorium administrowane przez społeczność Turków cypryjskich. Druga

wersja planu Annana wprowadzała czteroletnie moratorium i dopiero po jego

upływie pierwsi Grecy mogliby się osiedlać na północy wyspy86. Prócz tego, jeśli

w piątym roku po wejściu w życie porozumienia Grecy cypryjscy stanowiliby

ponad 8% ogółu ludności na terytorium administrowanym przez Turków cypryj-

skich, mogłyby zostać wprowadzone ograniczenia w możliwości dalszego osied-

85 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, op.cit., s. 185–189.86 W I wersji planu Annana zakładano możliwość stopniowego powrotu Greków cypryjskich na

północ wyspy w tempie 1% ogólnej liczby uchodźców w ciągu pierwszego roku oraz do 3%

w kolejnych, trzyletnich okresach.


lania się ludności greckiej w tureckim państwie składowym. Docelowo ich liczba

nie mogłaby przekraczać 28% ogółu ludności TCCS87.

Z punktu widzenia strony tureckiej jedną z najistotniejszych kwestii było

zapewnienie obywatelstwa federacyjnego państwa cypryjskiego możliwie najwięk-

szej liczbie Turków przybyłych na wyspę po 1974 roku. W sierpniu 2002 roku Rauf

Denktasz określał ich liczbę na około 30 tysięcy. Wówczas Glafk os Clerides zade-

klarował, iż każda osoba posiadająca obywatelstwo którejś ze stron, powinna

otrzymać obywatelstwo nowego państwa cypryjskiego88. Na podstawie rozwiązań

zaproponowanych w pierwszej wersji planu Annana, Claire Palley określiła ich

ogólną liczbę na około 69 tysięcy. Składałyby się na nią:

• osoby przedstawione na specjalnej liście przez władze Turków cypryjskich

(około 30 tysięcy);

• obywatele tureccy, którzy weszli w związek małżeński z Turkami cypryjskimi

(16 tysięcy);

• osoby urodzone na Cyprze, które w momencie wejścia w życie porozumienia

byłyby pełnoletnie i mogłyby udokumentować przynajmniej siedmioletni

okres stałego pobytu na wyspie (8 tysięcy);

• osoby, które miałyby uzyskać prawo stałego pobytu ze strony administracji

Turków cypryjskich (15 tysięcy)89.

Chociaż zaakceptowanie powyższej liczby nowych obywateli cypryjskiej fede-

racji przez stronę grecką było nierealne, w drugiej wersji planu Annana została ona

jeszcze powiększona. Na specjalnej liście mogłyby się znaleźć 33 tysiące osób

87 C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, Hart Publishing, Oxford and Portland 2005, s. 38. Skróty stoso-

wane w tekście: GCCS – the Greek Cypriot Constituent State (państwo składowe Greków

cypryjskich), TCCS – the Turkish Cypriot Constituent State (państwo składowe Turków

cypryjskich).88 Należy przyjąć, iż termin obywatelstwo był w tym kontekście stosowany umownie, ponieważ

Grecy cypryjscy, nieuznający Tureckiej Republiki Północnego Cypru, uważają Turków cypryj-

skich za obywateli Republiki Cypru. Natomiast Turków przybyłych na wyspę po 1974 roku

określają niezmiennie mianem osadników lub nielegalnych osadników. Z kolei jak zauważa

Mete Hatay, Turcy osiedlający się na północnym Cyprze najchętniej określają siebie mianem

emigrantów z północy lub uchodźców z północy (tur. kuzeyli göçmen). Zob. M. Hatay, Beyond

Numbers: An Inquiry into the Political Integration of the Turkish ‘Settlers’ in Northern Cyprus,

PRIO Report 4/2005, Oslo 2005, s. 5. Co ciekawe, tureckie słowo göçmen może oznaczać

zarówno uchodźcę, jak i emigranta. Por. Langenscheidt’s Universal Dictionary: Turkish-English,

English-Turkish, Langenscheidt – Altin Kitaplar, Istanbul 1998, s. 63; D. Chmielowska, A. Kılıç-

-Eryılmaz, Słownik kieszonkowy polsko-turecki i turecko-polski, Ex Libris, Warszawa 2003,

s. 478.89 C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 68.


(wzrost o 3 tysiące w stosunku do propozycji zawartej w pierwszej wersji), nato-

miast młode, pełnoletnie osoby, mieszkające na wyspie od przynajmniej siedmiu

lat, nie musiałyby być urodzone na Cyprze (dodatkowe 8 tysięcy plus ich potom-

kowie – około 2 tysiące dzieci). Tym samym ogólna liczba osób uprawnionych do

otrzymania obywatelstwa federacji wzrastała do około 82 tysięcy90. Nowa propo-

zycja była z oczywistych względów korzystna dla strony tureckiej, natomiast

wzbudzała kontrowersje po stronie Greków cypryjskich. Obawiano się przede

wszystkim zmiany korzystnej dotychczas dla strony greckiej proporcji pomiędzy

Grekami cypryjskimi i Turkami cypryjskimi.

Sprzeciw władz Turków cypryjskich oraz Turcji budziła propozycja włączenia

do państwa składowego Greków cypryjskich części półwyspu Karpas. Półwysep

jest ważnym miejscem kultu dla ludności greckiej między innymi ze względu na

znajdujący się tam monastyr Apostolos Andreas. Obszar ten stałby się grecką

enklawą na terytorium zdominowanym przez Turków cypryjskich, na co strona

turecka nie zamierzała przystać.

W dniu ogłoszenia treści II wersji planu Kofi Annan spotkał się w Kopenhadze

z Recepem Tayyipem Erdoğanem, liderem rządzącej w Turcji partii AKP. Jednakże

zamiast skoncentrować się na treści najnowszej wersji dokumentu oraz perspek-

tywami jego szybkiej implementacji, rozmowa dotyczyła nieobecności Raufa

Denktasza. W rezultacie władze tureckie podjęły starania, by społeczność Turków

cypryjskich była reprezentowana podczas unijnego szczytu. Ich lider musiał ugiąć

się pod presją Turcji, niemniej nie zdecydował się na osobisty udział w szczycie,

lecz wysłał do Danii swego zaufanego współpracownika Tahsina Ertuğruloğlu,

pełniącego wówczas funkcję ministra spraw zagranicznych TRPC.

Zgodnie z oczekiwaniami kopenhaski szczyt Rady Europejskiej nie przyniósł

żadnych rozstrzygnięć w kwestii cypryjskiej. Zamiast tego, skomplikowały się

jeszcze bardziej stosunki Turcji z Unią Europejską. Po raz kolejny nie został również

wyznaczony przybliżony termin rozpoczęcia negocjacji członkowskich z Republiką

Turcji, co zostało negatywnie ocenione przez tureckie władze. Jednakże po raz

pierwszy stało się to bez udziału Grecji. Jak zauważył Panagiotis Ioakimidis

z Helleńskiego Centrum Studiów Europejskich, „wolta Greków nie tylko zdjęła

z nich odium zawziętego wroga Turcji, ale też udowodniła, że to inne państwa nie

chcą widzieć wielkiego muzułmańskiego kraju w Unii, choć boją się do tego przy-

znać”91. Złożona jeszcze przed rozpoczęciem kopenhaskiego szczytu propozycja

Recepa Tayyipa Erdoğana, by w zamian za nakłonienie Raufa Denktasza do pod-

90 Ibidem, s. 68–69. 91 J. Kowalska, Cud nad Morzem Egejskim, „Newsweek” 2002, nr 50.


pisania planu Annana wyznaczona została data rozpoczęcia negocjacji członkow-

skich z Turcją, nie przyniosła żadnego efektu. Premier Danii Anders Fogh Rasmus-

sen wyraźnie podkreślił brak związku pomiędzy uregulowaniem kwestii cypryjskiej

a przystąpieniem Turcji do UE92. Tym samym oddalono możliwość realizacji planu

lidera rządzącej partii AKP, który zakładał porozumienie na Cyprze w zamian za

wyznaczenie daty rozpoczęcia negocjacji. Jednakże istotna okazała się sama zmiana

w ramach tureckiej polityki zagranicznej. Recep Tayyip Erdoğan jako pierwszy

zaakceptował związek pomiędzy kwestią cypryjską a akcesją Turcji do UE. Dotych-

czas przedstawiciele kolejnych tureckich rządów utrzymywali, iż podobnie jak to

miało miejsce w przypadku państw kandydujących z Europy Środkowo-Wschod-

niej, stopień przygotowania Turcji do przystąpienia do Wspólnoty powinien być

oceniany przede wszystkim przez pryzmat wypełnienia kryteriów kopenhaskich93.

Kwestia cypryjska traktowana była jako oddzielne zagadnienie, którego regulacja

nie powinna mieć wpływu na decyzję o rozpoczęciu, a następnie postęp w nego-

cjacjach akcesyjnych.

Podczas gdy rząd turecki czynił wszystko, by doprowadzić do rozpoczęcia

negocjacji członkowskich z Unią Europejską, na przeszkodzie stanęła między

innymi nieprzejednana postawa Raufa Denktasza. Lider Turków cypryjskich nie

ukrywał zadowolenia z faktu, iż plan Annana nie został podpisany w trakcie spot-

kania w Kopenhadze. Rozdźwięk pomiędzy ofi cjalnymi stanowiskami Raufa

Denktasza oraz rządu Turcji, po raz pierwszy w historii, stał się tak wyraźny.

W jednym z wywiadów określił nawet dokument przedłożony przez SG ONZ

mianem „próby budowania chrześcijańskiej fortecy wokół Turcji”94. Kofi Annan,

pewien, iż jego propozycje nie zostaną przyjęte w Danii, odwołał swój przyjazd.

Jednak pomimo braku porozumienia, a nawet perspektyw na zmianę niekorzyst-

nej sytuacji politycznej, sekretarz generalny ONZ postanowił kontynuować prace

nad dokumentem, by został podpisany najpóźniej 28 lutego 2003 roku. Był to

ostateczny termin zakończenia rozmów, zasugerowany przez Kofi ego Annana

w treści dokumentu95. Rada Europejska udzieliła poparcia SG ONZ i wezwała

92 M. Kınacıoğlu, E. Oktay, Th e Domestic Dynamics of Turkey’s Cyprus Policy: Implications for

Turkey’s Accession to the European Union, „Turkish Studies” 2006, vol. 7, no. 2, s. 263–264.93 M. Müft üler-Bac, A. Güney, Th e European Union and the Cyprus Problem 1961–2003, „Middle

Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 2, s. 290.94 D. Pszczółkowska, Europa, czyli Afryka, „Gazeta Wyborcza” z 14 lutego 2003 r.95 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April 2003,

op.cit.


strony do kontynuowania rozmów na podstawie planu Annana, prowadzących do

uregulowania kwestii cypryjskiej najpóźniej 28 lutego 2003 roku96.

Szans na przełom w negocjacjach upatrywano w wynikach wyborów prezyden-

ckich w Republice Cypru, które zaplanowane zostały na luty 2003 roku, oraz coraz

silniejszą opozycję względem Raufa Denktasza wśród członków społeczności

Turków cypryjskich. Ponadto, coraz silniejsza była presja wywierana nań przez

władze Turcji. Przewodniczący rządzącej partii AKP Recep Tayyip Erdoğan stwier-

dził nawet, iż „problem cypryjski nie jest osobistą sprawą Denktasza. To walka

narodu o istnienie. Trzeba negocjować”97. Zmianę stosunku tureckich władz do

Raufa Denktasza dostrzegał Glafk os Clerides, w którego przekonaniu lider Turków

cypryjskich jedynie wypełniał polityczne instrukcje z Turcji: „Pan Denktasz ma

silną osobowość, jest więźniem przeszłości i ma głęboko zakorzenione poglądy,

ale będzie posłuszny Ankarze, jeśli ta zdecyduje, że przyszedł czas na rozwiązanie

problemu cypryjskiego”98.

3. ROK 2003: KOLEJNY IMPAS ZAMIAST POROZUMIENIA?

Niepowodzenie podczas szczytu Rady Europejskiej nie doprowadziło do

wstrzymania prac nad planem Annana. Sekretarz generalny ONZ przyjął nową

strategię, w ramach której negocjacje były prowadzone równocześnie na trzech

poziomach. Pierwszy z nich stanowili liderzy obu społeczności, mający za zadanie

skoncentrować się na najważniejszych problemach. W zamyśle Kofi ego Annana

rozmowy bezpośrednie miały dotyczyć jednego lub maksymalnie dwóch spornych

zagadnień. Drugi poziom wiązał się z rozmowami przedstawicieli władz Grecji

oraz Turcji i dotyczył gwarancji bezpieczeństwa. Na ostatni poziom negocjacji

składały się prace mieszanych zespołów eksperckich, które miały dopracować treść

propozycji zawartych w drugiej wersji planu Annana z 10 grudnia 2002 roku. O ile

prace ekspertów zaowocowały zdaniem SG ONZ postępem w rokowaniach, o tyle

rokowania pomiędzy cypryjskimi liderami oraz pomiędzy władzami Grecji

i Turcji nie przyniosły żadnych konkretnych efektów. Rauf Denktasz zgłaszał

kolejne zastrzeżenia do treści planu Annana, podobnie jak Glafk os Clerides, z tą

różnicą, iż przywódca Greków cypryjskich był gotowy podpisać plan w jego wersji

z 10 grudnia 2002 roku, jeśli strony nie osiągnęłyby porozumienia w kluczowych

96 European Council Conclusions of the Presidency, Copenhagen, 12 and 13 December 2002

(Extracts), [w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 158.97 D. Pszczółkowska, Europa, czyli Afryka, op.cit.98 Ibidem.


kwestiach do końca lutego 2003 roku99. Tymczasem było wysoce prawdopodobne,

że Glafk os Clerides nie będzie podpisywał wynegocjowanej przez siebie treści

dokumentu. W połowie lutego 2003 roku zaplanowane zostały wybory prezyden-

ckie w Republice Cypru, których rezultat mógł mieć decydujący wpływ zarówno

na dalszy przebieg rokowań, jak również przyjęcie lub odrzucenie planu Annana.

Nie po raz pierwszy wybory prezydenckie w Republice Cypru stały się jedno-

cześnie wyborem określonej strategii negocjacyjnej. Ich wynik pozostawał przez

długi czas otwarty, gdyż cypryjska lewica nie potrafi ła wyłonić własnego kandydata.

Tym samym stało się niemal pewne, iż udzieli poparcia jednemu z dwóch głównych

kandydatów, wysuwanych przez partie prawicowe. Byli nimi dotychczasowy pre-

zydent Glafk os Clerides oraz lider Partii Demokratycznej Tassos Papadopoulos,

który proponował zajęcie bardziej stanowczego stanowiska podczas rokowań100.

Przeciwnicy Glafk osa Cleridesa „twierdzili, że jest już zbyt stary, a jego marzenie

o ukoronowaniu swej kariery politycznej zjednoczeniem Cypru grozi zbytnią

skłonnością do ustępstw”101. O sukcesie wyborczym Tassosa Papadopoulosa zde-

cydowało poparcie udzielone przez największą cypryjską partię polityczną AKEL

(Postępowa Partia Ludu Pracującego) oraz udział w wyborach Alekosa Markidesa,

byłego współpracownika Glafk osa Cleridesa, który odebrał dotychczasowemu

prezydentowi blisko jedną piątą głosów.

W wyborach prezydenckich, przeprowadzonych dnia 16 lutego 2003 roku,

Tassos Papadopoulos otrzymał 51,51% głosów, wyraźnie pokonując Glafk osa

Cleridesa (38,80%). Tym samym, przy bardzo wysokiej frekwencji sięgającej

90,55%, został wybrany nowym prezydentem Republiki Cypru, a zarazem głównym

negocjatorem ze strony Greków cypryjskich. Najważniejszą w państwie funkcję

zaczął pełnić po zaprzysiężeniu 28 lutego102.


op.cit.100 Urodzony w 1934 roku lider cypryjskiej Partii Demokratycznej był postacią dobrze znaną

zarówno Grekom cypryjskim, jak również Turkom cypryjskim. Podobnie jak Glafk os Cleri-

des, Tassos Papadopoulos z wykształcenia jest prawnikiem i także studiował w Wielkiej

Brytanii. Jako oddany sprawie członek EOKA, w 1959 roku głosował przeciwko popisaniu

układów z Londynu i Zurychu. Wszedł w skład delegacji Greków cypryjskich, biorących

udział w przygotowywaniu projektu konstytucji Republiki Cypru. Po uzyskaniu niepodle-

głości przez Cypr, zajmował wiele ministerialnych stanowisk, był wielokrotnie wybierany do

Izby Reprezentantów, a także brał udział w negocjacjach pomiędzy obiema społecznościami.

W ich trakcie dał się poznać jako obrońca interesów Greków cypryjskich. Zob. About Cyprus,

the Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia 2004, s. 70–71.101 Nowy prezydent, „Gazeta Wyborcza” z 17 lutego 2003 r.102 Ibidem, s. 69–70.


Przedstawiciele Turków cypryjskich bardzo sceptycznie przyjęli informacje

o wyborczym sukcesie Tassosa Papadopoulosa. Było powszechnie wiadomo, cho-

ciażby na podstawie analizy prezentowanego programu wyborczego, iż nowy lider

Greków cypryjskich będzie prowadził mniej ugodową politykę względem społecz-

ności tureckiej aniżeli Glafk os Clerides. Nie można było oczekiwać serdecznych,

a nawet poprawnych stosunków pomiędzy Raufem Denktaszem a Tassosem Papa-

dopoulosem, uwzględniając ich całkowicie rozbieżne poglądy w wielu kluczowych

sprawach. Choć nowy prezydent Republiki Cypru ofi cjalnie deklarował wolę kon-

tynuowania polityki Glafk osa Cleridesa, nic nie wskazywało na to, iż będzie gotowy

do jakichkolwiek znaczących ustępstw w trakcie decydującej fazy rokowań.

W ostatnim tygodniu lutego sekretarz generalny ONZ odwiedził Grecję, Turcję

oraz Cypr, gdzie starał się przekonać zainteresowane strony do podpisania poro-

zumienia. 26 lutego 2003 roku przedstawił kolejną, trzecią wersję planu. W zamy-

śle Kofi ego Annana dokument miał zostać najpierw podpisany podczas specjalnie

w tym celu zwołanej konferencji, a następnie zatwierdzony w drodze dwóch rów-

nocześnie przeprowadzonych referendów przez Greków cypryjskich oraz Turków

cypryjskich. W trakcie spotkania z Glafk osem Cleridesem, Tassosem Papadopo-

ulosem oraz Raufem Denktaszem 27 lutego, SG ONZ zaproponował, by wspo-

mniane referenda zostały zorganizowane 30 marca103. Ustalono także, że zanim to

nastąpi, strony spotkają się 10 marca w Hadze, by podpisać tekst porozumienia.

Był to termin ostateczny.

Najnowsza wersja dokumentu zawierała postanowienia, które miały przekonać

strony do jego zaakceptowania. Najważniejsze zmiany oraz uzupełnienia uwzględ-

nione w trzeciej wersji planu Annana z 26 lutego 2003 roku:

• dodanie proponowanej nazwy państwa cypryjskiego – Zjednoczona Repub-

lika Cypryjska104;

• wprowadzone zostały ofi cjalnie pojęcia państwo federalne oraz państwa

składowe, których nie cechowała hierarchiczna zależność, podobnie jak

w przypadku rozwiązania zastosowanego w Belgii105;


op.cit.104 Ang. the United Cyprus Republic.105 Na podstawie artykułu 1 Konstytucji, „Belgia jest państwem federalnym składającym się ze

wspólnot i regionów”. Por. Konstytucja Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, s. 21.

Wyróżnia się trzy wspólnoty (Wspólnotę Francuską, Wspólnotę Flamandzką i Wspólnotę

Niemieckojęzyczną) oraz trzy regiony (Region Waloński, Region Flamandzki oraz Region

Brukselski). Jak zauważył Andrzej Głowacki, „tak samo jak władze federalne, również władze

Wspólnot i Regionów posiadają własny, wyłączny zakres kompetencyjny. Jeśli nawet różne

z tych władz są uprawnione co do tej samej materii, to nie powinny stanowić sprzecznych


• ograniczenia prawa do osiedlania się na terytorium innego państwa składo-

wego aniżeli państwo składowe pochodzenia aż do momentu przystąpienia

Turcji do Unii Europejskiej;

• ograniczenie prawa do osiedlania się członków innej społeczności, jeśli ich

liczba przekroczyłaby 21% ogółu ludności danego państwa składowego;

• prawo stacjonowania na wyspie do 6 tysięcy żołnierzy greckich oraz tureckich

na podstawie Traktatu o sojuszu oraz ich wycofanie w momencie przystąpie-

nia Turcji do Unii Europejskiej;

• powyższe postanowienia nie dotyczyły osób powyżej 65 roku życia, które

pragnęły powrócić do dawnego miejsca zamieszkania, ich współmałżonków

lub jednej osoby z rodzeństwa, a także byłych mieszkańców kilkunastu wsi

wymienionych z nazwy w dokumencie106;

• każda ze stron mogła przedstawić listę zawierającą do 45 tysięcy nazwisk

osób, które miały otrzymać obywatelstwo cypryjskie107;

• plan zakładał także przesiedlenie wielu Turków cypryjskich po przyłączeniu

około 7% terytorium wyspy do państwa składowego Greków cypryjskich108.

Pomimo zmian, trzecia wersja planu Annana nadal wzbudzała szereg zastrzeżeń

ze strony kierownictwa Turków cypryjskich. Podstawowa obawa dotyczyła koniecz-

ności przesiedlenia tysięcy Turków cypryjskich oraz osób pochodzenia tureckiego

po wymianie terytoriów, przewidzianej w dokumencie. Według różnych obliczeń,

norm, gdyż ich wyłączność obejmuje tylko część danej materii. Mogą powstać spory kompe-

tencyjne, gdyż w Belgii, w przeciwieństwie do innych państw federalnych, nie ma hierarchii

norm prawnych stanowionych przez władze federalne oraz przez organy części składowych

federacji. Akty prawne parlamentu federalnego noszą nazwę ustaw, natomiast Rad (parlamen-

tów) Wspólnot/Regionów – dekretów. Dekrety w zakresie kompetencji Wspólnoty/Regionu

mogą uchylać lub zmieniać przyjęte wcześniej w danej sprawie ustawy”. Zob. A. Głowacki,

System konstytucyjny Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 27.106 Powyższe postanowienie dotyczyło tych Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich,

którzy byli zmuszeni opuścić swoje miejsce zamieszkania w wyniku wydarzeń z 1963 oraz

1974 roku.107 Takim rozwiązaniem zainteresowani byli przede wszystkim obywatele tureccy, którzy osied-

lili się na północnym Cyprze po 1974 roku. Strona grecka utrzymuje, iż na Cypr przybyło

w tym okresie około 115 tysięcy „osadników z Turcji”. Zob. Th e Cyprus Question, op.cit., s. 13.

Z kolei strona Turków cypryjskich uważa, że liczba podawana przez władze Greków cypryj-

skich nie odpowiada prawdzie. Według Mete Hataya, ofi cjalne statystyki wskazują, iż na

północnym Cyprze przebywa ponad 55 tysięcy osób pochodzenia tureckiego, z czego zaledwie

25 tysięcy posiada obywatelstwo Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Zob. M. Hatay,

Beyond Numbers: An Inquiry into the Political Integration of the Turkish ‘Settlers’ in Northern

Cyprus, op.cit., s. 13–14.108 Pełen tekst III wersji planu Annana: Basis for a Comprehensive Settlement of the Cyprus Prob-

lem: Revision of 26 February 2003, „Journal of Cyprus Studies” 2004, vol. 22/25, s. 151–358.


liczba obywateli TRPC dotkniętych tym procesem mogła wynieść od jednej trzeciej

aż do połowy ich ogólnej liczby. Istniała obawa, że masowe przesiedlenia zamiast

zapewnić bezpieczeństwo członkom obu społeczności przyczynią się do gwałtow-

nego wzrostu wzajemnej wrogości. Druga wątpliwość dotyczyła możliwości

osiedlenia się Greków cypryjskich na północnym Cyprze, którzy docelowo mogli

stanowić jedną piątą lub nawet większą część ogółu mieszkańców państwa składo-

wego Turków cypryjskich. Jeśli mieliby dysponować prawem wyborczym na

terytorium kontrolowanym przez społeczność turecką, byłoby to, w opinii Raufa

Denktasza, zaprzeczeniem zasady dwustrefowości. Kolejne zastrzeżenie budziła

obawa przed zdominowaniem władz federalnych przez Greków cypryjskich, a tym

samym przed ich wyraźną dominacją w państwie. Prócz tego, władze Turków

cypryjskich zwracały uwagę na fakt, iż zastosowanie acquis communaitaire na

Cyprze doprowadzi również do sytuacji, w której wzrośnie zależność ekonomiczna

Turków cypryjskich od Greków cypryjskich109. W związku z powyższym Rauf

Denktasz krytycznie wypowiadał się o warunkach porozumienia i sugerował, że

jeśli odpowiednie postanowienia nie zostaną zmodyfi kowane na korzyść społecz-

ności Turków cypryjskich, nie podpisze dokumentu.

Sceptycznie o niektórych proponowanych rozwiązaniach wypowiadali się

również przedstawiciele Greków cypryjskich, aczkolwiek nie zakładali możliwości

odrzucenia propozycji SG ONZ. Największe kontrowersje na południu Cypru

wywoływała kwestia ograniczonego prawa powrotu na północ oraz warunków

odszkodowania za mienie utracone w 1974 roku. Zastrzeżenia budziła również

perspektywa dalszego stacjonowania wojsk tureckich na Cyprze. Równie istotna

okazała się być kwestia obywateli tureckich, którzy mieliby otrzymać obywatelstwo

cypryjskie. Kontrowersje wśród Greków cypryjskich budziły liczby wymienione

w dokumencie110.

Biorąc pod uwagę zastrzeżenia zgłaszane przez obie strony oraz wcześniejsze

doświadczenia, prawdopodobieństwo podpisania porozumienia podczas spotkania

w Hadze 10 marca wydawało się bardzo niskie. Swego sceptycyzmu nie krył nawet

sekretarz generalny ONZ, który ostrzegał przed możliwymi konsekwencjami braku

porozumienia przed podpisaniem Traktatu akcesyjnego przez Cypr, które zostało

zaplanowane na dzień 16 kwietnia w Atenach. W opinii Kofi ego Annana zatwier-

dzenie planu pokojowego gwarantowało możliwość korzystania z przywilejów

członkostwa obu cypryjskim społecznościom, dalszą poprawę stosunków grecko-

109 C. Dodd, Disaccord on Cyprus: the UN Plan and Aft er, op.cit, s. 22.110 O. Anastasakis, G. Bertrand, K. Nicolaïdis, Getting to Yes: Suggestions for Embellishment of

the Annan Plan for Cyprus, St Antony’s College Oxford, Oxford 2004, s. 2–4.


-tureckich oraz wzmocnienie prounijnego kursu Turcji. Z kolei jego odrzucenie

oznaczało utrwalenie podziału na wyspie, napięcie między Grecją i Turcją oraz

osłabienie tureckich dążeń do członkostwa w UE. W swym artykule SG ONZ

oświadczył: „Prawdziwy wybór jest pomiędzy moim planem lub brakiem rozwią-

zania. A wierzę, że ten plan jest sprawiedliwym i uczciwym kompromisem, przy-

noszącym wymierne korzyści każdej ze stron”111.

Blisko 30 lat po zakończeniu działań wojennych plan Annana mógł być postrze-

gany jako najlepsza i najkorzystniejsza szansa na ostateczne uregulowanie kwestii

cypryjskiej. W marcu 2003 roku nadszedł czas, by podsumować i wykorzystać

doświadczenia oraz rozwiązania wypracowane w trakcie blisko czterech lat roko-

wań. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, w poniedziałek 10 marca Rauf Denk-

tasz oraz Tassos Papadopoulos przybyli do Hagi na spotkanie z sekretarzem

generalnym ONZ. Oprócz liderów obu cypryjskich społeczności, w rozmowach

ostatniej szansy brali również udział reprezentanci trzech państw gwarantów.

Liderzy obu stron zgłaszali zastrzeżenia do propozycji zawartych w dokumencie

SG ONZ. Rauf Denktasz zasugerował nawet w trakcie rozmów, by ostateczny

termin podpisania porozumienia przedłużyć do 28 marca ze względu na poważne

modyfi kacje, jakich, w jego przekonaniu, wymagała jego treść. Jednakże SG ONZ,

ryzykując niepowodzeniem blisko czteroletniego procesu zbliżania stanowisk, nie

wyraził zgody na takie rozwiązanie i nakłaniał strony do niezwłocznego podpisa-

nia dokumentu oraz przygotowania referendów na Cyprze. W konsekwencji,

wczesnym rankiem 11 marca, około godziny 5.30, Kofi Annan zdecydował się

zakończyć spotkanie. Blisko dziewiętnaście godzin rokowań nie przyniosło żadnych

wymiernych rezultatów, a co najistotniejsze tekst planu Annana nie został podpi-

sany. Wyraźnie zawiedziony sekretarz generalny ONZ jeszcze tego samego dnia

podjął decyzję o zakończeniu procesu rozpoczętego w 1999 roku oraz o zamknię-

ciu biura jego specjalnego doradcy na Cyprze najpóźniej do kwietnia 2003

roku112.

Kofi Annan obarczył Raufa Denktasza odpowiedzialnością za fi asko spotkania

w Hadze. Lider Turków cypryjskich nie wyraził zgody na przeprowadzenie refe-

rendum w kontrolowanej przez siebie części wyspy, ponieważ jego zdaniem nie-

które fundamentalne zasady rządzące planem powinny być renegocjowane.

W przeciwieństwie do Raufa Denktasza, Tassos Papadopoulos zadeklarował, iż jest

gotów poddać plan porozumienia pod referendum na południu wyspy, pod warun-

111 K. Annan, My Plan for Cyprus: Opportunity Beckons for Peace, Unity and EU Entry, „Inter-

national Herald Tribune” z 10 marca 2003 r.112 Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April 2003,

op.cit.


kiem uzupełnienia niektórych pustych miejsc w tekście, zwłaszcza tych dotyczących

procesu legislacyjnego na poziomie federalnym oraz państw składowych113.

W związku z powyższym Kofi Annan uznał za stosowne, by poinformować

Radę Bezpieczeństwa ONZ o przyczynach niepowodzenia misji dobrych usług.

Obszerny raport, przedłożony 1 kwietnia 2003 roku, zawierał opis wszystkich

działań podjętych przez SG ONZ oraz jego współpracowników od 1999 roku.

W podsumowaniu znalazły się krytyczne uwagi, dotyczące postawy Raufa Denk-

tasza: „Napotykając na opór ze strony Raufa Denktasza przeciwko rozważeniu

możliwości podpisania porozumienia w ustalonym terminie, nie miałem żadnego

innego wyjścia jak tylko zakończyć cały proces. (…) Niestety, rozwiązanie kwestii

cypryjskiej będzie mogło nastąpić tylko wtedy, gdy obie strony uznają, że wymaga

to kompromisowej postawy, a świat zmienił się przez ostatnie 40 lat”114.

Rada Bezpieczeństwa ONZ, w odpowiedzi na raport SG ONZ, przyjęła

14 kwietnia 2003 roku rezolucję nr 1475 (2003). Członkowie Rady wyrazili nieza-

dowolenie, iż strony nie osiągnęły porozumienia podczas marcowego spotkania

w Holandii z powodu „negatywnego podejścia do problemu przez lidera Turków

cypryjskich”115. Jednocześnie, po raz kolejny, udzielili poparcia inicjatywie Kofi ego

Annana oraz uznali jego projekt porozumienia, w wersji przedstawionej 26 lutego

2003 roku, za podstawę dalszych negocjacji. Stanowisko w sprawie zajęła również

Unia Europejska. Podczas spotkania Rady Stowarzyszeniowej UE – Turcja 15 kwiet-

nia w Luksemburgu wezwano „kierownictwo Turków cypryjskich do ponownego

przeanalizowania swego stanowiska”. Prócz tego zobowiązano Turcję, by „aktywnie

wspierała ten proces”116.

Tymczasem nazajutrz przywódcy państw członkowskich oraz kandydatów do

Unii Europejskiej spotkali się w Atenach, by podpisać Traktat akcesyjny. Republikę

Cypru reprezentowali prezydent Tassos Papadopoulos oraz minister spraw zagra-

nicznych George Iacovou. Ponieważ kwestia cypryjska nie została uregulowana do

16 kwietnia 2003 roku, przyjęto formułę zastępczą, na podstawie której do UE miał

zostać przyjęty de iure cały Cypr, ale de facto jedynie jego południowa część.

Pomimo że Turcy cypryjscy mieli stać się obywatelami UE, na zamieszkiwanym

przez nich terytorium wyłączone byłoby stosowanie acquis communautaire. Taką

możliwość, w przypadku nieuregulowania problemu cypryjskiego przed 1 maja

113 Ibidem.114 Ibidem.115 Resolution 1475 (2003) Adopted by the Security Council at Its 4740th Meeting on 14 April 2003,

S/RES/1475 (2003).116 42nd Meeting of the EC – Turkey Association Council, Luxembourg, 15 April 2003: Position of

the European Union, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 165.


2004 roku, przewidziano w Protokole 10 do Traktatu Akcesyjnego z 16 kwietnia

2003 roku. Strony uzgodniły, iż „stosowanie dorobku zawiesza się na tych obsza-

rach Republiki Cypryjskiej, na których Rząd Republiki Cypru nie sprawuje efek-

tywnej kontroli (art. 1, ustęp 1)117. Jednocześnie we wstępie podkreślono, że

w przypadku rozwiązania problemu Cypru zawieszenie to zostanie zniesione”118.

Tym samym stało się wysoce prawdopodobne, iż faktycznie do UE przystąpi

jedynie południowa część wyspy, ponieważ nic nie wskazywało, by stronom udało

się dojść do porozumienia przed 1 maja 2004 roku. Po raz kolejny pojawiło się

pytanie dotyczące przyczyn niemożności uregulowania kwestii cypryjskiej nawet

w sytuacji, gdy było to konieczne celem zabezpieczenia żywotnych interesów obu

społeczności. Zeliha Sezgin Khashman, turecka badaczka kwestii cypryjskiej,

wskazała na kilka z nich. Po pierwsze, jej zdaniem obie strony nie dostrzegają

potrzeby poszukiwania kompromisowych rozwiązań. Wynika to przede wszystkim

ze znacznej rozbieżności interesów. Podczas gdy dla Turków cypryjskich najważ-

niejsze są gwarancje bezpieczeństwa oraz szanse na rozwój ekonomiczny, Grecy

cypryjscy starają się bronić swych dotychczasowych osiągnięć gospodarczych

i zabezpieczyć wysoki poziom życia. Drugą możliwą przyczyną takiego stanu

rzeczy są znaczne różnice społeczno-psychologiczne pomiędzy Grekami cypryj-

skimi a Turkami cypryjskimi. Obie strony nie czują się ze sobą w jakikolwiek

sposób związane – mają odmienne systemy wartości, odmienne zwyczaje. Po 1974

roku wspomniane różnice zostały jedynie umocnione w ramach procesu eduka-

cyjnego. Tym samym wzajemne uprzedzenia zamiast osłabnąć, wyraźnie przybrały

na sile. Po trzecie, podczas rokowań reprezentanci obu społeczności zbyt często

odwołują się do przeszłości. Proces ten można określić mianem „koła wrogości”119.

Powyższe argumenty trudno uznać za bezpodstawne, jeśli wziąć pod uwagę prze-

bieg negocjacji pomiędzy reprezentantami cypryjskich społeczności w latach

1999–2003. Wiele wskazuje na to, iż brak porozumienia w marcu 2003 roku mógł

być korzystny zarówno dla władz Greków cypryjskich, jak i Turków cypryjskich.

Im bliższy był moment przystąpienia Cypru do UE, tym większa była szansa na

zmuszenie drugiej strony do ustępstw. W tym kontekście w uprzywilejowanej

sytuacji znalazła się społeczność grecka, która miała zagwarantowany udział

117 Traktat o Przystąpieniu do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Estonii, Cypru, Łotwy, Litwy,

Węgier, Malty, Polski, Słowenii i Słowacji, podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003 roku, Dz.U.

L 236 z 23.09.2003, s. 955.118 Ibidem.119 Z. S. Khashman, Creating Conditions for Peacemaking: the Cyprus Case, „Perceptions” 2003,

vol. VIII, no. 3.


w procesie integracji europejskiej. Stopniowo wzrastała presja wewnętrzna i ze-

wnętrzna wywierana na kierownictwo Turków cypryjskich.

Po raz pierwszy od 1950 roku doszło do wyraźnego rozłamu na tureckiej scenie

politycznej w sprawie Cypru. W pierwszej połowie 2003 roku wyróżnić można

było dwa obozy. Pierwszy, grupujący zwolenników dotychczasowego kursu, two-

rzyli prezydent Ahmet Necdet Sezer, lider Turków cypryjskich Rauf Denktasz oraz

najwyżsi rangą wojskowi wraz ze stojącym na czele armii generałem Hilmi

Özkökiem. Dodatkowym wsparciem obozu prezydenckiego stali się wpływowi

i znani politycy, reprezentujący tureckie partie opozycyjne, na przykład byli pre-

mierzy Bülent Ecevit oraz Sulejman Demirel. W skład drugiego obozu, dostrzega-

jącego konieczność zmiany stanowiska Turcji, weszła rządząca partia AKP oraz

partie opozycyjne z TRPC120.

Odstąpienie prezydenta Raufa Denktasza od stołu rokowań w Hadze w marcu

2003 roku spotkało się ze sprzeciwem społeczności międzynarodowej oraz ostrą

reakcją społeczeństwa Turków cypryjskich. Większość mieszkańców północnego

Cypru wyrażała chęć przystąpienia do UE, ale dalszy brak porozumienia uniemoż-

liwiał im, w przeciwieństwie do Greków cypryjskich, możliwość odnoszenia

korzyści wynikających z członkostwa w UE. W konsekwencji narastająca presja

wewnętrzna oraz zmiana polityki rządu Republiki Turcji, zabiegającego o otwarcie

negocjacji członkowskich z UE, przyczyniły się do radykalnych zmian na scenie

politycznej północnego Cypru. Ich pierwszym przejawem była jednostronna

decyzja władz Turków cypryjskich z 23 kwietnia, dotycząca możliwości przekra-

czania zielonej linii przez rodowitych mieszkańców Cypru. Grecy cypryjscy mogli

przekroczyć linię po okazaniu paszportu oraz wypełnieniu wniosku wizowego.

Z tego powodu administracja Greków cypryjskich krytycznie oceniała decyzję

kierownictwa Turków cypryjskich dowodząc, iż sam fakt okazywania paszportów

służbom północnego Cypru mógłby zostać zinterpretowany jako uznanie władz

TRPC121. Jednakże wkrótce potem władze Republiki Cypru podjęły analogiczną

decyzję, dzięki której tysiące Cypryjczyków mogło po blisko 29 latach zobaczyć

„drugą stronę” i rodzinne miejscowości opuszczone w 1974 roku. Wielu publicy-

stów przyrównywało wówczas otwarcie cypryjskich „przejść granicznych” do

upadku muru berlińskiego122. Notabene, na początku Grecy cypryjscy oraz Turcy

cypryjscy mogli korzystać tylko z jednego przejścia w pobliżu Ledra Palace

120 M. Kınacıoğlu, E. Oktay, Th e Domestic Dynamics of Turkey’s Cyprus Policy: Implications for

Turkey’s Accession to the European Union, op.cit., s. 265.121 J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, Palgrave Macmillan, Basings-

toke–New York 2005, s. 62.122 Wyłom w murze, „Gazeta Wyborcza” z 25 kwietnia 2003 r.


w Nikozji. Obywatele tureccy nie uzyskali prawa do przekraczania zielonej linii.

Chociaż niektóre media cypryjskie wzywały do bojkotu nowych regulacji, „sprawy

w swoje ręce wzięli zwykli obywatele, którzy spontanicznie ruszyli w odwiedziny”123.

Ponieważ decyzja władz Turków cypryjskich została podjęta w środę, wkrótce

upowszechniło się określenie dobra środa (ang. Good Wednesday)124.

Obserwatorzy podkreślali dobrą atmosferę towarzyszącą przekraczaniu linii

Attyli przez tysiące Greków i Turków cypryjskich. Pozytywna ocena decyzji admi-

nistracji tureckiej przez społeczność międzynarodową nie mogła pozostać bez

odpowiedzi ze strony władz Republiki Cypru. 29 kwietnia zebrała się Rada Naro-

dowa, która wezwała Raufa Denktasza do zwrotu okręgu Varoshy, demilitaryzacji

wyspy, złagodzenia restrykcji nałożonych na Greków cypryjskich zamieszkujących

enklawę na półwyspie Karpas oraz współpracy w kwestii osób zaginionych. Jed-

nocześnie Rada potwierdziła gotowość do wznowienia rozmów na temat planu

pokojowego pod auspicjami ONZ125.

Wkrótce decyzja władz północnego Cypru, umożliwiająca Turkom cypryjskim

przekraczanie linii Attyli, zaczęła działać na ich niekorzyść. Wielu Turków cypryj-

skich składało wnioski o wydanie paszportów Republiki Cypru, które umożliwiały

im podróżowanie bez przeszkód po całym świecie. W ciągu zaledwie miesiąca

uczyniło to aż 20 tysięcy osób126. Władze na południu wyspy przywiązywały do tej

sprawy dużą wagę, gdyż potwierdzała ich ofi cjalne stanowisko uznające Turków

cypryjskich za obywateli Republiki Cypru oraz ich wyłączność na reprezentowanie

ogółu mieszkańców Cypru na arenie międzynarodowej. Tymczasem na północnym

Cyprze sprawa paszportów stała się narzędziem walki politycznej, na przykład

wiele kontrowersji wywołał fakt złożenia takiego wniosku przez wnuka Raufa

Denktasza.

Podczas unijnego szczytu w Salonikach, który odbył się w dniach 19–20 czerwca

2003 roku, Rada Europejska z zadowoleniem przyjęła fakt „ułatwień w kontaktach

pomiędzy Grekami cypryjskimi a Turkami cypryjskimi, które dowiodły, że obie

społeczności mogłyby wspólnie zamieszkiwać zjednoczoną wyspę w ramach

Unii”127. Jednocześnie UE nie uznała tego kroku za substytut całościowego rozwią-

zania kwestii cypryjskiej.

123 Cypr – mur upadł, „Polityka” z 3 maja 2003 r.124 O. Anastasakis, G. Bertrand, K. Nicolaïdis, Getting to Yes: Suggestions for Embellishment of

the Annan Plan for Cyprus, op.cit., s. 1.125 J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, op.cit., s. 63.126 Tysiące cypryjskich Turków chcą paszportów z greckiej części wyspy, „Gazeta Wyborcza” z 23

maja 2003 r.127 European Council Conclusions of the Presidency, Th essaloniki, 19 – 20 June 2003 (Extracts),

[w:] European Stand on the Cyprus Problem…, op.cit., s. 184.


10 lipca Rauf Denktasz przesłał Kofi emu Annanowi list, w którym proponował

powrót do dyskutowanego w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych katalogu

środków budowy zaufania. Wówczas strony nie osiągnęły porozumienia w tej

kwestii głównie z powodu nieprzejednanego stanowiska lidera Turków cypryjskich.

Dziesięć lat później Rauf Denktasz proponował wznowienie prac nad katalogiem,

zwłaszcza możliwością ponownego otwarcia międzynarodowego lotniska w Niko-

zji. Dodatkową zachętą dla strony greckiej miała być obietnica otwarcia portów

lotniczych i morskich Turcji dla jednostek zarejestrowanych w Republice Cypru.

Zaskakująca oferta Raufa Denktasza została zinterpretowana przez Tassosa Papa-

dopoulosa jako element gry mający na celu odroczenie powrotu do negocjacji.

Dlatego propozycja została niemalże natychmiast odrzucona, a prezydent Repub-

liki Cypru wezwał stronę turecką do niezwłocznego wznowienia rokowań. Odpo-

wiedzią było oświadczenie Raufa Denktasza, w którym zasygnalizował, iż rozważa

możliwość podjęcia jednostronnej decyzji o otwarciu zamkniętej strefy Varoshy

i umożliwienia osiedlania się ludności tureckiej na tym obszarze128. Nietrudno było

przewidzieć, że chociaż oświadczenie brzmiało nieprawdopodobnie, spotkało się

z ostrym protestem strony greckiej.

Tymczasem zbliżała się data przyjęcia Republiki Cypru do UE, który wyzna-

czony został na dzień 1 maja 2004 roku. Zdaniem Semina Suvavierola, perspektywa

przyjęcia Cypru do Unii Europejskiej była jednym z decydujących czynników,

mających wpływ na podejście władz Turcji oraz północnego Cypru do procesu

pokojowego129. Stopniowo narastała presja wywierana na Raufa Denktasza przez

turecki rząd. Dodatkowo umacniała się opozycja na północnym Cyprze. Wielu

Turków cypryjskich było świadomych tego, iż jedyną szansą na skorzystanie

z przywilejów wynikających z udziału w procesie integracji europejskiej jest ure-

gulowanie kwestii cypryjskiej na podstawie planu przygotowanego pod auspicjami

ONZ. Tymczasem w połowie 2003 roku nic nie wskazywało na możliwość powrotu

lidera Turków cypryjskich do stołu rokowań, a sympatia społeczności międzyna-

rodowej była po stronie greckiej. Rauf Denktasz był powszechnie krytykowany za

zerwanie negocjacji i zlekceważenie historycznej szansy na pojednanie. Ponadto,

nieuregulowana kwestia cypryjska zaczęła bardzo poważnie zagrażać prounijnym

aspiracjom Republiki Turcji.

W obronie ofi cjalnego stanowiska kierownictwa Turków cypryjskich wystąpił

bliski współpracownik Raufa Denktasza M. Ergün Olgun. 17 lipca 2003 roku,

128 J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, op.cit., s. 69.129 S. Suvavierol, Th e Cyprus Obstacle on Turkey’s Road to Membership in the European Union,

[w:] Turkey in the European Union, s. 69.


podczas konferencji w Stambule, przedstawił najważniejsze zastrzeżenia dotyczące

III wersji planu Annana oraz propozycje zmian. Najistotniejsza uwaga dotyczyła

asymetryczności rokowań i będących jej wynikiem postanowień, wyraźnie fawo-

ryzujących społeczność Greków cypryjskich. Ergün Olgun podkreślił fakt podpi-

sania przez Tassosa Papadopoulosa oraz George Iacovou Traktatu Akcesyjnego

w imieniu wszystkich mieszkańców wyspy, chociaż, zdaniem strony tureckiej, nie

mieli prawa reprezentować Turków cypryjskich. Zastrzeżenia Raufa Denktasza

oraz jego współpracowników budziły także propozycje dotyczące dwustrefowości

i kompetencji władz państw składowych, ograniczeń w ramach prawa do osiedla-

nia się przedstawicieli jednej społeczności na terytorium administrowanym przez

inną społeczność, konieczności ponownego przesiedlenia znacznej liczby Turków

cypryjskich, zbyt dużych wpływów społeczności greckiej na poziomie władz fede-

ralnych oraz faktycznego pozbawienia Turków cypryjskich prawa do samostano-

wienia, przyznanego im przez brytyjski parlament w 1956 oraz 1958 roku i stano-

wiącego podstawę umów zawartych w 1960 roku. Zdaniem M. Ergüna Olguna,

postanowienia zawarte w planie ONZ, które miały zabezpieczyć interesy społecz-

ności tureckiej, w praktyce działałyby na jej niekorzyść. Jednocześnie przedstawi-

ciel Raufa Denktasza podkreślił gotowość strony Turków cypryjskich do wznowie-

nia rokowań, a reprezentantom strony greckiej zarzucił brak dobrej woli130.

Z kolei przedstawiciele władz Republiki Cypru krytykowali politykę prowa-

dzoną przez Raufa Denktasza i obwiniali go za niepowodzenie wcześniejszych

rozmów. Sytuacja pomiędzy stronami skomplikowała się jeszcze bardziej 8 sierpnia

2003 roku po podpisaniu porozumienia o unii celnej pomiędzy TRPC a Republiką

Turcji131. Treść dokumentu nie została od razu ujawniona, na co zwrócił uwagę

Ilter Turkmen. Pomysł ustanowienia unii celnej nie był nowy i w przeszłości był

poruszany w zależności od sytuacji politycznej na wyspie. Podobnie było w sierp-

niu 2003 roku132. Nie ma wątpliwości, iż porozumienie było przejawem politycznej

demonstracji skierowanej przeciwko społeczności Greków cypryjskich. Ponadto,

tureckie władze mogły w ten sposób dowieść, że nie zamierzają pozostawić Turków

cypryjskich samych, jeżeli do UE przystąpi jedynie południowa część Cypru.

130 Conference in Istanbul, Ceylan Intercontinental Hotel, 17 July 2003, Presentation by M. Ergün

Olgun, Under-Secretary, TRNC Presidency, www.trncpresidency.org/press/news/annan_plan_

27august.htm (17.09.2003).131 Turcja i turecka część Cypru podpisały umowę celną, „Gazeta Wyborcza” z 9 sierpnia 2003 r.132 I. Turkmen, TRNC–Turkey Customs Union Mystery, http://www.hri.org/news/cyprus/

tcpr/2003/03-08-20.tcpr.html (30.09.2006).


Jednakże informacja o unii celnej poważnie zaniepokoiła Unię Europejską

i dlatego, w trosce o unijne aspiracje własnego państwa, władze tureckie zobowią-

zały się nie ratyfi kować porozumienia. Jak słusznie zauważył lord David Hannay,

decyzja władz tureckich łamała postanowienia zawarte w układzie stowarzysze-

niowym Turcji z EWG z 1963 roku oraz o ustanowieniu unii celnej pomiędzy

Turcją a UE z 1995 roku. Obie umowy zawierały klauzule zobowiązujące Turcję

do uprzedniego powiadomienia UE o zamiarze podjęcia tak ważnej decyzji133.

Niefortunne posunięcie kosztowało rząd turecki utratę wiarygodności na arenie

międzynarodowej. Przeciwnikom łatwiej było argumentować, iż Turcja nie jest

zainteresowana pojednaniem na Cyprze.

O przyszłości Cypru mogły zdecydować wyniki wyborów parlamentarnych na

północnym Cyprze, zaplanowanych na grudzień 2003 roku. Ponieważ sympatie

wyborców rozkładały się równomiernie pomiędzy zwolenników i przeciwników

uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie planu Annana, ofi cjalne stanowisko

władz Turcji mogło mieć kluczowe znaczenie. Tymczasem z Ankary docierały na

Cypr sprzeczne sygnały. Z jednej strony, było powszechnie wiadomo, że rządząca

w Turcji partia AKP sympatyzuje z cypryjską opozycją134. Z kolei 15 listopada

2003 r., podczas wizyty na Cyprze w ramach obchodów upamiętniających ustano-

wienie Tureckiej Republiki Północnego Cypru, premier Recep Tayyip Erdoğan

zadeklarował: „Obecnie żyją tutaj dwa odmienne narody, mające dwie odmienne

religie oraz dwa odmienne języki, których prawa są równe pod każdym względem.

Występują tutaj dwa osobne systemy demokratyczne, dwa osobne państwa. Wszel-

kie wysiłki zmierzające w kierunku pojednania na Cyprze powinny uwzględniać

stan faktyczny”135. Słowa wypowiedziane przez szefa tureckiego rządu wyraźnie

pokrywały się z retoryką przyjętą przez lidera Turków cypryjskich, jednakże

w rzeczywistości Rauf Denktasz nie mógł liczyć na poparcie ze strony Recepa

Tayyipa Erdoğana. Nieuregulowana kwestia cypryjska mogła stać się w przyszłości

najpoważniejszą przeszkodą na drodze do otwarcia negocjacji akcesyjnych Turcji

z UE, a Rauf Denktasz nie był zainteresowany wznowieniem rokowań i przyjęciem

planu Annana w jego ówczesnej formie. W raporcie dotyczącym postępów na

drodze do członkostwa z 5 listopada 2003 roku, UE wyraźnie zasygnalizowała

Turcji, że brak rozwiązania kwestii cypryjskiej może stanowić poważne zagrożenie

133 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, op.cit., s. 227.134 M. Kınacıoğlu, E. Oktay, Th e Domestic Dynamics of Turkey’s Cyprus Policy: Implications for

Turkey’s Accession to the European Union, op.cit., s. 267.135 C. Dodd, Disaccord on Cyprus: the UN Plan and Aft er, op.cit., s. 33.


dla realizacji jej prounijnych aspiracji i zobowiązała ją do wspierania wysiłków

podejmowanych w tym celu przez sekretarza generalnego ONZ136.

Bez wątpienia wybory przeprowadzone na północnym Cyprze 14 grudnia 2003 r.

były wydarzeniem o bardzo dużym znaczeniu politycznym137. Warto odnotować

bardzo wysoką frekwencję, sięgającą 86%. W porównaniu z wynikami poprzednich

wyborów z 1998 roku zwycięstwo odniosły ugrupowania opowiadające się za

pojednaniem oraz utworzeniem federacji cypryjskiej na podstawie planu sekreta-

rza generalnego ONZ. Jednak partie opozycyjne uzyskały tylko nieco większe

poparcie od partii rządzących, dlatego wybory z 2003 roku zaowocowały patem

politycznym i równym podziałem mandatów138. Takie rozstrzygnięcie nie satys-

fakcjonowało władz Turcji, które liczyły na wyraźne osłabienie pozycji Raufa

Denktasza. Jednakże jakiekolwiek porozumienie na północnym Cyprze nie było

wówczas możliwe bez akceptacji ze strony charyzmatycznego lidera. Dlatego został

zaproszony do udziału w ostatniej, decydującej fazie rozmów przez premiera

Turcji. W ramach kompromisu na czele koalicyjnego rządu stanął Mehmet Ali

Talat - lider opozycyjnej w stosunku do Raufa Denktasza Tureckiej Partii Repub-

likańskiej, natomiast wicepremierem został Serdar Denktasz – syn Raufa, lider

Partii Demokratycznej. W treści umowy koalicyjnej z 11 stycznia 2004 znalazły się

zobowiązania do uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie planu Annana

oraz do zorganizowania referendum celem zatwierdzenia porozumienia. Ponadto,

nowy rząd zamierzał koordynować wszelkie działania, mające na celu uregulowa-

nie sporu, z prezydentem Raufem Denktaszem139. W tej sytuacji sam fakt utworze-

136 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession of 5 November 2003. Pełna wersja

dokumentu zob. http://ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2003/ rr_tk_

fi nal_en.pdf (1.02.2006).137 Strona Greków cypryjskich nie uznaje ani legalności władz północnego Cypru, ani ważności

przeprowadzanych tam wyborów powszechnych. Proces wyborczy z udziałem Turków

cypryjskich bywa najczęściej określany terminem „tak zwane wybory” lub „quasi-wybory”.

Podstawowym zarzutem jest prawo udziału w tychże wyborach obywateli pochodzenia

tureckiego, przybyłych na Cypr po 1974 roku.138 Lewicowa, Turecka Partia Republikańska (CTP – Cumhuriyetçi Türk Partisi) zdobyła 35,2%

głosów, natomiast Partia Demokratyczna (DP – Demokrat Parti) 12,9%. Obie wymienione

partie sformowały koalicyjny gabinet. Z kolei konserwatywna Partia Jedności Narodowej

(UBP – Ulusal Birlik Partisi), przeciwna porozumieniu na podstawie planu Annana, uzyskała

32,9%. Dla porównania, w 1998 roku partia UBP otrzymała aż 40,4% głosów, DP 22,6%, a CTP

jedynie 13,4%. Tym samym największym przegranym wyborów w 2003 roku była Partia

Demokratyczna, natomiast najwięcej zyskała partia Mehmeta Ali Talata. Por. Mete Hatay,

Beyond Numbers. An Inquiry into the Political Integration of the Turkish ‘Settlers’ in Northern

Cyprus, PRIO Report 4/2005, Oslo 2005, s. 16–40.139 J. Asmussen, Cyprus Aft er the Failure of the Annan-Plan, European Centre for Minority Issues,

„ECMI Brief ” 2004, no. 11, s. 6.


nia nowego rządu z udziałem głównej partii opozycyjnej nie stanowił wystarcza-

jącej gwarancji, iż strona Turków cypryjskich powróci do stołu rokowań

w odpowiednim czasie, umożliwiającym przeprowadzenie rozmów i zatwierdzenie

planu Annana w drodze referendów jeszcze przed 1 maja 2004 roku. Negatywne

stanowisko Raufa Denktasza w sprawie planu SG ONZ było powszechnie znane.

Jednakże stopniowo narastała presja społeczna wywierana na władze, zwłaszcza

prezydenta, by rokowania wznowiono, a Turcy cypryjscy mogli korzystać z udziału

w procesie integracji europejskiej. Opozycja rozwieszała nawet plakaty z napisem

„Mamy randkę ze światem”. W opinii tureckiego politologa Dogu Ergila pod koniec

2003 roku o zmianie nastawienia większości Turków cypryjskich decydowały przede

wszystkim czynniki gospodarcze, a zwłaszcza utrudnienia w handlu zagranicznym

oraz brak bezpośrednich połączeń lotniczych i morskich z wszystkimi państwami

świata za wyjątkiem Turcji140. Od momentu otwarcia przejść granicznych Turcy

cypryjscy mieli możliwość skonfrontowania tempa rozwoju gospodarczego po obu

stronach linii Attyli, co z pewnością nie pozostawało bez wpływu na ich poglądy

w kwestii pojednania141. Z drugiej jednak strony, wciąż utrzymywał się stosunkowo

wysoki poziom braku zaufania do Greków cypryjskich oraz poważna obawa przed

grecką dominacją polityczną w ramach wspólnego państwa. Ponadto, ze względu

na bardzo duże dysproporcje w poziomach produktu krajowego brutto per capita

na północy oraz południu wyspy, społeczność turecka niepokoiła się również czy

nie zostanie zdominowana przez Greków cypryjskich w sferze ekonomicznej.

Przedstawiciele władz Republiki Cypru nie komentowali ofi cjalnie wyników

wyborów przeprowadzonych wśród Turków cypryjskich ze względu na fakt nie-

uznawania władz na północnym Cyprze, jednakże niektóre wypowiedzi zdradzały,

iż z nadzieją obserwowali zmiany polityczne na północy wyspy. Prezydent Tassos

Papadopoulos w wywiadzie udzielonym gazecie „Haravgi” zaznaczył: „Plan Annana

nie jest jeszcze gotowy, by mógł zostać podpisany lub poddany pod referendum.

Naszym zdaniem, by tak się stało, muszą zostać uzupełnione brakujące w doku-

mencie postanowienia, a przede wszystkim należy opracować konstytucje obu

państw składowych. (…) Wierzymy, że jeśli znajdziemy po drugiej stronie negocja-

tora nastawionego na współpracę, na przykład wśród członków opozycji, zdołamy

go przekonać do naszego punktu widzenia i zapewnić, iż proponowane poprawki

140 D. Pszczółkowska, Cypr: przeciwnicy i zwolennicy zjednoczenia wyspy zdobyli tyle samo głosów,

„Gazeta Wyborcza” z 15 grudnia 2003 r.141 W ciągu zaledwie ośmiu miesięcy na przejściach kontrolnych na linii zawieszenia ognia

odnotowano ponad dwa miliony przejść. Zob. J. Keay, Friendly visits to ‘the other side’ multi-

ply with lift ing of travel ban, „International Herald Tribune” z 19 grudnia 2003 r. Należy przy

tym zaznaczyć, iż na całej wyspie mieszka niewiele ponad milion osób.


nie ograniczą praw Turków cypryjskich, lecz będą korzystne dla obu społeczno-

ści”142. Również rzecznik rządu Republiki Cypru Kypros Chrysostomides podkreślił,

iż Grecy cypryjscy nadal przywiązują dużą wagę do propozycji zawartych w planie

sekretarza generalnego ONZ i są gotowi do wznowienia rozmów na ich podstawie.

Na koniec swego wystąpienia stwierdził: „Unia Europejska jest dla nas właściwą

przystanią. Cypr jest naszą ojczyzną, ale Europa to nasza przyszłość”143.

Rauf Denktasz, broniąc się przed możliwymi konsekwencjami wyników wybo-

rów z grudnia 2003 roku, stwierdził w jednym z udzielonych wywiadów, że „Unia

Europejska zdecydowała się przyjąć Cypr jedynie ze względów geopolitycznych,

oferując Turkom cypryjskim marchewkę w postaci członkostwa w zamian za

zrzeczenie się przez nich przysługujących im praw”144. Tymczasem upływający czas

działał na niekorzyść lidera Turków cypryjskich, a na nowego lidera społeczności

wyrastał pełniący funkcje premiera TRPC Mehmet Ali Talat, cieszący się popar-

ciem tureckiego rządu. Niemniej, musiał się wciąż liczyć ze zdaniem współrządzą-

cej północnym Cyprem partii Serdara Denktasza. W takich okolicznościach roz-

maite organizacje pozarządowe oraz partie polityczne, opowiadające się za

uregulowaniem kwestii cypryjskiej na podstawie planu Annana, zaczęły przygo-

towywać wielką pokojową demonstrację. Jej podstawowym celem miało być

udowodnienie rządzącym oraz społeczności międzynarodowej, iż pragnienie

pojednania z Grekami cypryjskimi jest wśród Turków cypryjskich powszechne.

Jednocześnie organizatorzy manifestacji liczyli na decyzję Raufa Denktasza

o powrocie do rozmów z Tassosem Papadopoulosem.

Do prawdziwego przełomu doszło jednak w Davos w styczniu 2004 roku pod-

czas międzynarodowego spotkania w ramach Światowego Forum Ekonomicznego.

Recep Tayyip Erdoğan, nie licząc się wyraźnie z decyzją Raufa Denktasza o odrzu-

ceniu planu Annana jako podstawy dalszych negocjacji, spotkał się z Kofi m

Annanem, a głównym przedmiotem ich rozmowy była możliwość wznowienia

rokowań pomiędzy stronami na Cyprze. Ku ogólnemu zaskoczeniu społeczności

międzynarodowej, premier Turcji ofi cjalnie poparł plan przedłożony przez SG

ONZ, który miał stanowić podstawę rokowań. Ponadto, wyraził zgodę na warunek,

iż jeśli stronom nie uda się osiągnąć porozumienia w wyznaczonym terminie,

sekretarz generalny ONZ będzie mógł uzupełnić brakujące postanowienia według

własnego uznania. Jedyny poważny rozdźwięk nastąpił podczas dyskusji dotyczą-

cej osoby specjalnego przedstawiciela SG ONZ. Szef tureckiego rządu niechętnie

142 Interview with President Tassos Papadopoulos, „Haravgi” z 25 grudnia 2003 r.143 J. Keay, Accession overshadowed by unresolved division, „International Herald Tribune”

z 19 grudnia 2003 r.144 Ibidem.


widział na tym stanowisku Peruwiańczyka Alvaro de Soto, któremu rzekomo nie

ufali przedstawiciele Turków cypryjskich, i proponował, by zastąpił go dyplomata

pochodzący z neutralnego państwa145.

Strona grecka była wyraźnie zaskoczona taką zmianą stanowiska tureckiego,

dlatego na pierwsze wiążące decyzje musiano zaczekać kilka dni. Wkrótce jednak

doszło do spotkania Tassosa Papadopoulosa z sekretarzem generalnym ONZ

w Brukseli, podczas którego prezydent Republiki Cypru zgłosił swą gotowość do

kontynuowania rozmów, ale z zastrzeżeniem, by Kofi Annan możliwie najszybciej

ogłosił ich wznowienie. Kontrowersje budziło jedynie proponowane rozwiązanie,

by w razie fi aska rokowań, puste miejsca w dokumencie zostały uzupełnione przez

SG ONZ. Zwłaszcza rząd Grecji uzależniał swoją zgodę o liczby pustych miejsc

oraz zagadnień, których mogły dotyczyć. Rozmowy trwały około tygodnia i dopiero

po jego upływie lider Greków cypryjskich oraz minister spraw zagranicznych

Grecji George Papandreou poinformowali telefonicznie Kofi ego Annana o zaak-

ceptowaniu postawionych warunków146.

Największą niewiadomą pozostawało stanowisko lidera Turków cypryjskich.

Rauf Denktasz nie ukrywał swego sceptycyzmu względem nowej inicjatywy pod-

jętej przez Kofi ego Annan, a nawet uznawał ją za próbę wywarcia presji na jego

osobę. Jednakże w obliczu zgody na wznowienie rokowań udzielonej przez turecki

rząd, Rauf Denktasz nie mógł postąpić inaczej i przyjął zaproszenie SG ONZ do

Nowego Jorku. Siedziba ONZ miała po raz kolejny stać się miejscem spotkania

przedstawicieli obu cypryjskich społeczności.

W świetle zaproponowanych stronom warunków, należy uznać, iż sekretarz

generalny ONZ otrzymał zgodę na pełnienie funkcji mediatora, a nie tylko ogra-

niczanie się do pełnienia misji dobrych usług. Dowodzi tego możliwość wypełnie-

nia pustych miejsc w dokumencie porozumienia w przypadku braku zgody

odnośnie ich treści pomiędzy zainteresowanymi stronami. W opinii Wojciecha

Góralczyka przy dobrych usługach rola strony trzeciej „polega na ułatwieniu

państwom będącym w sporze nawiązywania rokowań bezpośrednich”, jednak

strona ta nie bierze udziału w rokowaniach. Natomiast w przypadku pośrednictwa

(mediacji) strona trzecia „bierze udział w rokowaniach i udziela stronom w sporze

swych rad lub wskazówek, których celem jest osiągnięcie rozstrzygnięcia sporu”147.

Jednakże współcześnie granica pomiędzy dobrymi usługami a mediacją nie jest

w rzeczywistości tak wyraźna, o czym była mowa wcześniej.

145 Turkey Asks UN’s Annan to Restart Cyprus Talks, „Washington Post” z 25 stycznia 2004 r.146 J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, op.cit., s. 83.147 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, op.cit., s. 377.


Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami Tassos Papadopoulos oraz Rauf Denktasz

spotkali się 10 lutego 2004 roku w siedzibie ONZ w Nowym Jorku. W obecności

Kofi ego Annana przez trzy dni omawiali warunki powrotu do stołu rokowań.

12 lutego przedstawiciele czterech delegacji otrzymali osobne pomieszczenia,

w których mogli swobodnie ustalać treść swego ofi cjalnego stanowiska oraz nano-

sić poprawki w tekście dostarczonym przez SG ONZ. Przez cały czas przebywał

w ich towarzystwie Alvaro de Soto. Rauf Denktasz do ostatniej niemalże chwili

próbował uniknąć zawarcia porozumienia, ale w obliczu niezwykle zdecydowanej

postawy premiera Turcji nie miał innego wyjścia. Recep Tayyip Erdoğan stwierdził

publicznie 11 lutego 2004 roku: „Daliśmy Denktaszowi instrukcje postępowania

i zobaczymy na ile będzie lojalny. Jeśli wybierze inną drogę, ucierpią na tym tylko

Turcy cypryjscy. Myślmy, co może się zdarzyć po 1 maja”148. Turecki rząd był także

przygotowany na wypadek, gdyby Rauf Denktasz nie chciał brać udziału w roko-

waniach. W takiej sytuacji funkcje głównego negocjatora ze strony Turków cypryj-

skich miał przejąć Mehmet Ali Talat.

O tym, że dyskusje były trudne i budziły szereg kontrowersji może świadczyć

fakt, iż Kofi Annan opuścił siedzibę ONZ w kluczowym momencie. I chociaż naza-

jutrz tłumaczył zaistniałe zdarzenie zmęczeniem, uwadze dziennikarzy nie umknęło

jego zdenerwowanie. Był to wyraźny znak, że prace delegacji nie zmierzały w za-

planowanym przez niego kierunku, a wręcz przeciwnie – wizja porozumienia

oddalała się. Jednakże po całonocnych rozmowach przedstawiciele czterech stron

spotkali się z Kofi m Annanem, by przedstawić mu swoje ostateczne decyzje149.

Wkrótce potem, 13 lutego w godzinach porannych czasu nowojorskiego, sekre-

tarz generalny ONZ zwołał konferencję prasową, na której ogłosił wznowienie

rozmów za zgodą liderów obu cypryjskich społeczności oraz władz Grecji i Turcji.

Przedstawiciele Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich zobowiązali się

prowadzić rokowania w dobrej wierze i zrealizować harmonogram spotkań, by

udało się osiągnąć porozumienie do dnia 22 marca 2004 roku. Jednakże jeśli

kompromis nie byłby osiągalny, Kofi Annan miał zaprosić wszystkie zaintereso-

wane strony na spotkanie ostatniej szansy, którego początek zaplanowano na 29

marca. Mieliby w nim wziąć udział członkowie rządów Grecji oraz Turcji. Jeśli i to

spotkanie na szczycie nie zaowocowałoby postępem w rozmowach i zawarciem

porozumienia, sekretarz generalny ONZ otrzymał zgodę na wypełnienie pustych

miejsc w dokumencie, który później zostałby przedłożony członkom obu społecz-

148 J. Asmussen, Cyprus Aft er the Failure of the Annan-Plan, op.cit., s. 7.149 Transcript of Press Conference by Secretary-General Kofi Annan at United Nations Headquar-

ters, 13 February 2004, Press Release SG/SM/9159.


ności do zatwierdzenia w drodze dwóch równoczesnych referendów150. W trakcie

konferencji prasowej 13 lutego na pytania odpowiadał również Alvaro de Soto.

Zapytany o prawdopodobieństwo rozwiązania kwestii cypryjskiej na podstawie

planu Annana, specjalny doradca SG ONZ odpowiedział: „Moim zdaniem stało

się teraz oczywiste dla wszystkich stron, że rozwiązanie jest nie tylko nieuniknione,

ale także wysoce pożądane z ich punktu widzenia i zgodne z ich interesami”151.

W ten sposób rozpoczął się najbardziej intensywny i decydujący okres prac nad

dokumentem przedłożonym przez Kofi ego Annana. Uregulowanie kwestii cypryj-

skiej wydawało się bliższe realizacji aniżeli kiedykolwiek przedtem.

4. NEGOCJACJE OSTATNIEJ SZANSY: LUTY – MARZEC 2004 ROKU

Podczas nowojorskiego spotkania uzgodniono, iż rozmowy rozpoczną się

w czwartek 19 lutego w Nikozji. W ramach misji dobrych usług świadczonych

przez SG ONZ miał w nich uczestniczyć Alvaro de Soto. Zgodnie z intencją Kofi ego

Annana rokowania na Cyprze miały doprowadzić do zbliżenia stanowisk oraz

wypracowania kompromisowych rozwiązań przez zainteresowane strony. Zatwier-

dzoną w Nowym Jorku formułę uzupełnienia treści dokumentu przez SG ONZ

w razie braku porozumienia pomiędzy stronami do końca marca 2004 roku, Kofi

Annan traktował jako rozwiązanie ostateczne po wyczerpaniu wszelkich innych

możliwości. Claire Palley wskazuje na fakt, iż realizacja takiego scenariusza wiązała

się z dużą osobistą odpowiedzialnością sekretarza generalnego ONZ. Ponadto,

przedstawiciele Greków cypryjskich mieli wyrazić zgodę na takie rozwiązanie,

chociaż w rzeczywistości nie zakładali możliwości wprowadzenia go w życie. W ich

przekonaniu ewentualne uzupełnienia naniesione przez SG ONZ mogłyby dotyczyć

jedynie kwestii o drugorzędnym znaczeniu. Gdyby stronom nie udało się osiągnąć

porozumienia w najważniejszych kwestiach, władze Republiki Cypru planowały

przekonanie Kofi ego Annana do uwzględnienia propozycji zmian złożonych przez

Greków cypryjskich po ogłoszeniu treści III wersji planu w lutym 2003 roku. Gdyby

te sugestie zostały przez SG ONZ odrzucone, o losach planu zdecydowaliby Grecy

cypryjscy w referendum152. Z kolei stanowisko Raufa Denktasza cechował scepty-

cyzm i brak wiary w dobrą wolę ze strony Greków cypryjskich. Jego pozycja na

150 Wstępnie wyznaczono termin referendów na 21 kwietnia 2004 roku, jednakże później prze-

sunięto go o trzy dni na 24 kwietnia.151 Transcript of Press Conference by Secretary-General Kofi Annan…, op.cit.152 C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 106.


północnym Cyprze słabła w miarę jak umacniała się pozycja Mehmeta Ali Talata,

pełniącego funkcję premiera państwa Turków cypryjskich. Rząd miał poparcie

Turcji, natomiast Rauf Denktasz pozostał osamotniony na scenie politycznej. Już

wówczas lider Turków cypryjskich twierdził, iż „powtarzane przez Unię Europejską

zapewnienia o przyjęciu Cypru bez względu na to czy porozumienie zostanie

osiągnięte, czy też nie, jedynie umacnia upór ze strony Greków cypryjskich”153.

Z upływem czasu Mehmet Ali Talat, z upoważnienia Raufa Denktasza, zacznie

w praktyce pełnić funkcję głównego negocjatora ze strony Turków cypryjskich.

Rozmowy zostały wznowione 19 lutego 2004 roku w Nikozji, zgodnie z uprzed-

nio zatwierdzonym harmonogramem. Na miejsce spotkania wybrano używane

w przeszłości budynki położone w strefi e kontrolowanej przez ONZ. Stronę Tur-

ków cypryjskich reprezentowali Rauf Denktasz, Mehmet Ali Talat oraz Serdar

Denktasz. Jak zaznaczył sekretarz generalny ONZ, tworzyli oni „triumwirat, który

wspólnie zabierał głos w imieniu Turków cypryjskich”154. Stronę Greków cypryj-

skich reprezentował prezydent Republiki Cypru Tassos Papadopoulos, któremu

towarzyszyli Tassos Tzionis oraz Marios Lysiotis. W pierwszym spotkaniu, w od-

powiedzi na zaproszenie wystosowane przez Alvaro de Soto, wziął udział unijny

komisarz ds. rozszerzenia Günter Verheugen. W obecności obu liderów przedsta-

wił stronom stanowisko Unii Europejskiej, w którym podkreślił jaką wagę Wspól-

nota przywiązuje do uregulowania kwestii cypryjskiej. Jednocześnie wyraził

nadzieję, że rokowania zakończą się pozytywnie, a połączony Cypr przystąpi do

Unii Europejskiej 1 maja.

Podstawę i punkt wyjścia rozmów stanowiła III wersja planu Annana z 26 lutego

2003 roku. Jak zauważył lord David Hannay, w pierwszej fazie negocjacji obaj

liderzy składali propozycje, które wiązałyby się ze znacznymi zmianami w propo-

nowanej treści porozumienia. W jego przekonaniu ani Tassos Papadopoulos, ani

Rauf Denktasz nie byli poważnie zainteresowani negocjacjami i poszukiwaniem

wzajemnie korzystnych rozwiązań. Łączył ich za to jeden cel – zwlekanie z zatwier-

dzeniem planu Annana. Lord Hannay określił nawet tę politykę mianem „nieświę-

tego przymierza”155.

Strona Greków cypryjskich zgłaszała liczne zastrzeżenia oraz propozycje popra-

wek do treści planu Annana. Według władz Republiki Cypru, III wersja planu

Annana z lutego 2003 roku w przypadku wielu propozycji dotyczących regulacji

153 R. Denktas, Th e Cyprus Problem: What It Is – How Can It be Solved?, Cyrep, Nicosia 2004,

s. 2.154 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004,

S/2004/437.155 D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, op.cit., s. 243.


ustrojowych odzwierciedlała punkt widzenia Turków cypryjskich. Wątpliwości

budziła również kwestia ważności umów zawartych przez Turecką Republikę

Północnego Cypru z Turcją oraz propozycja, by obowiązywały one Zjednoczoną

Republikę Cypryjską. Argumentowano, że TRPC, z greckiego punktu widzenia,

nie jest powszechnie uznawanym państwem i dlatego nie może zawierać wiążących

umów międzynarodowych. W związku z powyższym tego typu dokumenty nie

powinny znaleźć się na liście umów obowiązujących Zjednoczoną Republikę

Cypryjską156. Podawano przykład umowy dotyczącej regulacji z zakresu lotnictwa

cywilnego, bezpieczeństwa żeglugi przybrzeżnej oraz przeprowadzania wspólnych

operacji ratowniczych, która zdaniem przedstawicieli Greków cypryjskich pozwa-

lałaby Turcji ingerować w wewnętrzne sprawy Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej.

Wątpliwości obu stron budził zakres kompetencyjny federalnej władzy wykonaw-

czej oraz sposób jej reprezentowania w instytucjach Unii Europejskiej. Ponadto,

nie było zgody w kwestii utworzenia sądu federalnego pierwszej instancji oraz

zakresu jego kompetencji. W opinii Claire Palley, strona Turków cypryjskich,

wspierana przez Turcję, formułowała propozycje zmian, które wykraczały daleko

poza ramy wyznaczone w planie Annana. Jako przykład posłużyła jedna z sugestii

zgłoszonych przez delegację Turków cypryjskich z 24 lutego 2004 roku, by w treści

planu znalazły się postanowienia wyraźnie wspierające podział państwa na dwie

156 Artykuł 1 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 22 maja 1969 roku stanowi, że „niniej-

sza konwencja ma zastosowanie do traktatów między państwami”. Jednak w artykule 3 spre-

cyzowano: „Fakt, że niniejszej Konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodo-

wych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub

między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień między-

narodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną takich

porozumień; b) zastosowanie do nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej

Konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego, niezależnie od

tej Konwencji; c) zastosowanie Konwencji do wzajemnych stosunków między państwami,

opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne pod-

mioty prawa międzynarodowego”. Por. Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 22 maja

1969 r., [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń,

Aspra-JR, Warszawa 2004, s. 124–125. Wątpliwości budzi fakt czy Turecką Republikę Pół-

nocnego Cypru można uznać za podmiot prawa międzynarodowego. Zgodnie z teorią

konstytutywną, państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego tylko w drodze

uznania. Nie wiadomo czy fakt uznania TRPC jedynie przez Turcję można uznać za wystar-

czający. Natomiast według teorii deklaratoryjnej, nabycie podmiotowości jest „prostą kon-

sekwencją uzyskania efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane

przez uznanie”. Por. Z. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Wydaw-

nictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s. 146. W drugim przypadku TRPC należałoby

uznać za podmiot prawa międzynarodowego, mający zdolność zawierania wiążących umów

międzynarodowych, ponieważ władze Turków cypryjskich sprawują efektywną kontrolę na

zajmowanym terytorium.


strefy oraz podkreślające istnienie dwóch oddzielnych narodów157. Tym samym

w trakcie negocjacji na najwyższym szczeblu nie odnotowywano żadnego postępu,

a nawet pojawiała się groźba odrzucenia niektórych propozycji w planie Annana,

co do treści których strony nie zgłaszały zastrzeżeń przed rozpoczęciem rundy

rokowań w Nikozji.

Sekretarz generalny ONZ w swym kolejnym raporcie dla Rady Bezpieczeństwa

ONZ obszernie przedstawił przebieg rokowań w Nikozji. Podstawę jego oceny

sytuacji stanowiły relacje Alvaro de Soto. Według Kofi ego Annana, strona Turków

cypryjskich, w odróżnieniu od delegacji Greków cypryjskich, była bardziej skłonna

do współpracy z jego specjalnym doradcą i otwarcie przedstawiała swoje wątpli-

wości lub propozycje. Ponieważ bezpośrednie spotkania nie przyniosły żadnego

efektu, Alvaro de Soto zaproponował, by począwszy od 15 marca zmieniona została

ich formuła. Od tej pory przedstawiciele obu stron nie mieli się spotykać, a jedynie

przekazywać sobie wzajemnie własne opinie i sugestie za pośrednictwem specjal-

nego doradcy SG ONZ. Alvaro de Soto liczył zapewne, iż dzięki temu uda się

uniknąć polemiki pomiędzy liderami obu społeczności i zachęcić delegatów do

bardziej otwartej i efektywnej współpracy. Jednakże strona Greków cypryjskich

sceptycznie odniosła się do tego pomysłu, a wkrótce potem kryzys w trakcie roz-

mów pogłębił się, ponieważ Rauf Denktasz wykluczył swój udział w następnej

rundzie rokowań w Szwajcarii. Ostatnie wspólne spotkanie reprezentantów obu

społeczności odbyło się 22 marca. Spotkanie kończące nikozyjską rundę rozmów

było zarazem ostatnim dla Raufa Denktasza, który konsekwentnie odrzucał moż-

liwość udania się do Szwajcarii celem kontynuowania procesu negocjacyjnego158.

Zdaniem Claire Palley, raport sekretarza generalnego ONZ z 28 maja 2004 roku

był stronniczy w ocenie stanowiska negocjacyjnego Greków cypryjskich. Działal-

ność Alvaro de Soto w trakcie rokowań w Nikozji miała wspierać stronę Turków

cypryjskich. Jednocześnie padł zarzut pod jego adresem, iż zdawał się nie dostrze-

gać licznych uwag i propozycji zgłaszanych przez Tassosa Papadopoulosa. Taktyka

przyjęta przez specjalnego doradcę Kofi ego Annana miała zmierzać do przedłu-

żania rozmów w taki sposób, by nie udało się podjąć żadnych wiążących decyzji

przed kolejną rundą w Szwajcarii. Tym samym Alvaro de Soto miał podobno

przygotowywać możliwość wypełnienia pustych miejsc w planie Annana przez

samego SG ONZ, zgodnie z ustaleniami nowojorskimi159.


Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 113.158 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004, op.cit.159 Zob. C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 115–119.


W przeciwieństwie do rozmów na szczeblu politycznym, prace w ramach

siedmiu zespołów eksperckich przebiegały w bardzo konstruktywnej atmosferze.

Łącznie w setkach spotkań wzięło udział ponad 300 ekspertów reprezentujących

obie społeczności oraz około 50 ekspertów wyznaczonych przez ONZ. Członkowie

zespołów zdołali opracować ponad 130 projektów ustaw i umów o współpracy,

których łączna objętość wyniosła ponad dziewięć tysięcy stron. Ponadto, zespół

złożony z prawników utworzył listę 1134 umów międzynarodowych, które byłyby

wiążące dla Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej. Spośród 1506 propozycji wzoru

nowej cypryjskiej fl agi eksperci rekomendowali jeden, podobnie jak w przypadku

111 propozycji nowego hymnu państwowego160.

Pomimo tego, pierwsza faza rokowań zakończyła się niepowodzeniem, gdyż

stronom nie udało się osiągnąć kompromisu w najważniejszych sprawach, a jedy-

nie uregulować kilka zagadnień o drugorzędnym znaczeniu. Dlatego, zgodnie

z ustaleniami nowojorskimi, wszystko miało się rozstrzygnąć podczas decydującej,

a zarazem ostatniej rundy rozmów. Tym razem do udziału w negocjacjach ostatniej

szansy, zaplanowanych w dniach od 24 do 30 marca w szwajcarskim Bürgenstock,

zaproszeni zostali przedstawiciele władz Republiki Grecji oraz Republiki Turcji161.

Lider Turków cypryjskich po raz kolejny zaskoczył swych partnerów i oponentów

odmawiając udziału w rozmowach w Szwajcarii. W jednym z udzielonych wywia-

dów w następujący sposób uzasadniał swoją decyzję: „To nie byłoby właściwe,

gdybym pojechał do Szwajcarii. Przecież dotychczas nie udało się osiągnąć poro-

zumienia w najważniejszych kwestiach i nie widzę żadnej szansy, by w trakcie

najbliższych rokowań cokolwiek mogło coś zmienić”162. Jednak tym razem rząd

Turków cypryjskich oraz Turcja były przygotowane na taką sytuację163. Podjęto

decyzję, iż Turków cypryjskich będą reprezentowali w Szwajcarii pełniący funkcje

szefa rządu Mehmet Ali Talat oraz minister spraw zagranicznych Serdar Denktasz.

Obaj otrzymali stosowne pełnomocnictwa, aby mogli podejmować wiążące decy-

zje w imieniu całej społeczności. Z kolei strona Greków cypryjskich była reprezen-

towana przez prezydenta Tassosa Papadopoulosa oraz ministra spraw zagranicz-

nych George Iacovou.

Jak słusznie zauważa Jan Asmussen, pozycja negocjacyjna reprezentujących

Turcję premiera Recepa Tayyipa Erdoğana oraz ministra spraw zagranicznych

160 J. Asmussen, Cyprus Aft er the Failure of the Annan-Plan, op.cit., s. 7–8.161 Bürgenstock jest niewielką miejscowością wypoczynkową położoną w pobliżu Lucerny.162 President Denktash will not go to Switzerland, „Cyprus Today” z 20–26 marca 2004 r.163 W przeszłości Rauf Denktasz wielokrotnie odchodził od stołu rokowań według własnego

uznania i tym samym uniemożliwiał kontynuowanie rozmów. Taka sytuacja miała miejsce,

między innymi podczas spotkania w Hadze w marcu 2003 roku.


Abdullaha Güla uległa wyraźnemu wzmocnieniu po zwycięskich wyborach lokal-

nych z 28 marca164. Kandydaci wystawieni przez rządzącą Partię Sprawiedliwości

i Rozwoju (AKP) otrzymali w skali całego kraju aż 41,9% głosów165. Tak zdecydo-

wane zwycięstwo pozwalało tureckiemu rządowi na prowadzenie bardziej elastycz-

nej polityki w sprawie Cypru. W równie dobrej sytuacji znajdowała się delegacja

Grecji z premierem Kostasem Karamanlisem i ministrem spraw zagranicznych

Petrosem Molyviatisem na czele166. Obaj reprezentowali nowy grecki rząd, utwo-

rzony w wyniku zwycięskich dla konserwatywnej partii Nowa Demokracja wybo-

rów parlamentarnych z 7 marca 2004 roku167. Jednakże nie ulega wątpliwości, iż

wpływ Turcji na delegację Turków cypryjskich był daleko większy aniżeli wpływ

Grecji na Greków cypryjskich.

25 marca w ścisłej tajemnicy ONZ przekazała stronom zestawy dokumentów,

które miały stanowić punkt wyjścia do rozmów oraz propozycji zmian. Jednym

z dokumentów był zarys porozumienia. Podstawowym celem było możliwie naj-

szybsze uzyskanie akceptacji wszystkich zainteresowanych stron, by porozumienie

mogło zostać podpisane 29 marca. O ile jednak reprezentanci Turków cypryjskich

przedstawili swój punkt widzenia oraz ocenę przedłożonych dokumentów, o tyle

strona Greków cypryjskich nie zajęła ofi cjalnego stanowiska w tej sprawie168.

Kilka pierwszych dni upłynęło na dyskusjach pomiędzy ekspertami w ramach

poszczególnych delegacji, a ich członkowie, przynajmniej ofi cjalnie, nie spotykali

się ze sobą. 29 marca 2004 roku Kofi Annan ofi cjalnie zainaugurował decydującą

rundę rokowań. Wszystkie zainteresowane strony były świadome faktu, iż biorą

udział w historycznym wydarzeniu. Ostateczne uregulowanie kwestii cypryjskiej

nigdy przedtem nie wydawało się bliższe, chociaż należy zaznaczyć, że wciąż

więcej dzieliło niż łączyło Turków cypryjskich i Greków cypryjskich. Sekretarz

generalny ONZ, podczas inauguracyjnego przemówienia, oświadczył przedstawi-

cielom stron: „Przybyliście tutaj, by sfi nalizować wysiłki celem uregulowania raz

164 Premier Turcji przyleciał do Szwajcarii 29 marca 2004 roku.165 J. Asmussen, Cyprus Aft er the Failure of the Annan-Plan, op.cit., s. 8.166 Premier Kostas Karamanlis pojawił się w Bürgenstock 28 marca 2004 roku, dzień przed

przyjazdem szefa rządu Turcji.167 Nowa Demokracja (gr. Nea Dimokratia) zwyciężyła w wyborach parlamentarnych z 7 marca

2004 roku, otrzymując 45,5% głosów. W przeliczeniu taki wynik zapewnił konserwatystom aż

165 mandatów w 300 osobowym greckim Vouli. Dzięki temu ND mogła samodzielnie utworzyć

rząd z Kostasem Karamanlisem jako premierem. Socjalistyczna partia PASOK uzyskała 40,5%

głosów (117 mandatów). Zob. Karamanlis premierem, ofi cjalne wyniki potwierdzają zwycięstwo

konserwatystów, „Gazeta Wyborcza” z 9 marca 2004 r. Więcej o wyborach z 7 marca 2004 roku

zob. Elections in Greece, http://en.wikipedia.org/wiki/Greek_elections (25.05.2006).168 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004, op.cit.


na zawsze problemu cypryjskiego na podstawie planu, który przedstawiłem Wam

26 lutego 2003 roku. 16 marca zaprosiłem cypryjskich liderów do przybycia tutaj,

aby kontynuowali rokowania rozpoczęte 19 lutego. Wówczas w moim liście oświad-

czyłem im, że mają przyjechać gotowi do podjęcia decydujących decyzji tam

i wtedy. Szanowni Państwo, tam i wtedy znaczy teraz i tutaj. (…) Żałuję jedynie, iż

nie udało nam się doprowadzić do takiego momentu wcześniej, gdy mieliśmy

większy zapas czasu. Ale skoro wciąż mamy szansę, nie możemy jej stracić”169.

Następnie sekretarz generalny ONZ ofi cjalnie wręczył stronom nową, poprawioną

wersję planu Annana (IV wersja).

W IV wersji planu wprowadzono kilka istotnych zmian, które w nieco większym

stopniu faworyzowały stronę Turków cypryjskich. W tekście dokumentu znalazło

się postanowienie ograniczające możliwość osiedlania się Greków cypryjskich na

terytorium państwa składowego Turków cypryjskich przez 19 lat. Te same rozwią-

zania zastosowane zostały wobec Turków cypryjskich, jednak nie miały takiego

znaczenia ze względu na relatywnie niską liczebność tej społeczności. Ogranicze-

nia dotyczyły również możliwości zakupu nieruchomości na terytorium innego

państwa składowego w okresie 20 lat. Ta propozycja uderzała przede wszystkim

w Greków cypryjskich, którzy w większości przypadków są znacznie zamożniejsi

od Turków cypryjskich i mogliby zdominować rynek nieruchomości na północy

wyspy. Ponadto, zgodnie z sugestią strony greckiej, wzmocniona została pozycja

władz federalnych. Między innymi wprowadzono zasadę, iż Grecy cypryjscy oraz

Turcy cypryjscy będą dysponowali taką samą liczbą mandatów w senacie170. Popra-

wiona IV wersja planu nie zawierała jednak trwałych derogacji w ramach Unii

Europejskiej, o jakie zabiegali Turcy cypryjscy oraz turecki rząd. Derogacje miały

dotyczyć prawa od osiedlania się, własności oraz ochrony przed ekonomiczną

dominacją Greków cypryjskich171. Wprowadzenie proponowanych wyłączeń nie

było możliwe ze względu na ich niezgodność z podstawowymi normami prawa

wspólnotowego.

169 Opening Statement by the Secretary-General at Meeting with the Greek Cypriot and Turkish

Cypriot Leadership and the Foreign Minister of Greece and Turkey, Bürgenstock, Switzerland,

29 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/statement_by_secretary_general_march_

29.pdf (23.11.2004).170 C. Dodd, Disaccord on Cyprus: the UN Plan and Aft er, op.cit., s. 39–41.171 Derogacje to „wyłączenia spod prawa wspólnotowego dziedzin, które mają znikome znaczenie

dla integracji, wywołują natomiast napięcia społeczne w kraju. Zgodnie z postanowieniami

Komisji, derogacje udzielane państwom kandydującym nie mają charakteru trwałego, lecz są

tymczasowe”. Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, pod red. E. Małuszyńskiej i B. Gruch-

mana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 269.


Trzydniowe konsultacje nie zaowocowały postępem w rokowaniach, pomimo

starań ze strony zarówno Kofi ego Annana, jak również Alvaro de Soto. Nie pomo-

gła również obecność komisarza do spraw rozszerzenia UE Güntera Verheugena.

W trakcie przemówienia kończącego tygodniowe rozmowy, Kofi Annan wyraził

ubolewanie z powodu braku porozumienia: „Proces negocjacyjny nie przypomina

meczu piłki nożnej. Nie chodzi tutaj o kontrolowanie wyniku, straconych i zdoby-

tych bramek, porażkę lub zwycięstwo. Staraliśmy się raczej uspokoić obawy po obu

stronach, by stworzyć sytuację, w której wszyscy byliby zwycięzcami”172. Jednakże

równocześnie podkreślił wagę odpowiedzialności, przed którą mieli stanąć człon-

kowie obu cypryjskich społeczności w dniu przeprowadzenia historycznych refe-

rendów, zaplanowanych na 24 kwietnia: „Gdy mieszkańcy Cypru, na północy

i południu, będą dyskutować i myśleć o przyszłości przez najbliższe trzy i pół tygo-

dnia, szukając wskazówek będą patrzeli na Was, liderów. Przyjęliście zobowiązanie

zorganizowania referendów i dlatego jesteście odpowiedzialni za informowanie

ludzi o treści planu, w sprawie którego będą potem głosowali tak lub nie”173.

Z pewnością największe wrażenie wywołała inna konkluzja sekretarza general-

nego ONZ: „Bądźmy szczerzy. To nie jest wybór między tym planem porozumie-

nia a jakimś innym, magicznym rozwiązaniem. W rzeczywistości wybór jest

między tym porozumieniem a brakiem porozumienia”174.

Alvaro de Soto zaprosił dziennikarzy na konferencję prasową, podczas której

dokonał podsumowania dotychczasowych rozmów oraz poinformował opinię

publiczną o dalszych działaniach. Podobnie jak Kofi Annan, specjalny doradca

podkreślił rolę obu społeczności, do których należeć miało ostatnie słowo. Jedno-

cześnie zapowiedział, iż referenda zostaną przeprowadzone po obu stronach linii

Attyli w sobotę 24 kwietnia. Dziennikarze greccy zadawali mu pytania czy nie

obawia się o wynik referendum po stronie Greków cypryjskich, skoro nie uwzględ-

niono wielu kluczowych postulatów zgłoszonych przez Tassosa Papadopoulosa.

W odpowiedzi Alvaro de Soto podał przykłady, gdy treść postanowień została

dostosowana do oczekiwań Greków cypryjskich, niemniej nie potrafi ł odpowie-

dzieć na ile te argumenty mogą ich przekonać do głosowania na tak. Jednak naj-

więcej czasu zgromadzeni dziennikarze poświęcili pytaniom związanym z ewen-

tualnymi scenariuszami po referendach, zwłaszcza negatywnymi, zakładającymi

możliwość odrzucenia planu przez jedną ze społeczności. Specjalny doradca SG

172 Remarks at the Closing of the Cyprus Talks by Secretary-General Kofi Annan, Bürgenstock,

Switzerland, 31 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/statement_by_secretary_gene-

ral _march_31.pdf (23.11.2004).173 Ibidem.174 Ibidem.


ONZ, zapytany czy jest to ostatnia próba podejmowana przez ONZ celem uregu-

lowania kwestii cypryjskiej, odparł: „Raczej tak, przynajmniej w przewidywalnej

przyszłości, ale jestem pełen nadziei, że teraz się uda. Wiem, że to bardzo ciężkie

zadanie, ale liczę na przywódców i reprezentowane przez nich wizje. Mam nadzieję,

że ludzie nie podejmą decyzji na podstawie krótkoterminowych przesłanek”175.

Premier Grecji Kostas Karamanlis po zakończeniu spotkania nie chciał wyjawić

dziennikarzom dlaczego porozumienie nie zostało zawarte. Zaznaczył jedynie, iż

„sami Grecy cypryjscy oraz ich kierownictwo polityczne podejmą ostateczną

decyzję”176. Jego wypowiedź zinterpretowano jako zapowiedź braku ingerencji ze

strony Grecji w sprawie referendum. W przeciwieństwie do szefa greckiego rządu,

premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan chętniej dzielił się z prasą swoimi spostrze-

żeniami. W trackie wywiadu wystosował również krótki apel do Greków oraz

Greków cypryjskich: „Chciałbym zwrócić się do narodu greckiego oraz Greków

cypryjskich. Podążajmy dalej pokojową drogą, której początek jest tutaj. Kieruje

nami dobra wola i dlatego chcemy osiągnąć wymierne rezultaty”177.

Strona Greków cypryjskich otwarcie krytykowała treść planu Annana i, nie

odrzucając możliwości porozumienia w przyszłości, sygnalizowała bardzo praw-

dopodobne trudności z jego akceptacją w drodze referendum. Tassos Papadopo-

ulos oświadczył wprost Kofi emu Annanowi, iż jego propozycje „nie są zadowala-

jące”178. Z kolei w wywiadzie udzielonym tygodnikowi „Time”, w odpowiedzi na

pytanie czy plan zostanie odrzucony przez Greków cypryjskich, prezydent Repub-

liki Cypru zwrócił uwagę na znaczną przewagę przeciwników nad zwolennikami.

Zaznaczył również, że głosujący podejmą najkorzystniejszą dla siebie decyzję

i będzie ona najlepsza: „Przeciętni wyborcy instynktownie wybierają to, co dla nich

najlepsze. Każda osoba zainteresowana danym aspektem tego planu wie, czego

może się spodziewać”. Tassos Papadopoulos, zapytany czy inicjatywa ONZ stanowi

ostatnią szansę na zwarcie porozumienia, odpowiedział: „Była pierwsza wersja

planu Annana, druga wersja, trzecia wersja – wszystkie wypromowane przez tych

samych ludzi, którzy teraz mówią o ostatniej szansie”179.

175 Opening Statement and Unoffi cial Transcript of Remarks to the Press by Secretary-General’s

Special Adviser on Cyprus Alvaro de Soto, Füringen Hotel, near Bürgenstock, Switzerland,

31 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/press_conference_in_burgenstock_de_

soto_mar31.pdf (23.11.2004).176 A. Cowell, Talks on Cyprus End Without Pact, „New York Times” z 1 kwietnia 2004 r.177 Ibidem.178 A. Cowell, U.S. Gets Involved in Cyprus Deal, „New York Times” z 1 kwietnia 2004 r.179 A. Purvis, Th e Majority Are Against It. Th e President of Greek Cyprus on the U.N.’s Reunifi ca-

tion Plan, „Time” April 2004, www.time.com (15.04.2004).


Również rzecznik cypryjskiego ministerstwa spraw zagranicznych Th eodoris

Rousopoulos starał się tonować nastroje przed referendami: „W świetle dzisiejszych

wydarzeń szanse na zawarcie porozumienia wydają się być iluzoryczne”180. Wąt-

pliwości zwolenników przyjęcia planu pogłębiła inicjatywa podjęta przez wpływo-

wego biskupa Pafos Chrysostomosa. Duchowny zorganizował kontrowersyjną

demonstrację kilkuset dzieci przeciwko przyjęciu planu Annana. W przemówieniu

do dzieci biskup powiedział między innymi: „Jeśli plan ONZ zostanie wprowa-

dzony, doprowadzi to do katastrofy. Teraz to ludzie muszą powiedzieć nie”181. Tym

samym pozycja zwolenników przyjęcia planu Annana na południowym Cyprze

została bardzo poważnie osłabiona, chociaż należy zaznaczyć, iż na przełomie

marca i kwietnia 2004 roku była już bardzo słaba. Według wyników sondażu

przeprowadzonego przez stację telewizyjną Antenna, aż 74% Greków cypryjskich

odrzucało możliwość zaakceptowania planu porozumienia, podczas gdy jedynie

22% zadeklarowało głosowanie na tak182. Zdaniem Dionisasa Dionisiou, komen-

tatora dziennika „Politis”, dla Greków cypryjskich nie do przyjęcia były postano-

wienia dotyczące możliwości pozostania na wyspie bardzo dużej grupy tureckich

osadników, a przede wszystkim zakładające dalszą, nawet symboliczną obecność

tureckiej armii na cypryjskim terytorium183.

Nadal sceptycznie o treści porozumienia wypowiadał się Rauf Denktasz.

W jedynym z wywiadów podkreślił: „Nie chcę być niesprawiedliwy, w planie

wprowadzono zmiany na naszą korzyść, ale w obecnej formie nie wiem, dlaczego

mielibyśmy głosować na tak”184. W bardziej pojednawczym tonie wypowiadał się

pełniący funkcję premiera północnego Cypru Mehmet Ali Talat. Wkrótce po swym

powrocie z Szwajcarii zainicjował kampanię na rzecz poparcia dla planu ONZ.

Mehmet Ali Talat w ofi cjalnym oświadczeniu powiedział: „Uregulowanie problemu

cypryjskiego, który trwa już blisko pół wieku, przyczyni się nie tylko do wzrostu

bezpieczeństwa na Cyprze czy na Bliskim Wschodzie, ale także do zabezpieczenia

pokoju na świecie. (…) Bądźmy razem i walczmy wspólnie za pokój na świecie.

Jako Turcy cypryjscy, jesteśmy do tego przygotowani”185.

Tymczasem ONZ nie ustawała w wysiłkach na rzecz przyjęcia planu Annana

przez obie społeczności, a tym samym uregulowanie blisko trzydziestoletniego sporu

180 Ibidem.181 D. Pszczółkowska, Cypr czeka na referendum, „Gazeta Wyborcza” z 1 kwietnia 2004 r.182 Ibidem.183 Dionisas Dionisiou, komentator dziennika „Politis” dla Gazety, „Gazeta Wyborcza” z 2 kwiet-

nia 2004 r.184 D. Pszczółkowska, Nie podoba się plan, „Gazeta Wyborcza” z 2 kwietnia 2004 r.185 Foreword by Prime Minister Mehmet Ali Talat, „Kıbrıs” Special Issue 2004.


cypryjskiego. Dwa dni po zakończeniu konferencji w Szwajcarii, 2 kwietnia, Alvaro

de Soto został zaproszony na posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ, gdzie miał

przedstawić krótkie sprawozdanie z przeprowadzonych rokowań oraz własną ocenę

sytuacji. Podkreślił przede wszystkim fakt, iż liderzy obu społeczności nie kryli swego

niezadowolenia z powodu braku wyraźnego postępu w rozmowach. W trakcie swego

wystąpienia Alvaro de Soto poinformował członków RB ONZ o spotkaniu organi-

zowanym przez Unię Europejską 15 kwietnia, w trakcie którego dyskutowane miały

być sposoby fi nansowego wsparcia realizacji postanowień porozumienia na Cyprze.

Tym samym ONZ oraz UE pragnęły wzmocnić przekonanie wśród mieszkańców

wyspy, że proponowane rozwiązania nie są jedynie obietnicami bez pokrycia.

Ponadto, kilkukrotnie podkreślił wzrost znaczenia misji ONZ na Cyprze, która miała

monitorować rozwój sytuacji politycznej, doradzać w razie potrzeby, a także czasowo

administrować obszarami przekazywanymi stopniowo Grekom cypryjskim przez

Turków cypryjskich186. W imieniu Rady Bezpieczeństwa ONZ, jej ówczesny prze-

wodniczący Günter Pleuger podziękował Kofi emu Annanowi oraz Alvaro de Soto

za ich wysiłek włożony w uregulowanie kwestii cypryjskiej. Jednocześnie Rada

przyjęła do wiadomości, iż o przyszłości zdecydują członkowie obu społeczności

w drodze dwóch równoczesnych referendów187.

Tymczasem sytuacja na Cyprze zaczęła się bardzo poważnie komplikować, gdy

stało się niemalże pewne, iż Grecy cypryjscy odrzucą plan Annana. Obawy SG

ONZ oraz Alvaro de Soto potwierdziły się po telewizyjnym wystąpieniu prezydenta

Tassosa Papadopoulosa. 7 kwietnia 2004 roku, w przemówieniu transmitowanym

przez stacje telewizyjne, wezwał Greków cypryjskich do odrzucenia planu: „(…)

Narodzie cypryjski, przy wyborze tak lub nie, konsekwencje wyboru tak będą

uciążliwsze i dotkliwsze. Proszę Was o odrzucenie planu Annana. Proszę Was,

byście powiedzieli głośne nie 24 kwietnia. Proszę Was, byście bronili tego, co

słuszne, Waszej godności i historii”188. Prócz tego, z głosowania za wycofała się

największa partia polityczna na południowym Cyprze AKEL. Jej przewodniczący

Demetris Christofi as argumentował decyzję władz partii brakiem wystarczających

gwarancji: „Domagaliśmy się wprowadzenia odpowiednich rozwiązań, które

186 Security Council 4940th Meeting of 2 April 2004: the Situation in Cyprus, S/PV.4940.187 Press Statement on Cyprus by Security Council President of 2 April 2004, Press Release

SC/8052.188 Address to Cypriots by President Papadopoulos (Full Text), www.hr.org/news/cyprus/

cna/2004/04-04-08.cna.html (24.06.2006). Tekst przemówienia dostępny także [w:] J. Ker-

-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, op.cit., s. 194–202.


mogłyby zabezpieczyć implementację postanowień planu. Niestety, otrzymaliśmy

inną odpowiedź aniżeli oczekiwaliśmy”189.

Nieco lepiej wyglądała sytuacja na północy wyspy, gdzie słabł obóz przeciwni-

ków zatwierdzenia planu. Rauf Denktasz, przeciwny porozumieniu na podstawie

planu Annana, mógł liczyć jedynie na poparcie członków i zwolenników partii

UBP. Polityka rządu Turcji w sprawie Cypru wywołała ożywioną debatę w tym

kraju, chociaż potencjalny bilans zysków i strat wyraźnie świadczył na jej korzyść.

Turcja mogła pozbyć się kłopotliwej kwestii cypryjskiej, otworzyć sobie drogę do

członkostwa w UE oraz zaprzestać dofi nansowywania północnego Cypru, które

wynosiło około miliarda dolarów rocznie190.

Podczas spotkania z delegacją Parlamentu Europejskiego w Brukseli 14 kwiet-

nia 2004 roku, Alvaro de Soto poinformował o przewidywanych problemach

z zatwierdzeniem planu. W tym kontekście wspomniał o powszechnie znanym

sprzeciwie lidera Turków cypryjskich. Z kolei Mehmeta Ali Talata pochwalił za

kampanię na rzecz tak w referendum. Jednocześnie doradca Kofi ego Annana

przyznał, iż pewnym zaskoczeniem stały się dla ONZ niespodziewane trudności

z uzyskaniem poparcia na południu wyspy. Dotychczas to Rauf Denktasz odcho-

dził jako pierwszy od stołu rokowań, natomiast tym razem wiele wskazywało na

możliwość odrzucenia propozycji SG ONZ przez Greków cypryjskich. Alvaro de

Soto, wyraźnie poirytowany zaistniałą sytuacją, skomentował działania podejmo-

wane przez lidera Greków cypryjskich: „Pan Papadopoulos ma oczywiście świa-

domość, że ONZ nie zgadza się z jego oceną planu oraz przedstawianymi konklu-

zjami”. Na zakończenie, co było niezwykle istotne, Alvaro de Soto podkreślił:

„Sekretarz generalny nie wypiera się swojej ostatecznej odpowiedzialności za treść

dokumentu. Również zainteresowane strony nie powinny tego czynić, bowiem

tekst nosi niewątpliwie znamię cypryjskiego DNA”191. Ostatnie zdanie, typowe dla

specjalnego doradcy Kofi ego Annana, znanego z nieszablonowych i zaskakujących

wypowiedzi, było wyraźnym sygnałem potwierdzającym odpowiedzialność lide-

rów za wynik referendów oraz odpowiednią implementację postanowień planu

Annana.

189 UN Plan on Cyprus Receives 2 Major Setbacks, „International Herald Tribune” z 23 kwietnia

2004 r.190 S. Sachs, Turkey Backs UN’s Cyprus Plan, „Th e New York Times” z 22 kwietnia 2004 r.191 Joint Meeting of the Foreign Aff airs Committee and the Delegation of the European Parliament

to the Joint Parliamentary Committee with the Republic of Cyprus, Brussels, 14 April 2004.

Źródło: www.cyprus-un-plan.org/european_parliament_statement_april_14_2004.pdf

(24.11.2004).


Sytuacja na Cyprze komplikowała się coraz bardziej. W takich okolicznościach

14 kwietnia Kofi Annan zasugerował gotowość do przesunięcia terminu głosowa-

nia za zgodą wszystkich zainteresowanych stron. Rząd Grecji niemalże natychmiast

wyraził zainteresowanie propozycją sekretarza generalnego ONZ, jednakże taka

możliwość została kategorycznie odrzucona przez władze Turcji192.

Tego samego dnia w północnej części Nikozji odbyła się wielka manifestacja

poparcia dla planu Annana. Wzięło w niej udział, według ofi cjalnych danych,

ponad 40 tysięcy mieszkańców północnego Cypru. Biorąc pod uwagę niewielką

populację TRPC, liczba manifestujących była bardzo wysoka. W trakcie manife-

stacji zebrani wznosili pokojowe okrzyki, między innymi, „Tak dla naszych dzieci”

oraz „Nie da się zapobiec pokojowi na Cyprze”193. W tym samym czasie w połu-

dniowej części Nikozji dochodziło do demonstracji, których uczestnicy postulowali

odrzucenie niekorzystnego planu porozumienia.

16 kwietnia Kofi Annan przedłożył Radzie Bezpieczeństwa ONZ obszerny

raport dotyczący sytuacji na Cyprze. Najważniejszą kwestią poruszoną przez

sekretarza generalnego ONZ była konieczność przedefi niowania zadań oraz statusu

sił pokojowych ONZ na Cyprze. Nowa misja miała zabezpieczać stosowanie się

stron do przestrzegania postanowień porozumienia w ramach Zjednoczonej

Republiki Cypryjskiej. Nowa misja miała być tworzona przez cztery komponenty:

cywilny, policyjny, militarny oraz techniczny. Personel misji stanowić miało 2500

osób, a koszty jej utrzymania miały w głównej mierze obciążać Zjednoczoną

Republikę Cypryjską. Kofi Annan zwrócił się również do Rady Bezpieczeństwa, by

w drodze rezolucji zapewniła mieszkańców Cypru o swym poparciu dla planu

porozumienia oraz udzieliła gwarancji pełnej implementacji wszystkich postano-

wień z zakresu bezpieczeństwa194.

Wraz z upływającym czasem malały szanse na akceptację planu Annana przez

obie społeczności. Z tego powodu kilka dni poprzedzających 24 kwietnia upłynęło

pod znakiem intensywnych starań ze strony sekretarza generalnego ONZ oraz

Alvaro de Soto. 20 kwietnia w Nikozji zorganizowana została konferencja prasowa

z udziałem specjalnego doradcy SG ONZ do spraw Cypru. Alvaro de Soto odniósł

się do sytuacji na wyspie oraz działań liderów na rzecz przyjęcia planu porozumie-

nia. Zaznaczył przy tym, iż wbrew oczekiwaniom, debata polityczna na Cyprze nie

dotyczyła potencjalnych korzyści lub zagrożeń i zamiast usuwać wzajemne obawy

jedynie je powiększała. Z pewnością wypowiedź Alvaro de Soto była nawiązaniem

192 D. Pszczółkowska, Lepiej nie pytać Greków?, „Gazeta Wyborcza” z 15 kwietnia 2004 r.193 Turkish Cypriot Struggle for Peace and EU, „Kıbrıs” Special Issue 2004.194 Report of the Secretary-General on Cyprus of 16 April 2004, S/2004/302.


do kampanii prowadzonej na południu wyspy. Ponadto, Alvaro de Soto odrzucił

możliwość wprowadzenia jakichkolwiek zmian merytorycznych w tekście poro-

zumienia, chociaż z taką sugestią wystąpił prezydent Tassos Papadopoulos195.

Specjalny doradca SG ONZ oświadczył dziennikarzom, iż właśnie została prze-

prowadzona korekta dokumentów i na tym prace zostały zakończone196. Jedno-

cześnie doradca Kofi ego Annana zaprzeczył, jakoby możliwe było przełożenie

terminu przeprowadzenia referendów. Jego zdaniem strony nie potrzebowały

dodatkowego czasu przed podjęciem ostatecznej decyzji, gdyż podstawowe zało-

żenia planu porozumienia były powszechnie znane od kilkunastu miesięcy. Prócz

tego plan został pozytywnie zaopiniowany przez Radę Bezpieczeństwa ONZ.

Doradca Kofi ego Annana dostrzegł również brak tradycji przeprowadzania refe-

rendów na Cyprze, co z pewnością mogło stanowić dużą trudność i wymagało

dodatkowego wysiłku197. Na przykład, dopiero 22 marca 2004 r. Zgromadzenie

TRPC przyjęło specjalną ustawę, która regulowała, kto będzie uprawniony do

udziału w referendum. Przyjęta została najszersza formuła, według której głosować

miały prawo wszystkie osoby uprawnione do głosowania w trakcie ostatnich

wyborów parlamentarnych z grudnia 2003 roku198. Dzięki temu swój głos mogło

oddać również wielu Turków przybyłych na Cypr po 1974 roku, a będących oby-

watelami północnego Cypru. Takie rozwiązanie budziło sprzeciw strony Greków

cypryjskich.

21 kwietnia Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania przedstawiły projekt

rezolucji RB ONZ, której postanowienia miały być wiążące dla stron jedynie po

wejściu w życie planu porozumienia. W treści przewidziano wygaśnięcie mandatu

misji UNFICYP i zastąpienie jej przez Misję ONZ do Spraw Implementacji Posta-

nowień Porozumienia na Cyprze (UNSIMIC)199. Równie istotne było zobowiązanie

wszystkich państw, by nie dostarczały bezpośrednio lub pośrednio uzbrojenia na

195 Opening Statement and Press Conference by Secretary-General’s Special Adviser on Cyprus,

Alvaro de Soto, Ledra Palace, Nicosia, 20 April 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/

desoto_ledra_press _conf_20_april.pdf (1.02.2006).196 Pełen wykaz poprawek naniesionych w treści V wersji planu Annana z 31 marca 2004 roku

zob. Corrigenda and Clarifi cations to the Comprehensive Settlement of the Cyprus Problem of

18 April 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org (10.05.2006).197 Opening Statement and Press Conference by Secretary-General’s Special Adviser on Cyprus,

Alvaro de Soto, Ledra Palace, Nicosia, 20 April 2004, op.cit.198 K. Özersay, Separate Simultaneous Referenda in Cyprus: Was It a ‘Fact’ or an ‘Illusion’?, „Tur-

kish Studies” 2005, vol. 6, no. 3, s. 389.199 UNSIMIC –ang. the United Nations Settlement Implementation Mission in Cyprus.


Cypr200. Celem tego postanowienia było zapewnienie równowagi pomiędzy obiema

społecznościami oraz uniknięcie groźby powtórzenia scenariusza z przeszłości,

gdy były wspierane militarnie przez państwa trzecie. Projekt rezolucji miał prze-

konać członków obu społeczności do poparcia planu porozumienia, jednak na trzy

dni przed zaplanowanymi referendami wszystko wskazywało na to, że plan zosta-

nie odrzucony i tym samym rezolucja stanie się zbędna. Niemniej, w nocy z 21 na

22 kwietnia na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ przeprowadzone zostało głoso-

wanie nad tekstem rezolucji201. Aż czternastu spośród piętnastu członków Rady

zagłosowało za jej przyjęciem, lecz niespodziewanie rezolucja została zawetowana

przez Federację Rosyjską. Strona rosyjska zadeklarowała, że jest gotowa poprzeć

rezolucję w proponowanym kształcie, ale dopiero w następnym tygodniu. Wice-

minister spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej Juri Fedotov tłumaczył decyzję

swego rządu względami „natury proceduralno-technicznej, a nie politycznej”202.

Wkrótce potem w prasie pojawiły się liczne spekulacje na ten temat. Pojawiły się

nawet insynuacje ze strony cypryjskiej opozycji, jakoby „to przeciwny porozumie-

niu rząd załatwił sobie w Moskwie weto”203. Jednakże bez względu na prawdziwe

przyczyny, należy zwrócić uwagę na znamienny fakt, iż po raz pierwszy od dzie-

sięciu lat Rosja skorzystała z prawa weta na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Od samego początku rozmów w 1999 roku w proces pokojowy na Cyprze

aktywnie zaangażowała się Unia Europejska. Podobnie było w ostatnich dniach

przed ostatecznym rozstrzygnięciem. Javier Solana, w imieniu Unii Europejskiej,

zachęcał mieszkańców Cypru do głosowania na tak. Zapewnił, że państwa człon-

kowskie już wyasygnowały kwotę około dwóch miliardów euro na wsparcie

implementacji postanowień planu Annana. Sugerował przy tym, podobnie jak

czynili to przedstawiciele ONZ, że następna inicjatywa pokojowa może się szybko

nie pojawić: „Jeżeli plan zostanie odrzucony 24 kwietnia, kiedy pojawi się następna

okazja? Wszyscy, którzy uczestniczyli w ostatniej rundzie negocjacji w Szwajcarii

wyrazili się jasno na ten temat. Przez długi czas nie będzie nowej inicjatywy ure-

gulowania tego problemu. Należy sobie z tego zdawać sprawę”204.

200 United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and United States of America: Draft

Resolution of 21 April 2004, S/2004/313.201 Pełen zapis debaty w sprawie Cypru na forum RB ONZ zob. Security Council 4947th Meeting

of the of 21 April 2004: the Situation in Cyprus, S/PV.4947.202 UN Plan on Cyprus Receives 2 Major Setbacks, op.cit.203 D. Pszczółkowska, Dziwne weto, „Gazeta Wyborcza” z 23 kwietnia 2004 r.204 J. Solana, Europe Can Ensure that the Peace Holds, „International Herald Tribune” z 20 kwiet-

nia 2004 r.


W obliczu wysoce prawdopodobnego fi aska procesu pokojowego, mniej dyplo-

matycznie wypowiadał się unijny komisarz do spraw rozszerzenia UE Günter

Verheugen. W jednym z wywiadów otwarcie skrytykował kampanię prowadzoną

przez władze Republiki Cypru: „Przez wiele miesięcy robiłem wszystko, co mogłem,

by umożliwić greckiej stronie akceptację planu. Rozumiałem, że taki mają zamiar.

Teraz sprawy wyglądają zupełnie inaczej”205.

Kofi Annan, pomimo niepokojących wyników badań opinii publicznej prowa-

dzonych na południu wyspy, niemalże do ostatniej chwili wierzył w możliwość

ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej. Zapewne z tego powodu zdecydo-

wał się wystąpić z przesłaniem do wszystkich mieszkańców Cypru. Przemówienie

sekretarza generalnego ONZ z 21 kwietnia było transmitowane przez stacje tele-

wizyjne po obu stronach linii Attyli. Kofi Annan zwrócił uwagę telewidzów przede

wszystkim na fakt uzgodnienia treści dokumentów przez przedstawicieli obu

społeczności: „Wiem, że nazywacie ten plan planem Annana i rzeczywiście niektóre

jego fragmenty zostały ułożone przez ONZ. Ale wszelkie kluczowe postanowienia

są wynikiem czteroletnich negocjacji, prowadzonych przez waszych liderów.

Większość z tych 9000 stron została opracowana przez setki Greków cypryjskich

i Turków cypryjskich. Ich nadzwyczajny wysiłek zaowocował jednym z najbardziej

złożonych planów pokojowych w historii Organizacji Narodów Zjednoczonych”206.

W dalszej części wystąpienia SG ONZ bronił postanowień planu słowami: „Przy-

znaję, że plan nie spełnia wszystkich oczekiwań którejkolwiek ze stron. To owoc

kompromisu, nierozerwalnie związanego z procesem negocjacyjnym. To także

jedyna przewidywalna droga prowadząca do pojednania na Cyprze. Nie ma innego

planu. Nie ma żadnego magicznego sposobu, by zaspokoić w najwyższym stopniu

oczekiwania jednej strony i jednocześnie drugiej”207. Kofi Annan, wyraźnie poru-

szony, zakończył swe wystąpienie znamiennymi słowami: „Po czterdziestu latach

konfl iktów i trzydziestu latach podziału, szansa, przed jaką staniecie w najbliższą

sobotę, ma wymiar prawdziwie historyczny. Wizja zawarta w planie jest prosta:

zjednoczenie i pojednanie, w poczuciu bezpieczeństwa, w ramach Unii Europej-

skiej. Świat jest gotów wam pomóc, by ta wizja przeszłości stała się rzeczywistością.

Ale nie możemy podjąć tej brzemiennej w skutki decyzji za Was. Czekamy zatem

na wasze wezwanie”208.

205 D. Pszczółkowska, Dziwne weto, op.cit.206 Secretary-General in Message to Cypriot People Says Reunifi cation Plan Will Determine Dest-

iny of Divided Island, 21.04.2004, Press Release SG/SM/9264.207 Ibidem.208 Ibidem.


Od tej chwili przez trzy dni społeczność międzynarodowa, a zwłaszcza wszyst-

kie zainteresowane strony, w napięciu oczekiwały na wyniki referendów. W po-

wszechnym przekonaniu plan ONZ stwarzał najlepszą w historii sporu okazję do

jego ostatecznego uregulowania z korzyścią dla obu społeczności. Jedyną, aczkol-

wiek najistotniejszą niewiadomą stanowiło stanowisko Greków cypryjskich

i Turków cypryjskich, którzy po raz pierwszy mieli możliwość bezpośrednio wpły-

nąć na proces pokojowy na wyspie.

5. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA V WERSJI PLANU ANNANA

Z 31 MARCA 2004 ROKU: UMOWA ZAŁOŻYCIELSKA209

V wersja planu Annana zawierała ostateczne propozycje rozwiązań ustrojowych

oraz innych regulacji niezbędnych celem zapewnienia sprawnego funkcjonowania

państwa. Dokument tej treści został poddany pod ocenę członków obu społecz-

ności w drodze dwóch oddzielnych referendów 24 kwietnia 2004 roku.

Za najważniejsze postanowienie planu Annana należy uznać utworzenie pań-

stwa federalnego pod nazwą Zjednoczona Republika Cypryjska. Z założenia

federacja nie miała być jedynie sukcesorką unitarnej Republiki Cypru, utworzonej

w 1960 roku, ale stanowić wyraz porozumienia pomiędzy dwoma, równorzędnymi

społecznościami cypryjskimi. W myśl umowy założycielskiej (ang. Foundation

Agreement, część A planu Annana), w skład Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej

wejść miały dwa państwa składowe: państwo składowe Greków cypryjskich (GCCS)

oraz państwo składowe Turków cypryjskich (TCCS)210. Relacje pomiędzy władzami

federalnymi i władzami państw składowych były odwzorowaniem modelu szwaj-

carskiego: „Status oraz wzajemne relacje pomiędzy Zjednoczoną Republiką Cy-

pryjską, jej federalnym rządem a państwami związkowymi jest wzorowany na

209 Pełen tekst V wersji planu Annana w języku angielskim: Th e Comprehensive Settlement of the

Cyprus Problem, 31 March 2004, www.hri.org/docs/annan/Annan_Plan_Text.html (30.10.2005).

Plan całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej składał się z sześciu dokumentów:

umowy założycielskiej (część A), konstytucji państw związkowych (B), traktatu dotyczącego

nowego ładu na Cyprze (C), wstępnej akceptacji warunków przystąpienia Zjednoczonej

Republiki Cypryjskiej do UE (D), kwestie przekazane do decyzji RB ONZ (E) oraz wykaz

spraw wymagających regulacji w kwietniu 2004 roku (F). Umowa założycielska (A) zawierała

podstawowe postanowienia oraz dziewięć załączników – razem 141 stron.210 Niektórzy autorzy posługują się w tym kontekście pojęciem kantonów, chociaż nie jest to

prawidłowe tłumaczenie anglojęzycznego terminu constituent states, używanego w tekście

dokumentu. Należy jednak podkreślić, iż status cypryjskich państw składowych był rzeczy-

wiście wzorowany na statusie szwajcarskich kantonów.


statusie oraz wzajemnych relacjach pomiędzy Szwajcarią, jej federalnym rządem

a kantonami”(art. 2)211. Po wejściu w życie niniejszej umowy (zatwierdzenie

w drodze referendów) nowe państwo cypryjskie miało stać się pełnoprawnym

członkiem Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 roku (art. 1 ust. 4)212.

By umożliwić kontrolę nad osiedlaniem się Greków oraz Turków na Cyprze,

ustalone zostały odpowiednie limity, które miały obowiązywać albo przez okres

19 lat, albo do momentu przystąpienia Turcji do UE (art. 3 ust. 4–5). Podobne

obostrzenia miały dotyczyć możliwości osiedlania się Greków cypryjskich lub

Turków cypryjskich na terytorium innego państwa składowego niż państwo

pochodzenia (art. 3 ust. 7).

Parlament cypryjski miał być dwuizbowy. W skład Senatu wchodzić miało

48 senatorów, przy czym obie społeczności dysponowałyby równą liczbą mandatów.

Z kolei liczba mandatów w Izbie Reprezentantów miała być proporcjonalna do

liczebności obu społeczności, przy czym żadna ze stron nie powinna uzyskać mniej

aniżeli jedna czwarta miejsc w Izbie (art. 5 ust. 1a). Władzę wykonawczą miała

sprawować Rada Prezydencka. Obie społeczności byłyby w niej reprezentowane

w zależności od liczby swych obywateli, przy czym każdej ze stron zagwarantowano

po dwa miejsca (art. 5 ust. 2a). Spośród swego grona Rada wybierałaby po jednym

przedstawicielu każdej społeczności, którzy pełniliby rotacyjnie funkcje prezydenta

oraz wiceprezydenta. Pierwszeństwo przysługiwałoby reprezentantowi liczniejszej

społeczności. Prezydent pełniłby jednocześnie funkcję głowy państwa oraz szefa

rządu federalnego (art. 5 ust. 2d). W spotkaniach Rady mogliby uczestniczyć bez

prawa głosu szefowie rządów państw składowych (art. 5 ust. 2e). W skład Sądu

Najwyższego weszłaby równa liczba sędziów reprezentujących obie społeczności

oraz trzech sędziów zagranicznych. Najważniejszą funkcją Sądu Najwyższego byłoby

rozstrzyganie sporów pomiędzy władzami federalnymi i państwami składowymi

oraz pomiędzy państwami składowymi (art. 6).

Obie strony wyraziły zgodę na stopniową wymianę terytoriów. Proces ich prze-

kazywania GCCS przez TCCS oraz UNFICYP podzielony został na sześć etapów,

przy czym cała operacja miała rozpocząć się 104 dni po wejściu w życie niniejszej

211 Jeden z fi larów szwajcarskiego państwa federalnego stanowi „uregulowanie podziału kom-

petencji i zadań pomiędzy Federacją i kantonami, z założeniem ogólnej kompetencji kanto-

nów i subsydiarności działania Federacji. Federacja może przejąć tylko te zadania, które

wymagają jednolitego uregulowania”. Z. Czeszejko-Sochacki, System konstytucyjny Szwajca-

rii, Warszawa 2002, s. 30.212 Nowe państwo cypryjskie miało przystąpić do Unii Europejskiej razem z Czechami, Estonią,

Litwą, Łotwą, Polską, Maltą, Słowacją, Słowenią i Węgrami.


umowy i zakończyć w ciągu 42 miesięcy (art. 9). Po jego zakończeniu TCCS kon-

trolowałoby 29% terytorium wyspy (obecnie 36,4%), natomiast GCCS 71%.

Zjednoczona Republika Cypryjska miała zostać zdemilitaryzowana, a wszystkie

siły zbrojne Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich, w tym oddziały rezerwy,

rozwiązane213. Posiadanie jakiejkolwiek broni, z wyjątkiem licencjonowanej broni

sportowej, byłoby zakazane. Głównym celem tego postanowienia była ochrona

obywateli Cypru przed możliwością tworzenia oddziałów paramilitarnych oraz

ryzykiem wybuchu walk etnicznych jak miało to wielokrotnie miejsce w latach

1963-1974. W V wersji planu przewidziano również stopniowe zmniejszanie

liczebności wojsk tureckich na Cyprze aż do stanu 650 żołnierzy. Do 2011 roku ich

liczba miała zostać obniżona z sześciu do trzech tysięcy, a do 2018 roku lub

momentu przystąpienia Turcji do UE miała wynosić już tylko 650 żołnierzy. Siły

zbrojne Republiki Grecji, stacjonujące na wyspie, miały nadal liczyć 950 żołnierzy

(art. 8 ust. 1b)214.

Jedne z najbardziej kontrowersyjnych rozwiązań dotyczyły kwestii własności.

Podstawowym celem było uregulowanie statusu nieruchomości opuszczonych

przez członków obu społeczności w latach 1974–1975. Problem dotyczy w głównej

mierze Greków cypryjskich. Na mocy planu Annana ustalono, iż na terytoriach

przekazywanych GCCS przez TCCS, wszelkie nieruchomości należące uprzednio

do Greków cypryjskich powinny im zostać zwrócone (art. 10 ust. 2). Na pozostałym

obszarze byli właściciele mogli domagać się albo zwrotu utraconego mienia, albo

rekompensaty (art. 10 ust. 3). Wszelkie sprawy związane z prawem własności

nadzorować miała niezależna i bezstronna Komisja Własności (art. 10 ust. 4).

Nad zapewnieniem wzajemnego zrozumienia oraz tolerancji pomiędzy obiema

społecznościami czuwać miała Komisja Pojednania (art. 11). Tworzeniu wspólnej

213 Demiltaryzacja oznacza „zakaz lub ograniczenie utrzymywania na określonym terytorium

sił zbrojnych, zbrojeń, instalacji wojskowych, zakładów zbrojeniowych i fortyfi kacji, wpro-

wadzony na podstawie umowy międzynarodowej. Rozróżnia się demilitaryzację całkowitą

lub częściową”. Por. W. Malendowski, Demilitaryzacja, [w:] Leksykon współczesnych między-

narodowych stosunków politycznych, op.cit., Wrocław 2004, s. 84. Na Cyprze planowano

wprowadzenie częściowej demilitaryzacji. Dwie brytyjskie bazy, Dhekelia oraz Akrotiri,

miały nadal funkcjonować na Cyprze.214 Taki stan greckich i tureckich sił zbrojnych na Cyprze został ustalony już w 1960 roku na

podstawie Traktatu o Sojuszu, którego stronami są Grecja, Republika Cypru oraz Turcja.

W praktyce był utrzymywany aż do momentu lądowania wojsk tureckich w lipcu 1974 roku,

chociaż Turcja niejednokrotnie zwracała uwagę, iż jeszcze przed zamachem stanu ówczesne

władze greckie potajemnie zwiększały stan osobowy cypryjskiego kontyngentu. W planie

Annana zakładano utrzymanie powyższego traktatu w mocy. Notabene, obecnie tureckie siły

zbrojne, rozlokowane na całym obszarze północnego Cypru, liczą ponad 30 tysięcy żołnierzy

i znacznie przekraczają limit określony w Traktacie gwarancyjnym.


cypryjskiej tożsamości sprzyjać miało również wprowadzenie nowej fl agi oraz

nowego hymnu Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej215. Językami urzędowymi

nowego państwa cypryjskiego miały być grecki oraz turecki. Ponadto, w niektórych

ofi cjalnych sytuacjach możliwe byłoby także użycie języka angielskiego (art. 9 ust. 1

Konstytucji Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej – załącznik nr 1 do Umowy

założycielskiej). Uczniowie szkół ponadpodstawowych mieliby także obowiązek

nauki obu języków urzędowych, greckiego oraz tureckiego (art. 9 ust. 4 Konstytu-

cji). Świętem narodowym miał być dzień, w którym obie społeczności zatwierdzi-

łyby umowę założycielską w drodze referendów (art. 10 ust. 1 Konstytucji)216.

Piątą wersję planu Annana należy ocenić jako próbę zrównoważenia wpływów

obu społeczności na życie polityczne na Cyprze. Niemniej próba przeniesienia

szwajcarskich rozwiązań konstytucyjnych było obarczone wysokim ryzykiem. Jak

zauważył Clement Dodd, zastosowanie szwajcarskich rozwiązań ustrojowych

w przypadku Cypru, z pominięciem tamtejszych uwarunkowań społeczno-politycz-

nych, byłoby wysoce utrudnione, a nawet niemożliwe217. W takiej sytuacji zatwier-

dzenie planu Annana w drodze referendów nie gwarantowało jeszcze trwałego

uregulowania kwestii cypryjskiej, gdyż trudno było przewidzieć jak proponowane

rozwiązania ustrojowe będą funkcjonowały w praktyce. Jednakże nie ulega wątpli-

wości, iż daleko bardziej niekorzystny dla obu społeczności był scenariusz zakłada-

jący odrzucenie propozycji SG ONZ oraz utrzymywanie status quo.

Plan Annana miał przyczynić się do powstania Zjednoczonej Republiki Cypryj-

skiej, która miała być jedynie do pewnego stopnia sukcesorką Republiki Cypru.

Zgodnie z intencją autorów dokumentu, nadal miały obowiązywać umowy mię-

dzynarodowe zawarte przez Republikę Cypru. Dokument wprowadzał nową nazwę

państwa, nowe symbole państwowe, co należy uznać za próbę tworzenia nowej

tożsamości mieszkańców Cypru. Zaproponowane rozwiązania miały doprowadzić

do zaniku licznych antagonizmów pomiędzy Turkami cypryjskimi oraz Grekami

cypryjskimi. I chociaż różnice dzielące obie społeczności są z całą pewnością zbyt

znaczne, by kiedykolwiek mogły zaistnieć korzystne warunki dla powstania spój-

nego narodu cypryjskiego, plan Annana zawierał propozycje gwarantujące poko-

jową koegzystencję pomiędzy Turkami cypryjskimi a Grekami cypryjskimi.

215 Wzór fl agi oraz treść i melodia hymnu zostały określone w załącznikach do Konstytucji

Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej, stanowiącej Aneks I do Umowy założycielskiej.216 Gdyby obie społeczności rzeczywiście zatwierdziły plan Annana, święto narodowe Zjedno-

czonej Republiki Cypryjskiej obchodzone byłoby 24 kwietnia dla upamniętnienia dnia

przeprowadzenia referendów.217 C. Dodd, Constitutional Features of the UN Plan for Cyprus and Its Antecedents, „Turkish

Studies” 2005, vol. 6, no.1, s. 46.


Ryc. 9. Proponowany wzór fl agi Zjednoczonej Republiki Cypryjskiej. Źródło:

www.hri.org.

Fot. 3. Spotkanie Raufa Denktasza (pierwszy z lewej) oraz Glafk osa Cleridesa z Alvaro

de Soto (w środku). Nikozja, 4 grudnia 2001 roku. Źródło: www.mfa.gov.cy


6. REFERENDA Z 24 KWIETNIA 2004 ROKU: FIASKO PLANU ANNANA218

Zgodnie z ustaleniami z Bürgenstock, 24 kwietnia 2004 roku przeprowadzone

zostały referenda. Mieszkańcy Cypru odpowiadali tak/nie na następujące pytanie:

„Czy wyrażasz zgodę, by treść porozumienia wraz z wszystkimi jego załącznikami

jak również konstytucja państwa składowego Greków cypryjskich/państwa skła-

dowego Turków cypryjskich oraz wszystkie postanowienia weszły w życie, a na ich

podstawie utworzono nowe państwo, które zjednoczone przystąpi do Unii Euro-

pejskiej?”219 Wbrew oczekiwaniom społeczności międzynarodowej, porozumienie,

przygotowane pod auspicjami ONZ, nie zostało zatwierdzone przez obie społecz-

ności. Podczas gdy 64,9% Turków cypryjskich przyjęło propozycje wymienione

w planie Annana, zdecydowana większość Greków cypryjskich (75,8%) odrzuciła

możliwość porozumienia na ich podstawie220.

Poprawa stosunków grecko-tureckich w 1999 roku stworzyła liderom obu

cypryjskich społeczności korzystne warunki do powrotu do stołu rokowań. Dyplo-

macja sejsmiczna zaowocowała wyraźną zmianą w relacjach pomiędzy Grecją oraz

Turcją. Przełomowe decyzje podjęte podczas szczytu Rady Europejskiej w Helsin-

kach w grudniu 1999 roku, a zwłaszcza wizja członkostwa Cypru w Unii Europej-

skiej oraz rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych z Republiką Turcji, stały się zachętą

dla zainteresowanych stron do wznowienia procesu pokojowego na Cyprze.

Rokowania prowadzone w latach 2001–2004 należy uznać za najbardziej inten-

sywny okres w całej historii sporu cypryjskiego. Dziesiątki spotkań liderów obu

społeczności, setki spotkań grup eksperckich oraz zestaw dokumentów porozu-

mienia, liczący ponad 9000 stron, stanowiły wymierny wkład Greków cypryjskich

oraz Turków cypryjskich na rzecz pojednania oraz utworzenia nowego, wspólnego

państwa cypryjskiego. Niemniej, olbrzymi wysiłek negocjacyjny nie został wyko-

218 Według L. Garlickiego, referendum „to forma demokracji bezpośredniej, polegająca na

wypowiadaniu się wyborców na tematy będące przedmiotem głosowania, a dotyczące spraw

całego państwa lub jego określonej części. Istotą referendum jest nadanie mu formy głoso-

wania, które przebiega w oparciu o podstawowe zasady prawa wyborczego (powszechność,

równość, bezpośredniość, tajność) oraz sformułowanie alternatywy (tak lub nie), bądź opcji,

której wyborca daje preferencję w głosowaniu”. Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne.

Zarys wykładu, Liber, Warszawa 2000, s. 183. Zob. także: W. Malendowski, Referendum, [w:]

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, pod. red. C. Mojsiewicza,

Atla2, Wrocław 2004, s. 302; M. Rachwał, Referendum jako forma udziału obywateli w kiero-

waniu sprawami publicznymi, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2005, nr 2, s. 145–

–159.219 C. Dodd, Disaccord on Cyprus. Th e UN Plan and Aft er, op.cit., s. 42.220 K. Özersay, Seperate Simultaneous Referenda in Cyprus: Was it a ‘Fact’ or an ‘Illusion’?, op.cit.,

s. 379.


rzystany z powodu odrzucenia planu Annana 24 kwietnia 2004 roku. Inicjatywa

ONZ stanowiła jeden z najbardziej kompleksowych planów pokojowych przygo-

towanych pod auspicjami tej organizacji. Implementacja zawartych w niej posta-

nowień mogła stanowić modelowe rozwiązanie, które, po odpowiednich modyfi -

kacjach, mogłoby zostać zastosowane w celu uregulowania innych sporów

międzynarodowych.

Kluczową rolę w zbliżeniu stanowisk obu stron odegrała ONZ, a zwłaszcza

sekretarz generalny ONZ i jego najbliżsi współpracownicy. Po raz pierwszy zaan-

gażowanie Organizacji Narodów Zjednoczonych w uregulowanie kwestii cypryj-

skiej osiągnęło tak dużą skalę. Kofi Annan wykorzystał wszystkie dostępne środki,

by nakłonić strony do współpracy i poszukiwania wzajemnie korzystnej formuły

porozumienia. Na zakończenie ostatniej fazy rozmów w Szwajcarii 31 marca 2004 r.

sekretarz generalny ONZ wykroczył poza świadczenie dobrych usług i wystąpił

w roli mediatora. Uzupełniając puste miejsca w treści porozumienia, Kofi Annan

przejął osobistą odpowiedzialność za dalszy rozwój sytuacji oraz ostateczny wynik

procesu pokojowego. Aktywność SG ONZ w dniach poprzedzających referenda

na Cyprze wymownie świadczyła o jego dużym zaangażowaniu oraz wadze, jaką

przywiązywał do ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej. Należy również

podkreślić zaangażowanie specjalnego doradcy SG ONZ do spraw Cypru. Alvaro

de Soto wielokrotnie odwiedzał Cypr i uczestniczył w licznych spotkaniach

z udziałem liderów obu społeczności. Niemalże przez cały czas doradca Kofi ego

Annana pozostawał w kontakcie z obiema stronami, starając się możliwie najszyb-

ciej i najbardziej efektywnie reagować na rozwój sytuacji politycznej.

Jednocześnie należy dostrzec niską efektywność działań podejmowanych przez

Kofi ego Annana oraz Alvaro de Soto podczas decydującej fazy rokowań. Obaj nie

reagowali w wystarczającym stopniu na uwagi i propozycje zgłaszane przez stronę

Greków cypryjskich, zwłaszcza związane z gwarancjami odpowiedniej implemen-

tacji postanowień porozumienia. Ponadto, znając wyniki badań opinii publicznej

na południu Cypru, nie wzięli pod uwagę możliwości zmiany terminu przeprowa-

dzenia referendów.

Negocjacje dotyczące planu Annana doprowadziły do istotnej zmiany na scenie

politycznej północnego Cypru. Dotychczasowy lider Turków cypryjskich, prze-

ciwny uregulowaniu kwestii cypryjskiej na podstawie planu Annana, nieoczeki-

wanie znalazł się pod presją opozycji politycznej, opinii publicznej oraz rządu

Turcji. W rezultacie Rauf Denktasz, który w przeszłości niejednokrotnie przyczy-

niał się do przerywania negocjacji i był postrzegany za główną przeszkodę na

drodze do pojednania na Cyprze, został odsunięty na drugi plan. Jego miejsce, przy

pełnym poparciu ze strony władz Turcji, zajął pełniący funkcje premiera Mehmet


Ali Talat. Zmiana głównego negocjatora przyczyniła się jednocześnie do znaczącej

zmiany stanowiska Turków cypryjskich.

Niespodziewanie stroną, która zablokowała implementację postanowień planu

Annana, stała się społeczność Greków cypryjskich. Do lutego 2004 roku nic nie

wskazywało na możliwość realizacji takiego scenariusza. W powszechnym prze-

konaniu największą niewiadomą było ostateczne stanowisko Raufa Denktasza, przy

czym za najbardziej prawdopodobne rozwiązanie uważano odrzucenie propono-

wanych warunków porozumienia. Tymczasem zmiana polityczna na północy

wyspy oraz koncyliacyjny ton wypowiedzi Mehmeta Ali Talata były dużym zasko-

czeniem dla władz Republiki Cypru. Dlatego gdy kierownictwo Greków cypryjskich

uznało akceptację planu porozumienia za niekorzystną, stało się oczywiste, że

w przypadku przyjęcia propozycji przez Turków cypryjskich, w opinii społeczno-

ści międzynarodowej to strona grecka będzie ponosiła wyłączną odpowiedzialność

za fi asko czteroletnich negocjacji oraz misji dobrych usług SG ONZ. Pomimo tego,

Tassos Papadopoulos zwrócił się do swych obywateli z prośbą o odrzucenie poro-

zumienia na podstawie planu Annana. Notabene, władze Republiki Cypru nie

opowiedziały się przeciwko porozumieniu w ogóle, a przeciwko proponowanej

formule porozumienia. Z pewnością nie brały poważnie pod uwagę możliwości

uznania państwa Turków cypryjskich oraz zniesienia izolacji północnego Cypru

przez społeczność międzynarodową w odpowiedzi na odrzucenie planu Annana.

Jeszcze przed referendami, przewidując wynik głosowania, domagała się tego

strona turecka.

Gdyby przystąpienie Cypru do Unii Europejskiej było uzależnione od uprzed-

niego rozwiązania kwestii cypryjskiej, wyniki referendum mogłyby być inne.

Jednakże Grecy cypryjscy mieli zagwarantowane członkostwo w UE od 1 maja

2004 roku i dlatego udział w procesie integracji europejskiej nie był dla nich argu-

mentem za przyjęciem porozumienia jak to miało miejsce w przypadku Turków

cypryjskich. Z pewnością wiele głosów oddanych przez członków społeczności

tureckiej na Cyprze było nie tylko głosami na rzecz uregulowania kwestii cypryj-

skiej, ale stanowiły jednocześnie wyraz poparcia dla członkostwa w UE.

Konsekwencje odrzucenia planu Annana stanowiły w kwietniu 2004 roku wielką

niewiadomą. Jednocześnie powszechne stało się przekonanie, iż projekt porozu-

mienia przygotowany w ramach misji dobrych usług sekretarza generalnego ONZ

stanowił najlepszą i najbardziej kompleksową propozycję uregulowania ponadtrzy-

dziestoletniego sporu na Cyprze. Fiasko misji Kofi ego Annana poddało jednak

w wątpliwość celowość dalszego angażowania się ONZ w rozwiązanie kwestii

cypryjskiej. Wszakże Kofi Annan był czwartym z rzędu sekretarzem generalnym

ONZ, po Kurcie Waldheimie, Javierze Perezie de Cuellarze oraz Boutrosie Boutro-


sie Ghali, któremu nie udało się odnieść sukcesu i doprowadzić do zakończenia

sporu. W rezultacie faktycznie podzielony Cypr stał się państwem członkowskim

UE, a problem cypryjski ze sporu o wymiarze regionalnym uległ przekształceniu

w spór o wymiarze ogólnoeuropejskim. Od tego momentu nieuregulowana kwestia

cypryjska stanowi wewnętrzny problem Unii Europejskiej.

Rozdział VI

Sytuacja na Cyprze po odrzuceniu planu Annana

Cypr cieszy się reputacją cmentarzyska mediatorów i łatwo zrozumieć dlaczego1.

Harriet Martin

1. REAKCJE SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ

NA ODRZUCENIE PLANU ANNANA

Wkrótce po ogłoszeniu wyników referendów, Alvaro de Soto oświadczył pod-

czas specjalnej konferencji prasowej: „Sekretarz generalny ONZ przyjmuje do

wiadomości wyniki osobnych, równoczesnych referendów w sprawie planu z 31 marca

2004 roku, które zostały przeprowadzone dzisiaj na Cyprze. Ponieważ plan został

zaaprobowany przez Turków cypryjskich, a jednocześnie odrzucony w referendum

przez Greków cypryjskich, umowa założycielska nie wejdzie w życie. (…) Sekretarz

generalny ONZ respektuje wyniki obu referendów. Zdaję sobie sprawę z faktu, że

dla wielu Cypryjczyków decyzja jak głosować była bardzo trudna. Podstawowym

celem wszelkich działań, trwających ponad cztery i pół roku, było doprowadzenie

do zjednoczenia oraz umożliwienie przystąpienia połączonego Cypru do Unii

Europejskiej. Ten cel nie został osiągnięty. Wyjątkowa i historyczna szansa na

uregulowanie problemu cypryjskiego została zaprzepaszczona”2.

Z pewnością fi asko planu porozumienia było osobistą porażką Kofi ego Annana,

który od samego początku był osobiście zaangażowany w przebieg rozmów oraz

nadzorował prace nad treścią dokumentu. Odrzucenie propozycji ONZ stawiało

pod znakiem zapytania przyszłość Cypru oraz celowość kontynuowania misji

dobrych usług przez SG ONZ. Sytuację na Cyprze po referendach można określić

mianem patowej. Z jednej strony prezydent Tassos Papadopoulos odrzucał moż-

1 H. Martin, Kings of Peace, Pawns of War: the Untold Story of Peace-making, Continuum, Lon-

don 2006, s. 30.2 UN Secretary – General Respects Outcome of the Referenda, www.mfa.gov.cy (4.05.2004).

321Sytuacja na Cyprze po odrzuceniu planu Annana

liwość zorganizowania drugiego referendum w sprawie planu Annana, jeśli jego

treść nie uwzględniałaby proponowanych zmian. Z kolei Turcy cypryjscy nie

wyrażali zgody na renegocjowanie treści dokumentu. Zapewne dlatego, w raporcie

z 28 maja 2004 roku, Kofi Annan, oświadczył: „O ile mi wiadomo, żadna ze stron

nie złożyła ani ONZ, ani żadnej innej organizacji propozycji przełamania obecnego

impasu. Nie widzę jakichkolwiek podstaw, by wznowić moją misję dobrych usług,

jeśli taki stan rzeczy będzie się nadal utrzymywał. (…) Już wyraziłem moją nadzieję,

że Grecy cypryjscy zastanowią się jeszcze nad całym procesem w ciągu kilku

najbliższych miesięcy. W moim przekonaniu członkowie Rady powinni w tym

samym czasie zachęcać Turków cypryjskich, także Turcję, by nie odrzucili celu,

jakim jest ponowne zjednoczenie wyspy”3. Tym samym Kofi Annan wyraził obawę

czy strona turecka będzie nadal popierała uregulowanie kwestii cypryjskiej na

podstawie planu ONZ, czy też wyraźnemu wzmocnieniu ulegnie obóz przeciwni-

ków pojednania. W jego słowach kryła się również nadzieja, że po kilku miesiącach

Grecy cypryjscy dostrzegą negatywne konsekwencje odrzucenia planu Annana,

a władze Republiki Cypru będą dążyły do przeprowadzenia kolejnego referendum,

by porozumienie zostało ostatecznie zawarte.

ONZ pozytywnie zareagowała na tak Turków cypryjskich. Pierwsze słowa

uznania napłynęły ze strony sekretarza generalnego ONZ, który, za pośrednictwem

Alvaro de Soto, podziękował Turkom cypryjskim za poparcie planu porozumienia.

Jednocześnie Kofi Annan wyraził nadzieję, iż uda się „znaleźć wyjście z ciężkiej

sytuacji, w której znaleźli się nie ze swojej winy, a głosowanie za porozumieniem

zinterpretował jako zerwanie z polityką zabiegania o międzynarodowe uznanie dla

państwa utworzonego w 1983 roku”4.

Jednocześnie Kofi Annan podjął próbę określenia głównych przyczyn odrzu-

cenia porozumienia na podstawie planu przez Greków cypryjskich. Jedną z nich

było, w jego przekonaniu, stanowisko najwyższych władz państwowych, zwłaszcza

w orędziu prezydenta Tassosa Papadopoulosa z 7 kwietnia 2004 roku5. Na decy-

dujące znaczenie wspomnianego przemówienia wskazał w swym raporcie6. W jego

przekonaniu wpłynęło ono, między innymi, na zmianę stanowisk poszczególnych

3 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004,

S/2004/437.4 Unique and Historic Chance to Resolve Cyprus Problem Missed Says Secretary General, Press

Release SG/SM/9269 of 24 April 2004, www.un.org/news/press/docs/2004/sgsm9269.htm

(24.12.2006).5 Taki pogląd podziela między innymi znany badacz kwestii cypryjskiej James Ker-Lindsay. Zob.

J. Ker-Lindsay, Presidential Power and Authority in the Republic of Cyprus, „Mediterranean

Politics” 2006, vol. 11, no. 1, s. 21. 6 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004, op.cit.

322 Sytuacja na Cyprze po odrzuceniu planu Annana

partii politycznych, które musiały zostać zweryfi kowane w obliczu narastającego

napięcia społecznego. Duży wpływ na wynik referendum miała zmiana stanowiska

współrządzącej w Republice Cypru Postępowej Partii Ludu Pracującego (AKEL),

dotychczas tradycyjnie opowiadającej się za pojednaniem. W imię utrzymania

koalicji rządowej z partią Tassosa Papadopoulosa – Partią Demokratyczną (DIKO),

AKEL zwrócił się do swych wyborców o wyrażenie miękkiego nie7.

Kofi Annan, we wspomnianym raporcie z 28 maja 2004 roku, wskazał również

na kilka innych, potencjalnych powodów odrzucenia planu porozumienia przez

społeczność grecką. Zaliczył do nich „brak wystarczającej ilości czasu, brak bez-

stronnej informacji, przewagę kampanii na rzecz nie, oraz przekonanie, iż nowa

sposobność do zawarcia porozumienia pojawi się wkrótce”8. Jednocześnie podkre-

ślił, że chociaż Grecy cypryjscy często deklarują poparcie dla idei pojednania, „wielu

z nich nie dostrzega korzyści płynących z zawarcia porozumienia, lecz ryzyko z nim

związane”9. Niejednokrotnie obawiają się osłabienia gospodarki oraz utraty osiąg-

niętego dobrobytu jak stało się to udziałem zachodnich landów po zjednoczeniu

RFN z NRD. Ten argument wspierają dane statystyczne, obrazujące poziom docho-

dów po obu stronach linii Attyli. Grecy cypryjscy zawsze dominowali pod względem

ekonomicznym, jednak minione trzydzieści lat przyczyniło się jedynie do pogłę-

bienia różnic pomiędzy obiema społecznościami. Izolacja północnego Cypru

zahamowała na wiele lat prawidłowy rozwój gospodarczy tej części wyspy. Przykła-

dowo, w 2004 roku na południowym Cyprze wskaźnik PKB per capita wynosił

20.300 USD, natomiast na północy 7.135 USD. Z kolei wskaźnik infl acji wyniósł

2,4% dla Republiki Cypru oraz 12,6% dla TRPC10.

Na wyniki referendum równie szybko zareagowała Komisja Europejska.

W specjalnym oświadczeniu z 24 kwietnia Komisja podziękowała Turkom cypryj-

skim za zaakceptowanie planu porozumienia, które, w jej przekonaniu, dowiodło

istnienia dobrej woli ze strony tej społeczności, by ostatecznie uregulować kwestię

cypryjską. Ponadto, Komisja zadeklarowała, iż „jest gotowa rozważyć możliwości

dalszego promowania rozwoju gospodarczego północnej części Cypru”11. Komisarz

do spraw rozszerzenia UE Günther Verheugen nie zawahał się przyznać, iż czuł się

7 Ibidem. Zob. także: About Cyprus, pod red. E. Frangoulidou, Nicosia 2004, s. 80–84. 8 Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May 2004, op.cit. 9 Ibidem.10 Por. CIA Factbook, November 2005. Źródło: www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/

cy.html (1.09.2006).11 Commission Statement Following the Outcome of the Referendum in Cyprus of 24 April 2004,

EC04-101EN. Źródło: http://europa-eu-un.org/articles/lv/article_3431_lv.htm (1.09.2006).


oszukany przez władze Greków cypryjskich12. Oświadczył również: „Polityczne

szkody są poważne. Nad członkostwem Cypru w Unii unosi się cień. Nie będzie

nowej inicjatywy ONZ, nie ma więcej możliwości negocjacji ani innego kompro-

misu”13. Zdecydowana krytyka ze strony unijnego komisarza, powszechnie uwa-

żanego za zwolennika przystąpienia Cypru do UE, była politycznym ciosem dla

władz Republiki Cypru.

Już dzień po referendach, w niedzielę 25 kwietnia, powszechne było przekonanie,

iż Komisja Europejska, podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych UE

w Luksemburgu, przedstawi swoje ofi cjalne stanowisko w sprawie wyników referen-

dów cypryjskich. Wśród postulowanych działań, Komisja miała wymienić udzielenie

społeczności Turków cypryjskich znacznej pomocy fi nansowej14. Takie rozwiązanie

proponował między innymi Günter Verheugen. Krytykując decyzję podjętą przez

większość Greków cypryjskich, wspierał jednocześnie stanowisko Turków cypryj-

skich. W jednym z udzielonych wywiadów komisarz miał oświadczyć wprost: „Trzeba

znaleźć sposób na zakończenie izolacji gospodarczej Turków cypryjskich”15. Również

Javier Solana, pełniący funkcję wysokiego przedstawiciela Unii do spraw polityki

zagranicznej, pochwalił Turków cypryjskich za podjętą decyzję: „Głosując tak, pod-

jęli śmiałą decyzję. Zostawili sobie furtkę na przyszłość”16.

Po referendach z 24 kwietnia 2004 roku kwestia uznania Tureckiej Republiki

Północnego Cypru stała się ponownie przedmiotem zainteresowania społeczności

międzynarodowej. W prasie oraz kuluarowych rozmowach dyplomatycznych

pojawiły się opinie, iż należy docenić ugodowe stanowisko władz Turków cypryj-

skich. Swoje stanowisko w sprawie wyników referendów na Cyprze przedstawiła

również Rada Europy. 29 kwietnia 2004 roku Zgromadzenie Parlamentarne przy-

jęło rezolucję nr 1376 (2004). W punkcie 1 rezolucji Zgromadzenie wyraziło swe

niezadowolenie z powodu fi aska procesu pokojowego na Cyprze: „Zgromadzenie

Parlamentarne jest głęboko rozczarowane niepowodzeniem wysiłków ze strony

społeczności międzynarodowej, podjętych celem zakończenia podziału Cypru oraz

umożliwienia przystąpienia obu cypryjskich społeczności do Unii Europejskiej

w dniu 1 maja 2004 roku”17. Jednocześnie podkreślony został fakt odrzucenia planu

12 C. Dodd, Constitutional Features of the UN Plan for Cyprus and Its Antecedents, „Turkish

Studies” 2005, vol. 6, no.1, s. 49.13 R. Sołtyk, Co dać Turkom cypryjskim?, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.14 Stracona szansa, „Trybuna” z 26 kwietnia 2004 r.15 Cypryjski węzeł, „Trybuna” z 27 kwietnia 2004 r.16 R. Sołtyk, Co dać Turkom cypryjskim?, op.cit.17 Resolution 1376 (2004) Revised Version, Parliamentary Assembly, Council of Europe. Źródło:

http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta04/ERES1376.htm

(25.11.2006).


Annana w wyniku „masowego głosowania na rzecz nie przez członków społecz-

ności greckiej”. Z punktu widzenia Turków cypryjskich, najważniejsze postano-

wienia zostały zawarte w punkcie 3: „Zgromadzenie składa wyrazy uznania Turkom

cypryjskim, którzy w zdecydowanej większości poparli plan Annana, a tym samym

opowiedzieli się za przyszłością w ramach Europy. Społeczność międzynarodowa,

a zwłaszcza Rada Europy oraz Unia Europejska, nie może zignorować lub zawieść

oczekiwań większości Turków cypryjskich, dotyczących większej otwartości,

i dlatego powinna podjąć szybkie i odpowiednie kroki, by je umocnić. Międzyna-

rodowa izolacja Turków cypryjskich musi zostać przerwana”18. Fakt zatwierdzenia

rezolucji tej treści świadczył o wyraźnej zmianie stanowiska Zgromadzenia Parla-

mentarnego Rady Europy w kwestii cypryjskiej. Po raz pierwszy w historii przyjęta

przezeń rezolucja wyraźnie wspierała stanowisko Turków cypryjskich oraz dopusz-

czała możliwość zakończenia trzydziestoletniej izolacji. Prócz tego, w punkcie 5

wspomnianej rezolucji Zgromadzenie opowiedziało się za dopuszczeniem repre-

zentantów Turków cypryjskich do udziału w pracach instytucji europejskich,

ponieważ przedłużająca się izolacja polityczna „mogłaby jedynie wzmocnić pozy-

cje tych, którzy sprzeciwiają się zjednoczeniu Cypru”19.

Z kolei w czerwcu 2004 roku, podczas spotkania ministrów spraw zagranicz-

nych państw członkowskich Organizacji Konferencji Islamskiej w Stambule,

podjęto decyzję o zmianie statusu delegacji Turków cypryjskich. Używana dotych-

czas nazwa Muzułmańska Społeczność Turków Cypryjskich została zastąpiona

przez Państwo Turków Cypryjskich (ang. Turkish Cypriot State). W uzasadnieniu

reprezentanci państw członkowskich Organizacji Konferencji Islamskiej zadekla-

rowali, iż dopóki kwestia cypryjska nie zostanie uregulowana na podstawie rów-

nego statusu obu społeczności, organizacja będzie aktywnie wspierała Turków

cypryjskich, by ich stanowisko było znane na świecie, a oni sami reprezentowani

na forum międzynarodowym20. Podczas spotkania w Stambule, organizacja przy-

jęła także stosowną rezolucję. W punkcie 5 OKI postanowiła „aktywnie wspierać

muzułmańską wspólnotę turecką na Cyprze, by była reprezentowana na forum

międzynarodowym, z poszanowaniem dla zasady równości obu cypryjskich spo-

łeczności, aż do momentu uregulowania kwestii cypryjskiej”21. Ponadto, w Dekla-

racji końcowej konferencji stambulskiej, w artykule 10, organizacja wezwała

18 Ibidem.19 Ibidem.20 Historical Step from OIC, „Kıbrıs” 2004, nr 1, s. 6.21 Resolution No. 2/31-P on the Situation in Cyprus, the Th irty-fi rst Session of the Islamic Con-

ference of Foreign Ministers, Istanbul, 26 to 28 Rabiul Th ani, 1425H (14-16 June 2004), www.

oic-oci.org/english/fm/31/31%20icfm-pol1-eng.htm (1.09.2006).


społeczność międzynarodową do „zakończenia niesprawiedliwej izolacji Turków

cypryjskich”22.

Niezadowolenie z powodu odrzucenia planu pokojowego ONZ wyraziły władze

Stanów Zjednoczonych, które od samego początku sporu są żywotnie zaintereso-

wane jego możliwie najszybszym uregulowaniem. 24 kwietnia 2004 roku rzecznik

departamentu stanu Richard Boucher określił wynik mianem „przeszkody dla

nadziei społeczności międzynarodowej oraz tych wszystkich, którzy głosowali za

porozumieniem”. Richard Boucher podziękował też Turkom cypryjskim w imieniu

administracji amerykańskiej za poparcie planu, natomiast wyraził rozczarowanie

decyzją podjętą przez większość Greków cypryjskich: „Pochwalamy wszystkich,

którzy poparli plan, przede wszystkim zdecydowaną większość Turków cypryj-

skich, za ich odwagę oraz głos oddany za pokojem i pojednaniem. Jesteśmy roz-

czarowani, że większość Greków cypryjskich zagłosowała przeciwko planowi

uregulowania sporu”23.

Podobną ocenę sytuacji na Cyprze przedstawiły władze Wielkiej Brytanii. Szef

brytyjskiej dyplomacji Jack Straw zwrócił się do Greków cypryjskich z prośbą

o powtórne przeanalizowanie treści planu w najbliższej przyszłości. Zwrócił rów-

nież uwagę na znaczącą zmianę stanowiska Turków cypryjskich, którzy w zdecy-

dowanej większości poparli plan odrzucony rok wcześniej przez Raufa Denktasza.

Jednocześnie Jack Straw zapewnił obie społeczności o brytyjskim poparciu dla

kolejnych inicjatyw pokojowego uregulowania kwestii cypryjskiej, jeśli zarówno

Grecy cypryjscy jak i Turcy cypryjscy będą skłonni je zaakceptować24.

Władze Republiki Turcji przyjęły do wiadomości wynik referendów, jednak nie

kryły niezadowolenia z powodu odrzucenia inicjatywy sekretarza generalnego

ONZ przez społeczność Greków cypryjskich. Solidaryzując się z Turkami cypryj-

skimi oraz chwaląc podjętą przez nich decyzję, rząd turecki obiecał dalej wspierać

ich stanowisko na arenie międzynarodowej. Minister spraw zagranicznych Abdul-

lah Gül dostrzegł potrzebę nagrodzenia Turków cypryjskich za podjętą decyzję.

W praktyce oznaczało to przede wszystkim zniesienie izolacji gospodarczej i po-

litycznej północnego Cypru. Ponadto, w kontekście przystąpienia Cypru do Unii

Europejskiej, szef tureckiego MSZ zaznaczył, iż władze Republiki Cypru nie mają

prawa reprezentować obu społeczności, zwłaszcza po referendach. Abdullah Gül

22 Istanbul Declaration Adopted by the Th irty-fi rst Session of the Islamic Conference of Foreign

Ministers (Session of Progress and Global Harmony), Istanbul, Republic of Turkey, 26-28 rabiul

thani 1425h [14-16 June 2004], www.oic-oci.org (1.09.2006).23 U.S. Disappointed with G/C Rejection of Annan Plan, www.mfa.gov.cy (8.05.2004).24 J. Ker-Lindsay, EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, Palgrave, Basingstoke 2005,

s. 112–113.


podkreślił też, iż akcesja południowej części wyspy do UE nie może mieć żadnego

wpływu na prawa i obowiązki Turcji względem Cypru, wynikające z treści trakta-

tów zawartych w 1960 roku25. Oświadczenie dotyczyło w głównej mierze Traktatu

gwarancyjnego. Należy podkreślić fakt, że ofi cjalne stanowisko Turcji pokrywało

się ze stanowiskiem władz Turków cypryjskich.

Podobnie było w przypadku władz Grecji. Rząd grecki zaznaczył, iż odrzuce-

nie planu przez Greków cypryjskich nie powinno być interpretowane jako rów-

noznaczne z odrzuceniem pokojowego rozwiązania problemu cypryjskiego.

Głosując na rzecz nie, Grecy cypryjscy mieli wyrazić sprzeciw jedynie wobec

warunków porozumienia określonych w ramach propozycji sekretarza general-

nego ONZ. W oświadczeniu ministerstwa spraw zagranicznych Grecji znalazła

się również informacja o poparciu, jakiego wszystkie siły polityczne na południo-

wym Cyprze udzielały idei uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie dwu-

strefowej federacji26.

2. FIASKO PLANU POKOJOWEGO: PIERWSZE REAKCJE PRZEDSTAWICIELI

OBU CYPRYJSKICH SPOŁECZNOŚCI

Władze Republiki Cypru, chociaż nakłaniały obywateli do odrzucenia planu

Annana, nie podkreślały satysfakcji z osiągniętego wyniku. Wkrótce po jego ogło-

szeniu prezydent Tassos Papadopoulos zaznaczył, iż odrzucenie planu porozumie-

nia nie jest stosowną okazją do świętowania. W orędziu do narodu powiedział

między innymi: „Dziś wieczorem nie ma zwycięzców ani pokonanych”27. Jedno-

cześnie podkreślił dalsze zainteresowanie możliwie najszybszym uregulowaniem

kwestii cypryjskiej ze strony Greków cypryjskich. Prezydent uzasadniał również

słuszność decyzji podjętej przez większość obywateli: „Odrzucili jedynie to kon-

kretne rozwiązanie. Zrobili to z wielu powodów, lecz głównie dlatego, ponieważ

uważają, że gwarancje, iż ten plan będzie w pełni wprowadzony w życie, były

niewystarczające. Na tym planie skorzystałaby tak naprawdę tylko Turcja”28. Przez

brak gwarancji należy w tym kontekście rozumieć brak rezolucji Rady Bezpieczeń-

stwa ONZ, chociaż, jak już zasygnalizowano wcześniej, jej projekt zgłoszony przez

25 Statement by the Ministry of Foreign Aff airs of Turkey, Abdullah Gül, 1 May 2004, www.trn-

cpresidency.org/press/news/statement_by_the.doc (27.05.2006).26 U.N. Eff orts to Reach a Negotiated Settlement, http://old.mfa.gr/english/foreign_policy/

europe_southeastern/cyprus/un_eff orts.html (7.11.2006).27 T.T.S., ONZ żegna się z wyspą, „Rzeczpospolita” z 26 kwietnia 2004 r.28 D. Pszczółkowska, Bez Turków do UE, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.


Wielką Brytanię oraz Stany Zjednoczone został zawetowany przez Rosję w niejas-

nych okolicznościach jeszcze przed 24 kwietnia. Tym samym, w atmosferze

powszechnej krytyki stanowiska Greków cypryjskich ze strony społeczności mię-

dzynarodowej, coraz częściej pojawiało się pytanie dotyczące prawdziwych źródeł

greckiego nie.

Strona Greków cypryjskich ofi cjalnie wskazywała na szereg przyczyn odrzuce-

nia propozycji uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie planu Annana.

W pierwszym rzędzie zwracano uwagę na krótkie okresy negocjacyjne, które miały

uniemożliwiać rzeczową i konstruktywną dyskusję. Obawy mieszkańców połu-

dniowego Cypru wzbudzała również wizja rozwiązania uznawanej przez społecz-

ność międzynarodową Republiki Cypru i zastąpienie jej luźną federacją, złożoną

z dwóch państw składowych. Wątpliwości Greków cypryjskich budził również

skomplikowany proces decyzyjny na szczeblu federalnym, który ich zdaniem mógł

doprowadzić do powtórzenia się pata politycznego z początku lat sześćdziesiątych.

Inną przyczyną był brak wystarczających gwarancji, iż strony, zwłaszcza Turcja,

będą stosowały się do postanowień porozumienia29.

Grecy cypryjscy mieli ponadto świadomość, iż ich społeczność miałaby ponieść

główny ciężar fi nansowy po zawarciu porozumienia. Społeczność grecka musiałaby

partycypować w kosztach wielu inwestycji na północy wyspy, podczas gdy Turcja,

odpowiedzialna w opinii Republiki Cypru za złą sytuację gospodarczą w tej części

Cypru, nie byłaby zobowiązana do jakichkolwiek odszkodowań. Obawy budziła

również wizja dalszej obecności wojsk tureckich oraz przewidziana w planie

Annana demilitaryzacja Cypru. Ponadto wysoce kontrowersyjne okazały się posta-

nowienia dotyczące zalegalizowania pobytu osadników przybyłych na północ

wyspy z Turcji po 1974 roku oraz zwiększenia zakresu praw przysługujących

wojskom brytyjskim na obszarze kontrolowanych przez nie baz wojskowych

Akrotiri oraz Dhekelia30.

7 czerwca prezydent Tassos Papadopoulos przesłał na ręce Kofi ego Annana list,

w którym ustosunkował się do treści raportu SG ONZ z 28 maja 2004 roku. Argu-

mentował w nim, iż negocjacje prowadzone były w atmosferze pośpiechu, a pro-

pozycje składane przez stronę grecką zostały w znacznej mierze zignorowane.

Jednocześnie wskazał na trzy główne przyczyny odrzucenia planu przez Greków

cypryjskich, a mianowicie nieprecyzyjnie uregulowaną kwestię pobytu osadników

z Turcji na wyspie, obecność tureckich sił zbrojnych na Cyprze nawet po przystą-

29 Th e Cyprus Question. A Brief Introduction, Press and Information Offi ce of the Republic of

Cyprus, Nicosia 2005, s. 12–13.30 Ibidem, s. 13.


pieniu Turcji do UE oraz wzmocnienie pozycji państw-gwarantów na podstawie

dodatkowego protokołu do Traktatu Gwarancyjnego. Tymczasem Republika Cypru

postulowała możliwie najszybsze i całkowite wycofanie tureckich sił zbrojnych

z wyspy, lecz strona turecka nie wyraziła zgody na taki krok. W opinii prezydenta

Tassosa Papadopoulosa było rzeczą oczywistą, iż „Turcja oraz kierownictwo Tur-

ków cypryjskich nie były zainteresowane jedynie rozwojem gospodarczym Turków

cypryjskich, ale przede wszystkim ostatecznym uznaniem secesjonistycznego

bytu”31.

Ponadto, z perspektywy Greków cypryjskich, jednym z głównych problemów,

które nie zostały korzystnie uregulowane w planie Annana, pozostaje kwestia

mienia greckiego pozostawionego na terytorium północnego Cypru. Zdaniem

władz Republiki Cypru, decyzje administracji Turków cypryjskich z 2002 roku,

zezwalające na sprzedaż „pogreckich” nieruchomości obcokrajowcom, oraz posta-

nowienia zawarte w planie Annana wywołały bum budowlany na obszarze pół-

nocnego Cypru. W wielu przypadkach sprzedaży podlegają nieruchomości

opuszczone przez Greków cypryjskich w 1974 roku. Według ofi cjalnych statystyk,

tylko w 2003 roku odnotowano dziesięciokrotny, w porównaniu z 2001 rokiem,

wzrost sprzedaży nieruchomości cudzoziemcom na północnym Cyprze. Za powód

wzrostu zainteresowania gruntami cypryjskimi ze strony cudzoziemców władze

Republiki Cypru uważają niektóre postanowienia planu Annana, które „stworzyły

przekonanie, że bezprawne inwestycje na terytoriach okupowanych ze strony

Turków cypryjskich, Turków i innych (głównie Brytyjczyków, Niemców i Izrael-

czyków) będą zabezpieczone nawet po uregulowaniu kwestii cypryjskiej”32.

Uzasadniając przyczyny odrzucenia planu Annana, władze Republiki Cypru

starały się jednocześnie określić podstawy wysokiego poparcia ze strony Turków

cypryjskich. Wśród powodów głosowania na tak na północnym Cyprze wymie-

niano między innymi: zmęczenie społeczeństwa autorytarną polityką prowadzoną

przez Raufa Denktasza, wizją korzyści wynikających z uczestnictwa w procesie

integracji europejskiej, obietnicę pozostawienia większości tureckich osadników,

zagwarantowanie stałej obecności tureckich sił zbrojnych na wyspie oraz prawa do

interwencji ze strony Turcji w sytuacjach określonych w Traktacie gwarancyj-

nym33.

31 President Papadopoulos Letter to the Secretary-General of the United Nations dated 7 June 2004,

www.mfa.gov.cy/mfa/mfa.nsf/ (1.09.2006).32 Unlawful Property Exploitation in Occupied Cyprus, 27.04.2005, www.mfa.gov.cy

(1.09.2006).33 Th e Cyprus Question. A Brief Introduction, op.cit., s. 12.


Jeszcze w maju 2004 roku, wkrótce po referendum, przeprowadzono wśród

Greków cypryjskich badania, dotyczące przyszłości wyspy, preferowanego sposobu

rozwiązania sporu oraz oceny możliwości współpracy z Turkami cypryjskimi. Co

ciekawe, aż 61,9% respondentów zadeklarowało, iż poparliby plan Annana, gdyby

wprowadzone zostały gwarancje skutecznej implementacji jego postanowień34.

Jednocześnie 55,2% opowiedziało się za zjednoczeniem, natomiast aż 28,2% za

podziałem Cypru, rozumianym jako utrzymywanie status quo lub utworzenie

dwóch oddzielnych państw35. Jeśli wziąć pod uwagę interakcje pomiędzy członkami

obu społeczności, 52,9% respondentów było przekonanych o możliwości dobrej

i pokojowej współpracy z Turkami cypryjskimi36. Z pewnością to za mało, aby obie

społeczności mogły współtworzyć państwo federalne, ale należy pamiętać, iż przez

blisko 30 lat Grecy cypryjscy i Turcy cypryjscy żyli w niemalże całkowitej izolacji.

Philippos Savvides, ekspert Helleńskiej Fundacji Polityki Europejskiej i Zagra-

nicznej (ELIAMEP), sceptycznie wyrażał się o przyszłości Greków cypryjskich po

odrzuceniu przez nich propozycji sekretarza generalnego ONZ. W jego opinii

Tassos Papadopoulos „stracił wiarygodność i nikt nie będzie chciał z nim rozma-

wiać”37. Jednocześnie Phillipos Savvides poddał w wątpliwość twierdzenie, iż

w przyszłości zostanie wynegocjowany tekst porozumienia korzystniejszy z punktu

widzenia interesów społeczności Greków cypryjskich: „Myślę, że upłynie wiele

czasu, zanim szansa znów się pojawi. Cypryjscy Grecy nie będą już mieli możli-

wości wynegocjowania tak korzystnego porozumienia”38.

Większość mieszkańców północnego Cypru entuzjastycznie powitała informa-

cję o wynikach referendów. Tłumy Turków cypryjskich wyszły na ulice, by zama-

nifestować poparcie dla planu Annana39. Nikt nie podkreślał faktu odrzucenia

planu w obliczu negatywnego wyniku po stronie Greków cypryjskich, natomiast

wiązano duże nadzieje z nową, korzystną dla społeczności tureckiej sytuacją poli-

tyczną. Tak wyrażone przez Turków cypryjskich pozwalało im mieć nadzieję na

zniesienie kłopotliwej izolacji politycznej oraz gospodarczej na arenie międzyna-

rodowej. Powszechne było przekonanie o nagrodzie, która należała się całej spo-

łeczności w zamian za okazaną pojednawczą postawę i gotowość do uregulowania

34 C. Webster, C. Christophorou, Spring Survey 2004: Greek Cypriots, Turkish Cypriots and the

Future: Th e Day Aft er the Referendum, Nicosia 2004, s. 4.35 Ibidem, s. 3–4.36 Ibidem, s. 10.37 D. Pszczółkowska, Zmarnowana szansa, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.38 Ibidem.39 T. T. S., ONZ żegna się z wyspą, op.cit.


kwestii cypryjskiej przy wykorzystaniu pokojowych środków rozwiązywania

sporów.

Odrzucenie planu sekretarza generalnego ONZ jako podstawy uregulowania

kwestii cypryjskiej doprowadziło do wzmocnienia podziału w ramach kierowni-

ctwa Turków cypryjskich. Pełniący funkcje prezydenta TRPC Rauf Denktasz wynik

referendum określił wprost jako „śmierć planu Annana”. Ponadto, lider Turków

cypryjskich zapowiedział, iż nie zamierza rezygnować z pełnionej funkcji, chociaż

zdecydowana większość uprawnionych do głosowania poparła plan porozumienia

wbrew jego sugestiom. Pozwolił sobie również na wysoce kontrowersyjną wypo-

wiedź: „To dobrze, że zjednoczenia nie będzie. Gdyby do niego doszło, polałaby

się krew”40.

Reakcja premiera Mehmeta Ali Talata była bardziej wyważona, aczkolwiek szef

rządu nie krył rozgoryczenia postawą większości Greków cypryjskich. Jednocześ-

nie Mehmet Ali Talat potwierdził dalsze zainteresowanie członkostwem w Unii

Europejskiej. W jego opinii, wysoki poziom poparcia dla planu Annana na północy

wyspy był tego najlepszym dowodem41. Widoczne było także dążenie kierownictwa

Turków cypryjskich do wykorzystania wyniku referendum. Podstawowym celem

pozostawało wyjście z politycznej izolacji na arenie międzynarodowej. Poprawa

wizerunku północnego Cypru na świecie oraz wyrazy poparcia ze strony wielu

państw i organizacji międzynarodowych stały się zachętą do odważnego artyku-

łowania oczekiwań przez liderów tureckiej społeczności. Mehmet Ali Talat powie-

dział wkrótce po ogłoszeniu ofi cjalnych wyników: „Nie da się nas dłużej postrzegać

jako nieprzejednanych ludzi, opowiadających się jedynie za scenariuszem separa-

tystycznym”42.

Turcy cypryjscy postrzegali referendum nie tylko jako wyraz woli pojednania

z Grekami cypryjskimi, ale także, a może nawet przede wszystkim, jako szansę na

udział w procesie integracji europejskiej. Członkostwo w Unii Europejskiej stano-

wiło dla północnego Cypru jedyną realną możliwość wyjścia z polityczno-gospo-

darczej izolacji na arenie międzynarodowej. Nadzieje Turków cypryjskich na

korzystanie z przywilejów członkostwa w UE nie zostały spełnione w obliczu

odrzucenia planu porozumienia. W rezultacie doszło do paradoksalnej sytuacji,

ponieważ Turcy cypryjscy będąc obywatelami Unii Europejskiej oraz przebywając

na terytorium stanowiącym de iure część terytorium UE, nie mogą uczestniczyć

w procesie integracji europejskiej.

40 Cypr będzie podzielony, „Życie” z 27 kwietnia 2004 r.41 Local Reactions, www.trncpresidency.org/press/news/local_reax.htm (7.05.2004).42 D. Pszczółkowska, Bez Turków do UE, op.cit.


Stosunkowo wysokie poparcie (64,9%) dla inicjatywy sekretarza generalnego

ONZ w północnej części Cypru było zaskoczeniem nie tylko dla władz Republiki

Cypru, ale także dla wielu zagranicznych polityków oraz obserwatorów. Co cie-

kawe, w grupie zwolenników przyjęcia planu Annana znalazło się wielu Turków

z Anatolii43. Chociaż części z nich groziło wysiedlenie z wyspy lub przejęcie zaj-

mowanych dotychczas nieruchomości przez pierwotnych greckich właścicieli,

głosowali za przyjęciem planu. Dla przykładu, we wsi Koutsoventis, zamieszkanej

głównie przez Turków, za głosowało aż 91,7% uprawnionych44. Podobna sytuacja

miała miejsce w Tripimeni - 77,9%, Panagrze (78%) oraz Vasili (72,9%). We wsi

Avlon, która według ustaleń miała być przekazana pod administrację GCCS, plan

poparło 61,8% uprawnionych45.

3. SYTUACJA NA CYPRZE

W OKRESIE OD KWIETNIA 2004 DO GRUDNIA 2005 ROKU

De iure cały Cypr został przyjęty do UE, ale de facto jedynie jego południowa

część. Pomimo że Turcy cypryjscy stali się obywatelami UE, na zamieszkiwanym

przez nich terytorium nie jest stosowane acquis communautaire. Taką możliwość,

w przypadku nieuregulowania problemu cypryjskiego przed 1 maja 2004 roku,

przewidziano w Protokole 10 do Traktatu Akcesyjnego z 16 kwietnia 2003 roku.

Strony uzgodniły, iż „stosowanie dorobku zawiesza się na tych obszarach Republiki

Cypryjskiej, na których Rząd Republiki Cypru nie sprawuje efektywnej kontroli”

(art. 1, ustęp 1)46. Jednocześnie we wstępie podkreślono, że „w przypadku rozwią-

zania problemu Cypru zawieszenie to zostanie zniesione”47.

28 kwietnia 2004 roku Rada Unii Europejskiej przyjęła rozporządzenie do

Protokołu nr 10 Traktatu Akcesyjnego z 16 kwietnia 2003 roku48. Na jego podsta-

43 Yael Navaro-Yashin przeprowadził ciekawą analizę stosunków pomiędzy Turkami cypryjskimi

a Turkami przybyłymi na Cypr z Anatolii. Zob. Y. Navaro-Yashin, De-ethnicizing the Etnography

of Cyprus, [w:] Divided Cyprus. Modernity, History and an Island in Confl ict, pod red. Y. Papa-

dakisa, N. Peristianisa, G. Welz, Indiana University Press, Bloomington 2006, s. 84–99.44 W wymienionych miejscowościach „osadnicy tureccy” oraz ich potomkowie stanowią ponad

80% populacji.45 C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, Hart Publishing, Oxford and Portland 2005, s. 271–272.46 Traktat o Przystąpieniu do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Estonii, Cypru, Łotwy, Litwy,

Węgier, Malty, Polski, Słowenii i Słowacji, podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003 roku, Dz.U.

L 236 z 23.09.2003, s. 955.47 Ibidem.48 Rozporządzenie z 28 kwietnia 2004 roku weszło w życie z dniem 1 maja 2004 roku.


wie „stosowanie dorobku zostało zawieszone na tych obszarach Republiki Cypru,

nad którymi rząd Republiki Cypru nie sprawuje efektywnej kontroli”49. Podobne

postanowienie zostało umieszczone w Deklaracji w sprawie Cypru, załączonej do

Aktu Końcowego Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy z 29 paździer-

nika 2004 roku: „(…) Zważywszy, że takie wszechstronne rozwiązanie problemu

Cypru nie zostało jeszcze osiągnięte; Zważywszy, że w związku z tym należy zapew-

nić zawieszenie stosowania dorobku na tych obszarach Republiki Cypryjskiej, na

którymi Rząd Republiki Cypru nie sprawuje efektywnej kontroli; Zważywszy, że

w przypadku rozwiązania problemu Cypru zawieszenie to zostanie zniesione

(…)”50. Należy zaznaczyć, iż termin rozwiązanie oznacza w tym przypadku zawar-

cie porozumienia zgodnego „z odpowiednimi rezolucjami Rady Bezpieczeństwa

ONZ”51. Tym samym odrzucona została możliwość uznania Tureckiej Republiki

Północnego Cypru i zalegalizowania status quo. Wystarczy wymienić odnośne

postanowienia zawarte, na przykład, w przedstawionych wcześniej rezolucjach RB

ONZ nr 541 (1983) oraz nr 550 (1984).

Pomimo wyłączenia stosowania dorobku prawa wspólnotowego na północy

wyspy, Turcy cypryjscy stali się obywatelami Unii Europejskiej. Na terytorium

kontrolowanym przez rząd Republiki Cypru mogą korzystać z tych samych praw,

które przysługują Grekom cypryjskim. Wielu członków tureckiej społeczności

występuje o wydanie paszportów Republiki Cypru, dzięki którym mogą podróżo-

wać bez przeszkód po całym świecie, korzystać z usług greckiej opieki zdrowotnej

oraz podejmować pracę na południu. Jednakże ich sytuacja na terytorium TRPC

jest nadal trudna, a możliwości rozpoczęcia własnej działalności w warunkach

izolacji gospodarczej są ograniczone.

Nieuregulowana i złożona sytuacja polityczna negatywnie wpływa na rozwój

gospodarczy północnego Cypru. Wyłączenie stosowania acquis na terytorium

TRPC sprawia, że tamtejsze towary nie są objęte prawem wspólnotowym z zakresu

swobodnego przepływu towarów. Ich przepływ „na obszary, na których Rząd

sprawuje skuteczną kontrolę” został szczegółowo uregulowany w rozporządzeniu

wykonawczym Komisji Europejskiej z 10 sierpnia 2004 roku52. Przykładowo, zanim

towar wyprodukowany na północnym Cyprze zostanie przewieziony do innego

49 Council Regulation (EC) No 866/2004 of 28 April 2004 on a Regime Under Article 2 of Protocol

10 to the 2003 Act of Accession, OJ L 161, 30.4.2004, s. 129.50 Deklaracja w sprawie Cypru, [w:] Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy podpisany

w Rzymie 29 października 2004 roku, UKIE, Warszawa 2004, s. 463.51 Ibidem.52 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1480/2004 z dnia 10 sierpnia 2004 r. określające szczegółowe

zasady dotyczące towarów przybywających z obszarów niepodlegających skutecznej kontroli Rządu

Cypru na obszary, na których Rząd sprawuje skuteczną kontrolę, Dz.U. L 272 z 20.08.2004, s. 3.


państwa członkowskiego, zostaje sklasyfi kowany jako przywieziony do Republiki

Cypru i obciążony odpowiednim podatkiem VAT. W praktyce oznacza to koniecz-

ność wysłania towaru za pośrednictwem portu lotniczego lub morskiego położo-

nego na obszarze kontrolowanym przez rząd Republiki Cypru, uzyskania stosow-

nych zezwoleń oraz wypełnienia szeregu formularzy. Tym samym wzrastają koszty

eksportu, niekiedy czyniąc go nieopłacalnym.

27 kwietnia 2004 roku Rada Unii Europejskiej zaleciła przyznanie Turkom

cypryjskim pomocy fi nansowej w wysokości 259 mln euro, z przeznaczeniem na

wspieranie rozwoju gospodarczego, ale wiążąca decyzja w tej sprawie była aż do

2006 roku konsekwentnie blokowana przez władze Republiki Cypru53. Notabene,

możliwość udzielenia pomocy gospodarczej społeczności Turków cypryjskich

przewidziano w Protokole nr 10 do Traktatu Akcesyjnego z 16 kwietnia 2003 roku.

Artykuł 3, ustęp 1 stanowi, iż „nic w niniejszym Protokole nie wyklucza środków

mających na celu wspieranie rozwoju gospodarczego obszarów, o których mowa

w artykule 1” (na których Rząd Republiki Cypryjskiej nie sprawuje efektywnej

kontroli – przyp. autora)54. Notabene, w budżecie ogólnym UE na rok 2005,

w ramach strategii przedakcesyjnej, na rozwój gospodarczy społeczności Turków

cypryjskich przeznaczono 120 mln euro55.

Turcy cypryjscy nie chcą przyjąć unijnych pieniędzy bez uregulowania kwestii

handlu bezpośredniego między TRPC a Wspólnotą, a na to Nikozja nie wyraża

zgody. 26 lipca 2004 roku, podczas konferencji prasowej, minister spraw zagra-

nicznych Republiki Cypru George Iacovou podkreślił, iż władze cypryjskie chcą,

by pomoc fi nansowa dotarła do Turków cypryjskich, ale handel pomiędzy północ-

nym Cyprem a innymi państwami UE powinien odbywać się za pośrednictwem

portów lotniczych i morskich na południu56. Nieofi cjalnie informowano jednak,

że władze Republiki Cypru były gotowe zawetować decyzję o rozpoczęciu nego-

cjacji członkowskich z Turcją podczas grudniowego szczytu Rady Europejskiej,

jeśli Unia nie zaprzestałaby wspierać stanowiska Turków cypryjskich i naciskała

na zniesienie izolacji gospodarczej północnego Cypru. Z tego powodu Unia Euro-

53 European Council Conclusions on Cyprus of 27April 2004, Ref. CL04-077EN.54 Traktat o Przystąpieniu do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Estonii, Cypru, Łotwy, Litwy,

Węgier, Malty, Polski, Słowenii i Słowacji, podpisany w Atenach 16 kwietnia 2003 roku, op.cit.,

s. 955.55 Budżet ogólny Unii Europejskiej na rok fi nansowy 2005, Bruksela–Luksemburg 2005, s. 9.56 Foreign Minister Announces New Measures for Turkish Cypriots. Statement by Minister of

Foreign Aff airs of the Republic Mr George Iacovou, Brussels, 26 July 2004, www.mfa.gov.cy

(1.09.2006).


pejska postanowiła zająć się problemem pomocy gospodarczej dla Turków cypryj-

skich po grudniowym szczycie57.

W lipcu 2004 roku władze Republiki Cypru przedstawiły propozycję pakietu

środków budowy zaufania, które miały ułatwić nawiązywanie kontaktów pomiędzy

członkami obu społeczności oraz przyczynić się do wzrostu poziomu wzajemnego

zaufania. Tym samym władze Cypru pragnęły odpowiedzieć na decyzje podjęte

wcześniej przez Komisję Europejską oraz Radę Unii Europejskiej. Przedstawione

propozycje środków budowy zaufania można podzielić na dwie grupy: środków

dotyczących handlu i transportu oraz środków związanych z bezpieczeństwem.

W grupie środków dotyczących bezpieczeństwa znalazły się propozycje utworzenia

nowych przejść wzdłuż linii zawieszenia ognia. Strona Greków cypryjskich postu-

lowała, by nowe przejścia utworzone zostały we wsiach Kato Pyrgos na zachodzie

wyspy, Astromeritis w okolicach miasta Morfou, Dhali oraz Dherinia, położonej

w pobliżu kontrolowanego przez Turków cypryjskich miasta Famagusta we wschod-

niej części Cypru. Prócz tego, w gronie proponowanych nowych lokalizacji punk-

tów kontrolnych, wymienione zostało przejście na nikozyjskiej ulicy Ledra Palace.

Niegdyś najważniejsza ulica miasta, przedzielona murem, miała zostać ponownie

otwarta dla pieszych oraz rowerzystów. Tym samym pierwsza wybudowana bary-

kada oddzielająca obie społeczności, symbol podziału Nikozji, miała zostać zbu-

rzona. Inną propozycją była likwidacja pól minowych wzdłuż linii Attyli na pod-

stawie Traktatu ottawskiego z 1997 roku. Środek budowy zaufania w dziedzinie

bezpieczeństwa stanowiła propozycja wycofania wojsk z obszarów, w obrębie

których groźba konfrontacji jest szczególnie wysoka. W tym kontekście wymie-

nione zostały zabytkowa część Nikozji oraz okolice Famagusty, gdzie w poprzednich

latach niejednokrotnie dochodziło do rozmaitych incydentów. Dodatkowym

zabezpieczeniem miał być zakaz przeprowadzania manewrów wojskowych wzdłuż

linii zawieszenia ognia oraz w przyległym do niej pasie o szerokości dwóch kilo-

metrów58.

W sierpniu 2004 roku, po kilkumiesięcznym, bezowocnym okresie bezpośred-

nio po referendach, miało miejsce kilka wydarzeń, które pozwalały wciąż mieć

nadzieję na wznowienie rokowań oraz przyszłe pojednanie pomiędzy obiema

cypryjskimi społecznościami. Chociaż ich ranga była stosunkowo niska, nie można

nie docenić zainteresowania, jakie wzbudziły po obu stronach linii zawieszenia

ognia. Pierwsze ze wspomnianych wydarzeń miało miejsce na początku miesiąca,

57 C. Dodd, Constitutional Features of the Annan Plan for Cyprus and Its Antecedents, „Turkish

Studies” 2005, vol. 6, no. 1, s. 49.58 Confi dence-Building Measures Announced by the Government of the Republic of Cyprus in the

Commercial and Military Fields, www.mfa.gov.cy (21.09.2004).


gdy strona Greków cypryjskich, po blisko pięcioletniej przerwie, zezwoliła Turkom

cypryjskim na podróż drogą lądową do kontrolowanej przez nich enklawy Kok-

kina, położonej w zachodniej części wyspy. Niejako w odpowiedzi administracja

Turków cypryjskich wydała zezwolenie na otwarcie szkoły dla dzieci greckich na

półwyspie Karpas oraz odprawianie nabożeństw w cerkwi w Morfou59. Wkrótce

ogłosiły również, iż członkowie Kościoła maronickiego mają zagwarantowany

dostęp do swojej własności na północnym Cyprze, a także prawo do sprzedaży

części posiadanej ziemi obcokrajowcom. Jednocześnie prowadzone były rozmowy

z udziałem ekspertów obu społeczności celem odtworzenia bezpośrednich połą-

czeń telefonicznych pomiędzy północą a południem Cypru. Kulminacyjnym

momentem było wznowienie prac przez komisję do spraw osób zaginionych w 1974

roku. Zespół specjalistów spotkał się 30 sierpnia 2004 roku, pierwszy raz od blisko

czterech lat60.

Jednakże w tym samym miesiącu miało również miejsce inne wydarzenie,

niesprzyjające budowie wzajemnego zaufania pomiędzy społecznościami. 8 sierp-

nia 2004 roku blisko tysięczna grupa Greków cypryjskich wzięła udział w marszu

protestacyjnym w okolicach Dherini. Demonstranci domagali się przede wszystkim

prawa powrotu do swoich domów, które opuścili uciekając przed działaniami

wojennymi latem 1974 roku. Wielu z nich domagało się zwrotu Varoshy oraz

położonych na jej obszarze nieruchomości. W odpowiedzi Rauf Denktasz oskarżył

stronę Greków cypryjskich o próbę zmiany niekorzystnego wizerunku powstałego

w wyniku referendów za wszelką cenę. Jednocześnie podkreślił, iż rozwiązanie

kwestii cypryjskiej nie będzie możliwe bez zmiany stosunku społeczności między-

narodowej względem Turków cypryjskich. Zarzucił Unii Europejskiej traktowanie

Turków cypryjskich jedynie jako mniejszości narodowej, podobnie jak czynili to

przedstawiciele Greków cypryjskich. Z tego powodu pod koniec konferencji pra-

sowej powiedział: „Jesteśmy jednym z dwóch współzałożycieli Republiki Cypru,

ale tamto partnerstwo zostało zniszczone”61.

Abdullah Gül, podczas przemówienia na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ

23 września 2004 roku, nawiązał do sytuacji na Cyprze. W imieniu władz tureckich

59 Na kilka dni przed pierwszym zaplanowanym nabożeństwem z udziałem Greków cypryjskich,

27 sierpnia, w świątyni wybuchła bomba. Straty nie były duże. Incydent miał przede wszystkim

zniechęcić ludność grecką do przybycia do Morfou. Tak się jednak nie stało i cztery dni

później w nabożeństwie wzięło udział kilkuset Greków cypryjskich. Wbrew powszechnym

obawom, uroczystości nie zostały zakłócone przez kolejne incydenty.60 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 24 September

2004, S/2004/756.61 Cyprus Problem Was Not One of Occupation, But One Between Two Partners, www.trncpresi-

dency.org/press/news/cyprus_problem.htm (12.08.2004).


jeszcze raz wyraził niezadowolenie z powodu odrzucenia planu Annana przez

Greków cypryjskich. Jednocześnie podjął próbę przedstawienia konsekwencji

nieuregulowania kwestii cypryjskiej na poziomie regionalnym, a nawet globalnym.

W trakcie przemówienia mister spraw zagranicznych powiedział: „Szczerze żałuję,

że szansa na rozwiązanie długoletniego problemu cypryjskiego została zmarno-

wana. W rezultacie straciliśmy szansę na zwiększenie wiarygodności Organizacji

Narodów Zjednoczonych. Zniknęło także potencjalne źródło inspiracji dla podob-

nych procesów pokojowych na świecie, na przykład, na Bliskim Wschodzie lub na

Kaukazie. Sekretarz generalny ONZ, w swym liście do Rady Bezpieczeństwa,

stwierdził, że referenda w znaczącym stopniu zmieniły sytuację na wyspie. Te słowa

stały się kolejnym potwierdzeniem faktu istnienia dwóch narodów i przysługują-

cego im prawa do samostanowienia (…) Turcja zobowiązuje się do dalszego

poszukiwania trwałego porozumienia na Cyprze”62.

W raporcie przygotowanym dla Rady Bezpieczeństwa ONZ z 24 września

2004 r. Kofi Annan postulował zmniejszenie stanu osobowego sił pokojowych na

Cyprze z 1230 do 860 żołnierzy63. Z kolei wzmocnieniu miał ulec komponent

cywilny misji, a zwłaszcza liczebność sił policyjnych. Propozycję poprzedziły

wnikliwe analizy przeprowadzone przez współpracowników sekretarza generalnego

ONZ. Ponadto, Kofi Annan uznał za bezcelowe wyznaczenie nowego specjalnego

doradcy do spraw Cypru. Tym samym obowiązki pełnione przedtem przez Alvaro

de Soto przejął szef misji UNFICYP Zbigniew Włosowicz64. Polski dyplomata miał

za zadanie reprezentować Kofi ego Annana w jego kontaktach z liderami obu

społeczności oraz przedstawicielami wszystkich stron zainteresowanych sytuacją

na Cyprze.

Sugestie sekretarza generalnego ONZ potwierdzały jedynie powszechne prze-

konanie o politycznym pacie na wyspie oraz niemożności wznowienia rokowań

pomiędzy dwiema społecznościami. Z całą pewnością ówczesna sytuacja nie

62 Address by H.E. Mr. Abdullah Gül, Deputy Prime Minister and Minister of Foreign Aff airs of the

Republic of Turkey to the 59th UN General Assembly (23 September 2004, New York), www.mfa.

gov.tr/grupa/ai/speechofminister23september2004UNgenassemb.htm (26.10.2004).63 We wrześniu 2004 roku na Cyprze stacjonowały, w ramach sił pokojowych UNFICYP, nastę-

pujące kontyngenty wojskowe: argentyński (403 żołnierzy), brytyjski (412), słowacki (275),

węgierski (121), austriacki (7), fi ński (3), irlandzki (2) oraz kanadyjski (1). Ponadto, ich pracę

wspierały siły policyjne z Australii, Indii, Irlandii oraz Holandii. Por. Report of the Secretary-

General on the United Nations Operation in Cyprus of 24 September 2004, op.cit.64 Zbigniew Włosowicz stał na czele misji UNFICYP w latach 2000–2005. Przedtem pełnił wiele

funkcji w ramach polskiej służby dyplomatycznej. W 1993 roku był stałym przedstawicielem

Rzeczypospolitej Polskiej przy ONZ, natomiast w latach 1996–1997 reprezentował Polskę na

forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. Zob. Ludzie Wprost – sylwetka Zbigniew Włosowicz,

http://ludzie.wprost.pl/sylwetka/?O=33765 (1.09.2006).


pozwalała Kofi emu Annanowi na podjęcie kolejnej próby świadczenia dobrych

usług. Dodatkowo nic nie wskazywało na to, by mogła się zmienić w możliwej do

przewidzenia przyszłości. Zapewne z tych powodów Rada Bezpieczeństwa ONZ

przyjęła raport SG ONZ. W rezolucji nr 1568 (2004) z 22 października Rada

udzieliła poparcia propozycjom zgłoszonym przez Kofi ego Annana i zobowiązała

go do wprowadzenia zmian w strukturze oraz funkcjonowaniu misji UNFICYP65.

Jednocześnie RB ONZ podzieliła jego stanowisko, by nie wyznaczać następcy

Alvaro de Soto, a jego obowiązki przejął Zbigniew Włosowicz66.

Stopniowo zmieniała się sytuacja polityczna Turków cypryjskich na arenie

międzynarodowej. W tym kontekście nie brano pod uwagę możliwości uznania

Tureckiej Republiki Północnego Cypru, niemniej północny Cypr powoli wychodził

z całkowitej izolacji politycznej, a jego przedstawiciele otrzymywali szanse zapre-

zentowania swego stanowiska na różnych forach. 4 października 2004 roku Zgro-

madzenie Parlamentarne Rady Europy ogłosiło decyzję, na podstawie której Turcy

cypryjscy zostali dopuszczeni do udziału w obradach plenarnych z prawem zabie-

rania głosu, ale już nie tylko w ramach delegacji Greków cypryjskich, reprezentan-

tów Republiki Cypru. Notabene, by uniknąć pośredniego uznania władz TRPC

posłużono się terminem wybrani przedstawiciele społeczności Turków cypryjskich,

a nie parlamentarzyści lub członkowie parlamentu67. Wcześniejsza decyzja Zgro-

madzenia z 29 kwietnia 2004 roku przewidywała jedynie taką możliwość, co

budziło sprzeciw strony tureckiej68. W październiku osiągnięto kompromis, na

podstawie którego jeden z dwóch delegatów tureckich mógł zabierać głos podczas

sesji jako przedstawiciel Cypru, a nie Republiki Cypru. Pełniący funkcje szefa rządu

TRPC Mehmet Ali Talat nie krył zadowolenia z decyzji podjętej przez Zgroma-

dzenie Parlamentarne. Określił ją mianem „ważnego kroku”. Nie omieszkał przy

65 Resolution 1568 (2004) Adopted by the Security Council on 22 October 2004, S/RES/1568

(2004).66 Alvaro de Soto przestał pełnić funkcje specjalnego doradcy SG ONZ wkrótce po odrzuceniu

planu Annana jako podstawy porozumienia pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami

cypryjskimi w kwietniu 2004 roku. W opinii Harriet Martin, pomimo niepowodzenia misji

dobrych usług SG ONZ na Cyprze i odrzucenia planu Annana, praca Alvaro de Soto została

doceniona. Dowodem uznania dla peruwiańskiego negocjatora ze strony Kofi ego Annana był

fakt powierzenia mu odpowiedzialnej funkcji specjalnego koordynatora do spraw procesu

pokojowego na Bliskim Wschodzie w maju 2005 roku. Jednocześnie Alvaro de Soto został

osobistym przedstawicielem SG ONZ przy OWP oraz władzach Palestyny. Zob. H. Martin,

Kings of Peace, Pawns of War: the Untold Story of Peace-making, op.cit., s. 63.67 ‘Elected representatives of the Turkish Cypriot community’ will be able to sit in the Chamber,

4.10.2004, http://assembly.coe.int/ASP/GNews/EMB_NewsView.asp?ID=445 (25.11.2006).68 Zob. Resolution 1376 (2004) Revised Version, Parliamentary Assembly, Council of Europe,

op.cit.


tym zauważyć, iż polityczny sukces strony tureckiej był jednocześnie porażką dla

prezydenta Republiki Cypru Tassosa Papadopoulosa, który „powinien przestać

myśleć o wszystkim w kategoriach karcenia Turków cypryjskich”69.

Nie ulega wątpliwości, że prezydent Republiki Cypru był w opinii Turków

cypryjskich odpowiedzialny zarówno za fi asko referendum, jak również za ich

sytuację ekonomiczną. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku innych sporów

międzynarodowych, przeciwnicy Tassosa Papadopoulosa starali się zdyskredyto-

wać jego osobę. Wydarzenia sprzed blisko czterdziestu lat zaczynały ponownie

służyć za argument w dyskusjach dotyczących obecnej sytuacji na Cyprze. Gdy

jeden z dziennikarzy oświadczył wprost prezydentowi, iż jest postrzegany przez

Turków cypryjskich jako twardogłowy polityk, Tassos Papadopoulos odpowiedział:

„Oni od samego początku dążyli do podziału. W rzeczywistości to Turcy cypryjscy

byli tymi, którzy dopuszczali się mordów, a w 1963 roku, gdy zwróciliśmy się do

nich z propozycją zwiększenia ilości patroli policyjnych, by temu zapobiec, odmó-

wili. Ilu Turków cypryjskich zostało zamordowanych w latach 1963–1974? Odpo-

wiedź brzmi: żaden”70. Tymczasem, zdaniem dziennikarza Loucasa G. Charalam-

bousa, w podanym okresie mogło zostać zabitych nawet ponad 600 Turków

cypryjskich. Oczywiście podane liczby są wciąż przedmiotem badań oraz sporów

pomiędzy historykami, niemniej wypowiedź prezydenta Tassosa Papadopoulosa

dowodziła jak wiele dzieliło obie społeczności tuż po referendach. Ocena przed-

stawiona przez Kofi ego Annana we wrześniowym raporcie dla Rady Bezpieczeń-

stwa, iż od kwietnia nie zaistniały warunki pozwalające ani na wznowienie roko-

wań, ani na świadczenie misji dobrych usług, wydawała się zatem trafna.

By wpłynąć na zmianę nieprzychylnego stanowiska społeczności międzynaro-

dowej po fi asku planu Annana, strona Greków cypryjskich starała się udowodnić

swe dobre intencje względem Turków cypryjskich. W tym kontekście władze

Republiki Cypru czyniły wszystko, przynajmniej ofi cjalnie, by zapewnić im moż-

liwość pełnego korzystania z praw przysługujących Turkom cypryjskim jako

obywatelom Republiki Cypru oraz z wszelkich korzyści wynikających z członkostwa

w Unii Europejskiej71. Począwszy od kwietnia 2003, wielu Turków cypryjskich

odwiedzało urzędy oraz szpitale na południu wyspy. Najczęściej mieszkańcy pół-

nocnego Cypru składali wnioski dotyczące wydania paszportu lub dowodu osobi-

stego Republiki Cypru. Jeśli wziąć pod uwagę liczbę Turków cypryjskich, którzy

69 TRNC Parliamentarians to be Represented at PACE, „Kıbrıs” 2004, nr 1, s. 3.70 L. G. Charalambous, Does the President Suff er Memory Loss?, „Sunday Mail” z 12 września

2004 r.71 Przedstawiciele władz Turków cypryjskich nie zgadzają się ze stanowiskiem Greków cypryj-

skich w tej sprawie.


skorzystali z pomocy urzędów oraz szpitali na południu wyspy w kwietniu 2003 r.,

w czerwcu 2004 roku odnotowany został wzrost o 506%72. Ze zrozumiałych wzglę-

dów kierownictwo Turków cypryjskich postrzegało wszelkie działania tego rodzaju

jako element gry propagandowej. W ich przekonaniu prawdziwym celem pomocy

była chęć zdyskredytowania władz północnego Cypru oraz udowodnienie, iż Turcy

cypryjscy nadal czują się obywatelami Republiki Cypru i są skłonni korzystać

z przysługujących im z tego tytułu praw.

Społeczność Turków cypryjskich nadal oczekiwała na realizację unijnych decy-

zji dotyczących swobody handlu oraz o udzieleniu pomocy fi nansowej. Od maja

2004 roku, gdy społeczność turecka była chwalona za koncyliacyjną postawę

w trakcie referendów i mnożyły się obietnice pomocy, nic się nie zmieniło. Istniała

obawa, że stosowana przez Unię Europejską gra na zwłokę może przyczynić się do

radykalizacji poglądów wśród Turków cypryjskich. W takim przypadku zyskać

mogli jedynie przeciwnicy pojednania z Grekami cypryjskimi, opowiadający się

za posiadaniem własnego państwa lub ściślejszych związków z Turcją. Rozczaro-

wania brakiem zdecydowanych działań ze strony unijnych instytucji nie krył szef

rządu Mehmet Ali Talat. W jednym z wywiadów powiedział: „Handel za pośred-

nictwem greckich portów byłby trudny między innymi dlatego, że na greckich

biznesmenów wywierana jest presja, by nie robili interesów z Turkami. Moi ludzie

się niecierpliwią. Zagłosowaliśmy za planem pokojowym, który popierała Unia.

Mimo to pozostaliśmy na zewnątrz, a ci, którzy plan odrzucili, weszli do UE.

Obawiam się, że jeśli Unia nie dotrzyma obietnic, nastroje mogą się zmienić”73.

W takich okolicznościach wzrastało znaczenie oraz możliwe konsekwencje decy-

zji Rady Europejskiej w sprawie rozpoczęcia negocjacji członkowskich z Turcją,

która miała zostać podjęta podczas grudniowego szczytu UE.

Pod koniec 2004 roku rolę Organizacji Narodów Zjednoczonych zaczęła przej-

mować stopniowo Unia Europejska. Wizja udziału Republiki Turcji w procesie

integracji europejskiej mogła, jak powszechnie liczono, wpłynąć na uelastycznienie

jej stanowiska w sprawie Cypru. Tym samym istniała szansa, że znikną powody,

dla których Grecy cypryjscy zdecydowali się odrzucić plan Annana. Ale jedno-

cześnie pojawiło się ryzyko, iż termin rozpoczęcia negocjacji członkowskich nie

zostanie wyznaczony właśnie z powodu nieuregulowanej kwestii cypryjskiej.

Chociaż nie był to jeden z warunków przedwstępnych, nierozwiązany spór na

Cyprze mógł stać się najpoważniejszą przeszkodą na drodze Turcji do UE.


Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 247.73 D. Pszczółkowska, Niech Polska nam pomoże, „Gazeta Wyborcza” z 29 września 2004 r.


Republika Turcji, stowarzyszona z EWG, potem UE, od 1963 roku i związana

z nią umową o unii celnej, bezskutecznie starała się o członkostwo74. Szansa na

otwarcie negocjacji akcesyjnych pojawiła się na początku października, gdy Komi-

sja Europejska pozytywnie oceniła stopień przygotowania Turcji. W treści raportu

przygotowanego przez Komisję znalazło się zastrzeżenie, że negocjacje nie muszą

„doprowadzić koniecznie do akcesji tego państwa do Unii i że w każdej chwili

mogą być przerwane, jeśli powstaną wątpliwości co do przestrzegania praw czło-

wieka w Turcji”75. Niemniej, pozytywny wydźwięk raportu był równoznaczny

z docenieniem dotychczas przeprowadzonych reform. Komisja podsumowała, iż

„relacje pomiędzy UE i Turcją powinny zagwarantować pełne związanie Turcji ze

strukturami europejskimi”76. Jednym z argumentów za wyznaczeniem daty rozpo-

częcia negocjacji było poparcie, jakiego turecki rząd udzielił inicjatywie Kofi ego

Annana. W dokumencie znalazło się następujące stwierdzenie: „Turcja wspierała

i nadal aktywnie wspiera wysiłki celem uregulowania problemu cypryjskiego.

W szczególności należy podkreślić, wyrażenie przez nią zgody na jego rozwiązanie

na podstawie planu sekretarza generalnego ONZ”77. Odpowiedzią ze strony władz

Republiki Cypru było wystąpienie ministra spraw zagranicznych George Iacovou,

wygłoszone podczas posiedzenia Rady Unii Europejskiej 10 października 2004 r.

Szef cypryjskiego MSZ przypomniał zgromadzonym, iż w świetle obowiązujących

norm prawa międzynarodowego publicznego, wojska tureckie stacjonujące na

Cyprze są wojskami okupacyjnymi. W związku z powyższym zażądał od władz

w Ankarze przedstawienia szczegółowego harmonogramu wycofania oddziałów

wojskowych z północnej części wyspy jeszcze przed podjęciem decyzji w sprawie

ewentualnego otwarcia negocjacji akcesyjnych z Turcją przez Radę Europejską.

Ponadto George Iacovou w imieniu swego rządu wyraził zdecydowany sprzeciw

przeciwko wyprzedaży gruntów należących do Greków cypryjskich na obszarach

kontrolowanych przez administrację Turków cypryjskich78.

Sprzeciw ze strony władz Republiki Cypru oraz Grecji, którego nie sposób było

uniknąć, groził niepowodzeniem unijnego szczytu. I chociaż skorzystanie przez

74 Zob. European Union and Turkey: Refl ections on the Prospects for Membership, pod red.

N. Neuwahl, H. Kabaalioğlu, TOBB/TUNAECS/Marmara University European Community

Institute, Istanbul 2006.75 Unia Europejska 25 państw – supermocarstwo czy superpaństwo?, [w:] Rocznik Strategiczny

2004/05, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 132.76 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament. Recommen-

dation of the European Commission on Turkey’s Progress Towards Accession, Brussels, 6.10.2004,

COM (2004) 656 fi nal.77 Ibidem.78 R. Sołtyk, Kiedy Turcja wejdzie do UE?, „Gazeta Wyborcza” z 11 października 2004 r.


któreś z tych państw z przysługującego im prawa weta wydawało się mało praw-

dopodobne, przewodnicząca wówczas Unii Europejskiej Holandia próbowała

doprowadzić do porozumienia stron jeszcze przed spotkaniem w Brukseli. Dyplo-

matyczne wysiłki holenderskiego premiera Jana Petera Balkenende wspierał

przewodniczący Komisji Europejskiej Jose Manuel Barroso. Szef Komisji apelował

do tureckiego premiera, by Turcja uznała Republikę Cypru jeszcze przed szczytem,

ale jego propozycja spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem Recepa Tayyipa

Erdoğana. Strona turecka argumentowała, iż uregulowanie kwestii cypryjskiej

nigdy nie stanowiło jednego z kryteriów członkostwa. Z kolei strona grecka wska-

zywała na fakt, iż Turcja, starając się o przyjęcie do Unii Europejskiej, konsekwen-

tnie odmawiała uznania jednego z jej państw członkowskich. Należy jednak

wskazać na dyplomatyczną przewagę, jaką dysponowała Turcja nad Republiką

Cypru. Za otwarciem negocjacji członkowskich opowiadały się największe i naj-

bardziej wpływowe państwa Unii, co w praktyce poważnie ograniczało pole

manewru greckich oraz cypryjskich dyplomatów79. Ewentualne zablokowanie

decyzji o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych przez Grecję lub Republikę Cypru

wiązałoby się z poważnymi konsekwencjami, a być może nawet izolacją polityczną

tych państw w ramach UE. Wszak największymi promotorami sprawy tureckiej

pod koniec 2004 roku były przecież Wielka Brytania oraz Niemcy.

W trakcie brukselskiego szczytu UE, który odbył się w dniach 16–17 grudnia

2004 roku, Turcji przedstawiono szereg uwag oraz kwestii, które wymagały uregu-

lowania przed ewentualnym przystąpieniem tego państwa do Unii Europejskiej80.

Wśród nich pojawiła się kwestia cypryjska. Nawiązanie stosunków dyplomatycz-

nych pomiędzy Republiką Cypru i Turcją było jednym z najbardziej kontrowersyj-

nych zagadnień dyskutowanych w trakcie obrad. Przed wyjazdem do Brukseli

prezydent Tassos Papadopoulos chciał przekonać unijnych partnerów do posta-

wienia Turcji ultimatum. Negocjacje członkowskie miały być rozpoczęte jedynie

po uprzednim uznaniu władz Republiki Cypru przez Turcję. Jednakże od samego

początku było niemalże oczywiste, że premier Recep Tayyip Erdoğan nie zgodzi

się na taki dyktat81. Ponadto unijni partnerzy Cypru uznali inne postanowienia

szczytu za istotniejsze z punktu widzenia przyszłości Unii Europejskiej. W tym

79 T. Stylińska, Turecko-cypryjska gra o uznanie, „Rzeczpospolita” z 13 grudnia 2004 r.80 Uwagi dotyczyły przede wszystkim traktowania mniejszości narodowych w Turcji, zwłaszcza

Kurdów, zwiększenia praw kobiet, reformy kodeksu karnego i sądownictwa, uznania mordów

Ormian z 1915 roku za ludobójstwo (na wniosek Francji, która tradycyjnie wspiera Armenię

i diasporę ormiańską na arenie międzynarodowej), uregulowania kwestii cypryjskiej, reformy

gospodarki oraz fi nansów publicznych. Zob. R. Sołtyk, UE sięga po Azję, „Gazeta Wyborcza”

z 17 grudnia 2004 r.81 A. Słojewska, Zielone światło dla Ankary, „Rzeczpospolita” z 17 grudnia 2004 r.


kontekście należy pamiętać o głosach premiera Danii oraz kanclerza Austrii, dla

których priorytetem było zapewnienie, iż negocjacje członkowskie z Turcją nie

będą musiały zakończyć się przyznaniem temu państwu pełnego członkostwa

w UE. W razie jakichkolwiek znaczących trudności lub niepowodzenia negocjacji,

Turcję miały połączyć z Unią więzy uprzywilejowanego partnerstwa82.

Ostatecznie szczyt zakończył się decyzją o rozpoczęciu negocjacji członkow-

skich z Turcją. Dzień ich otwarcia wyznaczono na 3 października 2005 roku.

W kwestii dotyczącej Cypru, decyzja Rady Europejskiej była wynikiem kompro-

misu, z którego nie mogły być w pełni zadowolone ani władze tureckie, ani władze

Republiki Cypru. Kompromis brukselski oznaczał jedynie odroczenie podjęcia

wiążących decyzji, a nie krok w kierunku ostatecznego uregulowania sporu.

Porażkę poniósł premier Holandii Jan Peter Balkenende, który w imieniu UE

najmocniej wspierał stanowisko Tassosa Papadopoulosa i domagał się od Turcji

uznania Republiki Cypru. Tymczasem premier Recep Tayyip Erdoğan odpowiadał

na tak postawione warunki w znamienny sposób: „Przedkładacie interesy 600

tysięcy Greków cypryjskich nad interesy 70 milionów Turków. Jak mam to wytłu-

maczyć po powrocie do kraju?”83. Argumenty szefa tureckiego rządu okazały się

skuteczne. Niepowodzenia szczytu udało się uniknąć w dużej mierze dzięki posta-

wie premiera Grecji. Trwające kilkanaście godzin rozmowy zakończyły się zawar-

ciem kompromisu, na podstawie którego Turcja, w zamian za rozpoczęcie nego-

cjacji, zgadzała się na pośrednie uznanie Republiki Cypru. Jak twierdzi Paweł

Szczerkowski, „drugiego dnia obrad po południu powstał impas i szef tureckiego

rządu udał się do swojego hotelu, by zastanowić się nad dalszymi krokami. Osta-

tecznie o zawarciu porozumienia zdecydował… harmonogram kanclerza Niemiec

Gerharda Schrödera, który jeszcze tego samego dnia musiał być w Berlinie

w Bundestagu”84.

Pośrednie uznanie Republiki Cypru miało nastąpić w formie dobrowolnego

rozszerzenia umowy o unii celnej, zawartej przez Turcję z UE w 1995 roku, na

dziesięć nowych państw członkowskich. Tureckie władze zobowiązały się uczynić

to jeszcze przed otwarciem negocjacji 3 października 2005 roku, co było dodatko-

wym warunkiem postawionym przez państwa UE. W punkcie 19 dokumentu

zawierającego konkluzje prezydencji znalazło się następujące postanowienie: „Rada

Europejska z zadowoleniem przyjęła decyzję Turcji w sprawie podpisania Proto-

kołu dotyczącego dostosowania Układu z Ankary w związku z przystąpieniem

82 R. Sołtyk, UE nie dowierza Bałkanom, „Gazeta Wyborcza” z 17 grudnia 2004 r.83 A. Słojewska, J. Bielecki, Początek długiej drogi, „Rzeczpospolita” z 18 grudnia 2004 r.84 P. Szczerkowski, Europejski szczyt odwagi – reportaż z Brukseli, „Stosunki Międzynarodowe”,

styczeń–luty 2005, s. 27.


dziesięciu nowych Państw Członkowskich. W związku z tym z zadowoleniem

przyjęła deklarację Turcji, że rząd turecki potwierdza swoją gotowość do podpisa-

nia Protokołu w sprawie dostosowania Układu z Ankary przed faktycznym roz-

poczęciem negocjacji akcesyjnych oraz po uzgodnieniu i sfi nalizowaniu zmian,

które są niezbędne ze względu na obecny skład Unii Europejskiej”85. Znamiennym

jest fakt, iż ani w cytowanym fragmencie dokumentu, ani w pozostałych punktach

dotyczących Turcji, nie użyto nazwy Republiki Cypru.

Wkrótce po szczycie Rady Europejskiej, turecki premier ponownie zabrał głos

w sprawie przyszłości Cypru. 20 grudnia 2004 roku, w trakcie wywiadu transmi-

towanego przez telewizję CNN Türk, Recep Tayyip Erdoğan wyraźnie podkreślił,

iż wznowienie procesu pokojowego „zakończy się albo uznaniem dwóch niepod-

ległych państw cypryjskich, albo doprowadzi do utworzenia Zjednoczonej Repub-

liki Cypryjskiej na podstawie planu Annana”86.

Na przełomie 2004 i 2005 roku nic nie wskazywało jednak na to, by negocjacje

dotyczące uregulowania kwestii cypryjskiej mogły zostać wznowione. Wyniki

badań opinii publicznej, przeprowadzone wśród Greków cypryjskich w grudniu

2004 roku, dowiodły jak wiele dzieli obie społeczności. Ponad 75% respondentów

potwierdziło, że pół roku po odrzuceniu planu Annana ponownie zagłosowałoby

przeciwko porozumieniu na jego podstawie. Patowa sytuacja na Cyprze znajdowała

potwierdzenie w spadku zaangażowania ONZ w kwestię cypryjską. Raport Kofi ego

Annana z września 2004 roku nie pozostawiał żadnych złudzeń odnośnie możli-

wości i celowości wznowienia misji dobrych usług. Po niepowodzeniu Alvaro de

Soto, wciąż brakowało nowego negocjatora z ramienia ONZ. Witold Pawłowski

stwierdził nawet: „Cypr cierpliwie pracuje na sławę cmentarza negocjatorów.

Wszyscy kolejni połamali zęby”87.

Kwestia własności ziemi na północnym Cyprze była jedną z głównych przyczyn

napięć pomiędzy obiema społecznościami. Republika Cypru podejmowała kroki

prawne przeciwko obcokrajowcom, głównie obywatelom UE, którzy kupowali od

Turków cypryjskich ziemię należącą przed 1974 rokiem do Greków cypryjskich.

Takie możliwości uzyskała od momentu przystąpienia do Unii. Rzecznik cypryj-

skiego rządu Kypros Chysostomides oświadczył, że „zakup nieruchomości, będą-

cych własnością wysiedlonych jest równoznaczny z łamaniem norm prawa mię-

85 Rada Europejska w Brukseli 16-17 grudnia 2004 roku. Konkluzje prezydencji, Bruksela, 1 lutego

2005 roku, 16238/1/04 REV 1, s. 5. Dokument dostępny w internecie: http://www.consilium.

europa.eu/ ueDocs/cms_Data/docs/pressData/PL/ec/83216.pdf (29.11.2006).86 C. Palley, An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission of Good

Offi ces in Cyprus 1999–2004, op.cit., s. 252.87 W. Pawłowski, Kwadratura Cypru, „Polityka” z 8 stycznia 2005 r.


dzynarodowego. Im nadal przysługuje tytuł własności”88. Administracja Turków

cypryjskich odpierała zarzuty strony greckiej, twierdząc, iż sprzedaży podlegały

tylko te grunty, które w ofi cjalnych spisach fi gurowały jako własność Turków

cypryjskich.

Na początku 2005 roku Wielka Brytania rozpatrywała możliwości zakończenia

patowej sytuacji i zniesienia faktycznej izolacji gospodarczej północnego Cypru.

Brytyjska inicjatywa wywołała gwałtowny sprzeciw ze strony władz Republiki

Cypru. W treści memorandum ministerstwa spraw zagranicznych Republiki Cypru

wezwano Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, by „nie

wspierało żadnych propozycji, które promowałyby lub przedstawiały nawiązywa-

nie bezpośrednich kontaktów handlowych z administracją secesjonistów jako

zgodne z prawem”89. Zdaniem strony Greków cypryjskich, wszelkie działania tego

rodzaju byłyby wymierzone w suwerenność Republiki Cypru. Ponadto dowodzili,

iż utrzymywanie bezpośrednich kontaktów handlowych z Turkami cypryjskimi

szkodziłoby realizacji najważniejszego celu, jakim jest pojednanie obu cypryjskich

społeczności w ramach wspólnego państwa. W opinii rządu Republiki Cypru,

spełnienie postulatów administracji Turków cypryjskich, dotyczących handlu

bezpośredniego oraz lotów bezpośrednich, doprowadziłoby z czasem do uznania

północnego Cypru i defi nitywnie zamknęło drogę do utworzenia państwa federal-

nego. W treści suplementu do wspomnianego memorandum znalazła się następu-

jąca konkluzja: „Dobrobyt i rozwój mieszkańców Cypru zależeć będzie od integra-

cji ekonomicznej obu społeczności, a nie od wspierania tendencji separatystycznych.

(…) W związku z powyższym Wielka Brytania powinna wspierać intensyfi kację

wzajemnych kontaktów oraz rozwój współpracy pomiędzy członkami obu spo-

łeczności i jednocześnie unikać działań, które stanowią zaprzeczenie celu, jakim

jest ponowne zjednoczenie Cypru”90. Ostatecznie ofi cjalne stanowisko władz

brytyjskich odnośnie kwestii cypryjskiej nie uległo zmianie, niemniej rząd Toniego

Blaira nie krył zainteresowania możliwie najszybszym uregulowaniem sporu.

Dużą niewiadomą pozostawał wynik wyborów parlamentarnych na północnym

Cyprze, których przeprowadzenie zaplanowane zostało na dzień 20 lutego. Przy-

spieszone wybory (poprzednie przeprowadzono w grudniu 2003 roku) miały

doprowadzić do wyłonienia stabilnej większości oraz utworzenia silnego rządu.

Obawiano się jednak czy partie polityczne, które przed referendum w sprawie

przyjęcia planu Annana nakłaniały swoich zwolenników do głosowania na tak, nie

88 J. Keay, Political Risk in the Turkish North, „International Herald Tribune” z 4 lutego 2005 r.89 Memorandum by the Ministry of Foreign Aff airs of the Republic of Cyprus of 15.03.2005, www.

mfa.gov.cy (27.03.2005).90 Supplement to Memorandum of 15.03.2005, www.mfa.gov.cy (27.03.2005).


stracą poparcia i wpływu na dalsze losy północnego Cypru. Wybory miały być

przede wszystkim starciem pomiędzy dwoma rywalizującymi partiami: Turecką

Partią Republikańską (CTP), której przewodniczył Mehmet Ali Talat, oraz Partią

Jedności Narodowej (UBP) z jej liderem Dervişem Eroğlu. Przed wyborami

powstała koalicja Turecka Partia Republikańska – Zjednoczone Siły (CTP-BG;

Cumhuriyetçi Türk Partisi – Birleşik Güçler). W trakcie kampanii jej kandydaci

dowodzili, że Turcy cypryjscy jedynie zyskali dzięki poparciu planu Annana,

a północny Cypr rozwinął się za rządów Mehmeta Ali Talata. Partia CTP obiecy-

wała wyborcom kontynuację zbliżenia z Unią Europejską oraz dążenie do uregu-

lowania kwestii cypryjskiej91.

Z kolei opozycyjna partia UBP przekonywała wyborców, iż utrzymywanie

podziału wyspy jest najlepszym rozwiązaniem z punktu widzenia interesów obu

cypryjskich społeczności. Dlatego kandydaci UBP podkreślali konieczność posia-

dania własnego państwa przez Turków cypryjskich i zamierzali zabiegać o między-

narodowe uznanie Tureckiej Republiki Północnego Cypru92. Jednocześnie prawi-

cowa UBP postulowała wznowienie rokowań z Grekami cypryjskimi i możliwie

najszybsze uregulowanie sporu. Lider partii Derviş Eroğlu nawiązywał nawet do

planu Annana, do którego odrzucenia namawiał wyborców w 2004 roku, by zyskać

część głosów wśród zwolenników porozumienia na podstawie inicjatywy ONZ.

Trzecia siła polityczna na północnym Cyprze, Partia Demokratyczna (DP), starała

się zająć pozycję pomiędzy CTP-BG i UBP. Przywódca partii Serdar Denktasz, syn

Raufa, obiecał Turkom cypryjskim walkę polityczną aż do zniesienia wszelkich

ograniczeń nałożonych na nich przez społeczność międzynarodową. Jednocześnie

przypomniał, że DP nie nakłaniała swoich zwolenników ani do zaakceptowania

planu Annana, ani do jego odrzucenia. Podstawowym celem partii była reintegra-

cja Turków cypryjskich ze światem93.

Wybory, zgodnie z wcześniejszymi przewidywaniami, wygrała koalicja CTP-BG,

która uzyskała aż 44,45% głosów. Opozycyjna UBP otrzymała 31,71% głosów, nato-

miast DP 13,49%. Partii Mehmeta Ali Talata zabrakło dwóch mandatów, by móc

samodzielnie sformować nowy rząd. CTP-BG zdobyła 24 mandaty, UBP – 19,

91 A. Sözen, Th e Turkish Cypriot Legislative Election of February 2005: Th e Rise of CTP-BG, [w:]

Refl ections on the Cyprus Problem: A Compilation of Recent Academic Contributions, pod red.

A. Sözena, Cyprus Policy Center of Eastern Mediterranean University, Famagusta 2006,

s. 82–84.92 Hasło wyborcze partii UBP było bardzo wymowne: „Masz alternatywę”. Alternatywą dla

porozumienia z Grekami cypryjskimi i utworzenia wspólnego państwa miało być dalsze ist-

nienie niepodległej Tureckiej Republiki Północnego Cypru.93 A. Sözen, Th e Turkish Cypriot Legislative Election of February 2005: Th e Rise of CTP-BG, op.cit.,

s. 84–85.


a DP – 6 w pięćdziesięcioosobowym parlamencie. Koniecznością stało się zatem

kontynuowanie koalicji Tureckiej Partii Republikańskiej oraz Partii Demokratycznej,

celem zapewnienia stabilnej większości. Na czele rządu stanął ponownie Mehmet

Ali Talat, natomiast funkcje wicepremiera pełnił nadal Serdar Denktasz94.

Przy wysokiej frekwencji, która wyniosła aż 80,75% uprawnionych do głoso-

wania, Turcy cypryjscy jednoznacznie opowiedzieli się za kontynuacją dotychcza-

sowej polityki oraz zbliżeniem z Unią Europejską. Równocześnie, niemalże rok po

referendach w sprawie Annana, jeszcze raz potwierdzili gotowość do poparcia

nowych inicjatyw pokojowego uregulowania kwestii cypryjskiej na podstawie

państwa federalnego. Niemalże natychmiast po ogłoszeniu ofi cjalnych wyników

wyborów, Mehmet Ali Talat zadzwonił do Tassosa Papadopoulosa i zaproponował

prezydentowi Republiki Cypru współpracę oraz wspólne starania na rzecz pojed-

nania95. Podczas konferencji prasowej szef rządu Turków cypryjskich powiedział:

„Wyciągamy naszą dłoń do Greków cypryjskich, by razem z nami pracowali na

rzecz rozwiązania kwestii cypryjskiej”96. Zadowolenie z decyzji większości Turków

cypryjskich wyraziła Komisja Europejska. W opinii Komisji, wyniki wyborów

dowodziły woli pełnej integracji północnego Cypru z Unią Europejską oraz kon-

tynuacji wysiłków celem pojednania ze społecznością grecką97.

Niespełna dwa miesiące później Turcy cypryjscy mieli ponownie pójść do urn,

tym razem biorąc udział w wyborach prezydenckich. Największym zaskoczeniem

dla opinii publicznej była deklaracja dotychczasowego lidera Raufa Denktasza, iż

nie zamierza ubiegać się o reelekcję. Rauf Denktasz, symbol i założyciel Tureckiej

Republiki Północnego Cypru, zamierzał udać się na polityczną emeryturę. Na jego

decyzję wpłynęły podeszły wiek i nienajlepszy stan zdrowia, ale z pewnością decy-

dująca okazała się porażka jego wizji uregulowania kwestii cypryjskiej podczas

referendum z 24 kwietnia 2004 roku. Od tej pory pozostawał w cieniu o wiele

bardziej popularnego i cieszącego się poparciem Unii Europejskiej oraz Turcji

Mehmeta Ali Talata.

Premier Turcji nie krył swej sympatii dla Mehmeta Ali Talata. Rauf Denktasz

publicznie oświadczał, iż nie widzi możliwości dalszej współpracy z tureckim

rządem, zmonopolizowanym przez członków AKP: „Problem braku wzajemnego

zrozumienia z tureckimi władzami pojawił się, gdy wsparły one i nakłoniły nas do

94 M. Hatay, Beyond Numbers. An Inquiry into the Political Integration of the Turkish ‘Settlers’ in

Northern Cyprus, Peace Research Institute in Oslo – Report 4/2005, Oslo 2005, s. 44–46.95 Wybory dowiodły, że Turcy cypryjscy nadal chcą zjednoczenia, „Gazeta Wyborcza” z 21 lutego

2005 r.96 Ruling Party Hangs On in Cyprus Vote, „International Herald Tribune” z 22 lutego 2005 r.97 Ibidem.


zaakceptowania planu Annana. Nie byłoby właściwe z mojej strony, gdybym dalej

pełnił tę funkcję i działał wbrew stanowisku tureckiego rządu. Ten rząd po prostu

nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie emocje towarzyszą niektórym ludziom

w związku z Cyprem”98. Recep Tayyip Erdoğan odparł dyplomatycznie: „Szanuję

Raufa Denktasza jako niezwykle doświadczonego polityka. Byłoby mi przykro,

gdyby rzeczywiście wycofywał się z polityki tylko z naszego powodu”. Z kolei

minister spraw zagranicznych Abdullah Gül zaprzeczył, by miała miejsce jakakol-

wiek różnica zdań pomiędzy tureckim rządem a Raufem Denktaszem: „Nic mi nie

wiadomo o jakimś problemie AKP z Denktaszem. Nie wiem też czy on ma jakieś

problemy z AKP, ale nasza polityka jest słuszna”99. Niemniej, różnica zdań pomię-

dzy liderem Turków cypryjskich i Ankarą była aż nadto widoczna. Tym samym

pozycja polityczna Mehmeta Ali Talata uległa znacznemu wzmocnieniu.

W obliczu rezygnacji Raufa Denktasza z walki o reelekcję, Mehmet Ali Talat

był niemalże pewny zwycięstwa. Wyniki wszystkich sondaży wskazywały na jego

wyraźną przewagę nad pozostałymi kandydatami. Szefa rządu popierała partia

CTP, natomiast jego głównym kontrkandydatem był Derviş Eroğlu, lider opozy-

cyjnej UBP. Rauf Denktasz ofi cjalnie wspierał kandydata Partii Jedności Narodowej,

ponieważ program Dervişa Eroğlu był najbardziej zbliżony do jego poglądów.

W dniu wyborów Rauf Denktasz, zapytany przez dziennikarzy, kto jego zdaniem

powinien zostać nowym prezydentem, odparł: „Wybrana osoba przejmie urząd,

a wraz z nim pełną odpowiedzialność za ochronę naszej republiki, jej niepodle-

głości i suwerenności. Mamy obowiązek wybrać tego kandydata, który przywiązuje

do tego wagę”100. Choć obowiązywała cisza wyborcza, powyższa wypowiedź była

równoznaczna ze wskazaniem na kandydata UBP.

Wybory przeprowadzone w niedzielę 17 kwietnia 2005 roku już w pierwszej

turze bezapelacyjnie wygrał Mehmet Ali Talat, uzyskując 55,8% głosów. Drugi

w kolejności lider UBP otrzymał 22,8%, natomiast Mustafa Arabacioglu, popierany

przez DP, 13,3%. Pozostałych sześciu kandydatów nie liczyło się w walce o prezy-

denturę101.

Wybór Mehmeta Ali Talata oznaczał otwarcie nowego rozdziału w historii

Cypru. Jednocześnie dobiegła końca polityczna kariera Raufa Denktasza, który dla

wielu obserwatorów i badaczy kwestii cypryjskiej był symbolem północnego Cypru

oraz rywalizacji pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami cypryjskimi. W prze-

98 AKP and Denktaş Exchange Fire on Cyprus Policy, „Turkish Daily News” z 24 marca 2005 r.99 Ibidem.100 Turkish Cypriots Vote for New Negotiator, „Turkish Daily News” z 18 kwietnia 2004 r.101 Elections in the Turkish Republic of Northern Cyprus, http://en.wikipedia.org/wiki/Elec-

tions_in_the_ Turkish_Republic_of_Northern_Cyprus (7.12.2006).


ciwieństwie do swego poprzednika, Mehmet Ali Talat miał opinię polityka

skłonnego do kompromisu i gotowego do bliższej współpracy ze stroną Greków

cy pryjskich102. Powszechne opinie znalazły potwierdzenie w treści przemówienia

inau guracyjnego, które wygłosił 24 kwietnia. Nowy lider Turków cypryjskich

oświadczył: „My, Turcy cypryjscy i Grecy cypryjscy, musimy wyciągać wnioski

z przeszłości i określić, co będzie dla nas najważniejsze w XXI wieku. (…) Chociaż

Grecy cypryjscy zostali zaskoczeni przez polityczną burzę, ponieważ ich lider obrał

zły kurs, nie opuścimy ich i nie pozwolimy, by pochłonęły ich wysokie fale. Wycią-

gamy do Greków cypryjskich naszą dłoń w geście braterstwa, przyjaźni i pokoju.

Będziemy tak postępować dalej, bo przecież wszyscy płyniemy tym samym stat-

kiem. (…) Rozwiązanie problemu cypryjskiego da nadzieję i wesprze inne procesy

pokojowe na całym świecie, a przede wszystkim te, które są przedmiotem szcze-

gólnego zainteresowania ONZ na Bliskim Wschodzie oraz na Bałkanach. Przecież

wody, które otaczają naszą wyspę, nie oddzielają nas od reszty świata, lecz łączą

nas z trzema kontynentami”103. Na stanowisku szefa rządu Mehmeta Ali Talata

zastąpił Ferdi Sabit Soyer.

Również Kofi Annan podzielał pozytywne opinie i wiązał duże nadzieje z wy-

borem Mehmeta Ali Talata na „lidera społeczności Turków cypryjskich”. W rapor-

cie dla Rady Bezpieczeństwa ONZ sekretarz generalny oświadczył, że wybór ten

potwierdził ciągłość poparcia ze strony społeczności Turków cypryjskich dla ini-

cjatywy pokojowego rozwiązania kwestii cypryjskiej104.

102 Kilka dni przed wyborami, zapytany o ewentualną kontynuację polityki Raufa Denktasza

względem Greków cypryjskich, Mehmet Ali Talat powiedział: „Jeśli zwyciężę, wygram

właśnie dzięki przeciwstawieniu się polityce Denktasza. Nasze stanowiska różnią się zasad-

niczo. Moje podejście będzie nowatorskie i, rzekłbym, bardzo proeuropejskie. Nie ulega

wątpliwości, że wyciągnę dłoń do Greków cypryjskich, że zaproponuję im pokój. Udowod-

niłem to już przy okazji wyborów parlamentarnych w lutym tego roku. Wówczas zapropo-

nowałem współpracę panu Papadopulosowi, ale on, niestety, odrzucił moją ofertę. Ma po

prostu inną wizję. Chce Cypru całkowicie greckiego i dla osiągnięcia tego celu wykorzystuje

członkostwo kraju w UE. A przecież 16 kwietnia 2003 roku podpisał traktat akcesyjny

w imieniu całego Cypru. Władze naszego państwa, z Denktaszem na czele, nie były wtedy

zainteresowane tą propozycją rozwiązania sporu. Z tego powodu Turcy cypryjscy znaleźli się

w bardzo trudnej sytuacji, choć przyjęli plan Annana w kwietniu 2004 roku. Do UE weszła

za to strona, która najpierw deklarowała poparcie dla planu, a później ostatecznie go pogrze-

bała. To nie fair”. Zob. M. Banaszak, P. Osiewicz, Nie akceptujemy podziału wyspy. Z Mehme-

tem Ali Talatem, prezydentem Tureckiej Republiki Północnego Cypru (TRPC), rozmawiają

Marta Banaszak i Przemysław Osiewicz, „Głos Wielkopolski” z 6 maja 2005 r.103 Inaugural Speech of President of the TRNC Mehmet Ali Talat of 24 April 2005, www.trncpre-

sidency.org/konusma_eng.html (29.04.2005).104 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 27 May 2005,

S/2005/353.


Chociaż nic nie wskazywało na to, by przedstawiciele Turków cypryjskich

i Greków cypryjskich mogli wrócić do stołu rokowań, inne zainteresowane strony

próbowały ocenić możliwości wznowienia rozmów, których podstawę stanowiłby

odrzucony w referendum plan Annana. 24 marca 2005 roku w Waszyngtonie

doszło do spotkania ministra spraw zagranicznych Grecji Petrosa Moliviatisa

z amerykańską sekretarz stanu Condoleezzą Rice. W jego trakcie grecki minister

oświadczył, iż celem jego rządu jest uregulowanie kwestii cypryjskiej „na podsta-

wie zmodyfi kowanego planu Annana”105. W odpowiedzi strona turecka wezwała

Greków cypryjskich oraz Grecję do przedstawienia na piśmie propozycji zmian

w tekście dokumentu. Jednocześnie władze Turcji opracowywały własne propozy-

cje, które miały doprowadzić do poprawy klimatu politycznego na wyspie

i umożliwić stronom wznowienie rokowań.

W tym samym czasie Kofi Annan próbował doprowadzić do wznowienia roz-

mów pomiędzy przedstawicielami obu społeczności. Sekretarz generalny ONZ

wykorzystał nawet w tym celu swoją obecność na uroczystych obchodach rocznicy

zakończenia II wojny światowej w Moskwie 9 maja 2005 roku. W stolicy Rosji

spotkał się zarówno z Tassosem Papadopoulosem, jak i tureckim premierem

Recepem Tayyipem Erdoğanem. Wkrótce potem, 16 maja, delegacja Greków

cypryjskich przyleciała do Nowego Jorku, aby rozważyć możliwości wznowienia

rokowań106.

30 maja minister spraw zagranicznych Abdullah Gül oświadczył, iż tureckie

władze nadal popierają plan uregulowania kwestii cypryjskiej w ramach misji

dobrych usług sekretarza generalnego ONZ. Szef MSZ Turcji przedstawił również

propozycję działań, dzięki którym możliwe byłoby przełamanie impasu na Cyprze.

Lista najważniejszych propozycji obejmowała:

• wolny przepływ osób, dóbr i usług do i z obszarów kontrolowanych przez

Turków cypryjskich, w tym także między północą i południem wyspy;

• zniesienie wszelkich ograniczeń dotyczących portów morskich i lotniczych,

także związanych z bezpośrednimi połączeniami lotniczymi;

• zniesienie wszelkich restrykcji dotyczących obywateli państw trzecich;

• objęcie północnego Cypru unią celną w ramach Unii Europejskiej i zapew-

nienie możliwości odnoszenia korzyści z tego tytułu przez wszystkich Turków

cypryjskich;

105 Greek FM Says UN Blueprint Needs Modifi cations, „Turkish Daily News” z 26 marca 2005 r.106 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 27 May 2005,

op.cit.


• zniesienie wszelkich utrudnień, które uniemożliwiają Turkom cypryjskim

uczestnictwo w międzynarodowych imprezach kulturalnych, sportowych

i innych107.

Realizacja propozycji przedstawionych przez ministra spraw zagranicznych

Turcji miała być pierwszym krokiem w kierunku wznowienia rokowań i ostatecz-

nego uregulowania sporu. Jednak było niemalże pewne, iż zostaną one odrzucone

przez stronę grecką. Przyjęcie propozycji Abdullaha Güla byłoby równoznaczne

z radykalną zmianą stanowiska władz Greków cypryjskich, które dotychczas kon-

sekwentnie blokowały wszelkie inicjatywy równoznaczne, przynajmniej w ich

przekonaniu, z uznaniem odrębności politycznej Turków cypryjskich.

Organizacja Narodów Zjednoczonych nie ustawała w staraniach na rzecz roz-

wiązania kwestii cypryjskiej. 27 maja 2005 roku Kofi Annan przedstawił Radzie

Bezpieczeństwa ONZ raport dotyczący operacji pokojowej na Cyprze. W doku-

mencie sekretarz generalny ONZ zauważył: „Ogólna sytuacja na Cyprze jest sta-

bilna, chociaż ofi cjalne kontakty pomiędzy liderami Greków cypryjskich i Turków

cypryjskich, zawieszone po referendum z kwietnia 2004 roku, nie zostały dotych-

czas wznowione i nic nie wskazuje, by mogło się to zmienić”108. Ponadto SG ONZ

zasugerował Radzie potrzebę dostosowania zadań misji pokojowej UNFICYP do

nowych okoliczności. Siły pokojowe, których liczebność ulegała stopniowej reduk-

cji do lutego 2005 roku, miały od tamtej pory być bardziej mobilne. Równocześnie

likwidowano stałe punkty obserwacyjne wzdłuż linii Attyli109.

15 czerwca 2005 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1604

(2005), w której przychyliła się do propozycji SG ONZ, by dostosować mandat sił

UNFICYP do nowych realiów na Cyprze. Nawiązując do rosnącej liczby kontaktów

pomiędzy członkami obu społeczności, członkowie Rady zwrócili uwagę na

konieczność walki ze wzrostem przestępczości wzdłuż linii zawieszenia ognia oraz

potrzebę nawiązania współpracy pomiędzy organami ścigania. Prócz tego, RB

ONZ zachęcała władze Greków cypryjskich i Turków cypryjskich, aby ułatwiały

107 Letter Dated 31 May 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the United Nations

addressed to the Secretary-General, 1 June 2005, A/59/820-S/2005/355; Statement by Minister

of Foreign Aff airs Abdullah Gül of 30 May 2005, www.mfa.gov.tr/mfa/ foreignpolicy/mainis-

sues/cyprus/restrictions_30may2005.htm (12.06.2005).108 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 27 May 2005,

op.cit.109 W maju 2005 roku w skład sił UNFICYP wchodziło 869 żołnierzy (245 Argentyńczyków, 278

Brytyjczyków, 202 Słowaków, 84 Węgrów, 16 Paragwajczyków, 15 Chilijczyków, 14 Peruwiań-

czyków, 4 Austriaków, 2 Finów, 2 Chorwatów, 2 Urugwajczyków, Kanadyjczyk, Brazylijczyk

i Boliwijczyk) oraz 52 policjantów (z Australii, Chorwacji, Indii, Irlandii, Holandii). Report

of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 27 May 2005, op.cit.


wzajemne kontakty swym obywatelom oraz wspierały organizację wszelkich imprez

integracyjnych. W tym kontekście Rada przypomniała stronom, iż powinny usunąć

wszelkie przeszkody, utrudniające udział mieszkańców w tego typu wydarze-

niach110.

W dniach 30 maja–7 czerwca 2005 roku z wizytą na Cyprze oraz w Grecji

i Turcji przebywał podsekretarz ONZ do spraw politycznych Kieran Prendergast.

Po rozmowach z przedstawicielami wszystkich zainteresowanych stron przekazał

Radzie Bezpieczeństwa raport, w którym przedstawił własną ocenę możliwości

wznowienia misji dobrych usług na Cyprze111.

Podczas pobytu na wyspie Kieran Prendergast spotkał się trzykrotnie z Tasso-

sem Papadopoulosem oraz dwukrotnie z Mehmetem Ali Talatem. Ponadto wysłan-

nik ONZ rozmawiał z ministrami spraw zagranicznych Grecji i Turcji. Szczególnie

owocne okazały się konsultacje z liderami obu społeczności, w trakcie których

Kieran Prendergast miał możliwość zapoznać się z najnowszymi stanowiskami

stron.

Prezydent Republiki Cypru zapewniał wysłannika SG ONZ, że opowiada się za

wznowieniem rokowań w ramach misji dobrych usług sekretarza generalnego

ONZ. Jednocześnie określił warunki, które musiałyby zostać spełnione przed

przystąpieniem przedstawicieli Greków cypryjskich do rozmów:

• niewyznaczanie sztywnych ram czasowych rokowań;

• rezygnacja z arbitrażu ze strony sekretarza generalnego ONZ lub jakiejkol-

wiek strony trzeciej;

• zorganizowanie referendum w sprawie porozumienia jedynie w sytuacji, gdy

treść dokumentu zostanie zaakceptowana przez obie strony.

Jednakże lider Greków cypryjskich odmówił przedstawienia kompletnej listy

żądań, uzasadniając ten krok koniecznością zapoznania się z oczekiwaniami dru-

giej strony. W związku z powyższym ewentualne żądania strony greckiej miały być

odpowiedzią na postulaty Turków cypryjskich. Pomimo wyraźnej prośby ze strony

Kierana Prendergasta, lider greckiej społeczności nie zgodził się również na okre-

ślenie priorytetowych żądań lub choćby przedstawienie hierarchii najważniejszych

zagadnień112.

Stronę Turków cypryjskich, jak już wcześniej wspomniano, reprezentował

Mehmet Ali Talat. W trakcie dwóch spotkań z podsekretarzem generalnym ONZ

110 Resolution 1604 (2005) Adopted by Security Council on 15 June 2005, S/RES/1604 (2005).111 Th e Cyprus Question. A Brief Introduction, op.cit., s. 18.112 UN USG’s Briefi ng to Security Council (Full Text), www.hri.org/news/cyprus/cna/2005/05-

06-22.html (8.12.2006).


przedstawił najważniejsze punkty stanowiska władz Turków cypryjskich. Wśród

nich znalazły się następujące warunki:

• porozumienie na podstawie planu przygotowanego pod auspicjami ONZ;

• zgoda na ewentualny arbitraż SG ONZ w razie braku porozumienia pomiędzy

stronami;

• wyznaczenie ram czasowych negocjacji;

• możliwość renegocjowania postanowień dotyczących terytorium, kwestii

własności, fi nansów, ewentualnych przesiedleń Turków cypryjskich;

• zgoda na wprowadzenie zmian na korzyść strony greckiej po uprzednim

przedstawieniu listy żądań przez reprezentantów Greków cypryjskich;

• zapewnienie pomocy, gdyby negocjacje zostały zerwane lub zakończyły się

niepowodzeniem z inicjatywy drugiej strony.

Na podstawie powyższych warunków należy zauważyć, iż stanowiska przedsta-

wione przez Tassosa Papadopoulosa oraz Mehmeta Ali Talata różniły się w znacznym

stopniu. Kontrowersje budziły kwestie ewentualnego arbitrażu ze strony SG ONZ

oraz ram czasowych rokowań. Łączył je natomiast fakt, iż nie dotyczyły konkretnych

żądań negocjacyjnych, lecz zagadnienia organizacji i przebiegu rokowań. Innym

podobieństwem, w opinii Kierana Prendergasta, było odrzucenie żądań drugiej

strony zarówno przez lidera Greków cypryjskich, jak i przywódcę Turków cypryj-

skich. Podczas spotkań z ministrami spraw zagranicznych Grecji i Turcji, wysłan-

nikowi Kofi ego Annana udało się uzyskać poparcie obu państw dla wznowienia

procesu pokojowego na podstawie planu. Grecki minister Petros Molyviatis opo-

wiedział się za możliwie najszybszym wznowieniem rokowań i określił plan Annana

mianem jedynej przedstawionej dotychczas całościowej propozycji uregulowania

kwestii cypryjskiej. Jednakże jednocześnie zaznaczył, iż treść dokumentu wymagała

jeszcze dopracowania i wznowienia negocjacji w kilku kontrowersyjnych obszarach.

Jego turecki odpowiednik Abdullah Gül również poparł inicjatywę wznowienia

rozmów w ramach misji dobrych usług sekretarza generalnego ONZ, ale równo-

cześnie zastrzegł, że nie będzie to możliwe dopóki strona Greków cypryjskich nie

przedstawi szczegółowego stanowiska. W trakcie rozmowy z Kieranem Prenderga-

stem, minister spraw zagranicznych Turcji wyraził również zaniepokojenie z powodu

braku odpowiedniej reakcji ze strony Rady Bezpieczeństwa na raport SG ONZ

z 28 maja 2004 r. Spostrzeżenie tureckich władz dotyczyło także nieodpowiedniego

postępowania Unii Europejskiej w stosunku do Turków cypryjskich, a zwłaszcza

niewywiązanie się z wcześniejszych obietnic113.

113 Ibidem.


W końcowej części obszernego raportu Kieran Prendergast pochwalił liderów

obu społeczności za wyrażoną przez nich gotowość wznowienia rokowań w ramach

misji dobrych usług SG ONZ. Jednocześnie zwrócił uwagę na bardzo niski stopień

wzajemnego zaufania pomiędzy elitami politycznymi oraz duże rozbieżności sta-

nowisk w najistotniejszych kwestiach. Ewentualne wznowienie procesu rokowań

oraz prac nad treścią nowego dokumentu miało być uzależnione przede wszystkim

od postawy liderów cypryjskich społeczności oraz stanowisk Grecji i Turcji. W tym

kontekście Kieran Prendergast powtórzył, że rolą ONZ lub innych stron trzecich

jest jedynie pomoc przedstawicielom Turków cypryjskich oraz Greków cypryjskich

w powrocie do stołu rokowań, a nie podejmowanie za nich decyzji. Tym samym

podkreślił odpowiedzialność Tassosa Papadopoulosa oraz Mehmeta Ali Talata za

kształt przyszłego porozumienia oraz ostateczne uregulowanie problemu cypryj-

skiego. Wysłannik Kofi ego Annana podkreślił konieczność zmian na Cyprze, ale

jednocześnie wyraził opinię, iż przedwczesne wznowienie procesu pokojowego

byłoby niewskazane114. Rok po referendach sytuacja na wyspie nie pozwalała

patrzeć z optymizmem w przyszłość i liczyć na jakikolwiek przełom. Wciąż zbyt

wiele dzieliło obie strony, a defi cyt wzajemnego zaufania pomiędzy liderami

zamiast się zmniejszać ulegał stopniowemu powiększeniu.

Wkrótce po ogłoszeniu raportu przez Kierana Prendergasta, Mehmet Ali Talat,

w jednym z wywiadów prasowych, wyraził opinię, iż warunkiem rozwiązania

kwestii cypryjskiej jest uprzednie zniesienie izolacji północnego Cypru: „Zależy

nam na bezpośrednich połączeniach lotniczych oraz handlu bezpośrednim z resztą

świata. W ramach nowego państwa powinniśmy mieć zagwarantowany równo-

rzędny status. Jeśli izolacja Turków cypryjskich zostałaby zniesiona, mogłoby to

korzystnie wpłynąć na Greków cypryjskich i zmotywować ich do poszukiwania

rozwiązania sporu. W przeciwnym razie nigdy to nie nastąpi, gdyż zajmują uprzy-

wilejowaną pozycję z racji swego członkostwa w UE”115. Wypowiedź lidera Turków

cypryjskich dowodziła, że po niepowodzeniu planu Annana, głównym celem

społeczności tureckiej na Cyprze stało się zakończenie izolacji północnego Cypru.

Dzięki temu, jak argumentowali czołowi politycy, zaistniałaby szansa na zmniej-

szenie różnic ekonomicznych pomiędzy członkami obu społeczności. Ponadto,

wzmocniona zostałaby pozycja negocjacyjna Turków cypryjskich. Po ewentualnym

zakończeniu izolacji gospodarczej TRPC, strona grecka straciłaby ważny argument,

ważną kartę przetargową. Było sprawą oczywistą, iż choćby z tego powodu władze

114 Ibidem. 115 Y. Kanli, E. U. Arslan, Easing isolation will help settlement, „Turkish Daily News” z 3 lipca

2005 r.


Republiki Cypru kategorycznie odrzucały możliwość jakichkolwiek ustępstw, które

w ich przekonaniu groziły faktycznym uznaniem państwa Turków cypryjskich.

Przedłużający się impas w cypryjskich rokowaniach wzbudzał zaniepokojenie

między innymi w Stanach Zjednoczonych. 19 lipca 2005 roku, w przeddzień rocz-

nicy lądowania wojsk tureckich na Cyprze, zastępca rzecznika amerykańskiego

departamentu stanu Adam Ereli oświadczył, iż kwestia cypryjska powinna zostać

uregulowana na podstawie planu Annana. Przedstawiciel władz amerykańskich

wyraził również nadzieję na możliwie najszybsze wznowienie rokowań z udziałem

zainteresowanych stron. W tym kontekście zalecił rezygnację z rozpamiętywania

przeszłości na rzecz pojednania na podstawie planu SG ONZ: „Plan Annana nadal

stanowi podstawę przyszłego porozumienia. Stany Zjednoczone nadal aktywnie

wspierają tę inicjatywę i pozostają w stałym kontakcie ze stronami celem określe-

nia możliwości wznowienia procesu pokojowego”116. Notabene, Adam Ereli,

zapytany przez greckiego dziennikarza o jego ocenę tureckiej operacji wojskowej

z 1974 roku, odmówił odpowiedzi na tak zadane pytanie. Taka postawa dowodziła,

że władze amerykańskie nie chciały poprzeć ofi cjalnie żadnej ze stron, choć jed-

nocześnie nadal nie kryły niezadowolenia z powodu odrzucenia propozycji Kofi ego

Annana przez Greków cypryjskich: „Rozwiązanie jest na wyciągnięcie ręki. To

rozwiązanie było już raz na wyciągnięcie ręki, ale niestety zostało odrzucone”117.

Przedstawiciele Greków cypryjskich konsekwentnie domagali się istotnych

ustępstw ze strony Turcji oraz Turków cypryjskich. Jednakże tureckie władze

wyraźnie sygnalizowały, iż nie zgadzają się na porozumienie za wszelką cenę, nawet

gdyby taka decyzja wiązała się z dalszym pozostawaniem północnego Cypru poza

Unią Europejską lub wstrzymaniem decyzji o otwarciu negocjacji członkowskich

z Turcją. Abdullah Gül, podczas obchodów 31 rocznicy lądowania wojsk tureckich

na Cyprze, powiedział: „Pełnoprawne członkostwo pozostaje strategicznym celem

zarówno dla Turcji, jak i Turków cypryjskich. Popieramy Turków cypryjskich w ich

dążeniu do przystąpienia do UE, ale nie powinno do tego dojść za wszelką cenę.

Ich stanowisko będzie ugodowe dopóty, dopóki ręka wyciągnięta do Greków

cypryjskich nie będzie ignorowana”118. Jednocześnie minister spraw zagranicznych

Turcji wezwał Unię Europejską, by ta wypełniła obietnice złożone Turkom cypryj-

skim wkrótce po przyjęciu przez nich planu Annana. Z kolei ton i treść wypowie-

dzi Mehmeta Ali Talata były bardziej pojednawcze. Lider tureckiej społeczności

116 Washington: Annan plan remains basis for discussing Cyprus issue, „Turkish Daily News”

z 21 lipca 2005 r.117 Ibidem.118 Gül: Turkish will for Cypriot resolution not at any price, „Turkish Daily News” z 21 lipca

2005 r.


na Cyprze zaapelował do władz społeczności greckiej, by przyczyniły się do wzno-

wienia rozmów w sprawie przyszłości wyspy: „Wyciągnęliśmy naszą dłoń do

Greków cypryjskich w pokojowych zamiarach i czekamy aż ją przyjmą. Apeluję do

strony greckiej, aby wypełniła żądania sekretarza generalnego ONZ… i powróciła

do stołu rokowań. Jesteśmy gotowi do rozpatrzenia jakiejkolwiek inicjatywy poko-

jowej”119.

Z punktu widzenia Greków cypryjskich jedną z najpoważniejszych konsekwen-

cji nieuregulowania kwestii cypryjskiej jest brak nawiązanych stosunków dyplo-

matycznych z Republiką Turcji. Dlatego, jak już wcześniej wspomniano, podczas

szczytu w grudniu 2004 roku Rada Europejska postawiła tureckim władzom waru-

nek uznania Republiki Cypru do dnia rozpoczęcia negocjacji członkowskich, który

zaplanowano na 3 października 2005 roku120. Premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan

odmówił uznania de iure, wobec czego przyjęto kompromisową formułę, zakłada-

jącą uznanie de facto poprzez rozszerzenie umowy o unii celnej, zawartej pomiędzy

UE a Turcją w 1995 roku, na dziesięć nowych państw członkowskich121. 29 lipca

2005 roku Turcja podpisała protokół do umowy o unii celnej, ale dołączyła do niej

deklarację w sprawie Cypru. W punkcie 4 Deklaracji władze tureckie zastrzegły,

że „podpisanie, ratyfi kacja oraz implementacja niniejszego Protokołu nie oznaczają

uznania Republiki Cypru wymienionej w tymże Protokole, ani nie naruszają praw

i obowiązków Turcji”122, wynikających z treści traktatów podpisanych w 1960 roku.

Jednocześnie Ankara zadeklarowała „gotowość do nawiązania stosunków z nowym

państwem cypryjskim powstałym na podstawie całościowego planu rozwiązania

kwestii cypryjskiej”(art. 6)123. Stanowisko Republiki Turcji spotkało się ze sprzeci-

wem ze strony Wspólnoty, która 20 września 2005 roku opublikowała treść kontr-

deklaracji w tej sprawie. Deklaracja turecka została w niej uznana za jednostronną

i nie mającą jakiegokolwiek wpływu na zobowiązania wynikające z treści Protokołu

(art. 2)124.

Rząd Republiki Cypru wyraził głębokie ubolewanie z powodu deklaracji dołą-

czonej do protokołu. Rzecznik Kypros Chrysostomides oświadczył, iż „jest niedo-

119 Ibidem.120 Zob. A. Kaliber, Securing the Ground Th rough Securitized ‘Foreign’ Policy: the Cyprus Case,

„Security Dialogue” 2005, vol. 36, no.3, s. 332–335.121 A. Słojewska, J. Bielecki, Początek długiej drogi, op.cit.122 Declaration by Turkey on Cyprus, www.mfa.gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/declaration

_29july2005.htm (1.09.2006).123 Ibidem.124 Enlargement-Turkey: Declaration of the European Community and Its Member States of

20 September 2005, www.europa.eu.int/comm/enlargement/docs/newsletter/latest_weekly_

101005.htm (1.09.2006).


puszczalnym, by państwo kandydujące nie uznawało jednego z państw członkow-

skich Unii, do której pragnie przystąpić. Ten paradoks instytucjonalny nie powinien

mieć miejsca”125. Podobnego zdania był przewodniczący parlamentu Demetris

Christofi as, który stanowisko Turcji określił jako niemożliwe do zaakceptowania.

Również lider partii EDEK Yiannakis Omirou wyrażał się bardzo krytycznie na

temat tureckiej deklaracji. Jedynie Christos Pourgourides, przywódca opozycyjnej

partii DISY, oświadczył publicznie, że winę za taki stan rzeczy ponosi strona grecka.

W jego przekonaniu impas w rokowaniach był rezultatem nieodpowiedzialnej

polityki rządu oraz brakiem jakiejkolwiek konstruktywnej propozycji uregulowa-

nia kwestii cypryjskiej ze strony Greków cypryjskich. By to zmienić, zaapelował

do prezydenta Papadopoulosa, by przedstawił sekretarzowi generalnemu ONZ

oraz stronie tureckiej listę proponowanych zmian w treści planu Annana126.

Dołączenie deklaracji do protokołu do umowy o unii celnej było kolejnym

dowodem wyjątkowo niekorzystnej sytuacji politycznej na Cyprze. Pat negocja-

cyjny coraz silniej oddziaływał nie tylko na obie cypryjskie społeczności, ale także

na Turcję i, w mniejszym stopniu, na Unię Europejską. Kilkanaście miesięcy po

referendach stało się niemalże oczywiste, iż przedłużający się stan zawieszenia

poważnie skomplikuje ewentualne negocjacje akcesyjne Turcji z Unią Europejską.

Sytuacja w jednym z najmniejszych państw członkowskich miała bezpośredni

wpływ na prounijne aspiracje Turcji, a tym samym na przyszłość całej Unii. Wła-

dze Republiki Cypru były zdecydowane zmuszać Turcję do stopniowych ustępstw

na kolejnych etapach rozmów członkowskich. Zaczęły postrzegać członkostwo

Turcji nie w kategoriach zagrożenia, lecz szansy na wywalczenie możliwie najwięk-

szych ustępstw dzięki poparciu pozostałych państw członkowskich UE. Taka

polityka Republiki Cypru wywoływała sprzeciw władz tureckich, które nadal

utrzymywały, iż rozwiązanie problemu cypryjskiego nie jest warunkiem przystą-

pienia Turcji do Unii, a jedynie jest prezentowane jako jedno z kryteriów przez

stronę Greków cypryjskich. Ponadto, kwestia cypryjska miała być jedynie narzę-

dziem w rękach przeciwników tureckiej akcesji. Przypuszczenia władz Turcji nie

okazały się bezpodstawne.

W sprawie uznania Republiki Cypru przez Turcję interweniowała Francja.

Prezydent Jacques Chirac ostrzegł tureckie władze, że bez uznania Cypru, termin

rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych zaplanowany na 3 października nie będzie

mógł być utrzymany. Jeszcze dobitniej całą sytuację skomentował premier Domi-

nique de Villepin: „Wydaje mi się nie do pomyślenia, żeby jakikolwiek proces

125 S. Evripidou, Deep regret over Turkish statement, „Sunday Mail” z 31 lipca 2005 r.126 Ibidem.


negocjacji rozpocząć z państwem, które nie uznaje któregoś z 25 państw człon-

kowskich Unii Europejskiej. Musimy poczekać, aż Turcja wykaże prawdziwą wolę

rozpoczęcia negocjacji”127. Słowa czołowych francuskich polityków wywołały

niezadowolenie w Turcji, tym bardziej, że Francja jednocześnie wywierała dużą

presję na władze w Ankarze w sprawie uznania rzezi Ormian z 1915 roku za ludo-

bójstwo128. Władze Greków cypryjskich mogły także liczyć na poparcie Grecji oraz

Austrii.

Ostatecznie państwa członkowskie UE przyjęły kompromisową formułę, aby

nie zablokować możliwości rozpoczęcia negocjacji członkowskich z Turcją

w wyznaczonym terminie. Uzgodniono, iż władze tureckie są zobowiązane uznać

formalnie Republikę Cypru przed przystąpieniem Turcji do Unii Europejskiej. Za

rozwiązaniem spornej sytuacji opowiadała się przede wszystkim przewodnicząca

UE Wielka Brytania129. Amerykańska sekretarz stanu Condoleezza Rice dzwoniła

podobno do Tassosa Papadopoulosa z prośbą o nieblokowanie rozpoczęcia nego-

cjacji członkowskich z Turcją130. Naciski dyplomatyczne wywierane na Nikozję

przyniosły skutek i 3 października jedynym państwem przeciwnym otwarciu

negocjacji była Austria. Austriacka minister spraw zagranicznych Ursula Plassnik

domagała się przedstawienia alternatywnego scenariusza dla pełnego członkostwa

Turcji w UE, na przykład, uprzywilejowanego partnerstwa. Dzięki staraniom szefa

brytyjskiego MSZ Jacka Straw udało się przekonać Austrię do wyrażenia zgody na

uroczyste otwarcie negocjacji131. Rozpoczęcie procesu nie zostało tym razem

zablokowane z powodu nieuregulowanej sytuacji na Cyprze, niemniej wszystko

wskazywało, że w przyszłości stanie się inaczej. Niechęć niektórych państw człon-

kowskich wobec rozszerzenia UE o Turcję czyniła z nich naturalnych sprzymie-

rzeńców strony Greków cypryjskich.

Próby nakłonienia Turcji do uznania Republiki Cypru były ostro krytykowane

przez prezydenta północnego Cypru. Na łamach „Turkish Policy Quarterly”, Meh-

127 K. Niklewicz, Uznacie Cypr, będziemy rozmawiać, „Gazeta Wyborcza” z 4 sierpnia 2005 r.128 Władze tureckie konsekwentnie odmawiają uznania rzezi Ormian z 1915 roku za ludobój-

stwo. Przeciwnego zdania są Ormianie, których wielu mieszka na stałe we Francji i ma wpływ

na tamtejszą politykę. Francja jest postrzegana jako główny adwokat Ormian w sporze

z Turcją. Taka sytuacja skutkuje licznymi napięciami dyplomatycznymi pomiędzy oboma

państwami. Więcej na temat rzezi Ormian zob. G. Kucharczyk, Pierwszy holocaust XX wieku,

Biblioteka Frondy, Warszawa 2004; Y. Ternon, Ormianie. Historia zapomnianego ludobójstwa,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.129 G. Bowley, EU agrees on key point for Turkey, „International Herald Tribune” z 21 września

2005 r.130 J. Bielecki, Złe prognozy dla Turcji, „Rzeczpospolita” z 7 października 2005 r.131 J. Bielecki, Turcja w europejskiej grze, „Rzeczpospolita” z 4 października 2005 r.


met Ali Talat oświadczył: „Liderzy państw Unii muszą w pełni pojąć, że wywiera-

nie presji na Turcję, by ta uznała Republikę Cypru lub unormowała swoje stosunki

z tamtejszą administracją, jest niesprawiedliwe zarówno wobec Turków, jak

i Turków cypryjskich. Przecież Turcja spełnia kryteria kopenhaskie i dlatego

zostało uznane jej prawo do uczestnictwa w procesie negocjacyjnym, który pro-

wadzi do pełnego członkostwa”132.

Wkrótce po otwarciu negocjacji członkowskich z Turcją, prezydent Grecji

Karolos Papoulias zaproponował władzom Republiki Cypru bliską współpracę oraz

utworzenie wspólnego stanowiska w tej sprawie. Prezydent przyleciał na Cypr

w ramach swojej pierwszej ofi cjalnej wizyty zagranicznej. Na lotnisku w Larnace

Tassos Papadopoulos przywitał Karolosa Papouliasa jako „żywy symbol greckiego

wkładu w walkę cypryjskiego hellenizmu o sprawiedliwość”133. Zapowiedź konty-

nuacji bliskiej współpracy pomiędzy Grecją i Republiką Cypru wzbudziła obawy

Turków cypryjskich oraz władz Turcji. Sedat Laciner, szef Międzynarodowej Orga-

nizacji Studiów Strategicznych w Ankarze, podsumował wizytę greckiej głowy

państwa na Cyprze następującymi słowami: „Oni próbują skonfl iktować Turcję

oraz Turecką Republikę Północnego Cypru z Unią Europejską. Jednocześnie chcą

wywołać nowy konfl ikt na wyspie, bo wówczas Unia będzie zmuszona interwenio-

wać. Strona grecka wykorzystuje teraz swoje członkostwo w UE, a Turcja znalazła

się w krytycznym momencie negocjacji członkowskich”134. Przytoczoną opinię

można uznać za skrajną, niemniej zauważalne stało się pogorszenie klimatu poli-

tycznego na wyspie. Wkrótce po wizycie prezydenta Papouliasa na południowym

Cyprze przeprowadzone zostały grecko-cypryjskie manewry wojskowe pod kryp-

tonimem „Nikiforos”. Odpowiedzią ze strony tureckiej były manewry „Toros”,

przeprowadzone w okolicach Kyrenii (tur. Girne). Tym samym realne stało się

zagrożenie wznowienia rywalizacji militarnej pomiędzy zainteresowanymi stro-

nami, przy aktywnym współudziale Grecji oraz Turcji. Napięcie zagroziło desta-

bilizacją w regionie wschodniego Morza Śródziemnego. Ostatecznie zorganizowa-

nie pierwszych od 2001 roku manewrów wojskowych przyczyniło się do dalszego

spadku zaufania pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami cypryjskimi.

Międzynarodowe konsekwencje dyplomatycznej rywalizacji na linii Turcja –

Republika Cypru były bardzo poważne. Brak uznania doprowadził między innymi

do zablokowania strategicznych rokowań pomiędzy Unią Europejską a Organiza-

132 M.A. Talat, Turkish Cypriots’ Expectations from the EU, „Turkish Policy Quarterly” 2005,

vol. 4, no. 3, s. 30.133 Greek president stresses need for close cooperation with Greek Cyprus, „Turkish Daily News”

z 17 października 2005 r.134 Greek Cypriots aim at provoking Turkey, „Turkish Daily News” z 17 października 2005 r.


cją Paktu Północnoatlantyckiego, gdyż Turcja odmawiała Republice Cypru prawa

uczestnictwa w tychże spotkaniach. Władze tureckie utrzymywały, iż była to

odpowiedź na utrzymywaną izolację północnego Cypru. Z kolei władze cypryjskie

użyły weta podczas podpisywania porozumienia pomiędzy Turcją a Europejską

Agencją Obrony (EDA)135. Ponieważ UE nie dysponuje jeszcze wystarczającym

potencjałem, możliwość realizacji zadań w ramach Europejskiej Polityki Bezpie-

czeństwa i Obrony (ESDP) uległa poważnemu ograniczeniu. W przyszłości kwestia

uznania Republiki Cypru miała poważnie skomplikować negocjacje członkowskie

z Republiką Turcji. Taką możliwość przewidziano w artykule 3 kontrdeklaracji UE

z 20 września 2005: „Brak pełnej implementacji przyjętych zobowiązań wpłynie

na całkowity postęp negocjacji”136.

Ważnym wydarzeniem, choć niezwiązanym z polityką, był pierwszy od ponad

trzydziestu lat mecz piłkarski pomiędzy drużynami klubowymi z Republiki Cypru

i Turcji. Los zetknął ze sobą turecki Trabzonspor oraz cypryjski Anorthosis Fama-

gusta w eliminacjach Ligi Mistrzów. Mecz miał dodatkowy podtekst – Anorthosis

Famagusta jest klubem, którego kibicami są głównie byli mieszkańcy Famagusty

(Varoshy). Spotkanie miało zamiar obejrzeć około dwóch tysięcy Turków cypryj-

skich, co na początku wzbudzało poważne obawy związane z zapewnieniem bez-

pieczeństwa podczas imprezy137. Chociaż widzów z północnego Cypru przybyło

mniej niż się spodziewano, należy uznać, że mecz wzbudził olbrzymie zaintereso-

wanie po obu stronach linii Attyli. Pierwszy mecz oglądało wielu mieszkańców

Cypru, nawet jeśli na co dzień w ogóle nie interesowali się piłką nożną. Niespo-

dziewanie zwyciężył zespół Greków cypryjskich 3:1. Jednak ważniejszy był fakt, iż

ani na stadionie, ani poza nim nie doszło do żadnych incydentów138. W meczu

rewanżowym w Trabzonie Anorthosis przegrał 0:1, ale dzięki lepszej różnicy

bramek awansował do kolejnej rundy. W jego trakcie doszło do incydentu, ponie-

waż na trybunach pojawiły się fl agi Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Strona

grecka zinterpretowała ten akt jako prowokację.

Kontakty sportowe oraz kulturalne są często przedstawiane jako pierwszy etap

na drodze do pojednania dwóch skonfl iktowanych stron. Jednakże wspomniane

mecze pucharowe stanowiły odosobniony przypadek sportowej rywalizacji pomię-

dzy Turkami i Grekami cypryjskimi po 1974 roku. Notabene, Turcy cypryjscy są

135 Cyprus Problem Aff ecting EU Operations, „Cyprus Observer” z 18–24 listopada 2005 r.136 Enlargement-Turkey: Declaration of the European Community and Its Member States of 20

September 2005, op.cit.137 J. Leonidou, Cyprus braces for crunch tie with Turkish side, „Cyprus Mail” z 26 lipca 2005 r.138 Historic football match in Cyprus, www.news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/1/hi/world/europe/4719363.

stm (26.07.2005).


w ogóle pozbawieni możliwości rywalizacji z zagranicznymi klubami, nawet ture-

ckimi. Za złamanie tego zakazu grożą poważne sankcje, włącznie z wykluczeniem

z gry w europejskich rozgrywkach. Wyjątkiem była wizyta drużyn narodowych

Kirgistanu, która miała miejsce pół roku później w styczniu 2006 roku. Odbyły się

wówczas dwa ofi cjalne spotkania drużyn piłkarskich oraz dwa mecze koszykówki.

Wszystkie wygrały reprezentacje TRPC139.

Cypryjskie media, zwłaszcza te kontrolowane przez Turków cypryjskich, dużo

uwagi poświęciły również innemu wydarzeniu, jakim był pierwszy bezpośredni

lot na północny Cypr spoza Turcji. 27 lipca 2005 roku na płycie lotniska Ercan

wylądował azerski samolot, którym przylecieli z Baku przedsiębiorcy, artyści oraz

dziennikarze. Na miejscu zorganizowana została konferencja prasowa, podczas

której lądowanie azerskiej maszyny określono mianem pierwszego kroku na rzecz

zniesienia izolacji północnego Cypru140. Przylot delegacji azerskiej został zaplano-

wany podczas wcześniejszego spotkania tureckiego premiera Recepa Tayyipa

Erdoğana z prezydentem Azerbejdżanu Ilhamem Alijewem. Miał być wyrazem

solidarności i poparcia ze strony azerskich władz na rzecz zakończenia izolacji

TRPC. Chociaż pierwszy od 31 lat bezpośredni lot wzbudził powszechne zainte-

resowanie, należy jednocześnie zaznaczyć, iż był to odosobniony przypadek

o stosunkowo małym znaczeniu. Służył w głównej mierze celom propagandowym

i nie przyniósł wymiernych korzyści żadnej ze stron. Znamienny był fakt, że samo-

lot należał do prywatnej fi rmy Imair, a nie do państwowych linii lotniczych.

Ponadto, wśród członków azerskiej delegacji nie było wysokich rangą przedstawi-

cieli władz państwowych.

Z pewnością wydarzeniem o większej randze była rewizyta delegacji Turków

cypryjskich w Azerbejdżanie pod koniec sierpnia. Wzięli w niej udział, między

innymi, były prezydent Rauf Denktasz oraz jego syn Serdar Denktasz, pełniący

funkcje wicepremiera oraz szefa ministerstwa spraw zagranicznych, którzy przyjęli

osobiste zaproszenie od Ilhama Alijewa. W trakcie wizyty podpisano szereg umów

dotyczących współpracy w rozmaitych dziedzinach, jednak najważniejszy był jej

wymiar polityczny. W trakcie spotkania Serdar Denktasz oświadczył: „Dlaczego

Azerbejdżan otworzył drzwi przed Turecką Republiką Północnego Cypru? Z po-

wodów humanitarnych. Tym samym wysyła całemu światu czytelny sygnał, aby

Turkom cypryjskim przywrócone zostały przysługujące im prawa. Nikt nie powi-

nien krytykować Azerbejdżanu, ponieważ jego władze postąpiły słusznie”141.

139 In Kyrgizistan for Contacts, „Kıbrıs” 2006, nr 1, s. 12–13.140 First direct fl ights between Azerbaijan and TRNC, „Kıbrıs” 2005, nr 4, s. 4–5.141 Ibidem, s. 5.


Pomimo zapewnień ze strony przedstawicieli obu stron, kolejne loty nie były

organizowane. Jednak z pewnością sam fakt zorganizowania takiego przelotu nie

służył pojednaniu pomiędzy obiema cypryjskimi społecznościami i nie sprzyjał

budowie pozytywnego klimatu politycznego na Cyprze. Strona Greków cypryjskich

uznała przylot azerskiego samolotu za prowokację i określiła jako nielegalne dzia-

łanie142. Z perspektywy czasu należy uznać, że odniosła dyplomatyczny sukces,

gdyż sprawa przestała stanowić przedmiot zainteresowania mediów równie szybko

jak się pojawiła. Żadne inne państwo poza Azerbejdżanem, nie licząc niższej rangą

wizyty delegacji kirgiskiej w styczniu 2006 roku, nie zdecydowało się na zorgani-

zowanie podobnej manifestacji poparcia143.

19 sierpnia 2005 roku przedstawiciel Republiki Cypru przy ONZ Andreas

Hadjichrysanthou przesłał na ręce Kofi ego Annana list, w którym skrytykował

politykę lidera Turków cypryjskich Mehmeta Ali Talata. Powołał się przy tym na

jego wypowiedź, cytowaną w tureckiej, anglojęzycznej gazecie „Th e New Anatolian”

z 8 sierpnia. Mehmet Ali Talat miał zadeklarować gotowość zwrotu okręgu Varoshy

stronie greckiej w zamian za otwarcie portów lotniczych i morskich na północnym

Cyprze. Co najważniejsze, miał też oświadczyć, że byłby to kolejny krok w kierunku

uznania państwa Turków cypryjskich, Tureckiej Republiki Północnego Cypru,

przez społeczność międzynarodową. Na tej podstawie Andreas Hadjichrysanthou

poddał w wątpliwość prawdziwe intencje strony tureckiej. Zasugerował, że Turcja

oraz przedstawiciele Turków cypryjskich nie zmienili celu, a jedynie sposób jego

osiągnięcia. W jego przekonaniu strona turecka oferowała okręg Varoshy w zamian

za zniesienie izolacji, ponieważ zakładała, że taki warunek będzie nie do przyjęcia

dla Greków cypryjskich144. Tym samym, w oczach społeczności międzynarodowej,

strona grecka po raz kolejny byłaby prezentowana jako przeciwna zawarciu poro-

zumienia oraz pojednaniu na wyspie145. Z pewnością sam list był pierwszą próbą

odbudowania pozycji Republiki Cypru na arenie międzynarodowej, po tym jak

uległa ona znacznemu osłabieniu w wyniku odrzucenia planu Annana.

Po upływie miesiąca odpowiedź na list Andreasa Hadjichrysanthou przesłał

Kofi emu Annanowi przedstawiciel Turków cypryjskich Reşat Çağlar146. W imieniu

142 Turkish Cypriots break away from isolation with direct fl ight to Baku, „Turkish Daily News”

z 29 sierpnia 2005 r.143 In Kyrgizistan for contacts, op.cit.144 Rada Bezpieczeństwa ONZ zobowiązała Turcję do zwrotu okręgu Varoshy stronie greckiej

już wcześniej, na przykład, w rezolucji nr 550 (1984).145 Letter dated 19 August 2005 from the Charge d’aff aires a.i.. of the Permanent Mission of Cyprus

to the United Nations addressed to the Secretary-General, A/59/899-S/2005/537.146 List został przekazany sekretarzowi generalnemu ONZ za pośrednictwem stałego przedsta-

wiciela Turcji przy ONZ Baki İlkina.


swoich władz oskarżył stronę Greków cypryjskich o dezinformowanie opinii

publicznej i rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji. Wypowiedź Mehmeta

Ali Talata, cytowana przez reprezentanta Republiki Cypru, okazała się być wyni-

kiem błędnego tłumaczenia. Wywiad został przeprowadzony w języku tureckim.

W wydaniu gazety „Th e New Anatolian” z 13 września opublikowano sprostowanie,

w którym redakcja przeprosiła za błąd i zwróciła się z prośbą, by nie przypisywać

tej wypowiedzi Mehmetowi Ali Talatowi. W dalszej części listu Reşat Çağlar sko-

rzystał z możliwości przedstawienia ofi cjalnego stanowiska strony Turków cypryj-

skich. Pojednanie oraz utworzenie cypryjskiego państwa federalnego pozostawało

głównym celem. Jednocześnie przedstawiciel tureckiej społeczności zwrócił uwagę

na konieczność zakończenia gospodarczej izolacji północnego Cypru147. I chociaż

prasowy incydent nie miał większego znaczenia oraz wpływu na stosunki pomię-

dzy obiema społecznościami, stał się dowodem istnienia napięcia oraz braku

wzajemnego zaufania.

Ofensywa dyplomatyczna, podjęta przez władze Republiki Cypru, była konty-

nuowana na forum ONZ we wrześniu 2005 roku. Dobrą okazją do zaprezentowa-

nia ofi cjalnego stanowiska stała się jubileuszowa, sześćdziesiąta sesja Zgromadze-

nia Ogólnego ONZ. 18 września na jego forum wystąpił prezydent Tassos

Papadopoulos. W trakcie wypowiedzi, poświęconej w dużej mierze ówczesnej

sytuacji na Cyprze, prezydent jeszcze raz zapewnił, iż odrzucenie planu Annana

było wyrazem braku akceptacji dla propozycji w nim zawartych, a nie porozumie-

nia i pojednania z Turkami cypryjskimi. Tassos Papadopoulos w imieniu swojego

rządu zadeklarował gotowość powrotu do stołu rokowań celem zmiany niektórych

postanowień zawartych w planie Annana. Odnośnie misji dobrych usług SG ONZ,

prezydent Republiki Cypru wyraził przekonanie, iż dzień przeprowadzenia refe-

rendów nie wyznaczał końca misji Kofi ego Annana, lecz otwarcie jej nowego etapu.

Tym razem lider Greków cypryjskich proponował uzgodnienie treści porozumie-

nia przez obie zainteresowane strony, bez ingerencji ze strony sekretarza general-

nego ONZ. W świadczeniu dobrych usług ONZ miała wspierać Unia Europejska.

Treść przyszłego porozumienia miała odpowiadać interesom Turków cypryjskich

i Greków cypryjskich, a „nie zaspokajać interesy innych państw związanych

z Cyprem”. Było to nawiązanie do argumentu, często przedstawianego przez władze

Republiki Cypru, iż plan Annana w dużej mierze odpowiadał oczekiwaniom

Turcji. Wśród najważniejszych problemów, bez których rozwiązania postęp

w rokowaniach nie był możliwy, Tassos Papadopoulos wymienił zakończenie

147 Letter dated 22 September 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the United

Nations addressed to the Secretary-General, A/60/375-S/2005/601.


wojskowej okupacji północnego Cypru, przypadki łamania praw człowieka, bez-

prawne przejmowanie nieruchomości Greków cypryjskich na północnym Cyprze

przez ludność turecką lub ich sprzedaż obcokrajowcom oraz zbadanie kwestii

osadników tureckich, przybyłych i przebywających bezprawnie na Cyprze po 1974

roku148.

Dzień później podobne stanowisko przedstawił na forum Zgromadzenia Ogól-

nego minister spraw zagranicznych Grecji Petros Molyviatis. Szef greckiej dyplo-

macji również zapewnił członków Zgromadzenia o poparciu, jakiego władze

Grecji udzielają wszelkim inicjatywom celem uregulowania kwestii cypryjskiej.

Podobnie jak to uczynił prezydent Republiki Cypru, Petros Molyviatis zaznaczył,

iż każda kolejna propozycja zakończenia sporu na Cyprze powinna zostać

w pierwszym rzędzie starannie dopracowana, a dopiero potem stać się podstawą

rozmów pomiędzy cypryjskimi liderami. W tym kontekście minister określił

negocjacje bezpośrednie na podstawie planu sekretarza generalnego ONZ jako

najlepszy dostępny środek uregulowania kwestii cypryjskiej. Nadzieją na szybkie

wznowienie procesu pokojowego miały być ulegające ciągłej poprawie stosunki

grecko-tureckie, a zwłaszcza poparcie, jakiego Grecja udzielała Turcji w jej stara-

niach o przyjęcie do Unii Europejskiej149.

Po przemówieniach Tassosa Papadopoulosa oraz Petrosa Molyviatisa, wielu

obserwatorów zastanawiało się, jakie stanowisko zaprezentuje turecki minister

spraw zagranicznych Abdullah Gül. Szef dyplomacji Turcji rozpoczął część wystą-

pienia poświeconą sytuacji na Cyprze od stwierdzenia, iż priorytetem dla władz

w Ankarze pozostawało utworzenie „obszaru współpracy, stabilności i rozwoju,

obejmującego Turcję, Grecję oraz oba cypryjskie narody”150. Przy okazji Abdullah

Gül ponownie wyraził rozczarowanie władz tureckich z powodu odrzucenia planu

Annana przez Greków cypryjskich. W jego przekonaniu dokument opracowany

w ramach misji dobrych usług SG ONZ stwarzał najlepszą w historii szansę na

ostateczne rozwiązanie sporu i normalizację sytuacji politycznej na Cyprze. Ponadto,

turecki minister przypomniał o swojej propozycji, przedstawionej 30 maja. Zwrócił

przy tym uwagę zgromadzonych na faktyczną izolację północnej części wyspy, która

zdaniem władz tureckich była niekorzystna dla obu społeczności151.

148 General Assembly, Sixtieth Session, 11th Plenary Meeting on 18 September 2005, A/60/PV.11.149 General Assembly, Sixtieth Session, 14th Plenary Meeting on 19 September 2005, A/60/PV.14.150 General Assembly, Sixtieth Session, 18th Plenary Meeting on 21 September 2005, A/60/PV.18.

Należy zwrócić uwagę, iż strona turecka nie stosuje określenia społeczności cypryjskie, lecz

zastępuje go słowami narody cypryjskie.151 Ibidem.


Mehmet Ali Talat, który nie mógł zaprezentować stanowiska władz Turków

cypryjskich na forum ZO ONZ, przesłał Kofi emu Annanowi list za pośrednictwem

stałego przedstawiciela Turcji przy ONZ. List był reakcją lidera społeczności ture-

ckiej na wspomniane wystąpienie Tassosa Papadopoulosa z 18 września. Głównym

zarzutem pod adresem prezydenta Republiki Cypru stał się brak dobrej woli,

niezbędnej aby wznowić rokowania i doprowadzić do rozwiązania kwestii cypryj-

skiej. Mehmet Ali Talat stwierdził: „W zamian lider Greków cypryjskich odwoływał

się do dobrze już znanych argumentów dotyczących problemu cypryjskiego, planu

Annana oraz przyszłości procesu rokowań prowadzonych pod auspicjami ONZ.

Nie pozwalają one mieć nadziei na uregulowanie sporu w najbliższej przyszłości”152.

Wyraził również sprzeciw wobec stanowiska prezydenta Republiki Cypru, iż rea-

lizacja postanowień zawartych w planie Annana nie gwarantowała pojednania

pomiędzy obiema społecznościami, a zamiast tego mogła się przyczynić do umoc-

nienia podziału na Cyprze. Zdaniem lidera Turków cypryjskich, podstawowym

celem Tassosa Papadopoulosa oraz jego rządu nie była regulacja kwestii cypryjskiej,

lecz wykorzystanie członkostwa w Unii Europejskiej w celu odniesienia możliwie

największych korzyści kosztem Turcji. Mehmet Ali Talat zwrócił również uwagę

sekretarza generalnego na fakt, że brak zgody strony greckiej na arbitraż oraz

wyznaczenie sztywnych ram czasowych negocjacji jest równoznaczne z odłożeniem

ad acta ostatecznego rozwiązania kwestii cypryjskiej na podstawie planu ONZ. Co

najważniejsze, lider Turków cypryjskich zwrócił uwagę na inną, z pozoru mało

istotną wypowiedź Tassosa Papadopoulosa: „Zdajemy sobie również sprawę z faktu,

że gdy tylko członkostwo Cypru w Unii Europejskiej będzie miało solidne pod-

stawy, porozumienie będzie obejmowało integrację okupowanych obszarów,

zgodnie ze standardami europejskiego społeczeństwa oraz acquis communautaire,

w pełnej harmonii i osmozie z resztą wyspy”153. Dla Mehmeta Ali Talata powyższa

wypowiedź była równoznaczna z deklaracją włączenia północnego Cypru do

Republiki Cypru z pominięciem obowiązujących rezolucji oraz traktatów między-

narodowych. W rezultacie Turcy cypryjscy nie byliby współzałożycielami państwa,

jedną z dwóch równorzędnych społeczności, a jedynie mniejszością narodową

w ramach Republiki Cypru154.

152 Letter dated 4 October 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the United Nations

addressed to the Secretary-General, A/60/414-S/2005/628.153 Ibidem.154 Termin osmoza (ang. osmosis), użyty przez Tassosa Papadopoulosa w przemówieniu na

forum ZO ONZ z 18 września 2005 roku, został wkrótce spopularyzowany w literaturze

przedmiotu oraz publicystyce. W naukach społecznych nie funkcjonuje defi nicja tego poję-

cia. Osmoza oznacza „samorzutne przenikanie rozpuszczalnika przez przegrodę półprze-

puszczalną z roztworu o stężeniu mniejszym (lub z czystego rozpuszczalnika) do roztworu


Obaj cypryjscy liderzy kontynuowali walkę na argumenty, ale jednocześnie

zapewniali sekretarza generalnego ONZ, iż ich celem pozostaje możliwie najszyb-

sze wznowienie rokowań oraz ostateczne uregulowanie kwestii cypryjskiej.

16 września taką deklarację złożył podczas spotkania z Kofi m Annanem prezydent

Republiki Cypru Tassos Papadopoulos. Przy okazji jeszcze raz podkreślił potrzebę

jak najlepszego przygotowania nowego procesu pokojowego, aby uniknąć powtó-

rzenia sytuacji z kwietnia 2004 roku. W bardzo podobnym tonie wypowiadał się

Mehmet Ali Talat, który rozmawiał z sekretarzem generalnym 31 października

2005 roku. Głosy poparcia dla inicjatywy wznowienia rokowań płynęły również

z Grecji oraz Turcji. Jednakże same deklaracje nie pozwalały Kofi emu Annanowi

wiązać jakichkolwiek nadziei z ewentualnym wznowieniem procesu pokojowego.

Różnice pomiędzy deklaracjami politycznymi a działaniami podejmowanymi przez

obie strony były nazbyt widoczne155.

Evet (tur. tak) wyrażone przez społeczność turecką w referendum z 24 kwietnia

2004 roku stało się impulsem do zainaugurowania spotkań liderów Turków cypryj-

skich z wysokiej rangi przedstawicielami państw oraz organizacji międzynarodo-

wych na terytorium północnego Cypru. Do kwietnia 2004 roku unikano takich

spotkań, ponieważ zostałyby zinterpretowane przez rząd Republiki Cypru jako

faktyczne uznanie władz TRPC. Pomimo że stanowisko rządu cypryjskiego w tej

sprawie nie uległo zmianie także po referendum, 28 maja 2004 roku pierwszą

wizytę w TRPC złożył sekretarz generalny OKI Abdulvahid Belkeziz, a 16 czerwca,

na czele ofi cjalnej delegacji, przybył minister spraw zagranicznych i współpracy

zagranicznej Sierra Leone Momodu Khoroma156. Miały również miejsce spotkania

reprezentantów Turków cypryjskich z przedstawicielami państw Zachodu oraz

Unii Europejskiej. 12 maja 2005 roku Mehmet Ali Talat spotkał się z unijnym

komisarzem do spraw rozszerzenia UE Olli Rehnem oraz ministrem spraw zagra-

nicznych Luksemburga Nicholasem Schmitem157. Z kolei 5 października 2005 roku

jego gościem był przewodniczący Parlamentu Europejskiego Josep Borell158.

W omawianym okresie przedstawiciele władz Turków cypryjskich odbyli rów-

nież wiele wizyt zagranicznych. W lipcu 2004 roku, zaledwie trzy miesiące po

o stężeniu większym”. Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 12 Mediasat-PWN-Agora, War-

szawa–Kraków 2005, s. 630. Zapożyczenie terminologiczne zastosowane przez prezydenta

Republiki Cypru stało się przedmiotem wielu komentarzy. Najczęściej wskazywano na

proces stopniowego uzależniania północnego Cypru przez Greków cypryjskich.155 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 29 November

2005, S/2005/743.156 Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Nicosia 2004, s. 18.157 Rehn and Schmit’s contacts in the TRNC, „Kıbrıs” 2005, nr 3, s. 10–11.158 Th e President of the Euro-Parliament Josep Borell Was in Cyprus, „Kıbrıs” 2005, nr 3, s. 6.


referendach, pełniący funkcje premiera Mehmet Ali Talat udał się w długą podróż

do Europy Zachodniej oraz Stanów Zjednoczonych, gdzie zamierzał zabiegać

o poparcie dla stanowiska Turków cypryjskich. Kluczową kwestią było zniesienie

izolacji gospodarczej północnego Cypru, które hamowało rozwój tej części wyspy.

W trakcie podróży Mehmet Ali Talat odwiedził między innymi Waszyngton,

Brukselę oraz Londyn. Niezwykle istotne z punktu widzenia tureckiej społeczno-

ści było spotkanie z ówczesnym sekretarzem stanu Colinem Powellem. Podczas

konferencji prasowej przedstawiciel amerykańskiej administracji wzbudził poru-

szenie wśród Greków cypryjskich, gdy, podobno przypadkowo, zwracał się do

Mehmeta Ali Talata słowami „panie premierze”. Podobnie zachował się szef bry-

tyjskiej dyplomacji Jack Straw, który kilkukrotnie podkreślił ofi cjalny charakter

wizyty gościa z północnego Cypru159. Opinia publiczna w Grecji oraz na południo-

wym Cyprze, niezwykle czuła w tego rodzaju kwestiach, zareagowała z oburzeniem

na rzekome pomyłki zachodnich dyplomatów.

Mehmet Ali Talat próbował przekonać swych rozmówców do natychmiasto-

wego zakończenia gospodarczej izolacji północnego Cypru. Podczas pobytu

w Waszyngtonie powiedział: „Chcemy uczynić wszystko, co w naszej mocy, by

ograniczyć naszą zależność od Turcji. Zniesienie izolacji jest pilną potrzebą, ponie-

waż dotkliwie ogranicza rozwój gospodarczy oraz napływ inwestycji zagranicznych.

Jeśli Unia Europejska uzna nasze prawa i zezwoli na eksport poprzez nasze porty,

Grecy cypryjscy będą zmuszeni zrewidować swoje poglądy”160. Szef rządu północ-

nego Cypru nie uzyskał zapewnienia o zniesieniu izolacji, ponieważ istniała

poważna obawa, zwłaszcza po stronie greckiej, iż przyczyniłaby się jedynie do

umocnienia podziału na wyspie zamiast doprowadzić do jego zaniku. Pomimo

tego, podróż Mehmeta Ali Talata zakończyła się politycznym sukcesem. Przede

wszystkim udało mu się zainteresować zachodnich partnerów sytuacją Turków

cypryjskich oraz przekonać o potrzebie wynagrodzenia im koncyliacyjnej postawy

zaprezentowanej podczas referendum. Wymiernym efektem podróży była dekla-

racja pomocy fi nansowej w wysokości 30 milionów dolarów, złożona przez admi-

nistrację amerykańską.

Z dyplomatycznego punktu widzenia jedno z najważniejszych spotkań miało

miejsce 28 października 2005 roku, gdy Mehmet Ali Talat rozmawiał w Waszyng-

tonie z amerykańską sekretarz stanu Condoleezzą Rice. Chociaż nie otrzymał

amerykańskiego poparcia dla swego stanowiska, samo spotkanie należy ocenić

159 J. Keay, Cypriots in Turkish North Seek to Emerge, „International Herald Tribune” z 17 lipca

2004 r.160 Ibidem.


jako dyplomatyczny sukces. Mehmet Ali Talat został przyjęty przez Condoleezzę

Rice jako przedstawiciel społeczności Turków cypryjskich, a nie administracji

narzuconej północnemu Cyprowi przez państwo-okupanta. Podczas rozmowy

Mehmet Ali Talat starał się przekonać amerykańską sekretarz stanu, by Stany

Zjednoczone aktywnie wsparły Turków cypryjskich w kwestii zniesienia izolacji

północnego Cypru. Ponadto przedstawił ówczesne stanowisko strony tureckiej

dotyczące kwestii cypryjskiej. W jego opinii jakikolwiek postęp w rokowaniach

pomiędzy cypryjskimi społecznościami był niemożliwy bez uprzedniego zniesienia

ograniczeń nałożonych na stronę Turków cypryjskich161. Chociaż wspomniana

wizyta w Waszyngtonie nie zaowocowała wymiernymi korzyściami, należy ją uznać

za dyplomatyczny sukces władz północnego Cypru. Spotkanie zostało dostrzeżone

przez media na całym świecie i, jak można przypuszczać, taki był jego podstawowy

cel. Nie można było bowiem liczyć na zmianę ofi cjalnego stanowiska administra-

cji amerykańskiej w sprawie Cypru. Z drugiej strony, wizyta lidera Turków cypryj-

skich doprowadziła do napięcia w stosunkach Greków cypryjskich ze Stanami

Zjednoczonymi, ponieważ władze Republiki Cypru, co zrozumiałe, sprzeciwiały

się jej i postrzegały w kategoriach zagrożenia dla własnych interesów.

Jednakże należy podkreślić, iż pomimo licznych deklaracji oraz politycznych

gestów, społeczność turecka na Cyprze nie uzyskała do końca 2005 roku wyraźnego

poparcia politycznego dla swego stanowiska, a na doraźną pomoc fi nansową

musiała zaczekać jeszcze prawie rok. Odpierając zarzuty dotyczące blokowania

pomocy fi nansowej dla Turków cypryjskich, 22 lipca 2005 roku minister spraw

zagranicznych Republiki Cypru George Iacovou oświadczył: „Nie jesteśmy prze-

ciwni udzielaniu fi nansowej pomocy Turkom cypryjskim, ale pod warunkiem, że

jest ona prowadzona w ramach wytyczonych przez obowiązujące normy prawa

międzynarodowego”162.

Ponadpółtoraroczny okres po referendach z kwietnia 2004 roku nie zaowocował

zbliżeniem stanowisk obu stron. Wręcz przeciwnie, pojawiły się nowe przeszkody

na drodze do porozumienia pomiędzy obiema społecznościami. Strony sięgnęły

po stare argumenty, a sposobem na zbliżenie obu cypryjskich liderów, przynajmniej

ofi cjalnie, stało się całkowite zawieszenie wzajemnych kontaktów. Zapewnienia ze

strony Tassosa Papadopoulosa oraz Mehmeta Ali Talata, dotyczące woli możliwie

najszybszego wznowienia rokowań, nie znajdowały potwierdzenia w praktyce. Za

przykład mogą posłużyć manewry wojskowe przeprowadzone po obu stronach

161 President Talat visits the US, „Kıbrıs” 2006, nr 1, s. 5.162 George Iacovou: the Government is not against the fi nancial assistance to the Turkish Cypriots,

www.moi.gov.cy/moi/pio/pio.nsf (1.09.2006).


linii zawieszenia ognia w 2005 roku. Operacje wojskowe o kryptonimach „Nikifo-

ros” po stronie greckiej oraz „Toros” po stronie tureckiej wywołały zaniepokojenie

społeczności międzynarodowej. Między innymi z powyższych powodów Kofi

Annan, w swym raporcie przygotowanym dla Rady Bezpieczeństwa ONZ z 29

listopada 2005 roku, napisał: „Uważam, że nie nadszedł jeszcze dogodny czas, aby

powołać nowego specjalnego przedstawiciela do spraw misji dobrych usług. Pod-

czas gdy od wszystkich zainteresowanych stron napływają zapewnienia o woli

wznowienia negocjacji, okazuje się, że przed ich wznowieniem należałoby jeszcze

uściślić szereg spraw. W takich okolicznościach szef misji UNFICYP będzie nadal

pełnił funkcję specjalnego przedstawiciela SG ONZ na Cyprze”163. Wcześniej

wyznaczono Duńczyka Michaela Møllera na następcę polskiego dyplomaty Zbi-

gniewa Włosowicza na stanowisku szefa misji UNFICYP. Michael Møller przejął

obowiązki 1 stycznia 2006 roku164.

14 grudnia Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1642 (2005),

w której przyjęła sugestie oraz wnioski Kofi ego Annana. Członkowie Rady wyrazili

zadowolenie z powodu licznych inicjatyw podejmowanych celem ułatwienia

nawiązania bezpośrednich kontaktów pomiędzy członkami obu społeczności.

W wiele tego rodzaju akcji włączyli się pracownicy UNFICYP, a siedziba misji

w Ledra Palace stała się miejscem licznych konferencji naukowych oraz spotkań165.

Rada odniosła się również przychylnie do wzrastającej liczby osób przekraczających

linię zawieszenia ognia. Warto zaznaczyć, że w okresie od momentu otwarcia

przejść wiosną 2003 roku do końca 2005 roku odnotowano ponad dziewięć milio-

nów przekroczeń. W tym samym dokumencie Rada Bezpieczeństwa wyraziła

zaniepokojenie z powodu przeprowadzonych manewrów wojskowych, pierwszych

od 2001 roku. Co jednak najważniejsze, przedstawiciele obu społeczności zostali

wezwani do możliwie najszybszego wznowienia rokowań i ostatecznego rozwią-

zania problemu cypryjskiego166.

Jak zauważył Tim Potier w listopadzie 2005 roku, kwestia cypryjska po niepo-

wodzeniu referendów w sprawie planu Annana weszła w fazę kolejnego zastoju,

163 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 29 November

2005, op.cit.164 Michael Møller jest zawodowym dyplomatą. Przed objęciem funkcji szefa misji UNFICYP

pełnił rozmaite funkcje w ramach ONZ. Swoją karierę rozpoczął w 1979 roku.165 Na przykład, 26 listopada 2005 roku w Ledra Palace, w strefi e buforowej ONZ, zorganizowana

została międzynarodowa konferencja naukowa, zatytułowana Peacebuilding in Divided

Societies. Jej organizatorem był norweski Peace Research Institute z Oslo (PRIO Cyprus

Centre).166 Resolution 1642 (2005) Adopted by the Security Council on 14 December 2005, S/RES/1642

(2005).


a sytuację można było określić mianem patowej. Brak spotkań pomiędzy liderami

obu cypryjskich społeczności oraz brak kontynuacji rozmów sprawiły, że wiele

osób uwierzyło w niemożność uregulowania kwestii cypryjskiej. Z perspektywy

Greków cypryjskich jedyną nadzieję na szybkie rozwiązanie stanowił proces nego-

cjacji akcesyjnych Turcji z Unią Europejską, który stwarzał im szansę zmuszenia

Turcji do ustępstw poprzez zeuropeizowanie kwestii cypryjskiej i blokowanie

rozmów na forum Rady Unii Europejskiej oraz Rady Europejskiej167. Z kolei taki

scenariusz był nie do przyjęcia dla Turków cypryjskich oraz samej Turcji. Realna

próba zeuropeizowania kwestii cypryjskiej zagrażała ich interesom. Ponadto,

w opinii Tima Potier pojawiła się wątpliwość czy obie społeczności potrafi łyby ze

sobą współpracować i żyć w pokoju, gdyby pomimo wszystko udało się wynego-

cjować i wprowadzić w życie porozumienie168. Nie była ona bezpodstawna, gdyż

w omawianym okresie prawie każda najbardziej błaha kwestia doprowadzała do

napięcia, a stosunki pomiędzy Grekami cypryjskimi oraz Turkami cypryjskimi

cechowała wzajemna nieufność169.

4. KWESTIA CYPRYJSKA

W OKRESIE OD STYCZNIA 2006 DO MARCA 2007 ROKU

Nieoczekiwanie na początku 2006 roku pojawiła się realna szansa na rozwią-

zanie kilku podstawowych spornych kwestii, a w dłuższej perspektywie wznowie-

nie rokowań pomiędzy stronami. 24 stycznia minister spraw zagranicznych Turcji

Abdullah Gül przedstawił nową inicjatywę dotyczącą Cypru. Plan działania nie

miał zastąpić całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej, ale przybliżyć strony

do wznowienia rokowań. Punktem wyjścia do opracowania planu działania było

założenie, iż ówczesna sytuacja nie sprzyjała niczyim interesom170.Tureckie władze

zamierzały doprowadzić do obustronnego zniesienia wszelkich ograniczeń, które

utrudniały prawidłowy rozwój obu cypryjskich społeczności. Proces miał zaowo-

cować szerszą współpracą oraz wzrostem wzajemnego zaufania pomiędzy stronami.

Wśród najważniejszych propozycji planu działania należy wymienić:

167 Przez zeuropeizowanie sporu cypryjskiego należy rozumieć uczynienie z jego rozwiązania

warunku koniecznego do spełnienia przez Turcję jeszcze przed jej przystąpieniem do UE

(defi nicja własna).168 T. Potier, Cyprus: Entering Another Stalemate?, Briefi ng Paper EP BP 05/03, Chatam House,

London 2005, s. 1.169 Zob. także: P. Osiewicz, Kwestia cypryjska po roku 2004: pojednanie czy podział?, „Środkowo-

europejskie Studia Polityczne” 2006, nr 2. 170 Do Unii przez Cypr, „Rzeczpospolita” z 25 stycznia 2006 r.


• otwarcie tureckich portów morskich dla jednostek Greków cypryjskich na

podstawie postanowień zawartych w umowie o unii celnej pomiędzy Turcją

i Unią Europejską;

• umożliwienie samolotom należącym do Greków cypryjskich przelotu nad

terytorium Turcji oraz korzystania z tureckich lotnisk zgodnie z obowiązu-

jącymi umowami międzynarodowymi;

• otwarcie portów morskich zlokalizowanych na północnym Cyprze dla mię-

dzynarodowego przepływu osób, towarów i usług oraz pozostawienie ich pod

zarządem Turków cypryjskich;

• otwarcie portu lotniczego Ercan dla lotów międzynarodowych oraz pozosta-

wienie go pod zarządem Turków cypryjskich;

• przyjęcie specjalnych rozwiązań, które pozwoliłyby włączyć północny Cypr

do unii celnej z Unią Europejską;

• umożliwienie Turkom cypryjskim prowadzenia nieograniczonego handlu

bezpośredniego z Grekami cypryjskimi oraz państwami świata;

• zapewnienie Turkom cypryjskim możliwości uczestniczenia w międzynaro-

dowych zawodach sportowych, wydarzeniach kulturalnych oraz innych

wydarzeniach o charakterze społecznym171.

Zgodnie z intencjami strony tureckiej, przyjęcie planu działania miało poprze-

dzić międzynarodowe spotkanie, zorganizowane pod auspicjami ONZ najpóźniej

na przełomie maja i czerwca 2006 roku. Udział w konferencji mieli wziąć reprezen-

tanci obu cypryjskich społeczności, Grecji oraz Turcji. Uzgodniony w jego trakcie

terminarz realizacji postanowień planu działania miał zostać następnie przedsta-

wiony Radzie Bezpieczeństwa ONZ przez Kofi ego Annana. Z założenia, przynaj-

mniej ofi cjalnie, implementacja powyższych postanowień nie miała wpłynąć na

zmianę stanowisk obu stron, a jedynie ułatwić wznowienie procesu rokowań172.

Plan działania został zaakceptowany przez Komisję Europejską, Wielką Bryta-

nię oraz Stany Zjednoczone. Działania proponowane w ramach nowej inicjatywy

potraktowane zostały jako okazja wznowienia dialogu pomiędzy reprezentantami

obu społeczności. Jednakże już na samym początku turecka propozycja została

odrzucona przez stronę Greków cypryjskich. Władze Republiki Cypru argumen-

towały, że Turcja nie zaproponowała żadnych nowych, konstruktywnych kroków.

W ich przekonaniu władze tureckie już wcześniej zobowiązały się do zrealizowania

171 New Initiative by Turkey on Cyprus. Statement by H.E. Abdullah Gül, Minister of Foreign

Aff airs and Deputy Prime Minister, Regarding Turkey’s New Proposals on Cyprus (24 January

2006); www.mfa.gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/cyprus/new_init.htm (25.01.2006).172 Ibidem.


propozycji korzystnych dla Greków cypryjskich w ramach procesu negocjacji

członkowskich z Unią Europejską173.

Z propozycją rządu Turcji związana była wizyta szefa brytyjskiego MSZ na

Cyprze. Jack Straw przyleciał na Cypr 25 stycznia, dzień po opublikowaniu treści

planu działania przez Abdullaha Güla. Jeszcze przed przylotem, wizyta wzbudzała

wiele kontrowersji. Sprzeciw strony greckiej budziło poparcie inicjatywy tureckiej

przez Wielką Brytanię oraz zapowiedź spotkania Jacka Strawa z Mehmetem Ali

Talatem na terytorium kontrolowanym przez Turków cypryjskich. Szef brytyjskiej

dyplomacji miał przekroczyć zieloną linię i spotkać się z prezydentem północnego

Cypru w jego rezydencji. Z tego powodu na południowym Cyprze powitały go

demonstracje, a prezydent Tassos Papadopoulos ostentacyjnie oświadczył, że nie

odbędzie się jego pierwotnie zaplanowane spotkanie z reprezentantem władz Wiel-

kiej Brytanii. Zdania nie zmienił, choć Jack Straw zapewniał o dobrych intencjach

oraz poparciu ze strony Kofi ego Annnana. Chociaż głównym celem wizyty szefa

brytyjskiego MSZ było zapoznanie się z szansami wznowienia rokowań pomiędzy

cypryjskimi społecznościami, władze Republiki Cypru zinterpretowały ją jako

pierwszy krok w kierunku faktycznego uznania TRPC przez Wielką Brytanię174.

Jack Straw spotkał się najpierw z ministrem spraw zagranicznych Republiki

Cypru. George Iacovou zwrócił się do brytyjskiego gościa podczas lunchu, by ten

przekazał stronie tureckiej informację o odrzuceniu planu działania. Szef cypryj-

skiego MSZ powiedział później dziennikarzom: „Powiedziałem mu, aby powiedział

panu Gülowi, że jego propozycja nic nie znaczy”175. Spotkanie z przedstawicielami

Greków cypryjskich nie zaowocowało żadnym przełomem, a jedynie doprowadziło

do napięcia w stosunkach brytyjsko-cypryjskich. Podkreślając potrzebę uregulo-

wania kwestii cypryjskiej, Jack Straw oświadczył również: „Musimy działać na

rzecz zniesienia izolacji nałożonej na społeczność Turków cypryjskich. Ta sprawa

nie jest bezpośrednio związana z negocjacjami członkowskimi Turcja – UE, ale

jest w interesie nas wszystkich, by Turcy cypryjscy byli bliżej Unii”176. Zapewne

dlatego Tassos Papadopoulos oświadczył: „Ta wizyta zamiast wzmocnić nasze

relacje wywołała jedynie kolejne napięcie pomiędzy nami i Wielką Brytanią. Mogła

mieć przełomowy charakter, lecz zignorowana została wrażliwość narodu”177. Ostry

ton wypowiedzi prezydenta Republiki Cypru oznaczał ochłodzenie w stosunkach

173 Th e Cyprus Stalemate: What Next?, Crisis Group Europe Report No. 171 of 8 March 2006,

s. 17.174 Cypryjscy Grecy oburzeni na Londyn, „Rzeczpospolita” z 26 stycznia 2006 r.175 J. Christou, Cyprus deadlock serves no one, „Cyprus Mail” z 26 stycznia 2006 r.176 Ibidem.177 Ibidem.


cypryjsko-brytyjskich oraz wyrażał obawę przed wzrostem znaczenia stanowiska

Turków cypryjskich na arenie międzynarodowej dzięki protekcji ze strony Wielkiej

Brytanii.

Owo przekonanie nie znalazło potwierdzenia w treści oświadczenia reprezen-

tanta brytyjskiego rządu, przedstawionego podczas konferencji prasowej tuż po

zakończeniu historycznego spotkania z Mehmetem Ali Talatem. Jack Straw powie-

dział, iż przekroczenie przez niego linii zawieszenia ognia oraz rozmowa z liderem

Turków cypryjskich nie może być interpretowane jako pośrednie uznanie Tureckiej

Republiki Północnego Cypru. Przy okazji oświadczył: „Wielka Brytania nigdy nie

postrzegała siebie jako potencjalnego mediatora w tym sporze. (…) Rozwiązanie

kwestii cypryjskiej zależy od mieszkańców Cypru. Jestem tu po to, by ułatwić

utworzenie zjednoczonego Cypru, którego podstawę stanowić będzie całościowe

i sprawiedliwe porozumienie wynegocjowane przez strony”178. Po zakończeniu

krótkiej, jednodniowej wizyty na Cyprze, Jack Straw poleciał do Ankary, gdzie

przedstawił Abdullahowi Gülowi stanowisko Wielkiej Brytanii oraz poinformował

go o odrzuceniu planu działania przez Greków cypryjskich. Tym samym propo-

zycja, która mogła zaowocować przełomem w kwestii cypryjskiej, nie przyniosła

żadnego postępu i nie doprowadziła do zbliżenia stanowisk obu społeczności.

Natomiast mająca stanowić jej polityczne wsparcie wizyta Jacka Straw na Cyprze

jeszcze bardziej skomplikowała sytuację i doprowadziła do dyplomatycznego

napięcia między Wielką Brytanią i Republiką Cypru.

9 lutego minister spraw zagranicznych Republiki Cypru przekazał wysokiemu

komisarzowi Wielkiej Brytanii na Cyprze Peterowi Millerowi notę protestacyjną,

dotyczącą treści wystąpienia Jacka Straw na forum Izby Gmin179. George Iacovou

zwrócił uwagę na fakt, że szef brytyjskiej dyplomacji nie wspomniał ani słowem

o pomocy, jakiej władze Republiki Cypru na bieżąco udzielały Turkom cypryjskim,

a przedstawione przez niego informacje były stronnicze. Ponadto ponownie wyra-

ził się krytycznie na temat wcześniejszego spotkania Jacka Strawa z Mehmetem Ali

Talatem na obszarze okupowanym. Jednocześnie zaznaczył, iż władze Republiki

Cypru nie były przeciwne spotkaniom lidera Turków cypryjskich z przedstawicie-

178 Th e British foreign secretary meets TRNC president Talat, „Kıbrıs” 2006, nr 1, s. 10.179 Tytuł wysokiego komisarza przysługuje szefowi misji dyplomatycznej państwa należącego

do Wspólnoty Narodów. W praktyce tytuł wysokiego komisarza jest równorzędny z tytułem

ambasadora nadzwyczajnego, ambasadora pełnomocnego lub nuncjusza (pierwsza klasa

szefów misji dyplomatycznych). Zob. J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wydawni-

ctwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 126.


lami innych państw, lecz sprzeciwiały się wszelkim „tureckim manipulacjom,

mającym na celu podniesienie rangi tego pseudopaństwa”180.

Stanowisko Greków cypryjskich zostało poparte przez Austrię, przewodniczącą

Unii Europejskiej w pierwszym półroczu 2006 roku. Po spotkaniu z Tassosem

Papadopoulosem austriacki kanclerz Wolfgang Schüssel oświadczył, że Turcja

będzie musiała uznać Republikę Cypru przed końcem roku. Zdaniem tureckiego

politologa Iltera Turana fakt ten świadczył o wykorzystywaniu kwestii cypryjskiej

przez władze austriackie do własnych celów. Austria, niechętna przyznaniu Turcji

pełnoprawnego członkostwa w UE, próbowała, w jego przekonaniu, utrudnić

władzom tureckim prowadzenie negocjacji poprzez stawianie niemożliwych do

spełnienia warunków181.

Pomimo niesprzyjającej sytuacji politycznej na wyspie oraz w ramach Unii

Europejskiej, Kofi Annan podjął kolejną próbę zaangażowania się w spór. Jej rea-

lizacji miało służyć spotkanie sekretarza generalnego ONZ z Tassosem Papadopo-

ulosem, do jakiego doszło w Paryżu 28 lutego. Przedmiotem rozmowy były

możliwości wznowienia rokowań. W jej trakcie uzgodniono, że proces negocja-

cyjny w ramach misji dobrych usług SG ONZ powinien być dobrze przygotowany

i wznowiony w odpowiednim momencie. W opinii Kofi ego Annana oraz Tassosa

Papadopoulosa wszystkie zainteresowane strony zyskałby, gdyby udało się osiągnąć

porozumienie w kilku kluczowych sprawach: demilitaryzacji Cypru, rozminowa-

nia obszarów przyległych do strefy buforowej oraz statusu Varoshy182.

Podczas konferencji prasowej zarówno SG ONZ, jak i prezydent Republiki

Cypru podkreślali potrzebę większego zaangażowania ze strony Unii Europejskiej

na rzecz uregulowania sporu cypryjskiego. Kofi Annan przyznał, iż propozycje

zawarte w tureckim planie działania wymagają jeszcze ponownego przejrzenia.

Jednocześnie sekretarz generalny ONZ poparł pomysł zorganizowania rozmów

technicznych pomiędzy przedstawicielami obu stron, które przygotowałyby grunt

przed wznowieniem rokowań183.

W trakcie paryskiego spotkania pojawiło się ponownie pytanie, kto będzie

reprezentował Kofi ego Annana podczas rozmów. Od kwietnia 2004 roku, po

rezygnacji Alvaro de Soto, stanowisko specjalnego doradcy SG ONZ do spraw

Cypru pozostawało nieobsadzone. Według wielu dziennikarzy miał nim zostać

180 Cyprus protests over Straw statements, www.moi.gov.cy/moi/pio/nsf (9.02.2006).181 J. Przybylski, Nowa szansa na zjednoczenie Cypru, „Rzeczpospolita” z 23 lutego 2006 r.182 Secretary-General’s press encounter with President Tassos Papadopoulos following their meeting,

Paris, 28 February 2006, www.un.org/apps/sg/printofft hecuff .asp?nid=839 (4.03.2006).183 Annan, Papadopoulos discuss ways to move Cyprus reunifi cation process forward, „Kathime-

rini” z 1 marca 2006 r.


Nigeryjczyk Ibrahim Gambari, pełniący funkcję podsekretarza ONZ do spraw

politycznych. W jednym z wywiadów przyznał, że w sprawie wznowienia rokowań

pomiędzy społecznościami prowadzone były konsultacje ze Stanami Zjednoczo-

nymi, Rosją, Grecją, Turcją, Wielką Brytanią oraz Unią Europejską184.

Ideę rozpoczęcia rozmów na poziomie technicznym poparł Mehmet Ali Talat,

przebywający w czasie spotkania Papadopoulos – Annan w jednym ze stambulskich

szpitali, gdzie przeszedł skomplikowaną operację serca. Jednakże treść ich wspól-

nego stanowiska, przedstawiona podczas konferencji prasowej, wzbudziła szereg

kontrowersji na północy Cypru. W ofi cjalnym oświadczeniu rząd TRPC skryty-

kował próbę rozwiązania spraw związanych z demilitaryzacją wyspy, osadnikami

z Turcji oraz przyszłością Varoshy poza ramami całościowego porozumienia185.

Władze Turków cypryjskich były przekonane, że SG ONZ nie podał terminu

powołania nowego specjalnego przedstawiciela do spraw Cypru, ponieważ nie

uległ namowom Tassosa Papadopoulosa i nie uwierzył w szczerość jego intencji.

Pewne nieścisłości w wypowiedziach Kofi ego Annana były z kolei interpretowane

jako rezultat braku dostępu do rzetelnej informacji o rozwoju sytuacji na Cyprze.

Jednocześnie rząd północnego Cypru podkreślił konieczność przyjęcia podstawo-

wych ustaleń podczas spotkania obu zainteresowanych stron w ramach misji

dobrych usług SG ONZ, a nie tylko jednej z nich z SG ONZ186. Powyższe uwagi

zgłoszone przez Turków cypryjskich nie sprzyjały tworzeniu klimatu sprzyjającego

rozpoczęciu rozmów. Tym samym pojawiła się poważna wątpliwość czy planowane

rozmowy w ogóle się odbędą.

Odpowiedź ministra spraw zagranicznych George Iacovou na stanowisko

Turków cypryjskich była niemalże natychmiastowa. Wezwał stronę turecką, by

współpracowała z Kofi m Annanem dla dobra Cypru. Rzecznik rządu George

Lillikas oświadczył, iż władze Republiki Cypru z zaskoczeniem przyjęły wiadomość

o negatywnej reakcji administracji Turków cypryjskich w sprawie inicjatywy

184 Annan, Papadopoulos agree Cyprus issue remains under UN roof, „Turkish Daily News”

z 1 marca 2006 r.185 Wiele kontrowersji po stronie greckiej wywołał artykuł byłego ministra spraw zagranicznych

Nicosa Rolandisa, w którym przedstawił siedem propozycji zwrotu Varoshy Grekom cypryj-

skim, złożonych w latach 1978–2004. Za niepowodzenie wszystkich dotychczasowych planów

obwinił prezydenta Tassosa Papadopoulosa, który w tym okresie pełnił różne funkcje pań-

stwowe. Zob. N. Rolandis, Th e sad lady of the sea. Famagusta, 32 years later…32 endless

years…, „Cyprus Dialogue” z 17–24 marca 2006 r. Tygodnik „Cyprus Dialogue” jest ciekawym

przykładem współpracy między społecznościami po 2004 roku. Wszystkie zamieszczone

w nim artykuły są publikowane jednocześnie w trzech językach: angielskim, greckim oraz

tureckim.186 Press Statement by the Prime Ministry, www.trncpresidency.org/news/press_prim_mini.htm

(2.03.2006).


przedstawionej w Paryżu. Dodał również: „Celem naszych propozycji jest zjedno-

czenie Cypru, a nie angażowanie się w sprawy, które tylko utrwalają status

quo”187.

Najważniejszym politycznym sojusznikiem Republiki Cypru pozostawała

Grecja, co znalazło wyraz w jej ofi cjalnej polityce zagranicznej. Grecka minister

spraw zagranicznych Dora Bakoyannis, podczas spotkania gabinetowego 7 marca

2006 roku, wśród priorytetów polityki zagranicznej Grecji wymieniła dążenie do

pokojowego uregulowania kwestii cypryjskiej. Dora Bakoyannis w trakcie swego

wystąpienia oświadczyła między innymi: „Udzielamy naszego poparcia wszelkim

wysiłkom, mającym na celu dobrze przygotowane wznowienie procesu celem

uregulowania problemu cypryjskiego. Powinien być to proces pozbawiony ram

czasowych oraz arbitrażu. Będziemy zawsze współpracować w duchu wzajemnego

zrozumienia z Republiką Cypru”188.

Dora Bakoyannis potwierdziła również ofi cjalne stanowisko Grecji w sprawie

problemu cypryjskiego podczas swojej wizyty na Cyprze w dniach 4–5 kwietnia.

W jej przekonaniu, paryskie spotkanie Papadopoulos – Annan otworzyło nowy

rozdział w rokowaniach pokojowych. Grecka minister spraw zagranicznych

oświadczyła między innymi: „Liczę na kolejną konstruktywną i konkretną rundę

rokowań”189. Z kolei prezydent Tassos Papadopoulos wyraził zadowolenie z przy-

jaźni łączącej oba państwa oraz deklaracji Dory Bakoyannis, iż współpraca grecko-

-cypryjska będzie nie tylko kontynuowana, ale i rozwijana.

O niekorzystnej sytuacji na wyspie świadczyły także wyniki badań opinii pub-

licznej, przeprowadzone w marcu na zamówienie cypryjskiej stacji telewizyjnej

CyBC. Ponad 48% zapytanych Greków cypryjskich kategorycznie odrzuciło moż-

liwość współtworzenia tego państwa wraz z Turkami cypryjskimi, natomiast 45%

respondentów akceptowało taki scenariusz. W porównaniu z wcześniej przedsta-

wionymi badaniami z 2004 roku, odnotowano wyraźny spadek poparcia190. Co

ciekawe, najniższy poziom poparcia odnotowano w grupie wiekowej 18–24 lat

(63%), czyli wśród młodych ludzi, którzy nie doznali krzywd ze strony Turków

cypryjskich lub Turków w 1974 roku. Zdaniem Louisa Igoumenidesa niski poziom

akceptacji Turków cypryjskich przez Greków cypryjskich był przede wszystkim

187 A. Saoulli, Iacovou urges Turks to rise the occasion, „Cyprus Mail” z 4 marca 2006 r.188 Extracts from Foreign Minister Ms. D. Bakoyannis’s statements at today’s government cabinet

meeting of 8 March 2006, http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/Articles/en-US/08032006_

McC1312.htm (7.11.2006).189 Greek Foreign Minister visits Cyprus, 5 April 2006, www.moi.gov.cy/moi/pio/ (10.04.2006).190 W maju 2004 roku za wspólnym państwem z Turkami cypryjskimi opowiadało się 53%

respondentów. Wiosną 2006 roku odnotowano spadek poparcia o 8%.


konsekwencją polityki rządu Tassosa Papadopoulosa oraz procesu kształcenia,

w ramach którego powielano negatywny wizerunek ludności tureckiej191. Ponad

wszelką wątpliwość wyniki badań dowiodły jak wiele nadal dzieliło obie społecz-

ności blisko dwa lata po referendach, a jednocześnie podważyły sens kontynuo-

wania rokowań celem rozwiązania kwestii cypryjskiej i utworzenia państwa

federalnego. Z tego powodu Turcy cypryjscy upatrywali szansy na zmianę nieko-

rzystnej sytuacji w wyborach parlamentarnych w południowej części Cypru.

Wybory do Izby Reprezentantów Republiki Cypru z 21 maja 2006 roku zakoń-

czyły się zwycięstwem Postępowej Partii Ludzi Pracy (AKEL), której kandydaci

otrzymali łącznie 31,16% głosów (18 mandatów). Drugie miejsce zajęło Zgroma-

dzenie Demokratyczne (DISY) z niewiele mniejszym poparciem wynoszącym

30,33% (18 mandatów). Kolejnymi ugrupowaniami były: Partia Demokratyczna

(DIKO) – 17,91% (11 mandatów), Ruch Socjaldemokratyczny (EDEK) – 8,91%

(5 mandatów), Partia Europejska (EK) – 5,75% (3 mandaty) oraz Ruch na Rzecz

Ekologii i Środowiska (KOP) – 1,95% (1 mandat)192. Tym samym w Izbie liczącej

łącznie 56 reprezentantów żadne ugrupowanie nie zdobyło przewagi, która pozwa-

lałaby na samodzielne sformowanie rządu.

AKEL, popierający prezydenta Tassosa Papadopoulosa, ponownie utworzył

koalicyjny rząd z DIKO, której przedstawiciele objęli cztery z jedenastu ministerstw.

Ponadto, lider AKEL Dimitris Christofi as został ponownie wybrany przewodni-

czącym Izby. Partia DISY, która w 2004 roku nawoływała do przyjęcia planu

Annana, pozostała w opozycji do rządu. Wybory nie zaowocowały żadną istotną

zmianą na cypryjskiej scenie politycznej. Chociaż AKEL stracił dwa mandaty

w porównaniu z poprzednią kadencją, DIKO zyskało dwa mandaty.

Wyniki wyborów parlamentarnych na południu wyspy zostały źle odebrane

przez Turcję oraz Turków cypryjskich, ponieważ, w ich przekonaniu, ponownie

zwyciężyli zwolennicy twardego kursu. Ponadto, wysokie poparcie dla partii rzą-

dzących oznaczało zadowolenie większości Greków cypryjskich z dotychczasowej

polityki rządu Tassosa Papadopoulosa, a zwłaszcza z przyjętej przezeń polityki

dotyczącej społeczności tureckiej oraz preferowanego sposobu uregulowania

kwestii cypryjskiej. Jako pozytywną zmianę postrzegano możliwość startu i głoso-

wania w wyborach przez Turków cypryjskich. W lokalnych komisjach zarejestro-

191 J. Leonidou, Most Greek Cypriots ‘don’t want to live with Turkish Cypriots, „Cyprus Mail”

z 5 kwietnia 2006 r.192 P. Mikuli, Parlament Republiki Cypryjskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 29.


wało się około 270 Turków cypryjskich na blisko pięć tysięcy mieszkających na

południu. Z biernego prawa wyborczego skorzystała poetka Neshe Yashin193.

Szerokim echem na Cyprze odbiło się spotkanie byłego prezydenta Republiki

Cypru Glafk osa Cleridesa z Mehmetem Ali Talatem, do którego doszło 25 maja

w rezydencji prezydenta północnego Cypru. Wizyta Glafk osa Cleridesa wywołała

oburzenie wśród części Greków cypryjskich. Z pewnością wymierzona była

w rządzącego na południu Tassosa Papadopoulosa, o czym świadczyć może przy-

jazny ton wypowiedzi byłego prezydenta. Po wspólnym obiedzie Glafk os Clerides

oświadczył: „Cóż, była to znakomita okazja dla Cypryjczyków, zarówno dla Greków

cypryjskich, jak i Turków cypryjskich, by móc się spotkać, porozmawiać i przeko-

nać jak wiele nas łączy, jeśli rozmawiamy, a nie tylko patrzymy na siebie. Patrząc

na mnie widzicie starego człowieka, podczas gdy pan Talat jest młodym mężczyzną.

Jednak jest coś, co nas łączy. Tym czymś jest miłość do Cypru oraz pragnienie

pokoju. Jest w interesie nas wszystkich, by ten kraj się rozwijał, a jego mieszkańcy

byli szczęśliwi”194.

Dwa dni po wyborach na Cyprze, 23 maja, Kofi Annan przedstawił Radzie

Bezpieczeństwa ONZ kolejny raport dotyczący misji UNFICYP. SG ONZ potwier-

dził zainteresowanie wznowieniem misji dobrych usług ze strony obu cypryjskich

liderów, jednakże jednocześnie zaznaczył, iż nic nie wskazywało, by w związku

z tym zmodyfi kowali swoje stanowiska. Kofi Annan nawiązał również do działal-

ności swego specjalnego przedstawiciela Michaela Møllera, który próbował dopro-

wadzić do wznowienia ofi cjalnych kontaktów pomiędzy przedstawicielami Turków

cypryjskich i Greków cypryjskich. W tym kontekście wspomniał o zgodzie obu

stron na wznowienie rozmów technicznych, wyrażonej w lutym 2006 roku. Zazna-

czył również, iż wspomniane rokowania nie byłyby substytutem dla procesu

negocjacyjnego w ramach misji dobrych usług SG ONZ, lecz miałyby za zadanie

doprowadzić do poprawy klimatu politycznego na wyspie oraz wzrostu wzajem-

nego zaufania pomiędzy obiema społecznościami195. Kofi Annan zapowiedział

również wysłanie podsekretarza ONZ Ibrahima Gambari do Grecji, Turcji oraz na

Cypr, gdzie miał zapoznać się ze stanowiskami zainteresowanych stron, a następnie

193 Wyniki wyborów na Cyprze to zła wiadomość dla Turcji, „Gazeta Wyborcza” z 22 maja

2006 r.194 President Mehmet Ali Talat came together with Former Greek Cypriot Leader Glafcos Clerides

over a social dinner at His Presidential Palace in Nicosia on Th ursday, May 25, 2006; www.

trncpresidency.org/news/talat_klerides_yemek.htm (5.06.2006).195 Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 23 May 2006,

S/2006/315.


na ich podstawie określić szanse na pełne wznowienie misji dobrych usług SG ONZ

na wyspie.

Raport Kofi ego Annana różnił się od poprzednich, gdyż dopuszczał możliwość

wznowienia misji dobrych usług. Wyraźnie wzrosło osobiste zaangażowanie sekre-

tarza generalnego ONZ, chociaż nie uzasadniał tego rozwój sytuacji politycznej na

Cyprze. Obaj liderzy nie utrzymywali ze sobą, przynajmniej ofi cjalnie, żadnego

kontaktu, a strony dzieliło coraz więcej spornych spraw. Jednak w pierwszej poło-

wie 2006 roku, po raz pierwszy od dwóch lat, pojawiła się realna szansa na zorga-

nizowanie bezpośredniego spotkania Mehmeta Ali Talata z Tassosem Papadopo-

ulosem. Rozmowy dotyczące kwestii technicznych miały być krokiem w kierunku

całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej, dlatego planowana wizyta Ibrahima

Gambari w regionie mogła okazać się przełomowa i zaowocować przełamaniem

impasu.

15 czerwca Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1687 (2006),

w której udzieliła poparcia nowej inicjatywie przygotowywanej przez Kofi ego

Annana oraz jego współpracowników. W tym samym dokumencie Rada wezwała

strony, by osiągnęły porozumienie w sprawie otwarcia nowego przejścia na linii

zawieszenia ognia w Nikozji196. Rezolucja umożliwiała wysłanie podsekretarza

ONZ Ibrahima Gambari na Cypr. W odróżnieniu od wcześniejszej misji Kierana

Prendergasta z 2005 roku, Gambari miał za zadanie nie tylko zapoznać się ze

stanowiskami zainteresowanych stron, ale doprowadzić do pierwszego od wielu

miesięcy spotkania cypryjskich liderów – impulsu dla wznowienia rokowań pod

auspicjami ONZ.

Również Unia Europejska była nadal zainteresowana uregulowaniem kwestii

cypryjskiej, jednak przede wszystkim poprzez wywieranie nacisków na Turcję

w trakcie negocjacji członkowskich. 19 maja 2006 roku unijny komisarz do spraw

rozszerzenia Olli Rehn wezwał tureckie władze do wywiązania się z uprzednio

przyjętych zobowiązań. Turcja miała bezwarunkowo otworzyć swe porty lotnicze

i morskie dla jednostek zarejestrowanych w Republice Cypru, jednak nic nie

196 Ledra Street była do lat sześćdziesiątych główną aleją handlową w stolicy Cypru. Po walkach

w latach 1963–1964 w połowie jej długości wybudowana została barykada. Była pierwszą

wzniesioną w Nikozji i dlatego ma rangę niemalże symbolu podzielonej wyspy. Począwszy

od listopada 2005 roku strony prowadziły spór o to, jak ma wyglądać nowe przejście łączące

obie strony miasta i przecinające strefę kontrolowaną przez UNFICYP. Turcy cypryjscy

argumentowali, że obie strony powinna połączyć specjalna kładka przebiegająca nad pasem

ziemi używanym przez patrole wojsk tureckich. Władze Republiki Cypru sprzeciwiały się

budowie nowej infrastruktury, która w ich przekonaniu przeczyłaby idei pojednania oraz

stanowiłaby zagrożenie dla osób z niej korzystających. Zob. Greek Cypriots withdraw support

for road opening, „Turkish Daily News” z 30 listopada 2005 r.


wskazywało, by jej ofi cjalne stanowisko w tej sprawie mogło ulec zmianie. Główny

turecki negocjator Ali Babacan oświadczył wyraźnie, iż Turcja uczyniła wiele celem

rozwiązania problemu cypryjskiego, między innymi, wspierała przyjęcie planu

Annana w 2004 roku. Jednocześnie zaznaczył: „Aby uregulować jakikolwiek kon-

fl ikt, muszą być tym zainteresowane obie strony”197. Tym samym władze tureckie

kontynuowały politykę obarczania strony greckiej winą za zawieszenie rokowań

oraz utrzymywanie status quo na Cyprze.

Lider Turków cypryjskich ofi cjalnie zarzucał Unii Europejskiej niewywiązanie

się z obietnic złożonych wkrótce po referendach w 2004 roku, zwłaszcza tych

dotyczących zniesienia izolacji gospodarczej północnego Cypru. Mehmet Ali Talat

porównał nawet Unię Europejską ze Stanami Zjednoczonymi, by dowieść, że

władze amerykańskie uczyniły znacznie więcej na rzecz zniesienia izolacji aniżeli

UE. Jednocześnie lider północnego Cypru stwierdził: „Dzięki zniesieniu izolacji,

zjednoczenie wyspy nastąpi szybciej”198. Prezydenta nieuznawanej przez społecz-

ność międzynarodową TRPC wspierał szef rządu Ferdi Sabit Soyer. W jego opinii

otwarcie portu lotniczego oraz portów morskich na północnym Cyprze pozytyw-

nie wpłynęłoby na gospodarkę cypryjską i ułatwiłoby pełną integrację z południową

częścią wyspy. Jednakże strona Greków cypryjskich nadal wyrażała obawę, iż

zniesienie izolacji byłoby jedynie pierwszym krokiem w kierunku uznania TRPC,

co miało być rzeczywistym celem władz tureckich. Tym samym zamiast wesprzeć

proces negocjacyjny, decyzja umocniłaby status quo na Cyprze.

Tymczasem Republika Cypru nie zamierzała zrezygnować z wykorzystywania

swego członkostwa w Unii Europejskiej w konfrontacji ze stroną turecką. Z tego

powodu kwestia cypryjska stała się przyczyną kolejnego poważnego kryzysu na linii

UE – Turcja w czerwcu 2006 roku. Otwarcie pierwszego rozdziału negocjacyjnego,

zaplanowane na dzień 12 czerwca, poprzedziły napięcia dyplomatyczne. UE wyma-

gała bezwarunkowego otwarcia tureckich portów lotniczych i morskich dla Greków

cypryjskich, ale władze tureckie nie chciały wyrazić na to zgody. Zdaniem Suata

Kiniklioğlu, rząd Turcji nie mógł podjąć w sprawie Cypru żadnej kontrowersyjnej

decyzji, ponieważ turecka opinia publiczna uznałaby taki krok za zdradę stanu.

Premier Recep Tayyip Erdoğan oraz jego partia AKP musieli brać pod uwagę

wybory parlamentarne w 2007 roku199. Sytuacja groziła, według negatywnego sce-

nariusza, zawieszeniem negocjacji członkowskich UE z Turcją, a w efekcie odłoże-

nie uregulowania kwestii cypryjskiej na co najmniej kilka lat. Trudno było sobie

197 D. Brunnstrom, EU steps up the pressure on Turkey, „Cyprus Mail” z 20 maja 2006 r.198 G. Harding, Turkish Cypriot chief rips isolation, „Th e Washington Times” z 31 maja 2006 r.199 A. Galińska, Unia karci Turcję, „Dziennik” z 2 czerwca 2006 r.


wyobrazić sytuację, w której władze tureckie byłyby skłonne do ustępstw w sprawie

Cypru przy jednoczesnym zamrożeniu procesu negocjacyjnego.

Obawy znalazły potwierdzenie 12 czerwca podczas spotkania Rady Unii Euro-

pejskiej. Republika Cypru trzymała stronę turecką w niepewności przez kilka

godzin, domagając się niezwłocznego otwarcia portów tureckich dla jednostek

Greków cypryjskich i w rezultacie uznania ich państwa przez Turcję. Rada przy-

pomniała tureckim władzom, że zobowiązały się uznać Republikę Cypru i muszą

wypełnić przyjęte zobowiązanie. Prowadząca obrady minister spraw zagranicznych

Austrii Ursula Plassnik zaproponowała kontynuację negocjacji z Turcją w zamian

za zobowiązanie do otwarcia portów i lotnisk przed końcem roku 2006200. Dzięki

temu możliwe było otwarcie i zamknięcie negocjacji w pierwszym obszarze nego-

cjacyjnym, poświęconym współpracy naukowo-badawczej201. Poważne wątpliwo-

ści budziło jednak ofi cjalne stanowisko premiera Turcji, który oświadczył, że

otwarcie tureckich portów dla Greków cypryjskich będzie niemożliwe, jeśli przed-

tem nie zostanie zniesiona izolacja północnego Cypru. Było to ostrzeżenie przed

możliwością wystąpienia poważnego kryzysu dyplomatycznego pod koniec roku,

przed kolejnym szczytem UE. Recep Tayyip Erdoğan wyraźnie podkreślił, iż Tur-

cja nie zmieni swego stanowiska nawet w obliczu groźby zawieszenia rokowań202.

Ustępujący minister spraw zagranicznych Republiki Cypru George Iacovou

oskarżył Turcję o brak dobrej woli. W trakcie konferencji prasowej, na zakończenie

spotkania Rady UE, szef cypryjskiej dyplomacji przypomniał zebranym, że „Turcja

przez rok nie podjęła żadnych działań, aby ratyfi kować protokół do umowy o unii

celnej”203. Z kolei minister spraw zagranicznych Grecji Dora Bakoyannis wyraziła

zadowolenie z ustaleń podjętych podczas spotkania, ale jednocześnie zaznaczyła,

iż kluczowe decyzje w sprawie Cypru muszą zostać podjęte przez Turcję przed

końcem roku: „Do końca 2006 roku zostało jeszcze kilka miesięcy, więc w paź-

dzierniku lub listopadzie, gdy podjęte zostaną ostateczne decyzje, Unia Europejska

będzie dysponowała pełną wiedzą na ten temat i zadecyduje, co dalej. Przesłanie

jest proste – tak, UE chce, by negocjacje z Turcją były kontynuowane, ale pod

pewnymi warunkami”204. Powyższe wypowiedzi szefów dyplomacji Grecji i Re-

200 A. Słojewska, Rozszerzenie z przeszkodami, „Rzeczpospolita” z 13 czerwca 2006 r.201 K. Niklewicz, UE przełamała impas w sprawie negocjacji z Turcją, „Gazeta Wyborcza”

z 13 czerwca 2006 r.202 B. Altayli, M. John, Turkey’s EU process on the brink, „Cyprus Mail” z 17 czerwca 2006 r.203 P. Taylor, Turkey EU entry talks start aft er Cyprus deal met, „Cyprus Mail” z 13 czerwca

2006 r.204 Ibidem.


publiki Cypru dowodziły, iż jakikolwiek postęp w procesie pokojowym na Cyprze

będzie uzależniony od uznania Republiki Cypru przez Turcję.

Pod koniec czerwca powróciła kwestia spotkania Tassosa Papadopoulosa

z Mehmetem Ali Talatem przy okazji wizyty Ibrahima Gambari na Cyprze. Przylot

podsekretarza ONZ zaplanowany został na 6 lipca. Dziennikarze spekulowali czy

do spotkania liderów dojdzie 8 lipca oraz czy w ogóle się odbędzie. W tajemnicy

przed opinią publiczną doradca prezydenta Republiki Cypru Tassos Tzionis spot-

kał się z Mehmetem Ali Talatem w jego rezydencji w północnej części Nikozji.

W odpowiedzi na ten gest doradca lidera Turków cypryjskich Rasit Pertev odwie-

dził Tassosa Papadopoulosa w jego pałacu prezydenckim. Głównym przedmiotem

wspomnianych rozmów były szczegółowe zasady rządzące pracami zespołów

roboczych, które miały zajmować się bieżącymi problemami we współpracy

pomiędzy obiema społecznościami. Ponadto dyplomaci najprawdopodobniej

omawiali szczegóły wspólnego spotkania cypryjskich liderów z Ibrahimem Gam-

bari. Ofi cjalnie obie strony zaprzeczały jakoby miało dojść do spotkań oraz że

prowadzone są rozmowy na tak wysokim szczeblu. Termin ewentualnego spotka-

nia Papadopoulos – Talat, również ofi cjalnie, pozostawał wielką niewiadomą,

ponieważ nieznany był harmonogram wizyty wysłannika ONZ205.

Po stronie greckiej stopniowo narastała presja wywierana na prezydenta Papa-

dopoulosa, by nie unikał spotkania z Mehmetem Ali Talatem pod pozorem „braku

odpowiedniej podstawy do wznowienia rokowań”206. Jednocześnie komentatorzy

zwracali uwagę na fakt, iż lider Greków cypryjskich nie wskazał żadnej organizacji

międzynarodowej lub osoby, która mogłaby się podjąć misji nakłonienia obu stron

do powrotu do stołu rokowań. Tym samym spotkanie z Ibrahimem Gambarim

postrzegane było jako szansa na przełamanie impasu. Propozycja wspólnego

spotkania obu cypryjskich liderów w obecności wysłannika SG ONZ nie mogła

zostać odrzucona przez żadną ze stron, ponieważ stałaby się dowodem braku

dobrej woli.

Jednakże na kilka dni przed przylotem podsekretarza ONZ nic nie wskazywało,

by spotkanie mogło dojść do skutku. Minister spraw zagranicznych Republiki

Cypru George Lillikas wyrażał obawę rządu, iż planowane rozmowy na poziomie

eksperckim zastąpią proces całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej. Rów-

nocześnie nakłaniał stronę Turków cypryjskich, by ta przyjęła postanowienia

zatwierdzone przez Kofi ego Annana oraz Tassosa Papadopoulosa podczas spotka-

205 E. Hazou, Doubt hangs over Papadopoulos Talat meeting, „Sunday Mail” z 25 czerwca

2006 r.206 H. Mike, From the sublime to the ridiculous, „Cyprus Mail” z 1 lipca 2006 r.


nia w Paryżu z 28 lutego 2006 roku. Z kolei władze TRPC odrzucały możliwość

przyjęcia postanowień, w opracowywaniu których nie uczestniczyły. Rzecznik

prezydenta Hasan Erçakica oświadczył wprost, że Turcy cypryjscy nie zatwierdzą

treści dokumentu, który nie istnieje207.

Do przełomu doszło 3 lipca, gdy Mehmet Ali Talat oraz Tassos Papadopoulos

spotkali się w strefi e buforowej w Nikozji. Pretekstem do spotkania stała się

konieczność omówienia kwestii osób zaginionych po 1974 roku. Wszelkie szcze-

góły spotkania ustalili już wcześniej, w ścisłej tajemnicy, doradcy obu liderów Rasit

Pertev oraz Tassos Tzionis. Jedynym poruszonym tematem był los osób zaginio-

nych, natomiast nie rozmawiano o perspektywie wznowienia rozmów. W przygo-

towanie nowej inicjatywy zbliżenia stron zaangażowany był również szef misji

UNFICYP Michael Møller, który towarzyszył obu przywódcom w trakcie całego,

blisko półtoragodzinnego spotkania. Uczestniczył w nim także członek komisji

ONZ ds. osób zaginionych Christopher Girod. Po zakończeniu spotkania uśmiech-

nięci liderzy określili zgodnie ich pierwszą od marca 2004 roku bezpośrednią

rozmowę jako „bardzo dobrą i szczerą”208. Jednakże jedynie Mehmet Ali Talat

zadeklarował od razu chęć uczestniczenia w kolejnym wspólnym spotkaniu

w obecności Ibrahima Gambari. Z decyzją niemalże do ostatniej chwili zwlekał,

przynajmniej ofi cjalnie, prezydent Republiki Cypru. Komentatorzy podkreślali

jednak fakt, iż Tassos Papadopoulos nie wykluczył możliwości udziału w takim

spotkaniu, jeśli „będzie znany jego program oraz cel”209.

Rada Bezpieczeństwa ONZ, z inicjatywy Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjed-

noczonych, opracowywała treść oświadczenia, w którym miała zachęcić obie

społeczności do podjęcia starań celem uregulowania kwestii cypryjskiej. Dokument

miał również na celu wzmocnienie pozycji Ibrahima Gambari podczas jego wizyty

w regionie wschodniego Morza Śródziemnego. Pomimo dyplomatycznych wysił-

ków, inicjatywa została zablokowana przez Grecję, wówczas niestałego członka

Rady Bezpieczeństwa, której udało się przekonać do odrzucenia oświadczenia

dysponujące prawem weta Rosję oraz Francję210. I chociaż wynik głosowania nie

przesądzał o szansach misji wysłannika ONZ, z pewnością osłabił jego pozycję

oraz rangę wizyty.

207 Statement by TRNC Presidency Spokeman Hasan Ercakica Concerning Greek Cypriot Spokes-

man on the Letter sent by UN Secretary-General Kofi Annan to President Mehmet Ali Talat,

www.trncpresidency.org/briefi ng/1_june_briefi ng.htm (6.07.2006).208 Uśmiech i symboliczny uścisk dłoni, „Rzeczpospolita” z 4 lipca 2006 r.209 J. Christou, Now for a second meeting?, „Cyprus Mail” z 4 lipca 2006 r.210 Ü. Enginsoy, Greece blocks UN Security Council statement on Cyprus, „Turkish Daily News”

z 4 lipca 2006 r.


Równolegle wzrastała presja wywierana przez Unię Europejską na Turcję. 1 lipca

prezydencję w UE objęła Finlandia. Przewodniczący Komisji Europejskiej Jose

Manuel Barroso, po rozmowie z fi ńskim premierem Mattim Vanhanenem, ostrzegł

tureckie władze, że brak postępu w sprawie uregulowania problemu cypryjskiego

wpłynie negatywnie na negocjacje członkowskie Turcji z UE. Aby nie dopuścić do

kolejnego kryzysu, Finlandia zadeklarowała pomoc w nakłonieniu stron do wzno-

wienia rokowań. Unijny komisarz do spraw rozszerzenia Olli Rehn zażartował, iż

fi ński minister spraw zagranicznych Erkki Tuomioja „powinien zaprosić liderów

obu społeczności do sauny i zastosować coś na kształt saunowej dyplomacji”211.

Wkrótce termin dyplomacja saunowa upowszechnił się. Zapowiedź większego

zaangażowania ze strony UE była dobrą wiadomością dla mieszkańców Cypru,

jednakże największe nadzieje wiązano z wizytą wysłannika Kofi ego Annana.

Ibrahim Gambari przyleciał na Cypr 6 lipca. Najpierw odwiedził Tassosa Papa-

dopoulosa, z którym miał się spotkać jeszcze raz następnego dnia. Tego samego

dnia spotkał się z Mehmetem Ali Talatem. Po spotkaniu lider Turków cypryjskich

określił rozmowę jako bardzo owocną. Jednocześnie wyraził nadzieję na kolejne

spotkanie, podczas którego omówione miały zostać szczegółowe działania prowa-

dzące do wznowienia rokowań212. W prasie pojawiły się spekulacje, iż podczas tego

spotkania mógłby spotkać się z Tassosem Papadopoulosem.

7 lipca Ibrahim Gambari ponownie spotkał się z prezydentem Republiki Cypru.

Głównym przedmiotem rozmowy były możliwości wznowienia negocjacji. W jej

trakcie wysłannik ONZ zaproponował Tassosowi Papadopoulosowi, by następnego

dnia wziął udział we wspólnych rozmowach z liderem Turków cypryjskich. Pre-

zydent Republiki Cypru przyjął zaproszenie, aby potwierdzić zaangażowanie

Greków cypryjskich na rzecz pojednania ze stroną turecką oraz ostatecznego

uregulowania kwestii cypryjskiej213.

Niespodziewanie, na kilkanaście godzin przed ofi cjalnym spotkaniem, obaj

cypryjscy przywódcy przyjęli zaproszenie na nieofi cjalne przyjęcie, które zostało

zorganizowane w hotelu Ledra Palace w strefi e buforowej ONZ214. Michael Møller

wydał je na cześć Ibrahima Gambari. Kolacja miała nieformalny charakter, dlatego

nie poruszano podczas niej kwestii związanych z rokowaniami.

211 Rehn seeks ‘sauna diplomacy’ for Cyprus, „Turkish Daily News” z 4 lipca 2006 r.212 Statement by President Mehmet Ali Talat following his meeting with UN Undersecretary-Gene-

ral for Political Aff aires Mr. Ibrahim Gambari on Th ursday, July 6, www.trncpresidency.org/

news/political_aff airs.htm (6.07.2006).213 President Papadopoulos – Mr Ibrahim Gambari: latest meeting of 7 July 2006, www.mfa.gov.

cy/mfa/mfa.nsf (8.07.2006).214 S. Bahceli, J. Christou, Let’s talk, „Sunday Mail” z 9 lipca 2006 r.


Nazajutrz 8 lipca, po ponad dwóch latach oczekiwania, Tassos Papadopoulos

oraz Mehmet Ali Talat spotkali się ofi cjalnie, by rozmawiać o przyszłości wyspy.

Cypryjscy liderzy stawili się punktualnie o godzinie 15.30 w rezydencji przedsta-

wiciela SG ONZ Michaela Møllera. W obecności Ibrahima Gambari mieli przede

wszystkim uzgodnić treść planu działań w ramach przyszłych rozmów na poziomie

technicznym. Mehmet Ali Talat przedstawił wysłannikowi ONZ propozycje środ-

ków budowy zaufania, natomiast Tassos Papadopoulos postulował, by komitet

techniczny zajmował się nie tylko bieżącymi problemami, ale także niektórymi

kluczowymi sprawami, na przykład, przyszłością Varoshy lub zwrotem nierucho-

mości. Anonimowy dyplomata przyznał, że spotkanie przebiegało w konstruktyw-

nej i przyjaznej atmosferze. Jednak Ibrahim Gambari, podobnie jak wielu komen-

tatorów, tonował nastroje. Podsekretarz ONZ podsumował spotkanie znamiennymi

słowami: „Najgorsze dopiero przed nami”215.

W trakcie rozmów zaznaczyła się poważna różnica pomiędzy stronami. Podczas

gdy Turcja oraz Turcy cypryjscy postulowali uregulowanie kwestii cypryjskiej pod

auspicjami ONZ, Grecja oraz Grecy cypryjscy podkreślali konieczność większego

zaangażowania Unii Europejskiej216. Tym samym strona grecka mogłaby wykorzy-

stać swoją dominującą pozycję w ramach UE do wywierania nacisków na kandy-

dującą Turcję.

Wymiernym efektem rozmów Papadopoulos – Talat z 8 lipca było przyjęcie

przez cypryjskich przywódców dokumentu nazywanego zbiorem zasad. W doku-

mencie zawarto pięć postanowień:

• zobowiązanie do uregulowania kwestii cypryjskiej poprzez utworzenie dwu-

strefowej federacji;

• założenie, że nie można zaakceptować status quo na wyspie, ponieważ nega-

tywnie wpływa zarówno na sytuację Greków cypryjskich, jak i Turków

cypryjskich;

• przyjęcie zobowiązania, iż całościowe uregulowanie kwestii cypryjskiej jest

pożądane oraz możliwe i z tego powodu wznowienie rozmów nie powinno

być odkładane na przyszłość;

• zgoda na natychmiastowe wznowienie procesu rokowań w sprawach doty-

czących bieżących problemów obu społeczności oraz innych najważniejszych

zagadnień;

• zobowiązanie do zapewnienia odpowiedniej, dobrej atmosfery w trakcie

rozmów, przede wszystkim poprzez realizację środków budowy zaufania oraz

215 Metodą małych kroków, „Rzeczpospolita” z 10 lipca 2006 r.216 Cyprus process comes out of deep freeze, „Turkish Daily News” z 9 lipca 2006 r.


zaprzestanie polityki obciążania drugiej strony winą za dotychczasowe nie-

powodzenia217.

Wyniki rozmów z 8 lipca zostały pozytywnie skomentowane przez Grecję.

Premier Kostas Karamanlis określił zbiór zasad jako krok „w kierunku implemen-

tacji postanowień paryskich”. Wyraził również nadzieję, że dokument pomoże

stronom „rozwiązywać zarówno bieżące problemy, jak i osiągnąć porozumienie

w najważniejszych sprawach”218. Jednocześnie premier Grecji poparł stanowisko

Greków cypryjskich dotyczące większego zaangażowania ze strony UE. W tym

kontekście wspomniał o potrzebie wypełnienia wszystkich zobowiązań przez

Turcję, by dalszy postęp w rokowaniach był realny219.

W imieniu Turcji rozwój sytuacji politycznej na Cyprze skomentował rzecznik

ministerstwa spraw zagranicznych Namik Tan: „W naszym przekonaniu spotkanie

obu cypryjskich liderów jest krokiem w dobrą stronę. Potem, w trakcie negocjacji

nad całościowym rozwiązaniem problemu cypryjskiego, wskazany będzie stały

kontakt z sekretarzem generalnym ONZ. Plan Annana powinien wówczas stanowić

podstawę całego procesu”220.

Unijny komisarz do spraw rozszerzenia Olli Rehn pozytywnie ocenił przebieg

oraz możliwe konsekwencje spotkań Talat – Papadopoulos. W jednym z wywiadów

przedstawiciel Komisji Europejskiej oświadczył: „Fakt, że liderzy Greków cypryj-

skich oraz Turków cypryjskich spotkali się trzykrotnie w ciągu jednego tygodnia

pozwala mieć nadzieję na powodzenie dialogu na wyspie oraz stwarza szansę

wznowienia nowego procesu rokowań pod auspicjami ONZ”221. Jednak, jak się

miało wkrótce okazać, lipcowy przełom okazał się krótkotrwały i nie zaowocował

zmianą sytuacji na Cyprze.

Już 20 lipca, podczas obchodów kolejnej rocznicy lądowania wojsk tureckich

na Cyprze, przebywający z ofi cjalną wizytą na północnym Cyprze premier Turcji

skrytykował stanowisko Unii Europejskiej w sprawie Cypru222. Recep Tayyip

Erdoğan wyraźnie podkreślił, iż powiązanie procesu pokojowego na wyspie

217 Set of Principles of 8 July 2006, www.trncpresidency.org/news/decision_principles.html

(15.07.2006).218 Karamanlis: Th e meeting is a positive step, „Cyprus Observer” z 14–20 lipca 2006 r.219 Papadopoulos – Karamanlis discussed latest developments in Cyprus Problem, „Cyprus Obser-

ver” z 14-20 lipca 2006 r.220 Tan: Annan Plan should be the basis, „Cyprus Observer” z 14–20 lipca 2006 r.221 EU says Papadopoulos – Talat agreement an ‘encouraging signal’, „Cyprus Observer” z 14–20

lipca 2006 r.222 Należy zaznaczyć, iż Republika Cypru nie akceptuje wizyt przedstawicieli tureckich władz na

północnym Cyprze i interpretuje je jako prowokacyjne działania wymierzone przeciwko społecz-

ności Greków cypryjskich oraz sankcjonujące istnienie Tureckiej Republiki Północnego Cypru.


Fot. 4. Spotkanie Ibrahima Gambari z Tassosem Papadopoulosem oraz Mehmetem Ali Talatem.

Nikozja, 8 lipca 2006 roku. Źródło: www.trncpresidency.org.

Fot. 5. Spotkanie

Glafk osa Cleridesa

z Mehmetem Ali

Talatem. Nikozja,

25 maja 2006 roku.

Źródło: www.

trncpresidency.org.


z negocjacjami akcesyjnymi Turcji jest niesprawiedliwe. Szef tureckiego rządu

oświadczył: „Problem cypryjski nie powinien być wykorzystywany przeciwko

unijnym aspiracjom Turcji”223. Skrytykował również utrzymywanie przez Unię

izolacji politycznej i gospodarczej północnego Cypru, które stanowiły w jego

opinii główną przeszkodę na drodze do pokojowego uregulowania sporu. Recep

Tayyip Erdoğan zapewnił Turków cypryjskich, że Turcja nie opuści Tureckiej

Republiki Północnego Cypru bez względu na to, co się wydarzy, i nie ulegnie

szantażowi ze strony UE224. Wtórował mu Mehmet Ali Talat, który, ku zaskoczeniu

wielu obserwatorów, otwarcie skrytykował Tassosa Papadopoulosa: „Dotychczas

strona Greków cypryjskich nie przyjęła naszej dłoni, wyciągniętej w dniu referen-

dum 24 kwietnia 2004 roku. Co więcej, ich lider unika spotkań ze mną, a równo-

cześnie próbuje zmieniać parametry problemu cypryjskiego. Stara się wykorzystać

starania Turcji o przyjęcie do UE, by ta uznała tak zwaną Republikę Cypru. (…)

Wielu pyta mnie czego oczekuję. Odpowiadam im, że jesteśmy gotowi współpra-

cować w dobrej wierze, ale pod warunkiem, że pan Papadopoulos odstąpi od

polityki osmozy i wyrazi zgodę na utworzenie nowego, partnerskiego państwa,

w którym będzie zagwarantowana równość polityczna Turków cypryjskich. (…)

W imieniu mojego narodu pragnę podziękować Republice Turcji za dotychcza-

sowe, nieograniczone wsparcie i solidarność”225.

Przedstawione wypowiedzi nie świadczyły o koncyliacyjnej postawie tureckiego

premiera oraz prezydenta północnego Cypru. Wręcz przeciwnie, dowodziły, iż

strona turecka winą za brak porozumienia obarczała personalnie Tassosa Papado-

poulosa i próbowała bronić się przed ewentualnymi naciskami ze strony Unii

Europejskiej. W rezultacie postanowienia z 8 lipca pozostawały niezrealizowane,

a wizja wznowienia rokowań zaczęła się ponownie oddalać. Turecki rząd coraz

aktywniej zabiegał o zniesienie izolacji północnego Cypru. Równolegle premier

Turcji odrzucał możliwość otwarcia tureckich portów lotniczych i morskich dla

jednostek Greków cypryjskich bez równoległego wypełnienia zobowiązań wzglę-

dem Turków cypryjskich przez UE: „W tej sprawie nikt nie powinien oczekiwać

jednostronnych ustępstw ze strony Turcji”226. Sytuacja polityczna na Cyprze zna-

lazła się ponownie w fazie stagnacji.

223 Erdoğan slams embargoes, EU-Cyprus link, „Turkish Daily News” z 21 lipca 2006 r.224 Erdoğan demands new intl outlook on Cyprus, „Th e New Anatolian” z 21 lipca 2006 r.225 Speech by President Mehmet Ali Talat of 20 July 2006, http://www.trncpresidency.org/news/20_

july_ 06_speech.htm (25.07.2006).226 Turkish KKTC position on Cyprus stronger than ever, „Turkish Daily News” z 1 sierpnia

2006 r.


Jednocześnie liderzy obu społeczności zapewniali, że priorytetowym celem

pozostaje nadal wznowienie rokowań, a pierwszym etapem na drodze do jego

realizacji było rozpoczęcie spotkań ekspertów na zasadach określonych w doku-

mencie z 8 lipca. Rzecznik rządu Republiki Cypru Christodoulos Pashardes

informował o inicjatywie podjętej przez Tassosa Papadopoulosa. Lider Greków

cypryjskich miał zaproponować Mehmetowi Ali Talatowi wspólne spotkanie, by

uzgodnić szczegółowy harmonogram prac komitetu technicznego. Z kolei prezy-

dent północnego Cypru zdementował te informacje i oświadczył, że nie otrzymał

od Tassosa Papadopoulosa żadnego zaproszenia do rozmów, a jedynie sugestię

spotkania po 10 sierpnia227. W nawiązaniu do oświadczeń Greków cypryjskich

rzecznik lidera Turków cypryjskich Hasan Erçakica zaproponował możliwie naj-

szybsze rozpoczęcie rokowań na poziomie technicznym, a następnie rokowań

w sprawie całościowego uregulowania kwestii cypryjskiej228. Jednakże deklaracje

przedstawicieli cypryjskich społeczności nie zostały poparte żadnymi konkretnymi

decyzjami229.

Pod koniec sierpnia Rada Bezpieczeństwa ONZ poparła nową inicjatywę

pojednania stron podjętą przez Kofi ego Annana i jednocześnie wezwała obie strony

do możliwie szybkiej implementacji postanowień zawartych w zbiorze zasad

z 8 lipca. Chociaż liderzy obu cypryjskich społeczności zaakceptowali treść rezo-

lucji RB ONZ, rozmowy nie zostały wznowione230.

227 Talat: I have not received any letters from Papadopoulos, www.trncpresidency.org/news/letters

_papadop.htm (8.08.2006).228 Talat, Papadopoulos ready for face-to-face talks, „Turkish Daily News” z 3 sierpnia 2006 r.229 Tymczasem pod koniec sierpnia miał miejsce incydent z udziałem lidera Turków cypryjskich.

Organizatorzy wyścigu o Grand Prix Turcji Formuły 1 w Stambule poprosili Mehmeta Ali

Talata, by wręczył nagrodę zwycięzcy wyścigu. W rezultacie świat obiegły zdjęcia Mehmeta Ali

Talata z podpisem prezydent Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Reakcja strony greckiej

była niemalże natychmiastowa. Rzecznik rządu Republiki Cypru Christodoulos Pashardes

skomentował wydarzenie słowami: „Turecki rząd wykorzystał wielkie wydarzenie sportowe do

promocji lidera Turków cypryjskich jako głowy niezależnego państwa”. Strona turecka argu-

mentowała, iż według wcześniejszych planów nagrodę miał wręczać Recep Tayyip Erdoğan, ale

nie przybył na tor wyścigowy ze względu na napięty harmonogram. Rzecznik lidera Turków

cypryjskich zarzucił stronie greckiej próbę całkowitego wyizolowania społeczności tureckiej na

wyspie oraz zmuszenia jej do ustępstw. Ostatecznie sprawą zajęła się Międzynarodowa Fede-

racja Samochodowa (FIA), a incydent nie miał większego wpływu na stosunki grecko-tureckie.

Zob. Skandal po Grand Prix Turcji, „Gazeta Wyborcza” z 29 sierpnia 2006 r.; F1 chiefs probe

podium appearance by Talat, „Turkish Daily News” z 30 sierpnia 2006 r.230 Security Council urges carrying through commitments on Cyprus, „Th e New Anatolian”

z 31 sierpnia 2006 r.


Klimat polityczny na wyspie zamiast ulegać stopniowej poprawie pogorszył się

wraz z ofi cjalną wizytą Mehmeta Ali Talata w Pakistanie na początku września

2006 roku. Lider Turków cypryjskich, zaproszony przez prezydenta Perveza Mus-

harrafa, został przyjęty przez pakistańskie władze jako prezydent TRPC. W trakcie

wizyty premier Pakistanu Shaukat Aziz zapewnił Mehmeta Ali Talata o poparciu

dla stanowiska Turków cypryjskich. Równocześnie zaznaczył, iż kwestia cypryjska

powinna zostać uregulowana pod auspicjami ONZ231. W odpowiedzi władze

Republiki Cypru, od samego początku przeciwne wizycie lidera społeczności

tureckiej w Pakistanie, zarzuciły Turcji próbę zabiegania o międzynarodowe uzna-

nie TRPC z pominięciem obowiązujących rezolucji RB ONZ. Chociaż wizyta

Mehmeta Ali Talata nie doprowadziła do uznania północnego Cypru przez Paki-

stan, wywołała znaczne napięcie polityczne i uniemożliwiła zbliżenie stanowisk

oraz wznowienie rozmów na Cyprze.

Poważne konsekwencje miała wypowiedź ministra spraw zagranicznych Cypru

George Lillikasa, który oświadczył, że Republika Cypru nie wyrazi zgody na

zamknięcie lub otwarcie kolejnych rozdziałów w ramach negocjacji UE – Turcja,

jeśli władze tureckie nie otworzą portów lotniczych i morskich dla jednostek

cypryjskich232. Szef cypryjskiej dyplomacji skrytykował Radę Bezpieczeństwa ONZ

za opieszałość oraz stosowanie podwójnych standardów podczas implementacji

postanowień zawartych w rezolucjach. W jego opinii sytuacja polityczna na Cyprze

była konsekwencją niskiej efektywności ONZ233. Z kolei jego poprzednik George

Iacovou w jednym z wywiadów wyraźnie podkreślił, że chociaż w interesie Repub-

liki Cypru leży przyjęcie Turcji do UE, niemożliwa będzie akcesja Turcji kosztem

ustępstw ze strony Greków cypryjskich. Warunkiem kontynuowania rozmów

akcesyjnych miało być wypełnienie przez Turcję wszelkich zobowiązań, zwłaszcza

tych wynikających z rozszerzenia umowy o unii celnej Turcja–UE na nowe państwa

członkowskie Unii234. W odpowiedzi władze tureckie deklarowały, że nie ugną się

pod presją państw członkowskich UE. Główny negocjator Turcji Ali Babacan

231 Talat wins Pakistan’s support for Cyprus peace eff orts, „Th e New Anatolian” z 7 września

2006 r.232 Greek Cyprus opens debate season on Turkey’s EU bid, „Turkish Daily News” z 30 sierpnia

2006 r.233 Speech by Minister of Foreign Aff airs Mr. George Lillikas on „Th e present and future of the

United Nations” given on the occasion of the United Nations Day at an event organised by the

United Nations Association of Cyprus at the Presidential Palace on 26 October 2006, www.mfa.

gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/ (30.10.2006).234 A. Ferentinou, Iacovou: Turkey should normalize relations with Cyprus, „Turkish Daily News”

z 4 września 2006 r.


powiedział wprost, że zablokowanie negocjacji akcesyjnych z inicjatywy Cypru

byłoby dużym błędem, którego konsekwencje byłyby trudne do przewidzenia235.

Aby uniknąć kryzysu podczas unijnego szczytu Rady Europejskiej w grudniu

2006 roku, przewodnicząca UE Finlandia podjęła próbę nakłonienia Turcji oraz

Republiki Cypru do zawarcia kompromisu. W tym celu przedstawiciele zaintere-

sowanych stron zostali zaproszeni do Helsinek236. Jednakże pomimo starań fi ń-

skiego ministra spraw zagranicznych Erkki Tuomioji, nie udało się doprowadzić

stron do spotkania w Finlandii w wyznaczonym terminie. Szczegóły fi ńskiej pro-

pozycji nie były dokładnie znane, ale strona Turków cypryjskich nie ukrywała

niezadowolenia z jej treści237. O tym, że sytuacja stawała się coraz poważniejsza

świadczyła decyzja Komisji Europejskiej, która odłożyła decyzję o rekomendacji

w sprawie tureckiego członkostwa do 15 grudnia238. W opinii komentatora Meh-

meta Ali Biranda Komisja chciała ustrzec Unię przed kryzysem, a Turcję przed

wysoce prawdopodobnym zawieszeniem negocjacji. Rząd Finlandii miał dzięki

temu zyskać czas niezbędny na wypracowanie nowej propozycji oraz zażegnanie

ryzyka poważnego kryzysu podczas szczytu Rady Europejskiej239. Tego samego

dnia Tassos Papadopoulos wyraził zadowolenie z treści raportu Komisji, która

według niego była „pozytywna dla Cypru”240. Jednakże kontrowersje na Cyprze

wywołało oświadczenie unijnego komisarza Olli Rehna, który na forum Parla-

mentu Europejskiego oświadczył, iż w jego przekonaniu kwestia Varoshy nie

powinna być łączona z zagadnieniem handlu bezpośredniego pomiędzy północ-

nym Cyprem a Wspólnotą241. Nic nie wskazywało także na możliwość zmiany

stanowiska tureckiego rządu, a unijny kryzys wydawał się nieunikniony. Recep

Tayyip Erdoğan odrzucał możliwość jakichkolwiek ustępstw bez uprzedniego

zakończenia izolacji północnego Cypru. W odpowiedzi niemiecka kanclerz Angela

Merkel wyraziła zaniepokojenie, że bez zmiany tureckiej polityki sytuacja stanie

235 Babacan: Cyprus should not block Turkey’s EU membership, „Turkish Daily News” z 15 wrześ-

nia 2006 r.236 Na przykład, Grecy cypryjscy żądali gwarancji zwrotu Varoshy, natomiast strona turecka

zabiegała o zapewnienie odpowiedniego statusu Mehmetowi Ali Talatowi podczas ewentu-

alnych rozmów. Zob. J. Christou, Finns hope for decision on meeting today, „Cyprus Mail”

z 2 listopada 2006 r.237 Finland formulates new Cyprus plan, „Turkish Daily News” z 9 listopada 2006 r.238 P. Taylor, G. Jones, EU sets defi ant Turkey a deadline on Cyprus, „Cyprus Mail” z 9 listopada

2006 r.239 M. A. Birand, Commission protecting Turkey, „Turkish Daily News” z 9 listopada 2006 r.240 EU’s Turkey report is positive for Cyprus, „Cyprus Mail” z 9 listopada 2006 r.241 Cypriot Government Confi rms Gambari Letter for July 8 Agreement, www.greeknewsonline.

com/ modules.php?name=news&fi le=article&sid=5807 (29.11.2006).


się „bardzo, bardzo poważna”242. Niemcy były zainteresowane zażegnaniem kryzysu

jeszcze przed objęciem przez nie prezydencji w UE.

Świadectwem napiętej sytuacji na Cyprze była treść przemówienia Mehmeta

Ali Talata, wygłoszonego 15 listopada z okazji kolejnej rocznicy utworzenia TRPC.

Lider Turków cypryjskich zarzucił Grekom cypryjskim próbę szantażu oraz wyko-

rzystywania proeuropejskich aspiracji Turcji dla własnych celów. Mehmet Ali Talat,

znany z pojednawczego tonu wypowiedzi oraz wyważonych poglądów, zaskoczył

obserwatorów niezwykle ostrą oceną bieżących wydarzeń, a zwłaszcza zastosowaną

terminologią: „Jak powszechnie wiadomo, kierownictwo Greków cypryjskich

przygotowało oraz próbowało wcielić w życie plan ludobójstwa Turków cypryjskich

w 1963 roku. Jakie świadectwo daje Unia Europejska, która teraz wyciąga do nich

ręce, a jednocześnie pomija Turków cypryjskich? Stosunek tej Europy do Turków

cypryjskich cechuje dyskryminacja, kulturowy rasizm oraz nienawiść na tle reli-

gijnym, przypominające mentalność krzyżowców lub nazistów”243. Co ważniejsze,

w dalszej części wypowiedzi lider tureckiej społeczności oświadczył, że Turcy

cypryjscy mogą albo „rządzić się sami, albo współrządzić w ramach federacji

cypryjskiej”244. W jego opinii rozwiązanie kwestii cypryjskiej mogło zostać osiąg-

nięte jedynie pod auspicjami ONZ, a nie na podstawie inicjatyw podejmowanych

przez Unię Europejską. Bez względu na to, jakie były prawdziwe intencje Mehmeta

Ali Talata, cytowane fragmenty przemówienia nie sprzyjały budowie zaufania

pomiędzy obiema społecznościami.

Niekorzystny rozwój sytuacji na wyspie wzbudził zaniepokojenie sekretarza

generalnego ONZ. Wciąż o wiele więcej spraw dzieliło strony aniżeli łączyło245.

15 listopada Ibrahim Gambari przesłał liderom cypryjskich społeczności list,

w którym proponował przyspieszenie prac nad realizacją postanowień z 8 lipca.

Rzecznik rządu Christodoulos Pashardes zadeklarował, że Grecy cypryjscy przyj-

mują sugestie podsekretarza ONZ i opowiadają się za możliwie najszybszą imple-

242 Pulling the rug out from under?, „Th e Economist” z 11 listopada 2006 r.243 Speech by President Mehmet Ali Talat on 15 November, http://www.trncpresidency.org/news/

nov_ 2006/15_nov.htm (25.11.2006).244 Ibidem.245 Były minister spraw zagranicznych Republiki Cypru Nicos Rolandis wymienił w jednym

z artykułów kluczowe sprawy, które wymagały modyfi kacji, aby możliwe stało się uregulo-

wanie kwestii cypryjskiej. Dotyczyły między innymi podziału władzy, wymiany terytoriów,

obecności wojsk okupacyjnych na wyspie, gwarancji bezpieczeństwa, nielegalnych osadników

z Turcji oraz prawa własności. N. Rolandis, Twelve points for a solution before darkness spreads

all over Cyprus, „Cyprus Dialogue” z 10–17 listopada 2006 r.


mentacją zbioru zasad246. Takie samo stanowisko przedstawił Mehmet Ali Talat247.

Tego samego dnia lider Turków cypryjskich poleciał do Genewy na spotkanie

z Kofi m Annanem.

Spotkanie Annan – Talat odbyło się 20 grudnia. Obaj rozmówcy byli zadowoleni

z jego przebiegu. Sekretarz generalny ONZ nakłaniał Mehmeta Ali Talata do

współpracy z Ibrahimem Gambarim oraz wznowienia rokowań ze stroną grecką.

Jednocześnie, ku zadowoleniu Turków cypryjskich, opowiedział się za zakończe-

niem izolacji północnego Cypru, by stopniowo zmniejszać różnice rozwojowe po

obu stronach linii Attyli. Kofi Annan był przekonany, że dynamiczny rozwój

gospodarczy mógł pozytywnie wpłynąć na proces pojednania na wyspie248. Nie-

mniej na miesiąc przed końcem drugiej kadencji i przekazaniem funkcji SG ONZ

Koreańczykowi Ban Ki-moonowi, Kofi Annan nie dysponował żadnymi argumen-

tami, które mogłyby nakłonić strony do współpracy. W swym raporcie do RB ONZ

z 1 grudnia SG ONZ podkreślił znaczenie inicjatyw podejmowanych przez UE

jako uzupełnienia procesu pokojowego w ramach ONZ. Kofi Annan nie krył

rozgoryczenia przedłużającym się patem politycznym na wyspie: „Po spędzeniu

dziesięciu lat nad kwestią cypryjską nie mogę nie wyrazić żalu z powodu politycz-

nego impasu oraz straconych szans”249.

Na przełomie listopada i grudnia 2006 roku sytuację na Cyprze komplikowała

sprawa ultimatum postawionego Turcji. Fiński minister spraw zagranicznych

podjął ostatnią próbę nakłonienia stron do zawarcia kompromisu. W tym celu

zaprosił George Lillikasa oraz Abdullaha Güla do Tampere, gdzie 27 listopada

odbył z nimi dwie rozmowy na osobności. Spotkanie ostatniej szansy zakończyło

się fi askiem, ponieważ strona turecka nie chciała prowadzić żadnych negocjacji

dotyczących statusu Varoshy250. Komisarz Olli Rehn zapewnił jednak szefa tureckiej

dyplomacji, że niepowodzenie nie musi oznaczać całkowitego zamrożenia nego-

cjacji członkowskich z Turcją. W podobnym tonie wypowiedziała się przedstawi-

cielka Republiki Cypru Erato Kazakou-Marcoullis. Odmiennego zdania była

Angela Merkel. Niemiecka kanclerz, zapytana o zdanie w tej sprawie, miała powie-

246 Letter by Gambari to the leaders of the two communities of 17 November 2006, www.moi.gov.

cy/moi/pio/pio.nsf (29.11.2006).247 President Talat gives positive response to Gambari proposals, http://www.trncpresidency.org/

news/ nov_ 2006/positive.htm (26.11.2006).248 Secretary-General’s joint press encounter with Mr. Mehmet Ali Talat, Turkish Cypriot Leader

(Secretary-General’s remarks only), www.un.org/apps/sg/printofft hecuff .asp?nid=951 (3.01.

2007).249 Report of the Secretary-General on the United Nations operation in Cyprus of 1 December 2006,

S/2006/931.250 Last-ditch eff orts to resolve Cyprus deadlock fail, „Turkish Daily News” z 28 listopada 2006 r.


dzieć: „Jeśli Ankara nie zastosuje się do postanowień protokołu ankarskiego i w taki

czy inny sposób nie uzna Cypru, nie możemy po prostu powiedzieć kontynuujmy

tylko dlatego, że już prowadzimy negocjacje”251.

29 listopada, dwa dni po niepowodzeniu spotkania w Tampere, Komisja Euro-

pejska przesłała Radzie UE zalecenie, w którym stwierdziła niepełne wdrożenie

przepisów Protokołu dodatkowego do Układu z Ankary. Jednocześnie Komisja

zaleciła, „by konferencja międzyrządowa w sprawie przystąpienia Turcji do UE nie

otwierała negocjacji w sprawie rozdziałów dotyczących obszarów działalności

związanych z ograniczeniami nałożonymi przez Turcję w stosunku do Republiki

Cypru, dopóki Komisja nie potwierdzi, że Turcja wywiązała się ze swoich zobo-

wiązań”252. W tym samym dokumencie Komisja podkreśliła „znaczenie wznowie-

nia procesu zmierzającego w szybkim tempie do przeprowadzenia w 2007 roku

wieloaspektowych negocjacji pod auspicjami ONZ w sprawie kompleksowego

rozwiązania kwestii Cypru”253. Premier Turcji skrytykował decyzję Komisji i za-

znaczył, że stanowiła ona dla strony tureckiej niemiłe zaskoczenie254. Tym samym

kryzys na linii Turcja – UE stał się niemalże nieunikniony. Szanse na jego zażeg-

nanie przed szczytem Rady Europejskiej były jedynie iluzoryczne.

Decyzja Komisji Europejskiej, zgodna z oczekiwaniami strony Greków cypryj-

skich, była wysoce niekorzystna z punktu widzenia Turków cypryjskich. Mehmet

Ali Talat poleciał do Holandii, by przekonać władze tego kraju o słuszności ture-

ckiego stanowiska. Przedtem minister spraw zagranicznych Holandii Bernard Bot

próbował zachęcić władze Republiki Cypru do zajęcia bardziej kompromisowego

stanowiska, jednakże bezskutecznie255. Szef cypryjskiej dyplomacji George Lillikas

przekonywał, że najlepszym sposobem nakłonienia Turcji do ustępstw byłoby

wprowadzenie ścisłego harmonogramu realizacji zobowiązań przez tureckie wła-

dze. Pomysłodawcami takiej formuły zażegnania kryzysu była niemiecka kanclerz

Angela Merkel oraz francuski prezydent Jacques Chirac. W czasie od 18 do 24

251 J. Christou, Finns give up bid to avert Turkey EU crisis, „Cyprus Mail” z 28 listopada 2006 r.252 Komunikat Komisji do Rady. Negocjacje akcesyjne z Turcją, Bruksela, 29.11.2006, KOM(2006)

773. Zawieszenie dotyczyło ośmiu rozdziałów negocjacyjnych: swobodnego przepływu

towarów, swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług, usług fi nansowych,

rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, rybołówstwa, polityki transportowej, unii celnej oraz

stosunków zewnętrznych.253 Ibidem.254 K. Niklewicz, Bruksela mówi Turcji stop, „Gazeta Wyborcza” z 30 listopada 2006 r.255 B. Yinanç, Talat to lobby the Dutch as they turn skeptical on Turkey, „Turkish Daily News”

z 7 grudnia 2006 r.


miesięcy Turcja miałaby otworzyć swe porty lotnicze i morskie dla jednostek

Republiki Cypru256.

6 grudnia przedstawiciele obu cypryjskich społeczności Rasit Pertev oraz Tas-

sos Tzionis spotkali się ponownie w obecności Michaela Møllera. Dwugodzinna

rozmowa nie doprowadziła jednak do zbliżenia stanowisk stron w żadnej ze spor-

nych kwestii. Rasit Pertev oskarżył stronę grecką, iż zwleka z wiążącymi decyzjami,

czekając na korzystne dla siebie decyzje unijnego szczytu257. Na tydzień przed

spotkaniem Rady Europejskiej nic nie wskazywało, by sytuacja mogła jeszcze ulec

zmianie. Jednakże niespodziewanie, 7 grudnia, Turcja przedstawiła kompromisową

ofertę. Tureckie władze, w zamian za zgodę Greków cypryjskich na loty bezpośred-

nie na północny Cypr, zobowiązywały się otworzyć jeden port lotniczy oraz jeden

port morski dla cypryjskich jednostek. Krok, który pozornie wyglądał na ustępstwo

ze strony Turcji, został zinterpretowany przez stronę grecką jako podstęp. Zdaniem

wielu obserwatorów oraz Greków cypryjskich, władze tureckie doskonale zdawały

sobie sprawę z faktu, iż taka propozycja będzie dla nich nie do przyjęcia. Tym

samym społeczność międzynarodowa ewentualną winą za brak porozumienia

obarczyłaby stronę Greków cypryjskich. Jak ocenił Konrad Niklewicz, Turcja

chciała w ten sposób „wbić klin między państwa Unii”258.

Podczas spotkania Rady UE Francja opowiedziała się za nieotwieraniem nego-

cjacji z Turcją w ramach ośmiu obszarów negocjacyjnych. Grecja oraz Republika

Cypru optowały za wyznaczeniem daty, przed której upływem Turcja musiałaby

otworzyć swe porty lotnicze i morskie dla jednostek cypryjskich. Przeciwko

takiemu rozwiązaniu opowiadał się szereg państw w tym Wielka Brytania, Hiszpa-

nia, Szwecja, Włochy oraz Estonia. Strona fi ńska proponowała jeszcze kompromis,

w ramach którego negocjacje byłyby kontynuowane, ale państwa członkowskie

mogłyby zwlekać z zamknięciem rozmów w niektórych obszarach, gdyby Turcja

nie wywiązała się z przyjętych zobowiązań259. Ostatecznie szefowie MSZ zdecydo-

wali, że zamrożone zostaną negocjacje w ośmiu obszarach. Decyzja Rady UE

oznaczała połowiczne zwycięstwo zwolenników ostrego kursu względem Turcji,

ponieważ niewyznaczona została data wypełnienia zobowiązań. Ponadto, człon-

kowie Rady wyrazili zgodę na rozpatrzenie sprawy izolacji gospodarczej północ-

nego Cypru w 2007 roku. Stronnikom Turcji, z Wielką Brytanią na czele, udało się

ją uchronić przed dotkliwymi sankcjami. Jednocześnie Olli Rehn zaznaczył: „Wysy-

256 J. Christou, Turkey needs to be put to a timetable, „Cyprus Mail” z 7 grudnia 2006 r.257 J. Christou, Tzionis and Pertev meet ahead of UNFICYP report, „Cyprus Mail” z 7 grudnia

2006 r.258 K. Niklewicz, Turcja rozgrywa Unię i Cypr, „Gazeta Wyborcza” z 8 grudnia 2006 r.259 EU struggles to fi nd mid way formula on Turkey, „Turkish Daily News” z 12 grudnia 2006 r.


łamy do Turcji sygnał, że nieprzestrzeganie prawnych zobowiązań rodzi konse-

kwencje”260. Zdaniem obserwatorów kwestii cypryjskiej, w obronie stanowiska

władz Turcji pomogła decyzja o gotowości do otwarcia portu lotniczego oraz portu

morskiego dla Greków cypryjskich. W rezultacie obrońcy stanowiska tureckiego

uzyskali poważny argument, chociaż z punktu widzenia Republiki Cypru wspo-

mniana decyzja niczego nie zmieniała. Podstawę jej stanowiska nadal stanowiły:

otwarcie tureckich portów lotniczych i morskich, normalizacja stosunków z Turcją

oraz docelowo uznanie Republiki Cypru przez Turcję261.

Decyzja Rady UE została skrytykowana przez Turcję oraz kierownictwo Tur-

ków cypryjskich. Były prezydent TRPC Rauf Denktasz określił krok UE jako błąd:

„Jeśli Unia naprawdę potrzebuje Turcji, nie powinna tego robić (…) Turcja nie

zostawi nas samych, niech nikt na to nie liczy”262. Z kolei Bartłomiej Niedziński

zauważył, że decyzja dowiodła braku spójnej polityki UE w sprawie członkostwa

dla Turcji263.

Ostateczną decyzję o częściowym zamrożeniu negocjacji podjęła Rada Euro-

pejska podczas szczytu w Brukseli 14–15 grudnia 2006 roku264. W konkluzjach

prezydencji fi ńskiej znalazło się następujące postanowienie: „Rada Europejska

zatwierdza konkluzje na temat Turcji przyjęte w trakcie posiedzenia Rady ds.

Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych z 11 grudnia 2006 r.”265. Powyższa decyzja

postawiła pod znakiem zapytania nie tylko przyszłą akcesję Turcji do Unii Euro-

pejskiej, ale również szanse na uregulowanie kwestii cypryjskiej.

Pomimo wysoce niesprzyjających okoliczności, ONZ nie ustawała w staraniach

na rzecz zbliżenia stanowisk obu cypryjskich społeczności. Rada Bezpieczeństwa

ONZ, w rezolucji nr 1728 z 15 grudnia 2006 roku, wyraziła zadowolenie z dotych-

czasowej działalności Ibrahima Gambari oraz jego starań na rzecz implementacji

postanowień zawartych w zbiorze zasad z 8 lipca. Jednocześnie wezwała strony do

współpracy z wysłannikiem SG ONZ oraz wznowienia rokowań. W tym samym

dokumencie członkowie Rady podziękowali Kofi emu Annanowi oraz jego współ-

260 K. Niklewicz, Jak Unia ukarze Turcję, „Gazeta Wyborcza” z 12 grudnia 2006 r.261 Statement by Minister of Foreign Aff airs Georgos Lillikas on the move made today by Turkey,

7.12.2006, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf (8.12.2006).262 P. Osiewicz, Do Ankary po pomoc. Wywiad z Raufem Denktaszem, pierwszym prezydentem

nieuznawanej przez społeczność międzynarodową TRPC, „Dziennik” z 13 grudnia 2006 r.263 B. Niedziński, Turcja rozczarowana Unią, „Dziennik” z 13 grudnia 2006 r.264 K. Niklewicz, Unia przymyka drzwi, „Gazeta Wyborcza” z 15 grudnia 2006 r.265 Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska w Brukseli 14–15 grudnia 2006 r., Bruksela, 15 grud-

nia 2006, 16879/06, Concl 3.


pracownikom za ponaddziesięcioletnie zaangażowanie w poszukiwanie rozwiąza-

nia kwestii cypryjskiej266.

Rok 2006, który mógł zakończyć się znaczącym postępem w kierunku rozwią-

zania sprawy cypryjskiej, zaowocował kolejnym impasem. Nowy rok oznaczał

nowe nadzieje na przełom i zbliżenie stron. W przemówieniu noworocznym

prezydent Tassos Papadopoulos potwierdził wolę uregulowania kwestii cypryjskiej

poprzez utworzenie państwa federalnego, składającego się z dwóch stref. Podkre-

ślił również, że implementacja postanowień porozumienia z 8 lipca zależy wyłącz-

nie od Turcji i zaprosił Turków cypryjskich do współpracy267. Szef rządu Turków

cypryjskich Ferdi Sabit Soyer potwierdzał wolę wznowienia rozmów na podstawie

zbioru zasad w 2007 roku. W odpowiedzi rzecznik Republiki Cypru oświadczył,

że wznowienie rokowań w 2007 roku byłoby możliwe, gdyby Turcja była gotowa

uelastycznić swoje stanowisko.

Od 1 stycznia 2007 obowiązki sekretarza generalnego ONZ przejął Koreańczyk

Ban Ki-moon. Pod koniec stycznia Ban Ki-moon udał się z wizytą do Brukseli.

Podczas konferencji prasowej, prowadzonej w towarzystwie przewodniczącego

Komisji Europejskiej Jose Manuela Barroso, SG ONZ wezwał obie strony do

implementacji postanowień zbioru zasad z 8 lipca. Notabene, podczas odpowiedzi

popełnił poważny błąd, który został natychmiast zauważony przez obecnych na

sali. Ban Ki-moon powiedział: „To ważne, by liderzy obu państw doprowadzili do

realizacji postanowień zawartych w dokumencie z 8 lipca”268. Użycie słowa państwo

na określenie północnego Cypru zostało uznane przez Greków cypryjskich za

zwykłe przejęzyczenie, ale rzecznik rządu Christodoulos Pashardes zaznaczył, że

Ban Ki-moon, jako nowy SG ONZ, „powinien bardziej uważać”269.

W okresie od końca stycznia do początku marca 2007 roku sytuacja na Cyprze

nie uległa zmianie. Jednak należy uwypuklić pojawienie się nowej spornej kwestii,

dotyczącej eksploatacji złóż gazu i ropy w ramach cypryjskiej wyłącznej strefy

ekonomicznej. Wątpliwości strony tureckiej wzbudziła odnośna umowa podpisana

przez Republikę Cypru z Libanem. Turcja zaprotestowała przeciwko planom

rozpoczęcia odwiertów oraz wydobycia przez Republikę Cypru i wskazała, że

266 Resolution 1728 (2006) Adopted by the Security Council on 15 December 2006, S/RES/1728

(2006).267 President Papadopoulos New Year Message, 2.01.2007, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf

(3.01.2007).268 New UN chief calls for reunifi cation talks in Cyprus, „Turkish Daily News” z 26 stycznia

2007 r.269 Ibidem.


korzyści z ewentualnego wydobycia powinni odnosić także Turcy cypryjscy270.

W rezultacie władze Republiki Cypru wystosowały protest do sekretarza general-

nego ONZ oraz przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa, w którym powoływały

się na prawa przysługujące im na podstawie Konwencji prawa morza z 1982 roku.

Jednocześnie wskazały na niczym nieuzasadnioną, ostrą reakcję rządu Turcji271.

Dla światowej opinii publicznej zaskoczeniem była decyzja władz Republiki

Cypru o zburzeniu muru dzielącego ulicę Ledra w Nikozji, ogłoszona przez Tassosa

Papadopoulosa podczas szczytu Rady Europejskiej w Brukseli 8 marca 2007 roku.

Prezydent argumentował decyzję chęcią zamanifestowania dobrej woli. Pod koniec

2005 roku analogiczną decyzję podjęło kierownictwo Turków cypryjskich, jednak

wówczas działania władz północnego Cypru zostały skrytykowane przez rząd

Republiki Cypru. Grecka część muru, wraz z posterunkiem Gwardii Narodowej,

została zburzona w nocy z 8 na 9 marca, jednak przejście nie zostało otwarte272.

Władze Republiki Cypru postawiły dodatkowe warunki, które, jak można było

przewidzieć, były niemożliwe do spełnienia przez stronę Turków cypryjskich. Były

nimi, między innymi, usunięcie wszelkich symboli Tureckiej Republiki Północnego

Cypru w pobliżu przejścia oraz pobliskich posterunków armii tureckiej273. Należy

zatem uznać, iż powyższa decyzja była jedynie kolejnym aktem obliczonym na

pozyskanie przychylności społeczności międzynarodowej. Jedyną poważniejszą

konsekwencją było wprowadzenie w błąd części dziennikarzy, którzy rankiem

9 marca informowali o burzeniu muru w Nikozji i bliskiej perspektywie pojedna-

nia pomiędzy obiema społecznościami274. Rzecznik prezydenta Mehmeta Ali Talata

Rasit Pertev wyraził zadowolenie z powodu decyzji podjętej przez stronę Greków

cypryjskich. Jednocześnie zaznaczył, iż władze północnego Cypru uczyniły

wszystko, co było w ich mocy, by otworzyć przejście przez ulicę Ledra. Ustępstwo

Republiki Cypru interpretował naciskami wywieranymi na greckie kierownictwo

przez Unię Europejską. Dalsze działania Rasit Pertev uzależnił od dobrej woli

Tassosa Papadopoulosa. W trakcie konferencji prasowej oświadczył: „Jeśli ich

celem jest jedynie osiągnięcie kilku kolejnych, politycznych punktów, będziemy

270 President Talat: „I did not threaten anyone with war”, www.trncpresidency.org/news/2007/

jan_2007/ war.htm (20.02.2007).271 Cyprus protests to UN over Turkish reaction to oil exploration initiatives, 8 February 2007,

www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/index_en/ (20.02.2007).272 J. Christou, J. Leonidou, Ledra wall comes down, „Cyprus Mail” z 9 marca 2007 r.273 Dismantling of Ledra Street barrier, 9 March 2007, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/

(9.03.2007).274 Jeszcze w południe 9 marca w serwisach informacyjnych stacji telewizyjnej TVN24 można

było usłyszeć, iż mur dzielący Nikozję jest burzony. Z kontekstu wynikało, że mur dzieli całą

wyspę, co jest oczywiście nieprawdą, oraz że kończy się okres podziału Cypru.


świadkami niesmacznej gry. Póki co mamy nadzieję, że podejmą kolejne, przeło-

mowe decyzje”275.

Po odrzuceniu przez Greków cypryjskich planu Annana w kwietniu 2004 roku

kwestia cypryjska znalazła się w fazie stagnacji. Świadczą o tym ograniczone do

niezbędnego minimum kontakty pomiędzy przedstawicielami władz obu społecz-

ności. Wystarczy przypomnieć, iż Mehmet Ali Talat oraz Tassos Papadopoulos

spotkali się zaledwie dwukrotnie w okresie trzech lat, a przecież ich rezydencje dzieli

w linii prostej zaledwie kilka kilometrów. Tymczasem niepokój obserwatorów budzi

zaostrzający się ton wypowiedzi obu przywódców oraz stanowcze żądania formu-

łowane pod adresem drugiej strony. W konsekwencji nie ma przesłanek, na pod-

stawie których nowy sekretarz generalny ONZ Ban Ki-moon mógłby wznowić misję

dobrych usług na Cyprze. Kolejna w historii próba zbliżenia stanowisk, podjęta

przez Ibrahima Gambari z inicjatywy Kofi ego Annana w lipcu 2006 roku, zaowo-

cowała jedynie deklaracjami woli możliwie najszybszego uregulowania sporu.

Wbrew powszechnym oczekiwaniom, rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych Unii

Europejskiej z Turcją nie wpłynęło pozytywnie na proces pojednania na wyspie.

Wręcz przeciwnie, od maja 2004 roku Republika Cypru konsekwentnie wykorzy-

stuje atut członkostwa w UE i próbuje, przy wykorzystaniu politycznych nacisków,

wymóc ustępstwa ze strony Turcji oraz Turków cypryjskich. Z członkostwa Cypru

w UE skorzystali także, w ograniczonym zakresie, Turcy cypryjscy. Jednak pomoc

fi nansowa, przekazana przez Unię na rozwój gospodarczy północnego Cypru,

stanowi realizację tylko jednego z najważniejszych postulatów. Nic nie wskazuje

na to, by mogły zostać osiągnięte najważniejsze cele polityki zagranicznej Turków

cypryjskich. Bezpośrednie połączenia lotnicze ze światem oraz handel bezpośredni

za pośrednictwem portów lotniczych i morskich na północnym Cyprze pozostają

jedynie niemożliwymi do zrealizowania postulatami.

Nadzieją jest zauważalna, wyraźna intensyfi kacja kontaktów gospodarczych

i kulturalnych pomiędzy Grekami cypryjskimi a Turkami cypryjskimi. Niemniej,

linia Attyli, choć nie jest już nieprzekraczalną, fi zyczną przeszkodą na drodze do

pojednania, nadal stanowi istotną barierę psychologiczną, barierę braku wzajem-

nego zaufania i zrozumienia. Na początku 2007 roku nic nie wskazywało na

możliwość zmiany tej niekorzystnej sytuacji.

275 Pertev: „Th e decision to demolish the wall is positive”, http://www.trncpresidency.org/

news/2007/ mar_2007/positive.htm (9.03.2007).


5. ZAKOŃCZENIE

Celem niniejszej pracy była analiza inicjatyw uregulowania kwestii cypryjskiej

po 1974 roku, przebiegu rokowań pomiędzy przedstawicielami obu cypryjskich

społeczności oraz udziału państw trzecich, ze szczególnym uwzględnieniem Gre-

cji oraz Turcji. Stwierdzenie, iż cel pracy został osiągniety, wydaje się być uzasad-

nione. Udało się również potwierdzić prawdziwość hipotezy badawczej, przyjętej

we wstępie. Analiza materiałów źródłowych oraz przedstawienie historii najnow-

szej kwestii cypryjskiej udowodniły skalę rozbieżności oraz znaczne usztywnienie

stanowisk Greków cypryjskich i Turków cypryjskich. Wykluczające się interesy

strony Greków cypryjskich i Turków cypryjskich uniemożliwiają osiągnięcie

kompromisu, determinując udział strony trzeciej w procesie regulacji kwestii

cypryjskiej. Jednakże brak dobrej woli z obu stron uniemożliwia znalezienie cało-

ściowego rozwiązania kwestii cypryjskiej, pomimo znacznego zaangażowania ze

strony ONZ oraz Unii Europejskiej.

Podczas weryfi kacji hipotezy głównej szczególnie pomocne okazały się pytania

badawcze dotyczące przyczyn odrzucenia kolejnych inicjatyw pokojowych przez

zainteresowane strony, wpływu Grecji oraz Turcji na przebieg procesu pojednania

oraz stanowiska negocjacyjne Greków cypryjskich oraz Turków cypryjskich. Nie-

mniej istotna okazała się odpowiedź na pytanie czy którakolwiek z dotychczaso-

wych propozycji wyraźnie faworyzowała jedną ze stron.

Pomimo szeregu inicjatyw ostatecznego uregulowania kwestii cypryjskiej,

podejmowanych w latach 1974–2007, dotychczas nie udało się doprowadzić do

pojednania pomiędzy Grekami cypryjskimi i Turkami cypryjskimi oraz normali-

zacji sytuacji na wyspie. Wnikliwa analiza stanowisk obu stron pozwala uznać

znaczne usztywnienie ich stanowisk za główną przyczynę dotychczasowych nie-

powodzeń. Chociaż ofi cjalnie przedstawiciele obu cypryjskich społeczności

zapewniają o swej dobrej woli i chęci możliwie najszybszego uregulowania sporu,

w praktyce czynią wszystko, by nie zostały podjęte żadne wiążące decyzje.

Pojęcie kompromisu jest niemalże nieobecne w cypryjskiej polityce. Każde

ustępstwo jest interpretowane przez daną społeczność jako przejaw słabości, a nie

woli osiągnięcia kompromisu. Z tego względu politycy po obu stronach linii Attyli

unikają podejmowania wiążących i przełomowych decyzji, które mogłyby przy-

czynić się do wyraźnego osłabienia ich pozycji na arenie politycznej. Stosunki

pomiędzy liderami Turków cypryjskich oraz Greków cypryjskich cechuje brak

wzajemnego zaufania.

We wszystkich analizowanych przypadkach po 1974 roku, w decydujących

momentach lider jednej ze stron odchodził od stołu rokowań. Do 2004 roku


sztywne stanowisko prezentował przywódca Turków cypryjskich Rauf Denktasz,

który przyczynił się do zerwania rokowań w 1992 i 2003 roku, a także do zawie-

szenia rozmów na temat implementacji cypryjskiego katalogu środków budowy

zaufania. Zmiany na arenie politycznej północnego Cypru pod koniec 2003 roku

wpłynęły na wyraźną zmianę stanowiska strony Turków cypryjskich. W takich

okolicznościach, doszło do wyraźnego usztywnienia stanowiska Greków cypryj-

skich, której przejawem jest polityka prowadzona przez prezydenta Republiki

Cypru Tassosa Papadopoulosa.

Fiasko planu Annana, spowodowane odrzuceniem planu przez Greków cypryj-

skich w drodze referendum w kwietniu 2004 roku, stało się przyczyną kolejnego

impasu we wzajemnych stosunkach pomiędzy liderami obu społeczności. Zapro-

ponowany stronom projekt dokumentu porozumienia, opracowany przy udziale

obu stron w ramach misji dobrych usług sekretarza generalnego ONZ, należy

uznać za wyważony oraz, od strony prawnej, w najwyższym stopniu korzystny

zarówno dla Greków cypryjskich, jak i Turków cypryjskich. O odrzuceniu inicja-

tywy SG ONZ zdecydowały jednak względy natury politycznej. Brak woli kom-

promisu, cechujący przywódców obu społeczności, będzie przeszkodą na drodze

do porozumienia bez względu na to, jakiej treści dokument będzie przedmiotem

rokowań.

Pozycja przetargowa strony Greków cypryjskich uległa wyraźnemu wzmocnie-

niu po przyjęciu Republiki Cypru do Unii Europejskiej. Odrzucenie planu Annana

było równoznaczne z wyłączeniem stosowania dorobku prawnego Wspólnoty na

obszarze północnego Cypru. Jednocześnie władze Republiki Cypru uzyskały

mocny argument w trakcie prowadzonych negocjacji członkowskich UE – Turcja.

Strona turecka, dla której członkostwo pozostaje nadal priorytetowym celem

prowadzonej polityki zagranicznej, jest zmuszona poszukiwać kompromisowej

formuły uregulowania sporu. Chociaż uregulowanie kwestii cypryjskiej nie stanowi

warunku sine qua non przystąpienia Turcji do Unii Europejskiej, od momentu

otwarcia negocjacji akcesyjnych w październiku 2005 roku zauważalny jest wzrost

wpływu kwestii cypryjskiej na przebieg rokowań, spowodowany wspomnianym

członkostwem Republiki Cypru. Sprawa otwarcia tureckich portów lotniczych

i morskich dla jednostek Greków cypryjskich stała się niespodziewanie jedną

z głównych przeszkód na drodze Turcji do UE. Ponieważ Republika Cypru, jako

państwo członkowskie UE, dysponuje prawem weta, może w przyszłości zabloko-

wać przystąpienie Turcji. Z tego powodu widoczny jest wyraźny wzrost zaintere-

sowania Unii Europejskiej możliwie najszybszym uregulowaniem kwestii cypryj-

skiej i uniknięciem serii kryzysów wewnątrz Unii. Wbrew wcześniejszym

oczekiwaniom, proces negocjacji członkowskich Turcja – UE nie wpłynął na postęp


w rokowaniach na Cyprze, lecz przyczynił się jedynie do dodatkowego skompli-

kowania sytuacji politycznej na wyspie.

Obie strony starają się od czasu do czasu podejmować ważne decyzje, które

pozorują wyraźne ustępstwa w kluczowych kwestiach i mają być dowodem ich

dobrej woli. Jako przykład może posłużyć decyzja władz Turcji z grudnia 2006 roku

o otwarciu jednego portu lotniczego i jednego portu morskiego dla jednostek

Greków cypryjskich. Z kolei po stronie greckiej, pozornym ustępstwem była zgoda

rządu Republiki Cypru na wyburzenie muru dzielącego ulicę Ledra w Nikozji

z 9 marca 2007 roku. Podstawowym celem podobnych działań jest uzyskanie

poparcia ze strony społeczności międzynarodowej oraz przedstawienie własnego

stanowiska w pozytywnym świetle. Jednocześnie strona przeciwna jest prezento-

wana jako odpowiedzialna za brak postępu w rokowaniach.

Na początku XXI wieku wyraźnie zmalał wpływ ONZ na rozwój sytuacji na

Cyprze, ponieważ Grecy cypryjscy oraz Turcy cypryjscy starają się osiągać swoje

cele polityczne na poziomie regionalnym, w ramach Unii Europejskiej, a nie za

pośrednictwem organizacji międzynarodowej o zasięgu globalnym. Proces ten

można określić mianem europeizacji kwestii cypryjskiej. Fiasko planu Annana

podważyło wiarę w potencjał i efektywność działań podejmowanych przez ONZ.

Jednakże należy zauważyć, iż UE nie może zastąpić ONZ i podjąć się świadczenia

misji dobrych usług lub mediacji na Cyprze, ponieważ nie spełnia kryterium

bezstronności. Ze względu na członkostwo Grecji oraz Republiki Cypru, Turcja

oraz Turcy cypryjscy postrzegają Unię jako rzeczniczkę greckich interesów. Turcja,

pod względem politycznym, wyraźnie dominuje nad Grecją lub Republiką Cypru

na poziomie globalnym, natomiast pozostaje od nich zależna na poziomie regio-

nalnym. Sytuacja może ulec zmianie po przystąpieniu Turcji do UE, niemniej jest

to nadal odległa perspektywa.

Na początku 2007 roku zaobserwować można brak zaangażowania ONZ

w kwestię cypryjską ze względu na wyraźne usztywnienie stanowisk i brak przesłanek

zmiany niekorzystnej sytuacji w możliwej do przewidzenia przyszłości. Po odrzuce-

niu planu Annana, sekretarz generalny ONZ podjął jeszcze jedną próbę w lipcu

2006 r., jednak okazała się ona nieskuteczna. Należy przy tym zauważyć, iż Kofi

Annan był osobiście zaangażowany i zainteresowany poszukiwaniem kompromiso-

wego rozwiązania kwestii cypryjskiej, natomiast nie jest pewne czy podobnie będzie

postępował jego następca. Niemniej należy podkreślić, że impas w rokowaniach

cypryjskich ma miejsce zawsze po odrzuceniu kolejnej inicjatywy pojednania. Każ-

dorazowo przerwa między rundami rokowań trwała co najmniej kilka lat.

Biorąc pod uwagę wpływ Grecji oraz Turcji na sytuację polityczną na Cyprze,

zauważalna jest wyraźna przewaga oraz większe zaangażowanie Turcji. Nieuzna-


wana przez społeczność międzynarodową Turecka Republika Północnego Cypru

jest w praktyce skazana na pomoc ekonomiczną z Turcji, co przesądza o dużym

zainteresowaniu Cyprem ze strony kolejnych tureckich rządów. Ponadto, Turcja

reprezentuje interesy Turków cypryjskich na arenie międzynarodowej, także na

forum ONZ, podczas gdy Grecy cypryjscy prowadzą własną, niezależną od Grecji

politykę zagraniczną i dysponują siecią własnych placówek dyplomatycznych

w stolicach najbardziej wpływowych państw świata. Szczególnie intensywna współ-

praca pomiędzy Grecją i Republiką Cypru jest zauważalna jedynie w dziedzinie

militarnej. Grecja jest nadal gwarantem bezpieczeństwa Greków cypryjskich,

podobnie jak armia turecka chroni społeczność Turków cypryjskich przed ewen-

tualnym zagrożeniem zewnętrznym. Wsparcie polityczne ze strony Grecji, choć

nadal istotne, straciło nieco na znaczeniu po przystąpieniu Republiki Cypru do

Unii Europejskiej.

Przedstawiona w pracy szczegółowa analiza dotychczasowych inicjatyw poko-

jowych na Cyprze pozwala wyróżnić trzy przełomowe momenty w historii sporu

po 1974 roku. Pierwszy z nich stanowią wydarzenia 1974 roku, kiedy w wyniku

tureckiej operacji wojskowej zmienił się układ sił na wyspie. Grecy cypryjscy,

dotychczas wyraźnie dominujący nad społecznością Turków cypryjskich, musieli

ustąpić w obliczu wyraźnej przewagi militarnej Turcji, niekorzystnej sytuacji

politycznej w Grecji oraz niesprzyjającej sytuacji międzynarodowej. Ponadto,

kwestia cypryjska uległa umiędzynarodowieniu i stała się przedmiotem zaintere-

sowania społeczności międzynarodowej po obu stronach ówczesnego, zimnowo-

jennego świata. Wcześniejsze wydarzenia, związane z utworzeniem Republiki

Cypru w roku 1960 lub kryzysem politycznym w latach 1963–1964 i będącym jego

konsekwencją faktycznym rozpadem wspólnoty politycznej, nie miały porówny-

walnie dużego wpływu na zainteresowanie kwestią cypryjską ze strony Organiza-

cji Narodów Zjednoczonych oraz najważniejszych państw świata. Świadczy o tym

między innymi duża liczba dokumentów dotyczących Cypru, ze szczególnym

uwzględnieniem raportów kolejnych sekretarzy generalnych ONZ oraz rezolucji

Rady Bezpieczeństwa.

Za drugi przełomowy moment należy uznać jednostronną proklamację utwo-

rzenia niepodległej Tureckiej Republiki Północnego Cypru 15 listopada 1983 roku.

Chociaż państwo Turków cypryjskich zostało dotychczas uznane jedynie przez

Turcję, nadal funkcjonuje i zabezpiecza żywotne interesy tureckiej społeczności na

Cyprze. Ponadto, utworzenie TRPC przesądziło ostatecznie o odrzuceniu możli-

wości uregulowania kwestii cypryjskiej w drodze utworzenia państwa unitarnego.

Od tamtej pory rozważane były jedynie koncepcje zakładające pojednanie obu

cypryjskich społeczności w ramach państwa federalnego lub konfederacji.


Trzecim przełomowym momentem w latach 1974–2007 było przystąpienie

Republiki Cypru do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku. Od tego momentu Grecy

cypryjscy mogą podejmować próby wpłynięcia na stanowisko Turcji, starającej się

o przyjęcie do Unii. Republika Cypru dysponuje silnym orężem, jakim bez wąt-

pienia jest możliwość skorzystania z prawa weta w ramach Rady Europejskiej.

Ponadto, Republika Cypru stała się sojusznikiem dla wszystkich państw Unii

przeciwnych tureckiej akcesji. W konsekwencji kwestia cypryjska stała się

wewnętrznym problemem UE, a zatem przedmiotem zainteresowania na poziomie

europejskim. Z tego powodu uregulowanie sporu na Cyprze stało się istotne nie

tylko z perspektywy obu cypryjskich społeczności, ale także przyszłości i dynamiki

rozwoju Unii Europejskiej. Przykładem jest wspomniany wcześniej wpływ kwestii

cypryjskiej na przebieg negocjacji akcesyjnych UE – Turcja.

Przedstawione w toku wcześniejszych rozważań konsekwencje odrzucenia

planu Annana jako podstawy uregulowania kwestii cypryjskiej oraz późniejsze

wydarzenia w latach 2004–2007 umożliwiają nakreślenie czterech krótkotermino-

wych scenariuszy rozwoju sytuacji na Cyprze. Scenariusze, prezentowane poniżej,

zostały uszeregowane w kolejności od najbardziej do najmniej prawdopodob-

nego.

Pierwszy scenariusz zakłada utrzymywanie status quo na Cyprze przez najbliż-

szych kilka lat. Jedna ze stron sporu nie będzie zainteresowana wznowieniem

rokowań oraz poszukiwaniem kompromisowych rozwiązań na podstawie planu

Annana. W konsekwencji stosowanie dorobku prawnego Wspólnoty na terytorium

północnego Cypru pozostanie zawieszone, a izolacja TRPC jedynie pogłębi istnie-

jące różnice pomiędzy obiema społecznościami. Wszelkie próby szybkiego wzno-

wienia rokowań okażą się bezcelowe, na co wskazał Kofi Annan w swym raporcie

z 29 listopada 2005 roku. Przy władzy w Republice Cypru pozostanie obecny rząd

z prezydentem Tassosem Papadopoulosem na czele lub w TRPC władzę przejmą

siły polityczne niechętne zawarciu porozumienia z Grekami cypryjskimi. Taką

możliwość dopuszcza wielu badaczy, na przykład, Erol Kaymak oraz Hannes

Lacher. Ponieważ „rząd Republiki Cypru nadal blokuje wszelkie działania ze strony

społeczności międzynarodowej, które mogłyby zostać zinterpretowane jako

pośrednie uznanie TRPC (od kwestii lotów bezpośrednich zaczynając, a na bez-

pośrednim handlu z UE i pomocy fi nansowej kończąc), takie postępowanie może

przyczynić się do zmniejszenia poparcia dla idei wspólnego państwa wśród Turków

cypryjskich”276.

276 H. Lacher, E. Kaymak, Beyond the Politics of Non-Settlement in North Cyprus, „Mediterranean

Politics” 2005, vol. 10, no. 2, s. 160.


Drugi scenariusz dotyczy zawarcia porozumienia oraz utworzenia na jego

podstawie cypryjskiego państwa federalnego. Z pewnością byłoby to najkorzyst-

niejsze rozwiązanie dla obu stron, jednakże obecnie mało prawdopodobne. Pod-

stawę rokowań stanowiłby plan Annana, a punkt wyjścia postanowienia zawarte

w dokumencie podpisanym z inicjatywy Ibrahima Gambari w lipcu 2006 roku.

Rokowania bezpośrednie prowadzone byłyby pod auspicjami ONZ, w ramach

misji dobrych usług sekretarza generalnego ONZ Ban Ki-moona. Należałoby

również założyć, iż propozycja Republiki Turcji z 24 stycznia 2006 roku (tzw. Plan

Działania), zakładająca wznowienie rozmów po zniesieniu izolacji północnego

Cypru oraz równoczesnym otwarciu tureckich portów lotniczych i morskich dla

jednostek cypryjskich, zostałaby przyjęta przez Republikę Cypru277. Proces nego-

cjacyjny trwałby od 12 do 24 miesięcy, podobnie jak dotychczasowe fazy rokowań

w latach 1974–2004, a porozumienie zostałoby podpisane i zatwierdzone w drodze

referendum. W rezultacie powstałoby nowe państwo federalne pod nazwą Zjed-

noczona Republika Cypryjska, a kwestia cypryjska zostałaby tym samym ostatecz-

nie uregulowana.

Trzeci scenariusz – tajwanizacja północnego Cypru. Według Jana Asmussena,

przez tajwanizację należy rozumieć sytuację, w której „doszłoby do faktycznego

uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru, bez nawiązywania stosunków

dyplomatycznych”278. Taki scenariusz może zostać zrealizowany, jeśli władze

Republiki Cypru będą konsekwentnie odmawiały zgody na zniesienie izolacji

północnego Cypru oraz wznowienie rokowań. Władzę w TRPC mogłyby wówczas

przejąć siły polityczne opowiadające się za podziałem wyspy – posiadaniem włas-

nego, niepodległego państwa. Społeczność międzynarodowa będzie konsekwentnie

odmawiała uznania de iure TRPC, ale jednocześnie, w ramach rekompensaty za

pojednawczą postawę, poszczególne państwa zaczną uznawać TRPC de facto.

Pierwszymi mogą być państwa członkowskie Organizacji Konferencji Islamskiej,

z Pakistanem na czele. Drugie w kolejności mogą być państwa członkowskie UE,

które zaczną wywierać naciski na Republikę Cypru, by ta w pełni zaangażowała się

w proces prowadzący do ostatecznego uregulowania sporu. Uznanie będzie uza-

sadniane koniecznością pełnego włączenia Turków cypryjskich w proces integra-

cji europejskiej oraz troską o rozwój gospodarczy północnego Cypru.

277 Więcej na temat tureckiej propozycji: New Initiative by Turkey on Cyprus. Statement by

Abdullah Gül, Minister of Foreign Aff airs and Deputy Prime Minister Regarding Turkey’s New

Proposals on Cyprus of 24 January 2006, www.mfa.gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/

cyprus/new_init.htm.278 J. Asmussen, Cyprus Aft er the Failure of the Annan Plan, European Centre for Minority Issues,

„Brief ” 2004, no. 11, Flensburg 2004, s. 12.


Ostatni scenariusz, zdecydowanie najmniej prawdopodobny, zakłada uznanie

de iure TRPC przez państwa świata pomimo sprzeciwów ze strony Greków cypryj-

skich. W rezultacie na arenie międzynarodowej funkcjonowałyby dwa państwa

cypryjskie, a trwały podział terytorium wyspy zostałby usankcjonowany. Należy

jednak podkreślić, iż żadna z wcześniej wymienionych konsekwencji odrzucenia

planu Annana nie pozwala zakładać możliwości realizacji tego scenariusza.

Jak twierdzi Peter Calvocoressi, „Cypr stał się europejskim Kaszmirem – miej-

scem nierozwiązywalnego konfl iktu, który został zamrożony i nie przekształcił się

w wojnę dzięki ONZ”279. W każdej chwili kwestia cypryjska może ulec zaostrzeniu

i przekształceniu w konfl ikt, dlatego tak istotne jest jej możliwie najszybsze uregu-

lowanie. Jednak aby tak się stało, niezbędne jest nie tylko zaangażowanie ze strony

ONZ lub Unii Europejskiej, ale przede wszystkim wzajemne zaufanie oraz dobra

wola ze strony przedstawicieli obu cypryjskich społeczności.

279 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, Książka i Wiedza, Warszawa 2002,

s. 385.

Bibliografia

I. DOKUMENTY I MATERIAŁY

42nd Meeting of the EC – Turkey Association Council, Luxembourg, 15 April 2003:

position of the European Union, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…

Address by H.E. Mr. Abdullah Gül, Deputy Prime Minister and Minister of Foreign

Aff airs of the Republic of Turkey to the 59th UN General Assembly (23 September

2004, New York), www.mfa.gov.tr/grupa/ai/speechofminister23september

2004UN genassemb.htm.

Address to Cypriots by President Papadopoulos (Full Text), www.hr.org/news/

cyprus/cna/2004/04-04-08.cna.html.

Agenda 2000. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza, www.ukie.gov.pl.

Agreement between the Government of the Republic of Turkey and the Government

of the Turkish Republic of Northern Cyprus on the Establishment of an Association

Council of 6 August 1997, www.mfa.gov.tr/nr/exeres/.

Akt generalny w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych,

Genewa, 26 września 1928 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa między-

narodowego, op.cit.

Akt Końcowy I Międzynarodowej Konferencji Pokojowej, Haga, 29 lipca 1899 r., [w:]

Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit.

Akt Końcowy II Międzynarodowej Konferencji Pokojowej, Haga, 18 października

1907 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit.

Akt Założycielski Unii Afrykańskiej, Lomé, 11 lipca 2000 r., [w:] Prawo w stosunkach

międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit.

American Treaty on Pacifi c Settlement, Pact of Bogotá, Bogotá, 30 April, 1948,

http://www.oas.org/juridico/english/treaties/a-42.html.

Basis for a Comprehensive Settlement of the Cyprus Problem: Revision of 26 Febru-

ary 2003, „Journal of Cyprus Studies” 2004, vol. 22/25.

Case of Cyprus v. Turkey, Judgment of the European Court of Human Rights of

10 May 2001, Appl. no. 25781/94.

Commission Opinion on the Application by the Republic of Cyprus for Membership

of 30 June 1993, [w:] European Stand on the Cyprus Problem…

407Bibliografi a

Commission Statement Following the Outcome of the Referendum in Cyprus of

24 April 2004, EC04-101EN. Źródło: http:////europa-eu-un.org/articles/lv/

article_3431_lv.htm.

Communication from the Commission to the Council and the European Parliament.

Recommendation of the European Commission on Turkey’s Progress Towards

Accession, Brussels, 6.10.2004, COM (2004) 656 fi nal.

Confi dence-Building Measures Announced by the Government of the Republic of

Cyprus in the Commercial and Military Fields, www.mfa.gov.cy.

Constitution of the Republic of Cyprus; www.kypros.org/Constitution/English.

Corrigenda and Clarifi cations to the Comprehensive Settlement of the Cyprus Prob-

lem of 18 April 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org.

Council Regulation (EC) No 866/2004 of 28 April 2004 on a Regime Under Article

2 of Protocol 10 to the 2003 Act of Accession, OJ L 161, 30.4.2004.

Declaration by Turkey on Cyprus, www.mfa.gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/

declaration _29july2005.htm

Declaration of Independence by Turkish Cypriot Parliament on 15 November 1983,

„Journal of Cyprus Studies” 1999, vol. 14/15.

Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Nowy Jork, 8 września 2000 r.,

[w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit.

Deklaracja szczytu KBWE: ku prawdziwemu partnerstwu w nowej erze, Budapeszt,

6 grudnia 1994 r., [w:] Stosunki międzynarodowe 1989–2000. Wybór tekstów

źródłowych i materiałów, op.cit.

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków

i współpracy między państwami zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych, Nowy

Jork, 24 października 1970 r., [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych.

Wybór dokumentów, op.cit.

Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestni-

czącymi Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,

Helsinki, 1 sierpnia 1975 r., [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór

dokumentów, op.cit.

Documents Given by President Denktas to the UN Secretary General During Th eir

Meeting in Geneva on 28 March 1998, www.mfa.gov.tr/grupa/ad/add/doc13.

htm.

Draft Framework Agreement on Cyprus of 29 March 1986, www.cyprus-confl ict.

net/draft -agreement/ 201986.htm.

Enlargement-Turkey: Declaration of the European Community and Its Member

States of 20 September 2005, www.europa.eu.int/comm/enlargement/docs/

newsletter/ latest_weekly_101005.htm

408 Bibliografi a

European Council Conclusions of the Presidency, Cannes 26–27 June 1995.

European Council Conclusions of the Presidency, Luxembourg, 12–13 December

1997.

European Council Conclusions of the Presidency, Helsinki, 10 and 11 December 1999

(Extracts).

European Council Conclusions of the Presidency, Laeken, 14 and 15 December 2001

(Extracts).

European Council Conclusions of the Presidency, Copenhagen, 12 and 13 December

2002 (Extracts).

European Council Conclusions of the Presidency, Th essaloniki, 19–20 June 2003

(Extracts).

European Council Conclusions on Cyprus of 27April 2004, Ref. CL04-077EN.

Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listo -

pa da 1950 roku, [w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac.

A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001.

Extracts from Foreign Minister Ms. D. Bakoyannis’s statements at today’s government

cabinet meeting of 8 March 2006, http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/Articles/en-

US/08032006_McC1312.htm.

Foreign Minister Announces New Measures for Turkish Cypriots. Statement by

Minister of Foreign Aff airs of the Republic Mr George Iacovou, Brussels, 26 July

2004, www.mfa.gov.cy.

General Assembly, Sixtieth Session, 11th Plenary Meeting on 18 September 2005,

A/60/PV.11.


A/60/PV.14.


A/60/PV.18.

High Level Agreement 1977 (Makariou – Denktash 12.2.1977), [w:] K. Chrysosto-

mides, Th e Republic of Cyprus. A Study in International Law, Kluwer Law

International, the Hague 2000.

High Level Agreement 1979 (Kyprianou – Denktash 19.5.1979), [w:] K. Chrysosto-

mides, Th e Republic of Cyprus. A Study in International Law, Kluwer Law

International, the Hague 2000.

Inaugural Speech of President of the TRNC Mehmet Ali Talat of 24 April 2005, www.

trncpresidency.org/konusma_eng.html (29.04.2005).

Istanbul Declaration Adopted by the Th irty-fi rst Session of the Islamic Conference of

Foreign Ministers (Session of Progress and Global Harmony), Istanbul, Republic

of Turkey, 26–28 rabiul thani 1425h [14-–6 June 2004], www.oic-oci.org.

409Bibliografi a

Joint Meeting of the Foreign Aff airs Committee and the Delegation of the European

Parliament to the Joint Parliamentary Committee with the Republic of Cyprus,

Brussels, 14 April 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/european _parlia-

ment_statement_april_14_2004.pdf.

Karta Atlantycka z 14 sierpnia 1941 roku, [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa

międzynarodowego, op.cit.

Karta bezpieczeństwa europejskiego, Stambuł, 19 listopada 1999 r., [w:] Prawo

w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit.

Karta Narodów Zjednoczonych, 26 czerwca 1945 r., [w:] Prawo międzynarodowe

publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, Lubelskie

Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001.

Karta Organizacji Jedności Afrykańskiej, Addis Abeba, 25 maja 1963 r., [w:] Wybór

dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit..

Karta Organizacji Państw Amerykańskich, Bogota, 30 kwietnia 1948 r., [w:] Prawo

w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit..

Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa,

[w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, op.cit.

Komunikat Komisji do Rady. Negocjacje akcesyjne z Turcją, Bruksela, 29.11.2006,

KOM(2006) 773.

Konkluzje Prezydencji, Rada Europejska w Brukseli 14–15 grudnia 2006 r., Bruksela,

15 grudnia 2006, 16879/06, Concl 3.

Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 10 grudnia 1982 roku,

[w:] Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przybo-

rowska-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001.

Konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym, podpisana w Chicago 7 grud-

nia 1944 r., Dz.U.1959.35.212.

Konwencja o obronnym przymierzu między Wielką Brytanią a Turcją, podpisana

4 czerwca 1878, [w:] A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Dialog, Warszawa

2002.

Konwencja o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych, Haga, 18 paź-

dziernika 1907 r., [w:] Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego,

op.cit.

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 22 maja 1969 r., [w:] Prawo w stosunkach

międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń, Aspra-JR, Warszawa

2004.

Lausanne Treaty 1923. Źródło: www.hri.org/docs/lausanne/part1.html.

Legal Aspects of the Cyprus Problem. Speech Delivered by H.E. Rauf Denktaş, Presi-

dent of the Turkish Republic of Northern Cyprus, Strasbourg 23 April 2002,

410 Bibliografi a

Permanent Representation of Turkey to the Council of Europe, Strasbourg

2002.

Letter Dated 7 July 1993 from the President of the Security Council Addressed to the

Secretary-General.

Letter Dated 20 September 1993 from the President of the Security Council Addres-

sed to the Secretary-General.

Letter Dated 28 June 1994 from the Secretary-General Addressed to the President of

the Security Council, 1 July 1994, S/1994/785.

Letter dated 8 November 1994 from the President of Cyprus to the UN Secretary-

General, A/49/648, S/1994/1263.

Letter dated 21 November 1994 from Mr. Rauf Denktas to the Secretary-General,

A/49/685, S/1994/1330.

Letter dated 14 August 1996 from the Permanent Representative of Turkey to the

United Nations addressed to the Secretary-General, A/50/1022, S/1996/656.

Letter dated 13 September 1996 from the Permanent Representative of Turkey to the


Letter dated 13 September 1996 from the Permanent Representative of Cyprus to the


Letter Dated 17 April 1997 from the Secretary-General Addressed to the President of

the Security Council, S/1997/320.

Letter dated 20 June 1997 from the Secretary-General Addressed to the President of


Letter dated 20 April 1998 from the Secretary-General Addressed to the President of


Letter dated 19 May 1998 from the President of the Security Council Addressed to

the Secretary-General, S/1998/411.

Letter Dated 14 December from the Secretary-General Addressed to the President of


Letter Dated 31 May 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the

United Nations addressed to the Secretary-General, 1 June 2005, A/59/820-

S/2005/355.

Letter dated 22 September 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the

United Nations addressed to the Secretary-General, A/60/375-S/2005/601.

Letter dated 4 October 2005 from the Permanent Representative of Turkey to the

United Nations addressed to the Secretary-General, A/60/414-S/2005/628.

Letter from President Clerides to the UN Secretary-General of 7 September 1994.

Makarios writes General Ghizikis, 2 July 1974, www.cyprus-confl ict.net/makarios

%20to%20ghizikis.htm.

411Bibliografi a

Memorandum by the Ministry of Foreign Aff airs of the Republic of Cyprus of

15.03.2005, www.mfa.gov.cy.

Missed Opportunity: Denktash – Clerides Letters, Spring & Summer 1971, www.

cyprus-confl ict.net.

New Initiative by Turkey on Cyprus. Statement by H.E. Abdullah Gül, Minister of

Foreign Aff airs and Deputy Prime Minister, Regarding Turkey’s New Proposals on

Cyprus (24 January 2006); www.mfa.gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/

cyprus/ new_init.htm.

Note by the President of the Security Council of 30 December 1991, S/23316.

Opening Statement and Unoffi cial Transcript of Remarks to the Press by Secretary-

General’s Special Adviser on Cyprus Alvaro de Soto, Füringen Hotel, near Bür-

genstock, Switzerland, 31 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/press_

conference_in_burgenstock_de_soto_mar31.pdf.

Opening Statement and Press Conference by Secretary-General’s Special Adviser on

Cyprus, Alvaro de Soto, Ledra Palace, Nicosia, 20 April 2004. Źródło: www.

cyprus-un-plan.org/desoto_ledra_press _conf_20_april.pdf.

Opening Statement by the Secretary-General at Meeting with the Greek Cypriot and

Turkish Cypriot Leadership and the Foreign Minister of Greece and Turkey,

Bürgenstock, Switzerland, 29 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/

statement_by_secretary_general_march_29.pdf.

Paryska Karta Nowej Europy, Paryż, 21 listopada 1990 r., [w:] Stosunki międzyna-

rodowe 1989–2000. Wybór tekstów źródłowych i materiałów, oprac. Z. Leszczyń-

ski, A. Koseski, Pułtusk 2001.

Pakt Ligi Narodów, Paryż 28 czerwca 1919r., [w:] Wybór dokumentów do nauki

prawa międzynarodowego, op.cit.

Pakt Ligi Państw Arabskich, Kair, 22 marca 1945 r., [w:] Wybór dokumentów do

nauki prawa międzynarodowego, op.cit.

Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, oprac. A. Przyborowska-

-Klimczak, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 2001.

Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń,

Aspra-JR, Warszawa 2004.

President Denktas’ Points Arising from the Meeting on 31 October 1994 between the

two Cypriot Leaders of 1 November 1994.

President Papadopoulos Letter to the Secretary-General of the United Nations dated

7 June 2004, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa.nsf/.

President Papadopoulos New Year Message, 2.01.2007, www.mfa.gov.cy/mfa/

mfa2006.nsf.

412 Bibliografi a

Press Statement on Cyprus by Security Council President of 2 April 2004, Press

Release SC/8052.

Protokół o klauzulach arbitrażowych, Genewa, 24 września 1923 r., [w:] Wybór

dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, op.cit.

Rada Europejska w Brukseli 16–17 grudnia 2004 roku. Konkluzje prezydencji, Bruk-

sela, 1 lutego 2005 roku, 16238/1/04 REV 1.

Recommendation 974(1983) of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe

of 23 November 1983 on the situation in Cyprus.

Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession of 5 November 2003, http://

ec.europa.eu/enlargement/archives/pdf/key_documents/2003/ rr_tk_fi nal_

en.pdf.

Remarks at the Closing of the Cyprus Talks by Secretary-General Kofi Annan, Bür-

genstock, Switzerland, 31 March 2004. Źródło: www.cyprus-un-plan.org/sta-

tement_by_secretary_general _march_31.pdf.

Report by the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of

30 November 1988, S/20310.

Report of the Secretary General of 31 May 1989, S/20663.

Report of the Secretary-General on Cyprus of 16 April 2004, S/2004/302.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 March

1990, S/21183.

Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 8 Octo-

ber 1991, S/23121.

Report of the Secretary General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of

19 December 1991, S/23300.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces of 3 April 1992,

S/23780.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 21 August

1992, S/24472.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of

19 November 1992, S/24830.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 July

1993, S/26026.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 14 Sep-

tember 1993, S/26438.


22 November 1993, S/26777.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 4 March

1994, S/1994/262.

413Bibliografi a

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 4 April

1994, S/1994/380.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 30 May

1994, S/1994/629.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 29 Octo-

ber 1994, S/1994/1229.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 25 June

1996, S/1996/467.


17 December 1996, S/1996/1055.


12 December 1997, S/1997/973.

Report of the Secretary-General on his Mission of Good Offi ces in Cyprus of 16 June

1998, S/1998/518.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 22 June

1999, S/1999/707.

Report of the Secretary-General on His Mission of Good Offi ces in Cyprus of 1 April

2003, S/2003/398.

Report of the Secretary-General on his mission of good offi ces in Cyprus, 28 May

2004, S/2004/437.

Report of the Secretary-General on the United Nations Operations in Cyprus (for the

period 1 June 1992 30 November 1992) of 1 December 1992, S/24917.

Report of the Secretary-General on the United Nations Operations in Cyprus of

30 March 1993, S/25492.

Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of

12 December 1994, S/1994/1407.

Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 15 June

1995 , S/1995/488.


10 December 1995, S/1995/1020.


1996, S/1996/411.

Report of the Security-General on the United Nations Operation in Cyprus of

10 December 1996, S/1996/1016.


1997, S/1997/437.


29 November 1999, S/1999/1203.

414 Bibliografi a

Report of the Secretary-General on the United Nations Operation in Cyprus of 26 May

2000, S/2000/496.


2001, S/2001/534.


30 November 2001, S/2001/1122.


24 September 2004, S/2004/756.


2005, S/2005/353.


29 November 2005, S/2005/743.


2006, S/2006/315.

Report of the Secretary-General on the United Nations operation in Cyprus of

1 December 2006, S/2006/931.

Resolution (83) 13 on Cyprus, Adopted by the Committee of Ministers of the Council

of Europe on 24 November 1983 at Its 73rd Session.

Resolution 186 (1964) Adopted by the Security Council on 4 March 1964, S/5575.

Resolution 187 (1964) Adopted by the Security Council on 13 March 1964, S/5603.

Resolution 193 (1964) Adopted by the Security Council on 9 August 1964, S/5868.

Resolution 244 (1967) Adopted by the Security Council on 22 December 1967,

[w:] United Nations Security Council and General Assembly Resolutions on

Cyprus 1960-2006…

Resolution 353 (1974) Adopted by the Security Council on 20 July 1974, [w:] United

Nations Security Council and General Assembly Resolutions on Cyprus 1960–

–2006…

Resolution 357 (1974) Adopted by the Security Council on 14 August 1974, [w:] Uni-

ted Nations Security Council and General Assembly Resolutions on Cyprus 1960-

2006…

Resolution 37/253 of the General Assembly of 13 May 1983, A/RES/37/253.

Resolution 367 (1975) Adopted by the Security Council on 12 March 1975, [w:] Uni-

ted Nations Security Council and General Assembly Resolutions on Cyprus 1960-

2006…

Resolution 541 (1983) Adopted by the Security Council on 18 November 1983,

[w:] United Nations Security Council and General Assembly Resolutions on

Cyprus 1960-2006…

Resolution 550 (1984) Adopted by the Security Council on 11 May 1984, S/16550.

415Bibliografi a

Resolution 649 (1990) Adopted by the Security Council on 12 March 1990,

S/21184.

Resolution 750 (1992) Adopted by the Security Council on 10 April 1992, S/23979.

Resolution 774 (1992) Adopted by the Security Council on 26 August 1992, S/RES/774

(1992).

Resolution 831 (1993) Adopted by the Security Council on 27 May 1993, S/RES/831

(1993).

Resolution 939 (1994) Adopted by the Security Council on 29 July 1994, S/RES/939

(1994).


S/RES/1032 (1995).

Resolution 1117 (1997) Adopted by the Security Council on 26 June 1997, S/RES/1117

(1997).

Resolution 1250 (1999) adopted by the Security Council on 26 June 1999, S/RES/1250

(1999).

Resolution 1251 (1999) adopted by the Security Council on 29 June 1999, S/RES/1251

(1999).


S/RES/1331 (2000).

Resolution 1376 (2004) Revised Version, Parliamentary Assembly, Council of Europe.

Źródło: http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta04/

ERES1376.htm.

Resolution 1475 (2003) Adopted by the Security Council on 14 April 2003,

S/RES/1475 (2003).

Resolution 1568 (2004) Adopted by the Security Council on 22 October 2004,

S/RES/1568 (2003).

Resolution 1604 (2005) Adopted by Security Council on 15 June 2005, S/RES/1604

(2005).


S/RES/1642 (2005).


S/RES/1728 (2006).

Resolution Adopted by the European Parliament on Cyprus’ Application for Mem-

bership of the European Union of 12 July 1995, [w:] Cyprus on the Way to EU

Membership…

Resolution by the Turkish Grand National Assembly of 21 January 1997, www.mfa.

gov.tr/ mfa/foreignpolicy/mainissues/cyprus/.

416 Bibliografi a

Resolution of the European Parliament of 17 November 1983 on the ‘declaration of

independence’ by the Turkish Cypriot sector of Cyprus.

Resolution of the European Parliament on the Current Cyprus Situation of 15 March

1990.

Resolution of the European Parliament of 27 October 1993, [w:] European Stand on

the Cyprus Problem…

Resolution of the European Parliament of 4 October 2000 on Cyprus’s Application

for Membership of the European Union and the State of Negotiations.

Resolution of the European Parliament of 13 June 2002 on the State of Enlargement

Negotiations.

Resolution No 1489 of the General Assembly of 20 September 1960, Admission of the

Republic of Cyprus to Membership in the United Nations, http://daccessdds.

un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/152/63/IMG/NR015263.pdf

Resolution no. 2/31-P on the Situation in Cyprus, the Th irty-fi rst Session of the

Islamic Conference of Foreign Ministers, Istanbul, 26 to 28 Rabiul Th ani, 1425H

(14-16 June 2004), www.oic-oci.org/english/fm/31/31%20icfm-pol1-eng.htm.

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1480/2004 z dnia 10 sierpnia 2004 r. określające

szczegółowe zasady dotyczące towarów przybywających z obszarów niepodlega-

jących skutecznej kontroli Rządu Cypru na obszary, na których Rząd sprawuje

skuteczną kontrolę, Dz.U. L 272 z 20.08.2004.

Secretary-General in Message to Cypriot People Says Reunifi cation Plan Will Deter-

mine Destiny of Divided Island, 21.04.2004, Press Release SG/SM/9264.

Secretary-General’s joint press encounter with Mr. Mehmet Ali Talat, Turkish Cypriot

Leader (Secretary-General’s remarks only), www.un.org/apps/sg/ printofft hecuff .

asp?nid=951.

Secretary-General’s press encounter with President Tassos Papadopoulos following

their meeting, Paris, 28 February 2006, www.un.org/apps/sg/ printofft hecuff .

asp?nid=839.

Security Council 4940th Meeting of 2 April 2004: the Situation in Cyprus,

S/PV.4940.

Security Council 4947th Meeting of the of 21 April 2004: the Situation in Cyprus,

S/PV.4947.

Set of Principles of 8 July 2006, www.trncpresidency.org/news/ decision_principles.

html.

Speech by Minister of Foreign Aff airs Mr. George Lillikas on ‘Th e present and future

of the United Nations’ given on the occasion of the United Nations Day at an event

organised by the United Nations Association of Cyprus at the Presidential Palace

on 26 October 2006, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/.

417Bibliografi a

Speech by President Mehmet Ali Talat of 20 July 2006, http://www.trncpresidency.

org/news/20_ july_ 06_speech.htm.

Speech by President Mehmet Ali Talat on 15 November, http://www.trncpresidency.

org/news/nov_ 2006/15_nov.htm.

Statement by Minister of Foreign Aff airs Abdullah Gül of 30 May 2005, www.mfa.

gov.tr/mfa/foreignpolicy/mainissues/cyprus/restrictions_30may2005.htm.

Statement by Minister of Foreign Aff airs Georgos Lillikas on the move made today

by Turkey, 7.12.2006, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf.

Statement by President Mehmet Ali Talat following his meeting with UN Undersecre-

tary-General for Political Aff aires Mr. Ibrahim Gambari on Th ursday, 6 July,

www.trncpresidency.org/news/political_aff airs.htm.

Statement by the Minister of State and Acting Foreign Minister Fatin Zorlu at the

London Conference on Cyprus, 1 September1955. Źródło: www.cyprus-confl ict.

net/zorlu_in_london.htm.

Statement by the Ministry of Foreign Aff airs of Turkey, Abdullah Gül, 1 May 2004,

www.trncpresidency.org/press/news/statement_by_the.doc.

Statement by the President of the Security Council Representing the Consensus of the

Views of All Members of 24 November 1964, [w:] Resolutions Adopted by the

United Nations on the Cyprus Problem 1964 – 2001…

Statement by the President of the Security Council on Behalf of the Members of the

Council of 15 December 1988.

Statement by TRNC Presidency Spokeman Hasan Ercakica Concerning Greek Cypriot

Spokesman on the Letter sent by UN Secretary-General Kofi Annan to President

Mehmet Ali Talat, www.trncpresidency.org/briefi ng/1_june_briefi ng.htm.

Stosunki międzynarodowe 1989 – 2000. Wybór tekstów źródłowych i materiałów,

oprac. Z. Leszczyński, A. Koseski, Pułtusk 2001.

Supplement to Memorandum of 15.03.2005, www.mfa.gov.cy.

Taxation and the Constitutional Crisis, 1962: Clerides – Denktash Letters; www.


Th e Acheson Plan. Źródło: www.cyprus-confl ict.net/acheson_plan.htm.

Th e Comprehensive Settlement of the Cyprus Problem, 31 March 2004, www.hri.

org/docs/annan/Annan_Plan_Text.html.

Th e Constitution of the Turkish Republic of Northern Cyprus, „Journal of Cyprus

Studies” 1999, vol. 14/15.

Th e Galo Plaza Report on Cyprus, 1965. Źródło: www.cyprus-confl ict.net/galo_

plaza_report.htm.

Th e Treaty of Peace Between the Allied and Associated Powers and Turkey Signed at

Sèvres, 10 August, 1920. Źródło: www.hr.org/docs/sevres/part3.html.

418 Bibliografi a

Traktat o Przystąpieniu do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Estonii, Cypru,

Łotwy, Litwy, Węgier, Malty, Polski, Słowenii i Słowacji, podpisany w Atenach

16 kwietnia 2003 roku, Dz.U. L 236 z 23.09.2003.

Traktat Przeciwwojenny (Pakt Brianda – Kelloga), Paryż, 27 sierpnia 1928 r.,

[w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S.

Bieleń, ASPRA-JR, Warszawa 2004.

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy podpisany w Rzymie 29 października

2004 roku, UKIE, Warszawa 2004.

Transcript of Press Conference by Secretary-General Kofi Annan at United Nations

Headquarters, 13 February 2004, Press Release SG/SM/9159.

Treaty of Guarantee, „Journal of Cyprus Studies” 1999, vol. 14/15.

Turkish Cypriot Memorandum Addressed to the Council of Ministers of the European

Communities in Respect of an “Application for Membership by the Republic of

Cyprus” of 12 July 1990, „Journal of Cyprus Studies” 2000, vol. 16/17.

United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland and United States of America:

Draft Resolution of 21 April 2004, S/2004/313.

United Nations Security Council and General Assembly Resolutions on Cyprus 1960

– 2006, Ministry of Foreign Aff airs of the Republic of Cyprus, Nicosia 2006.

Wielkie mowy historii, Tom 1: Od Mojżesza do Napoleona, oprac. T. Zawadzki,

Polityka, Warszawa 2006.

Wielkie mowy historii, Tom 2: Od Lincolna do Stalina, oprac. T. Zawadzki, Polityka,

Warszawa 2006.

Wielkie mowy historii, Tom 3: Od Hitlera do Eisenhowera, oprac. T. Zawadzki,

Polityka, Warszawa 2006.

Współczesne stosunki międzynarodowe. Wybór tekstów źródłowych z komentarzem,

oprac. pod red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

Wrocław 1997.

Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, oprac. K. Kocot, K. Wolfk e,

PWN, Warszawa–Wrocław 1972.

II. MONOGRAFIE

About Cyprus, Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus, Nicosia

2001.

About Cyprus, pod red. E. Frangoulidou, the Press and Information Offi ce of the

Republic of Cyprus, Nicosia 2004.

Adamczyk A., Cypr – dzieje polityczne, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2002.

419Bibliografi a

Ahmad I., Th e Divided Island. A Pakistani Perspective on Cyprus, Pangraphics,

Islamabad 1999.

Ahmad F., Turkey. Th e Quest for Identity, Oneworld Publications, Oxford 2003.

Anastasakis O., Bertrand G., Nicolaïdis K., Getting to Yes: Suggestions for Embel-

lishment of the Annan Plan for Cyprus, St Antony’s College Oxford, Oxford

2004.

Anastasiou H., Th e Broken Olive Branch: Nationalism, Ethnic Confl ict and the Quest

for Peace in Cyprus, Authorhouse, Bloomington 2006.

Arvanitopoulos C., Syrigos A., Th e International Legal Status of the Aegean, Mini-

stry of Press and Mass Media, Athens 1998.

Asmussen J., Cyprus Aft er the Failure of the Annan-Plan, European Centre for

Minority Issues, „ECMI Brief ” 2004, no. 11.

Atakol K., Turkish & Greek Cypriots. Is Th eir Separation Permanent?, Metu Press,

Ankara 2003.

Bańkowicz R., Cyprysy na wietrze, Książka i Wiedza, Warszawa 1972.

Bernard A., Republika Cypru, KAW, Warszawa 1976.

Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Wydawnictwa

Prawnicze PWN, Warszawa 1998.

Bierzanek R., Załatwianie sporów międzynarodowych 1945–1973. Studium prawno-

-polityczne, Wydawnictwo MON, Warszawa 1974.

Birand M.A., 30 Hot Days, Rustem and Bro, Nicosia 1985.

Bonarek J., Czekalski T., Sprawski S., Turlej S., Historia Grecji, Wydawnictwo

Literackie, Kraków 2005.

Braudel F., Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, Książka

i Wiedza, Warszawa 2004.

Bryła J., Negocjacje międzynarodowe, Wydawnictwo Terra, Poznań 1999.

Brzeziński A. M., Grecja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002.

Budżet ogólny Unii Europejskiej na rok fi nansowy 2005, Bruksela–Luksemburg

2005.

Burchill S., Devetak R., Linklater A., Paterson M., Reus-Smit C., True J., Teorie

stosunków międzynarodowych, Książka i Wiedza, Warszawa 2006.

Calaghan J., Time and Chance, 1987.

Calvocoressi P., Polityka międzynarodowa 1945–2000, Książka i Wiedza, Warszawa

2002.

Cem I., Turkey in the New Century, Rustem, Nicosia 2001.

Cesarz Z., Stadtmüller E., Problemy polityczne współczesnego świata, Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002.

420 Bibliografi a

Chodubski A., Wstęp do badań politologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 2006.

Chrysostomides K., Th e Republic of Cyprus: A Study in International Law, Kluwer

Law International, the Hague 2000.

Clerides G., Cyprus: My Deposition,, t. 1–4 Alithia Publishing, Nicosia 1989.

Clogg R., Historia Grecji nowożytnej, Książka i Wiedza, Warszawa 2006.

Couloumbis T. A., Th e U. S., Greece and Turkey. Th e Troubled Triangle, Praeger,

New York 1983.

Cypr w badaniach polskich, pod red. W. A. Daszewskiego, H. Meyzy, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.

Cyprus and Europe. Th e Long Way Back, pod red. V.K. Fouskasa, H.A. Richtera,

Bibliopolis, Möhnsee 2003.

Cyprus and International Law, pod red. R. Arıma, Foreign Policy Institute, Ankara

2002.

Cyprus: the Need for New Perspectives, pod red. C.H. Dodda, the Eothen Press,

Huntingdon 1999.

Czeszejko-Sochacki Z., System konstytucyjny Szwajcarii, Warszawa 2002.

Cziomer E., Zyblikiewicz L.W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków 2000.

Davies N., Europa, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.

Denktas R., Th e Cyprus Problem. What It Is – How Can It Be Solved?, Cyrep, Nico-

sia 2004.

Divided Cyprus. Modernity, History, and an Island in Confl ict, pod red. Y. Papada-

kisa, N. Peristianisa, G. Welz, Indiana University Press, Bloomington 2006.

Dobrzycki W., Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współ-

czesność, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000.

Dodd C., Disaccord on Cyprus: the UN Plan and Aft er, the Eothen Press, Hunting-

don 2004.

Domarańczyk Z., Sokół nad Akropolem, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976.

Dyduch J., Mikiewicz P., Rzeszótko S., Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków

międzynarodowych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006.

Eaton R.S., Soviet Relations with Greece and Turkey, Hellenic Foundation of Defense

and Foreign Policy, Athens 1987.

European Union and Turkey: Refl ections on the Prospects for Membership, pod red.

N. Neuwahla, H. Kabaalioğlu, TOBB/TUNAECS/Marmara University European

Community Institute, Istanbul 2006.

Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Th e Public Relations Department

of the TRNC, Nicosia 2004.

421Bibliografi a

Forster E.S., A Short History of Modern Greece 1821–1940, Methuen & Co., London

1941.

Fukuyama F., Koniec historii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996.

Fuller G.E., Lesser I.O., Turkey’s New Geopolitics, Westview Press/A RAND Study,

Oxford 1993.

Gajewski M., Poznańska K., Republika Grecji, KAW, Warszawa 1976.

Gałganek A., Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym. Supercykle i wojna

hegemoniczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992.

Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Liber, Warszawa 2000.

Georghallides G. S., Cyprus and the Governorship of Sir Ronald Storrs: Th e Causes

of the 1931 Crisis, Cyprus Research Centre, 1985.

Gibbons H.S., Th e Genocide Files, Near East Publishing, Nicosia 2003.

Głowacki A., System konstytucyjny Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa

1997.

Góralczyk W., Sawicki S., Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Wydawni-

ctwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006.

Grecja klasyczna 500–323 p.n.e., pod red. R. Osborne’a, Świat Książki, Warszawa

2002.

Green P., Collins R., Embracing Cyprus. Th e Path to Unity in the New Europe,

I.B. Tauris, London 2003.

Hajnicz A., Wyspa Afrodyty, Iskry, Warszawa 1960.

Haldon J., Bizancjum. Zarys dziejów, Libridis, Warszawa 2006.

Hannay D., Cyprus: the Search for a Solution, I. B. Tauris, London–New York

2005.

Hatay M., Beyond Numbers. An Inquiry into the Political Integration of the Turkish

‘Settlers’ in Northern Cyprus, Peace Research Institute in Oslo –Report 4/2005,

Oslo 2005.

Historia polityczna świata XX wieku 1945–2000, pod red. M. Bankowicza, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.

Historia świata śródziemnomorskiego, pod red. J. Carpentiera i F. Lebruna, Ossoli-

neum, Wrocław 2003.

Hitchens C., Hostage to History: Cyprus from the Ottomans to Kissinger, Verso,

London–New York 2002.

Holland R., Britain and the Revolt in Cyprus: 1954 – 1959, Clarendon Press, Oxford

1998.

Integracja europejska na początku XXI wieku. Wybrane problemy, pod red. R. Fied-

lera, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2004.

422 Bibliografi a

International Organization: A Reader, pod red. F. Kratochwila, E.D. Mansfi elda,

Longman Publishers, New York 1994.

Ismail S., Cyprus Peace Operation. Reasons – Development – Consequences, Akde-

niz News Agency, Nicosia 2000.

Iwanejko M., Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Państwowe Wydawni-

ctwo Naukowe, Kraków 1969.

Iwanejko M., Spory międzynarodowe. Studium prawno-polityczne, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.

Jackson R., Sørensen G., Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie

i kierunki badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

2006.

Jaranowski M., Obcy w swoim kraju, KAW, Warszawa 1979.

Jevakhoff A., Kemal Atatürk, Wydawnictwo Dialog, Warszawa 2004.

Johnson P., Th e Birth of the Modern World Society 1815–1830, Weidenfeld and

Nicolson, London 1991.

Kaczmarek J., Rada Europy, Atla2, Wrocław 2002.

Kalaycıoğlu E., Turkish Dynamics: Bridge Across Troubled Lands, Palgrave Macmil-

lan, New York 2005.

Kant I., O wiecznym pokoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław

1995.

Kapuściński R., Wojna futbolowa, Czytelnik, Warszawa 2006.

Ker-Lindsay J., EU Accession and UN Peacemaking in Cyprus, Palgrave Macmillan,

Basingstoke–New York 2005.

Kinross P., Atatürk: Th e Rebirth of a Nation, Phoenix Press, London 2003.

Kinsky F., Federalizm – model ogólnoeuropejski, Wydawnictwo WAM, Kraków

1999.

Kissinger H., Dyplomacja, Philip Wilson, Warszawa 2003.

Klafk owski A., Prawo międzynarodowe publiczne, PWN, Warszawa 1981.

Kołodziejczyk D., Turcja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000.

Konfl ikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, pod red. P. Osta-

szewskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2006.

Kramer H., A Changing Turkey. Th e Challenge to Europe and the United States,

Brookings Institution Press, Washington 2000.

Kubiak K., Wojny, konfl ikty zbrojne i punkty zapalne na świecie. Informator 2005,

Wydawnictwo Trio, Warszawa 2005.

Kubiak K., Wojny, konfl ikty zbrojne i punkty zapalne na świecie. Informator 2007,


423Bibliografi a

Kubiak Z., Dzieje Greków i Rzymian. Piękno i gorycz Europy, Świat Książki, War-

szawa 2003.

Kubiak Z., Literatura Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 2003.

Kuczyński M., Krwawiąca Europa. Konfl ikty zbrojne i punkty zapalne w latach

1990–2000. Tło historyczne i stan obecny, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa

2001.

Kucharczyk G., Pierwszy holocaust XX wieku, Biblioteka Frondy, Warszawa 2004.

Kukułka J., Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945–2000, Wydaw-

nictwo Scholar, Warszawa 2003.

Kukułka J., Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Aspra-JR, Warszawa

2003.

Kyriakou M.X., Kryzys egejski, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa

1989.

Leksykon wiedzy o Turcji, pod red. T. Majdy, Wydawnictwo Akademickie Dialog,

Warszawa 2003.

Lewis B., Narodziny nowoczesnej Turcji, PWN, Warszawa 1972.

Łątka J.S., Odaliski, poturczeńcy i uchodźcy. Z dziejów Polaków w Turcji, Universi-

tas, Kraków 2001.

Łątka J.S., Ognie nad Bosforem, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa

1986.

Łątka J. S., Sulejman II Wspaniały, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2004.

Łoś-Nowak T., Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006.

Malendowski W., Polityka bezpieczeństwa RP, Wydawnictwo INPiD UAM, Poznań

1998.

Mango A., Th e Turks Today, John Murray Publishers, London 2004.

Martin H., Kings of Peace, Pawns of War: the Untold Story of Peace-making, Con-

tinuum, London 2006.

Mazurczak W., Kolonializm i wojna. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie

II wojny światowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.

Mendelson M.H., Why Cyprus Entry Into the European Union Would be Illegal:

Legal Opinion, London 2001.

Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006.

Mikuli P., Parlament Republiki Cypryjskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa

2006.

Mingst K., Podstawy stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2006.

424 Bibliografi a

Mirbagheri F., Cyprus and International Peacemaking, Hurst & Co., London

1998.

Miśkiewicz B., Wstęp do badań historycznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa–Poznań 1969.

Młynarczyk J., Sztuka Cypru, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa

1983.

Moran M., Sovereignty Divided. Essays on the International Dimensions of the

Cyprus Problem, CYREP, Nicosia 1998.

Morawski W., Szawłowska S., Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku,


Necatigil Z. M., Th e Cyprus Question and the Turkish Position in International Law,

Oxford University Press, Oxford 1998.

Nitecka-Jagiełło B., Cypr – anatomia konfl iktu, Wydawnictwo MON, Warszawa

1975.

Nitecka-Jagiełło B., Polityka nad Bosforem, Wydawnictwo MON, Warszawa

1981.

Nowa dziesiątka Unii Europejskiej, pod red. D. Jędrzejczyka, Wydawnictwo Dialog,

Warszawa 2005.

Nowak S., Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2007.

Oberling P., Th e Road to Bellapais. Th e Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus,

Columbia University Press, New York 1982.

O’Malley B., Craig I., Th e Cyprus Conspiracy. America, Espionage and the Turkish

Invasion, I.B. Tauris, London 2004.

Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, pod red. J. Symonidesa,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.

Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania -

zasięg, pod red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

Wrocław 2004.

Pajewski J., Historia powszechna 1871–1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 2002.

Palley C., An International Relations Debacle: the UN Secretary-General’s Mission

of Good Offi ces in Cyprus 1999–2004, Hart Publishing, Oxford and Portland

2005.

Panteli S., Th e History of Modern Cyprus, Topline Publishing, New Barnet 2005.

Patrick R.A., Political Geography and the Cyprus Confl ict: 1963–1971, University

of Waterloo, Waterloo 1976.

425Bibliografi a

Peace and Confl ict 2005, pod red. M.G. Marshalla, T.R. Gurra, Center for Interna-

tional Development & Confl ict Management University of Maryland, College

Park 2005.

Perkowski M., Samostanowienie narodów w prawie międzynarodowym, Wydawni-

ctwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.

Perspectives on Negotiation, pod red. J.W. McDonald, Foreign Service Institute,

Waszyngton 1986.

Picco G., Man Without a Gun. One Diplomat’s Secret Struggle to Free the Hostages,

Fight Terrorism and End a War, Crown, New York 1999.

Piotrowski S., Tureckie blaski i cienie, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa

1975.

Plümer A., Cyprus, 1963–64: the Fateful Years, Cyrep, Nicosia 2003.

Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.

Potyrała A., Współczesne uchodźstwo, WSNHiD, Poznań 2005.

Poznańska K., Republika Grecji, KAW, Warszawa 1976.

Proceedings of the Th ird International Congress for Cyprus Studies. November 2000,

pod red. I. Bozkurta, Centre for Cyprus Studies Publications of Eastern Medi-

terranean University, Famagusta 2000.

Reddaway J., Burdened with Cyprus. Th e British Connection, Rustem, Nicosia

2001.

Reychman J., Dni świetności i klęski Turcji, Książka i Wiedza, Warszawa 1962.

Reychman J., Dzieje Turcji od końca XVIII wieku, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1970.

Reychman J., Historia Turcji, Ossolineum, Wrocław 1973.

Rigas E., Grecja naszych czasów, Książka i Wiedza, Warszawa 1962.

Rocznik Strategiczny 2004/05, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.

Roszkowski W., Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Roux J.P., Historia Turków, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003.

Scott-Kakures D., Castagnetto S., Benson H., Taschek W., Hurley P., Wstęp do

historii fi lozofi i, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1999.

Shaw M.N., Prawo międzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.

Sobczyński M., Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geografi czno-polityczne, Wydaw-

nictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.

Sonyel S.R., Why Did the Inter-Comunal Talks on Cyprus (1968–71) Fail?, Cyrep,

Nicosia 2000.

426 Bibliografi a

Refl ections on the Cyprus Problem: A Compilation of Recent Academic Contributions,

pod red. A. Sözena, Cyprus Policy Center of Eastern Mediterranean University,

Famagusta 2006.

Spory – konfl ikty zbrojne – terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych

stosunków międzynarodowych, pod red. W. Malendowskiego, Wydawnictwo

Naukowe INPiD UAM, Poznań 2006.

Spory i konfl ikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, pod red. W. Malen-

dowskiego, Wydawnictwo Atla2, Wrocław 2000.

Stavrinides Z., Th e Cyprus Confl ict. National Identity and Statehood, Cyrep, Nico-

sia 1999.

Stefanidis I., Isle of Discord: Nationalism, Imperialism and the Making of the Cyprus

Problem, New York University Press, New York 1999.

Stefanowicz J., Bunt mniejszości, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.

Stephen M., Th e Cyprus Question, Northgate Publications, London 2001.

Stephens R., Cyprus: A Place of Arms, Praeger, London 1966.

Stosunki międzynarodowe, pod red. W. Malendowskiego, C. Mojsiewicza, Wydaw-

nictwo Atla2, Wrocław 2004.

Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, pod red. E. Haliżaka, R. Kuź-

niara, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006.

Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia

Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, pod red.

E. Haliżaka, R. Kuźniara, G. Michałowskiej, S. Parzymiesa, J. Symonidesa,

R. Zięby, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.

Stosunki międzynarodowe w Afryce, pod red. J. J. Milewskiego, W. Lizaka, Wydaw-

nictwo Scholar, Warszawa 2002.

Studia z teorii polityki, pod red. A. W. Jabłońskiego, L. Sobkowiaka, t. I, Wydawni-

ctwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.

Sułek M., Metody i techniki badań stosunków międzynarodowych, Aspra-JR, War-

szawa 2004.

Sutor J., Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych, Ossolineum, Wrocław

1979.

Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, War-

szawa 2000.

Systemy polityczne wybranych państw, pod red. K. A. Wojtaszczyka, Dom Wydaw-

niczy Elipsa, Warszawa 2004

Tanty M., Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa

2003.

427Bibliografi a

Ternon Y., Ormianie. Historia zapomnianego ludobójstwa, Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.

Th e Cyprus Question, Press and Information Offi ce of the Republic of Cyprus,

Nicosia 2003.

Th e European Union and the Cyprus Confl ict: Modern Confl ict, Postmodern Union,

pod red. T. Dieza, Manchester University Press, Manchester 2002.

Th e Great Powers and the End of the Ottoman Empire, pod red. M. Kenta, Frank

Cass, London 1996.

Th e United States & Cyprus. Double Standards and the Rule of Law, pod red. E.T.

Rossidesa, V. Coufoudakisa, the American Hellenic Institute Foundation,

Washington 2002.

Topolski J., Metodologia historii, PWN, Warszawa 1973.

Traczykowski J., ELAS znaczyło wolność, KAW, Warszawa 1980.

Tukidydes, Wojna peloponeska, Czytelnik, Warszawa 2003.

Turkey and the EU Enlargement. Processes of Incorporation, pod red. R. T. Griffi thsa

oraz D. Özdemira, Istanbul Bilgi University Press, Istanbul 2004.

Uçarol R., 1878 Cyprus Dispute & the Ottoman – British Agreement. Handover of

the Island to England, Rüstem, Nicosia 2000.

Walkiewicz W., Jugosławia, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000.

Wallensteen P., Understanding Confl ict Resolution: War, Peace and the Global

System, Sage Publications, London 2006.

Webster C., Christophorou C., Spring Survey 2004: Greek Cypriots, Turkish Cypriots

and the Future: Th e Day Aft er the Referendum, Nicosia 2004.

Wilson A., Th e Aegean Dispute, Th e International Institute for Strategic Studies,

London 1979.

Wituch T., Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, PWN, Warszawa 1980.

Woodhouse C.M., Modern Greece. A Short History, Faber and Faber, London

1998.

Váli F.A., Bridge Across the Bosporus. Th e Foreign Policy of Turkey, Th e Johns Hop-

kins Press, Baltimore and London 1971.

Voices for the Future: Civic Dialogue Between Turks and Greeks, pod red. T.U. Belge,

Istanbul Bilgi University Press, Istanbul 2004.

Volkan V.D., Cyprus: War and Adaptation, Chrlottesville 1979.

Volkan V.D., Itzkowitz N., Turks & Greeks. Neighbours in confl ict, Th e Eothen Press,

Huntingdon 1994.

Von Clausewitz C., O naturze wojny, Jirafa Roja, Warszawa 2006.

Yennaris C., From the East: Confl ict and Partition in Cyprus, Elliot & Th ompson,

London 2003.

428 Bibliografi a

Zbrojne konfl ikty i spory międzynarodowe u progu XXI wieku. Analiza problemów

i studia przypadków, pod red. W. Malendowskiego, Wydawnictwo Atla2, Wroc-

ław 2003.

Zenderowski R., Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wydawnictwo Atla2,

Wrocław 2006.

Żywczyński M., Historia powszechna 1789–1870, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2002.

III. ARTYKUŁY NAUKOWE, ANALIZY, SYNTEZY

Adamczyk A., Problem cypryjski, „Studia Europejskie” 1997, nr 4.

Adams T.W., Th e First Republic of Cyprus: A Review of an Unworkable Constitution,

„Th e Western Political Quarterly” 1966, vol. 19, no. 3.

Anastasiou H., Negotiating the Solution to the Cyprus Problem: from Impasse to

Post-Helsinki Hope, „Th e Cyprus Review” 2000, vol. 12, no. 1.

Ayres R.W., Mediating International Confl icts: Is Image Change Necessary?, „Journal

of Peace Research” 1997, vol. 34, no. 4.

Bailey S.D., Th e United Nations and the Termination of Armed Confl ict 1946–1964,

„International Aff aires” 1982, vol. 58, no. 3.

Bercovitch J., International Mediation, „Journal of Peace Research” 1991, vol. 28,

no. 1.

Bercovitch J., Houston A., Why Do Th ey Do It Like Th is? An Analysis of the Factors

Infl uencing Mediation Behavior in International Confl icts, „Th e Journal of Con-

fl ict Resolution” 2000, vol. 44, no. 2.

Bernatowicz G., Hiszpania, Portugalia i Grecja wobec rozszerzenia UE, „Sprawy

Międzynarodowe” 1998, nr 2.

Bolukbasi S., Th e Cyprus Dispute and the United Nations: Peaceful Non-Settlement

between 1954 and 1996, „International Journal of Middle East Studies” 1998,

vol. 30, no. 3.

Boyd J.M., Cyprus: Episode in Peacekeeping, „International Organization” 1966, vol.

20, no. 1.

Brecher M., Kashmir: A Case Study in United Nations Mediation, „Pacifi c Aff airs”

1953, vol. 26, no. 3.

Coughlan R., Negotiating the Cyprus Problem: Leadership Perspectives from Both

Sides of the Green Line, „Th e Cyprus Review” 1991, vol. 3, no. 2.

Cutler R.M., Domestic and Foreign Infl uences on Policy Making: the Soviet Union

in the 1974 Cyprus Confl ict, „Soviet Studies” 1985, vol. 37, no. 1.

429Bibliografi a

Dodd C., Constitutional Features of the UN Plan for Cyprus and Its Antecedents,

„Turkish Studies” 2005, vol. 6, no.1.

Donohue W.A., Hoobler G.D., Relational Frames and Th eir Ethical Implications in

International Negotiation: An Analysis Based on the Oslo II Negotiations, „Inter-

national Negotiation” 2002, vol. 7.

Druckman D., Cape-Based Research on International Negotiation: Approaches and

Data Sets, „International Negotiation” 2002, vol. 7.

Fischer R.J., Cyprus: the Failure of Mediation and the Escalation of an Identity-Based

Confl ict to an Adversarial Impasse, „Journal of Peace Research” 2001, vol. 38,

no. 3.

Gazioğlu A.C., Was Cyprus Ever Really United?, „Perceptions” 2002, vol. 7, no. 2.

Gościcka-Zakrzewska E., Grecja a NATO, „Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 1.

Göktepe C., Th e Cyprus Crisis of 1967 and its Eff ects on Turkey’s Foreign Relations,

„Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 3.

Hadjipovlou-Trigeorgis M., Trigeorgis L., Cyprus: An Evolutionary Approach to

Confl ict Resolution, „Th e Journal of Confl ict Resolution” 1993, vol. 37, no.2.

Hammarskjöld A., Th e Place of the Permanent Court of International Justice within

the System of the League of Nations, „International Journal of Ethics” 1924, vol.

34, no. 2.

Hershey A.S., Convention for the Peaceful Adjustment of International Diff erences,

„Th e American Journal of International Law” 1908, vol. 2, no. 1.

James A., Th e UN Force in Cyprus, „International Aff aires” 1989, vol. 65, no. 3.

Joseph J. S., Th e UN as an Instrument of National Policy: the Case of Cyprus, „Th e

Cyprus Review” 1989, vol. 1, no. 2.

Kaliber A., Securing the Ground Th rough Securitized ‘Foreign’ Policy: the Cyprus

Case, „Security Dialogue” 2005, vol. 36.

Khashman Z.S., Creating Conditions for Peacemaking: the Cyprus Case, „Percep-

tions” 2003, vol. VIII, no. 3.

Ker-Lindsay J., Presidential Power and Authority in the Republic of Cyprus, „Medi-

terranean Politics” 2006, vol. 11, no. 1.

Kınacıoğlu M., Oktay E., Th e Domestic Dynamics of Turkey’s Cyprus Policy: Impli-

cations for Turkey’s Accession to the European Union, „Turkish Studies” 2006,

vol. 7, no. 2.

Loizos P., Intercommunal Killing in Cyprus, „Man New Series” 1988, vol. 23, no. 4.

Loucaides L.G., Th e Judgment of the European Court of Human Rights in the Case

of Cyprus v. Turkey, „Th e Leiden Journal of International Law” 2002, no. 15.

Mirbagheri F., S-300s Revisited, „Th e Cyprus Review” 1998, vol. 10, no. 2.

430 Bibliografi a

Müft üler-Bac M., Güney A., Th e European Union and the Cyprus Problem 1961–

–2003, „Middle Eastern Studies” 2005, vol. 41, no. 2.

Newman E., Cyprus and the United Nations Secretary-General, „Th e Cyprus Review”

1995, vol. 7, no. 2.

Osiewicz P., Kwestia cypryjska po roku 2004: pojednanie czy podział?, „Środkowo-

europejskie Studia Polityczne” 2006, nr 2.

Özersay K., Separate Simultaneous Referenda in Cyprus: Was It a ‘Fact’ or an ‘Illu-

sion’?, „Turkish Studies” 2005, vol. 6, no. 3.

Papasotiriou C., Regional and International Conditions for a Viable Solution, „Th e

Cyprus Review” 1998, vol. 10, no.1.

Potier T., Cyprus: Entering Another Stalemate?, Briefi ng Paper EP BP 05/03, Chatam

House, London 2005.

Rachwał M., Referendum jako forma udziału obywateli w kierowaniu sprawami

publicznymi, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2005, nr 2.

Richmond O., Peacekeeping and Peacemaking in Cyprus 1974–1994, „Th e Cyprus

Review” 1994, vol. 6, no. 2.

Rosenbaum N., Cyprus and the United Nations: An Appreciation of Parliamentary

Diplomacy, „Th e Canadian Journal of Economics and Political Science” 1967,

vol. 33, no. 2.

Sułek M., Badanie i pomiar potęgi państw po zimnej wojnie – metody i wyniki,

„Zeszyty Naukowe AON” 2004, nr 1.

Talat M.A., Turkish Cypriots’ Expectations from the EU, „Turkish Policy Quarterly”

2005, vol. 4, no. 3.

Talmon S., Th e Cyprus Question before the European Court of Justice, „European

Journal of International Law” 2001, vol. 12, no. 4.

Th e Cyprus Stalemate: What Next?, Crisis Group Europe Report no. 171 of 8 March

2006.

Tocci N., Cyprus and the European Union Accession Process: Inspiration for Peace

or Incentive for Crisis?, „Turkish Studies” 2002, vol. 3, no. 2.

Ülgen S., Zahariadis Y., Th e Future of Turkish-EU Trade Relations Deepening vs.

Widening, „Turkish Policy Quarterly” 2004, vol. 3, no. 4.

Zervakis P.A., Th e Europeanization of the Cyprus Question: A Model for Confl ict

Resolution, „Journal of Cyprus Studies” 2004, vol. 22/25.

IV. PUBLICYSTYKA

A Cyprus Jubilee. Th e British Treasury’s Gift , „Th e Times” z 28 grudnia 1927 r.

431Bibliografi a

AKP and Denktaş Exchange Fire on Cyprus Policy, „Turkish Daily News” z 24 marca

2005 r.

Altayli B., John M., Turkey’s EU process on the brink, „Cyprus Mail” z 17 czerwca

2006 r.

Ambasador Zbigniew M. Włosowicz, reprezentant sekretarza generalnego ONZ na

Cyprze dla Rzeczypospolitej, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2002 r.

Angelopoulos K. I., Ankara piles on the pressure, „Kathimerini English Edition”


Annan K., My Plan for Cyprus: Opportunity Beckons for Peace, Unity and EU Entry,

„International Herald Tribune” z 10 marca 2003 r.

Annan, Papadopoulos agree Cyprus issue remains under UN roof, „Turkish Daily

News” z 1 marca 2006 r.

Annan, Papadopoulos discuss ways to move Cyprus reunifi cation process forward,

„Kathimerini” z 1 marca 2006 r.

Babacan: Cyprus should not block Turkey’s EU membership, „Turkish Daily News”


Bahceli S., Christou J., Let’s talk, „Sunday Mail” z 9 lipca 2006 r.

Banaszak M., Osiewicz P., Nie akceptujemy podziału wyspy. Z Mehmetem Ali Tala-

tem, prezydentem Tureckiej Republiki Północnego Cypru (TRPC), rozmawiają

Marta Banaszak i Przemysław Osiewicz, „Głos Wielkopolski” z 6 maja 2005 r.

Better Outlook on Cyprus, „Kathimerini English Edition” z 27 maja 2002 r.

Bielecki J., Grecja popiera Turcję, „Rzeczpospolita” z 6 września 1999 r.

Bielecki J., Turcja w europejskiej grze, „Rzeczpospolita” z 4 października 2005 r.

Bielecki J., Złe prognozy dla Turcji, „Rzeczpospolita” z 7 października 2005 r.

Birand M. A., Commission protecting Turkey, „Turkish Daily News” z 9 listopada

2006 r.

Bowley G., EU agrees on key point for Turkey, „International Herald Tribune”


Brunnstrom D., EU steps up the pressure on Turkey, „Cyprus Mail” z 20 maja

2006 r.

Charalambous L. G., Does the President Suff er Memory Loss?, „Sunday Mail”


Christou J., Cyprus deadlock serves no one, „Cyprus Mail” z 26 stycznia 2006 r.

Christou J., Finns give up bid to avert Turkey EU crisis, „Cyprus Mail” z 28 listopada

2006 r.

Christou J., Finns hope for decision on meeting today, „Cyprus Mail” z 2 listopada

2006 r.

Christou J., Leonidou J., Ledra wall comes down, „Cyprus Mail” z 9 marca 2007 r.

432 Bibliografi a

Christou J., Now for a second meeting?, „Cyprus Mail” z 4 lipca 2006 r.

Christou J., Turkey needs to be put to a timetable, „Cyprus Mail” z 7 grudnia 2006 r.

Christou J., Tzionis and Pertev meet ahead of UNFICYP report, „Cyprus Mail”

z 7 grudnia 2006 r.

Clerides, Denktash to Work on 1974 Missing, „International Herald Tribune”

z 31 grudnia 2001 r.

Cowell A., Talks on Cyprus End Without Pact, „New York Times” z 1 kwietnia

2004 r.

Cowell A., U.S. Gets Involved in Cyprus Deal, „New York Times” z 1 kwietnia

2004 r.

Cypr będzie podzielony, „Życie” z 27 kwietnia 2004 r.

Cypr – mur upadł, „Polityka” z 3 maja 2003 r.

Cyprus Problem Aff ecting EU Operations, „Cyprus Observer” z 18-24 listopada

2005 r.

Cyprus process comes out of deep freeze, „Turkish Daily News” z 9 lipca 2006 r.

Cyprus Sees Hope in New York, „Kathimerini English Edition” z 30 września

2002 r.

Cyprus Wants Impetus from Annan Visit, „Kathimerini English Edition” z 14 maja

2002 r.

Cypryjscy Grecy oburzeni na Londyn, „Rzeczpospolita” z 26 stycznia 2006 r.

Cypryjski węzeł, „Trybuna” z 27 kwietnia 2004 r.

Dionisas Dionisiou, komentator dziennika „Politis” dla Gazety, „Gazeta Wyborcza”

z 2 kwietnia 2004 r.

Disloyalty in Cyprus. Constitution to be Reviewed, „Th e Times” z 30 października

1931 r.

Do Unii przez Cypr, „Rzeczpospolita” z 25 stycznia 2006 r.

Elizur M., Cyprus: the Case for a Greek – Turkish Condominium, „International

Herald Tribune” z 15 lipca 1998 r.

Emery F., Kissinger deputy fl ies to London as American fears grow of Cyprus invasion

by Turkey, „Th e Times” z 18 lipca 1974 r.

Enginsoy Ü., Greece blocks UN Security Council statement on Cyprus, „Turkish Daily

News” z 4 lipca 2006 r.

Ercan is Ready for International Flights, „Kıbrıs”, Special Issue 2004.

Erdoğan demands new intl outlook on Cyprus, „Th e New Anatolian” z 21 lipca

2006 r.

Erdoğan slams embargoes, EU-Cyprus link, „Turkish Daily News” z 21 lipca

2006 r.

Evripidou S., Deep regret over Turkish statement, „Sunday Mail” z 31 lipca 2005 r.

433Bibliografi a

EU says Papadopoulos – Talat agreement an ‘encouraging signal’, „Cyprus Observer”

z 14–20 lipca 2006 r.

EU struggles to fi nd mid way formula on Turkey, „Turkish Daily News” z 12 grudnia

2006 r.

EU’s Turkey report is positive for Cyprus, „Cyprus Mail” z 9 listopada 2006 r.

F1 chiefs probe podium appearance by Talat, „Turkish Daily News” z 30 sierpnia

2006 r.

Ferentinou A., Iacovou: Turkey should normalize relations with Cyprus, „Turkish

Daily News” z 4 września 2006 r.

Finland formulates new Cyprus plan, „Turkish Daily News” z 9 listopada 2006 r.

Firmhofer R., Nikozja nie ma serca, „Polityka” z 6 września 1997 r.

First direct fl ights between Azerbaijan and TRNC, „Kıbrıs” 2005, nr 4.

Fitchett J., Island Greeks Defuse Tension with Turkey over Russian S-300’s: Deploy-

ment of Missiles is Scrapped by Cyprus, „International Herald Tribune” z 30 grud-

nia 1998 r.

Foreword by Prime Minister Mehmet Ali Talat, „Kıbrıs” Special Issue 2004.

Galińska A., Unia karci Turcję, „Dziennik” z 2 czerwca 2006 r.

Glucksmann A., Koniec złudzeń. Szczyt G8 i energetyczny szantaż,, „Europa – tygo-

dnik idei”, dodatek do „Dziennika” z 26 lipca 2006 r.

Górski A., Wstrząs za wstrząsem, „Polityka” z 28 sierpnia 1999 r.

Greek Cypriots aim at provoking Turkey, „Turkish Daily News” z 17 października

2005 r.

Greek Cypriots withdraw support for road opening, „Turkish Daily News” z 30 listo-

pada 2005 r.

Greek Cyprus opens debate season on Turkey’s EU bid, „Turkish Daily News” z 30 sierp-

nia 2006 r.

Greek FM Says UN Blueprint Needs Modifi cations, „Turkish Daily News” z 26 marca

2005 r.

Greek president stresses need for close cooperation with Greek Cyprus, „Turkish Daily

News” z 17 października 2005 r.

Gül: Turkish will for Cypriot resolution not at any price, „Turkish Daily News”

z 21 lipca 2005 r.

Harding G., Turkish Cypriot chief rips isolation, „Th e Washington Times” z 31 maja

2006 r.

Hazou E., Doubt hangs over Papadopoulos Talat meeting, „Sunday Mail” z 25 czerwca

2006 r.

Historical Step from OIC, „Kıbrıs” 2004, nr 1.

In Kyrgizistan for Contacts, „Kıbrıs” 2006, nr 1.

434 Bibliografi a

Interview with President Tassos Papadopoulos, „Haravgi” z 25 grudnia 2003 r.

Kanli Y., Arslan E. U., Easing isolation will help settlement, „Turkish Daily News”

z 3 lipca 2005 r.

Karamanlis: Th e meeting is a positive step, „Cyprus Observer” z 14–20 lipca

2006 r.

Karamanlis premierem, ofi cjalne wyniki potwierdzają zwycięstwo konserwatystów,

„Gazeta Wyborcza” z 9 marca 2004 r.

Keay J., Accession overshadowed by unresolved division, „International Herald

Tribune” z 19 grudnia 2003 r.

Keay J., Cypriots in Turkish North Seek to Emerge, „International Herald Tribune”

z 17 lipca 2004 r.

Keay J., Friendly visits to ‘the other side’ multiply with lift ing of travel ban, „Interna-

tional Herald Tribune” z 19 grudnia 2003 r.

Keay J., Political Risk in the Turkish North, „International Herald Tribune” z 4 lutego

2005 r.

Kowalska J., Cud nad Morzem Egejskim, „Newsweek” 2002, nr 50.

Kubiak K., Desperacka odsiecz dla Cypru, „Komandos” 2005, nr 4.

Last-ditch eff orts to resolve Cyprus deadlock fail, „Turkish Daily News” z 28 listopada

2006 r.

Leonidou J., Cyprus braces for crunch tie with Turkish side, „Cyprus Mail” z 26 lipca

2005 r.

Leonidou J., Most Greek Cypriots ‘don’t want to live with Turkish Cypriots, „Cyprus

Mail” z 5 kwietnia 2006 r.

Matthews O., Kohen S., Drzwi otwarte, „Newsweek” z 18 sierpnia 2002 r.

Metodą małych kroków, „Rzeczpospolita” z 10 lipca 2006 r.

Mike H., From the sublime to the ridiculous, „Cyprus Mail” z 1 lipca 2006 r.

Modiano M., Athens accused of trying to kill President Makarios and told to with-

draw offi cers from Cyprus, „Th e Times” z 8 lipca 1974 r.

Mr Callaghan reminds Greece and Turkey of undertakings to maintain integrity of

Cyprus, „Th e Times” z 16 lipca 1974 roku.

New Governor of Cyprus, „Th e Times” z 12 kwietnia 1926 r.

New Status of Cyprus, „Th e Times” z 2 maja 1925 r.

New UN chief calls for reunifi cation talks in Cyprus, „Turkish Daily News” z 26 stycz-

nia 2007 r.

Niedziński B., Turcja rozczarowana Unią, „Dziennik” z 13 grudnia 2006 r.

Niekrasz L., Podzielona wyspa. Rozmowa z ambasadorem Republiki Cypru Andro-

sem A. Nicolaidesem, „Rzeczpospolita” z 17 czerwca 1993 r.

Niekrasz L.Z., Węzeł cypryjski, „Tygodnik Powszechny” z 8 stycznia 1995 r.

435Bibliografi a

Niklewicz K., Bruksela mówi Turcji stop, „Gazeta Wyborcza” z 30 listopada 2006 r.

Niklewicz K., Jak Unia ukarze Turcję, „Gazeta Wyborcza” z 12 grudnia 2006 r.

Niklewicz K., UE przełamała impas w sprawie negocjacji z Turcją, „Gazeta Wybor-

cza” z 13 czerwca 2006 r.

Niklewicz K., Unia przymyka drzwi, „Gazeta Wyborcza” z 15 grudnia 2006 r.

Niklewicz K., Uznacie Cypr, będziemy rozmawiać, „Gazeta Wyborcza” z 4 sierpnia

2005 r.

Niklewicz K., Turcja rozgrywa Unię i Cypr, „Gazeta Wyborcza” z 8 grudnia

2006 r.

Nowy prezydent, „Gazeta Wyborcza” z 17 lutego 2003 r.

Osiewicz P., Do Ankary po pomoc. Wywiad z Raufem Denktaszem, pierwszym

prezydentem nieuznawanej przez społeczność międzynarodową TRPC, „Dzien-

nik” z 13 grudnia 2006 r.

Ostrowski M., Odór śmierci, „Polityka” z 4 września 1999 r.

Papadopoulos – Karamanlis discussed latest developments in Cyprus Problem,

„Cyprus Observer” z 14–20 lipca 2006 r.

Papandreou G.A., Greek – Turkish Cooperation: A Unifi ed Cyprus is Essential for

European Unity, „International Herald Tribune” z 21 maja 2002 r.

Pawłowski W., Kwadratura Cypru, „Polityka” z 8 stycznia 2005 r.

President Talat visits the US, „Kıbrıs” 2006, nr 1.

Przybylski J., Nowa szansa na zjednoczenie Cypru, „Rzeczpospolita” z 23 lutego

2006 r.

Pszczółkowska D., Bez Turków do UE, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.

Pszczółkowska D., Cypr czeka na referendum, „Gazeta Wyborcza” z 1 kwietnia

2004 r.

Pszczółkowska D., Cypr: przeciwnicy i zwolennicy zjednoczenia wyspy zdobyli tyle

samo głosów, „Gazeta Wyborcza” z 15 grudnia 2003 r.

Pszczółkowska D., Dziwne weto, „Gazeta Wyborcza” z 23 kwietnia 2004 r.

Pszczółkowska D., Europa, czyli Afryka, „Gazeta Wyborcza” z 14 lutego 2003 r.

Pszczółkowska D., Lepiej nie pytać Greków?, „Gazeta Wyborcza” z 15 kwietnia

2004 r.

Pszczółkowska D., Nie podoba się plan, „Gazeta Wyborcza” z 2 kwietnia 2004 r.

Pszczółkowska D., Niech Polska nam pomoże, „Gazeta Wyborcza” z 29 września

2004 r.

Pszczółkowska D., Zmarnowana szansa, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.

Ruling Party Hangs On in Cyprus Vote, „International Herald Tribune” z 22 lutego

2005 r.

Pulling the rug out from under?, „Th e Economist” z 11 listopada 2006 r.

436 Bibliografi a

Rehn and Schmit’s contacts in the TRNC, „Kıbrıs” 2005, nr 3.

Rehn seeks ‘sauna diplomacy’ for Cyprus, „Turkish Daily News” z 4 lipca 2006 r.

Rolandis N., Th e sad lady of the sea. Famagusta, 32 years later…32 endless years…,

„Cyprus Dialogue” z 17–24 marca 2006 r.

Rolandis N., Twelve points for a solution before darkness spreads all over Cyprus,

„Cyprus Dialogue” z 10–17 listopada 2006 r.

Sachs S., Turkey Backs UN’s Cyprus Plan, „Th e New York Times” z 22 kwietnia

2004 r.

Saoulli A., Iacovou urges Turks to rise the occasion, „Cyprus Mail” z 4 marca

2006 r.

Skandal po Grand Prix Turcji, „Gazeta Wyborcza” z 29 sierpnia 2006 r.

Słojewska A., Bielecki J., Początek długiej drogi, „Rzeczpospolita” z 18 grudnia

2004 r.

Słojewska A., Rozszerzenie z przeszkodami, „Rzeczpospolita” z 13 czerwca 2006 r.

Słojewska A., Zielone światło dla Ankary, „Rzeczpospolita” z 17 grudnia 2004 r.

Solana J., Europe Can Ensure that the Peace Holds, „International Herald Tribune”


Sołtyk R., Co dać Turkom cypryjskim?, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2004 r.

Sołtyk R., Kiedy Turcja wejdzie do UE?, „Gazeta Wyborcza” z 11 października

2004 r.

Sołtyk R., Transatlantycka kłótnia o Macedonię między Grecją a USA, „Gazeta

Wyborcza” z 5 listopada 2004 r.

Sołtyk R., UE nie dowierza Bałkanom, „Gazeta Wyborcza” z 17 grudnia 2004 r.

Sołtyk R., UE sięga po Azję, „Gazeta Wyborcza” z 17 grudnia 2004 r.

Stanisławska O., Cienka Zielona Linia, „Gazeta Wyborcza” z 18 stycznia 2001 r.

Stracona szansa, „Trybuna” z 26 kwietnia 2004 r.

Stylińska T., Ankara grozi wojną, „Rzeczpospolita” z 6 września 1994 r.

Stylińska T., Seria wzajemnych zarzutów i oskarżeń, „Rzeczpospolita” z 27 lipca

1998 r.

Stylińska T., Turecko-cypryjska gra o uznanie, „Rzeczpospolita” z 13 grudnia

2004 r.

Stylińska T., Zachęcający początek, „Rzeczpospolita” z 17 stycznia 2002 r.

Szczerkowski P., Europejski szczyt odwagi – reportaż z Brukseli, „Stosunki Między-

narodowe”, styczeń–luty 2005 r.

Szoszkiewicz A., Wyspa niepewności, „Wprost” z 6 grudnia 1998 r.

Talat, Papadopoulos ready for face-to-face talks, „Turkish Daily News” z 3 sierpnia

2006 r.

437Bibliografi a

Talat wins Pakistan’s support for Cyprus peace eff orts, „Th e New Anatolian”


Tan: Annan Plan should be the basis, „Cyprus Observer” z 14–20 lipca 2006 r.

Taylor P., Turkey EU entry talks start aft er Cyprus deal met, „Cyprus Mail”

z 13 czerwca 2006 r.

Taylor P., Jones G., EU sets defi ant Turkey a deadline on Cyprus, „Cyprus Mail”

z 9 listopada 2006 r.

Th e British foreign secretary meets TRNC president Talat, „Kıbrıs” 2006, nr 1.

Th e Outbreak in Cyprus, „Th e Times” z 9 grudnia 1931 r.

Th e President of the Euro-Parliament Josep Borell Was in Cyprus, „Kıbrıs” 2005, nr 3.

Th e Riots in Cyprus. Bishop of Kition Arrested, „Th e Times” z 16 października

1931 r.

TRNC Parliamentarians to be Represented at PACE, „Kıbrıs” 2004, nr 1.

T.T.S., ONZ żegna się z wyspą, „Rzeczpospolita” z 26 kwietnia 2004 r.

Turcja i turecka część Cypru podpisały umowę celną, „Gazeta Wyborcza” z 9 sierp-

nia 2003 r.

Turkey Asks UN’s Annan to Restart Cyprus Talks, „Washington Post” z 25 stycznia

2004 r.

Turkish Cypriot Struggle for Peace and EU, „Kıbrıs” Special Issue 2004.

Turkish Cypriots break away from isolation with direct fl ight to Baku, „Turkish Daily

News” z 29 sierpnia 2005 r.

Turkish Cypriots Vote for New Negotiator, „Turkish Daily News” z 18 kwietnia

2004 r.

Turkish KKTC position on Cyprus stronger than ever, „Turkish Daily News”

z 1 sierpnia 2006 r.

Tysiące cypryjskich Turków chcą paszportów z greckiej części wyspy, „Gazeta Wybor-

cza” z 23 maja 2003 r.

UN Plan on Cyprus Receives 2 Major Setbacks, „International Herald Tribune”


Uśmiech i symboliczny uścisk dłoni, „Rzeczpospolita” z 4 lipca 2006 r.

Washington: Annan plan remains basis for discussing Cyprus issue, „Turkish Daily

News” z 21 lipca 2005 r.

Wagrowska M., Przerwa na myślenie, „Rzeczpospolita” z 17 lutego 1997 r.

Wybory dowiodły, że Turcy cypryjscy nadal chcą zjednoczenia, „Gazeta Wyborcza”

z 21 lutego 2005 r.

Wyłom w murze, „Gazeta Wyborcza” z 25 kwietnia 2003 r.

Wyniki wyborów na Cyprze to zła wiadomość dla Turcji, „Gazeta Wyborcza”

z 22 maja 2006 r.

438 Bibliografi a

Yinanç B., Talat to lobby the Dutch as they turn skeptical on Turkey, „Turkish Daily

News” z 7 grudnia 2006 r.

V. INTERNET

CIA – Th e World Factbook 2005, http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/

print/cy.html.

Cypriot Government Confi rms Gambari Letter for July 8 Agreement, www.greeknew-

sonline.com/modules.php?name=news&fi le=article&sid=5807.

Cyprus Problem Was Not One of Occupation, But One Between Two Partners, www.

trncpresidency.org/press/news/cyprus_problem.htm.

Cyprus protests to UN over Turkish reaction to oil exploration initiatives, 8 February

2007, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/index_en/.

Dismantling of Ledra Street barrier, 9 March 2007, www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.

nsf/.

‘Elected representatives of the Turkish Cypriot community’ will be able to sit in the

Chamber, 4.10.2004, http://assembly.coe.int/ASP/GNews/EMB_NewsView.

asp?ID =445.

Elections in the Turkish Republic of Northern Cyprus, http://en.wikipedia.org/wiki/

Elections_in_the_Turkish_Republic_of_Northern_Cyprus.

Greek Foreign Minister visits Cyprus, 5 April 2006, www.moi.gov.cy/moi/pio/.

Historic football match in Cyprus, www.news.bbc.co.uk/go/pr/fr/1/hi/world/

europe/4719363.stm.

Kokkinides T., Nassauer O., Basic Notes. NATO Arms Exports to Turkey and Greece:

Inconsistencies Revealed, www.basicint.org/pubs/Notes/1995NATOarms.pdf.

Local Reactions, www.trncpresidency.org/press/news/local_reax.htm.

Ludzie Wprost – sylwetka Zbigniew Włosowicz, http://ludzie.wprost.pl/sylwetka

/?O=33765.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, http://www.unic.un.org.pl/prawa_

czlowieka/mts_ historia.php.

Miny lądowe, http://www.unic.un.org.pl/rozbrojenie/miny_ladowe.php.

More Negotiations Which Led Nowhere, www.trncwashdc.org/ h13.html

Th e 13 Points: November 1963, www.cyprus-confl ict.net/13_points.htm

Pernthaler P., A Federal or Confederal Solution to the Cyprus Problem?, www.


439Bibliografi a

President Mehmet Ali Talat came together with Former Greek Cypriot Leader Glafcos

Clerides over a social dinner at His Presidential Palace in Nicosia on Th ursday,

25 May, 2006; www.trncpresidency.org/news/talat_klerides_yemek.htm.

President Papadopoulos – Mr Ibrahim Gambari: latest meeting of 7 July 2006, www.

mfa.gov.cy/mfa/mfa.nsf.

President Talat gives positive response to Gambari proposals, http://www.trncpresi-

dency.org/news/ nov_ 2006/positive.htm.

President Talat: „I did not threaten anyone with war”, www.trncpresidency.org/

news/2007/jan_2007/ war.htm.

Talat: I have not received any letters from Papadopoulos, www.trncpresidency.org/

news/letters _papadop.htm.

Turkish Foreign Policy and Practice as Evidenced by the Recent Turkish Claims to

the Imia Rocks; źródło: www.mfa.gr/foreign/bilateral/imiaen.htm

U.N. Eff orts to Reach a Negotiated Settlement, http://old.mfa.gr/english/foreign_

policy/europe_southeastern/cyprus/un_eff orts.html.

UN Secretary – General Respects Outcome of the Referenda, www.mfa.gov.cy.

UNFICYP, www.unfi cyp.org/History/hist_establish.htm.

Unique and Historic Chance to Resolve Cyprus Problem Missed Says Secretary

General, Press Release SG/SM/9269 of 24 April 2004, www.un.org/news/press/

docs/2004/sgsm9269.htm.

United Nations Press Release Concerning Missing Persons in Cyprus, Nicosia, 31 July

1997, www.mfa.gov.cy.

Unlawful Property Exploitation in Occupied Cyprus, 27.04.2005, www.mfa.gov.cy.

U.S. Disappointed with G/C Rejection of Annan Plan, www.mfa.gov.cy.

www.bharat-rakshak.com/LAND-FORCES/Army/Army-Chiefs/Chiefs-Army06.

html.

VI. INNE ŹRÓDŁA

Aktuell 2004, Harenberg Lexikon Verlag, Dortmund 2003.

Aktuell 2006, Meyers Lexikonverlag, Mannheim 2005.

Cyprus. A Historical Sketch, Press and Information Offi ce, Nicosia 2004.

Demirel F., Never Again, Ministry of Foreign Aff airs and Defence of the Turkish

Republic of Northern Cyprus, Nicosia 1998.

Dubin M., Cypr, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 2000.

Encyklopedia Gazety Wyborczej, Mediasat–PWN–Agora, Warszawa–Kraków

2005.

440 Bibliografi a

Encyklopedia świat i Polska 2007, PWN, Warszawa 2006.

Encyklopedia wiedzy politycznej, pod red. M. Chmaja, J. Marszałek-Kawy, W. Sokoła,

Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.

Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Public Relations Department

TRNC Deputy Prime Ministry and Ministry of Foreign Aff airs, Nicosia 2005.

Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Th e Public Relation Department

of the TRNC, Nicosia 2004.

Kienzler I., Leksykon Unii Europejskiej, Świat Książki, Warszawa 2003

Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, pod red. E. Małuszyńskiej i B. Gruch-

mana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Leksykon państw świata ‘94/95, Wydawnictwo Kronika, Warszawa 1994.

Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, pod red. Cz. Moj-

siewicza, Atla2, Wrocław 2004.

Mały oksfordzki słownik historii świata w XX wieku, Świat Książki, Warszawa

1996.

North Cyprus Almanack, K. Rustem and Brothers, London 1987.

Northern Cyprus Guide, Touring and Automobile Association of Turkey, Istanbul

2002.

Osmańczyk E., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Wiedza

Powszechna, Warszawa 1986.

Rydzykowski J., Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, Wiedza Powszechna,

Warszawa 2003.

Th e Continuing Violation of Human Rights by Turkey in Cyprus, Pancyprian Asso-

ciation for the Protection of Human Rights, Nicosia 2003

Th e Cyprus Question. A Brief Introduction, Press and Information Offi ce of the

Republic of Cyprus, Nicosia 2005.

Th orval Y., Słownik cywilizacji muzułmańskiej, Wydawnictwo Książnica, Katowice

2002.

ANEKS

Spis treści

1. Karta Narodów Zjednoczonych San Francisco, 26 czerwca 1945 r.

(fragmenty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

2. Draft Framework Agreement on Cyprus, 29 March 1986 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

3. Set of Ideas on an Overall Framework Agreement on Cyprus (1992) . . . . . . . . . . . . 451

4. Plan Całościowego Uregulowania Problemu Cypryjskiego, Bürgenstock,

31 Marca 2004 r. Akt Założycielski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

5. Secretary-general Kofi Annan in Message to Cypriot People

21 April 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481

6. Decision By Th e Two Leaders And Set Of Principles Nicosia,

8 July 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484

7. Wywiad z Premierem Tureckiej Republiki Północnego Cypru

Mehmetem Ali Talatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

8. Wywiad z Byłym Prezydentem Tureckiej Republiki Północnego Cypru Raufem

Denktaszem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494

1. KA RTA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH SAN FRA NCISCO, 26 CZERWCA 1945 r. (fragmenty)

ROZDZIAŁ VI – POKOJOWE ROZSTRZYGANIE SPORÓW

Artykuł 33

1. Strony w sporze, którego dalsze trwanie może zagrażać utrzymaniu między-

narodowego pokoju i bezpieczeństwa, będą przede wszystkim dążyć jego

załatwienia w drodze rokowań, badań, pośrednictwa, koncyliacji, rozjemstwa,

rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do organów lub układów regional-

nych, albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru.

2. Rada Bezpieczeństwa, o ile uzna to za konieczne wezwie strony do uregulo-

wania sporu takimi środkami.

Artykuł 34

Rada Bezpieczeństwa może badać każdy spór lub każdą sytuację, która może

doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych lub wywołać spór, w celu

ustalenia, czy dalsze trwanie sporu lub sytuacji zagraża utrzymaniu międzynaro-

dowego pokoju i bezpieczeństwa.

Artykuł 35

1. Każdy członek Organizacji Narodów Zjednoczonych może zwrócić uwagę

Rady Bezpieczeństwa lub Zgromadzenia Ogólnego na wszelkie spory lub

sytuacje wymienione w artykule 34.

2. Państwo, które nie jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, może

zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa lub Zgromadzenia Ogólnego na spór,

w którym jest stroną, o ile w odniesieniu do tego sporu przyjmie uprzednio

zobowiązania wynikające z postanowień niniejszej Karty o pokojowym roz-

strzyganiu sporów.

3. Postępowanie przed Zgromadzeniem Ogólnym w sprawach, na które zwró-

cono jego uwagę w myśl niniejszego artykułu, podlega postanowieniom

artykułów 11 i 12.

444 ANEKS 1. Karta Narodów Zjednoczonych

Artykuł 36

1. W każdej fazie sporu lub w sytuacji podobnego rodzaju o charakterze okre-

ślonym w artykule 33 Rada Bezpieczeństwa może zalecić odpowiednią proce-

durę lub sposób załatwienia.

2. Rada Bezpieczeństwa weźmie pod uwagę procedurę już przyjętą przez strony

dla rozstrzygnięcia tego sporu.

3. Przy udzielaniu zaleceń na podstawie niniejszego artykułu Rada Bezpieczeń-

stwa uwzględnia również, że spory o charakterze prawnym strony powinny

z reguły przekazywać do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

stosownie do postanowień jego Statutu.

Artykuł 37

1. Jeżeli strony uczestniczące w sporze, należącym do kategorii określonej

w artykule 33, nie zdołały go załatwić za pomocą środków wymienionych

w tym artykule, powinny one przekazać go Radzie Bezpieczeństwa.

2. Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że dalsze trwanie sporu może rzeczywiście

zagrozić utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zdecyduje

ona, czy należy zastosować środki, przewidziane w artykule 33, czy też zalecić

takie warunki rozstrzygnięcia sporu, jakie Rada Bezpieczeństwa uzna za sto-

sowne.

Artykuł 38

Niezależnie od postanowień artykułów 33–37, Rada Bezpieczeństwa może na

żądanie wszystkich stron w sporze udzielić im zaleceń w celu pokojowego roz-

strzygnięcia sporu.

Źródło: Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco 26 czerwca 1945 r., [w:] Prawo w stosunkach

międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń, ASPRA-JR, Warszawa 2004, s. 36.

2. DRA FT FRA MEWORK AGREEMENT ON CYPRUS29 march 1986

Recognising with satisfaction that the initiative of the Secretary-General, which

bore in mind the relevant United Nations resolutions and which began in August

1984 in Vienna and continued through the high-level proximity talks from Sep-

tember to December 1984 and the joint high- level meeting of January 1985 held

in New York, has now resulted in an important step towards a just and lasting

settlement of the Cyprus problem; Th e parties agree on the following matters which

are to be viewed as an integrated whole:

I.1 Th e Parties:

(a) Recommit themselves to the high-level agreements of 1977 and 1979;

(b) Indicate their determination to proceed, at the date referred to in paragraph

15.1 below, to the establishment of a Federal Republic that will be independent

and non-aligned, bi-communal as regards the federal constitutional aspect

and bi-zonal as regards the territorial aspect;

(c) Reaffi rm their acceptance of those introductory constitutional provisions that

were agreed upon at the intercommunal talks in 1981–82;

(i) Th e Federal Republic of Cyprus shall have international personality. Th e

federal government shall exercise sovereignty in respect of all of the

territory. Th e attributes of international personality shall be exercised by

the federal government in accordance with the federal constitution. Th e

provinces or federated states may act in their areas of competence in

accordance with the federal constitution and in a manner that would not

duplicate the powers and functions of the federal government as defi ned

in the federal constitution.

(ii) Th e people of the Federal Republic shall comprise the Greek Cypriot

community and the Turkish Cypriot community. Th ere shall be a single

citizenship of the Federal Republic of Cyprus regulated by federal law.

(iii) Th e territory of the Federal Republic shall comprise the two provinces

or federated states.

446 ANEKS 2. Draft Framework Agreement on Cyprus

(iv) Th e offi cial languages of the Federal Republic shall be Greek and Turkish.

Th e English language may also be used.

(v) Th e Federal Republic shall have a neutral fl ag and anthem to be agreed.

Each province or federated state may have its own fl ag using mainly

elements of the federal fl ag. Th e federal fl ag shall be fl own on federal

buildings and federal locations to the exclusion of any other fl ag.

(vi) Th e federal government shall observe the holidays of the Federal Repub-

lic. Each province or federated state shall observe the federal holidays as

well as those established by it.

(vii) Th e parties reaffi rm all other points that were agreed upon during the

course of the intercommunal talks as contained in the ‘revision’ dated 18

May 1982 concerning general provisions. Part I, fundamental rights and

liberties. Part H, as well as Parts III and IV.

2.1 Th e powers and functions to be vested in the federal government of the Federal

Republic shall comprise:

(a) Foreign aff airs.

(b) Federal fi nancial aff airs (including federal budget, taxation, customs and

excise duties).

(c) Monetary and banking aff airs.

(d) Federal economic aff airs (including trade and tourism).

(e) Posts and telecommunications.

(f) International transport.

(g) Natural resources (including water supply, environment).

(h) Federal health and veterinary aff airs.

(i) Standard setting: weights and measures, patents, trademarks, copyrights.

(j) Federal judiciary.

(k) Appointment of federal offi cers.

(1) Defence (to be discussed also in connection with the treaties of guarantee and

of alliance); security (as it pertains to federal responsibility).

2.2 Additional powers and functions may be vested in the federal government by

common agreement of both sides. Accordingly, the residual powers shall rest with

the provinces or federated states. Federal legislation may be executed either by

authorities of the federal government or by way of coordination between the

competent authorities of the federal government and of the two provinces or

federated states.

447ANEKS 2. Draft Framework Agreement on Cyprus

3.1 Th e legislature of the Federal Republic will be composed of two chambers:

a lower chamber with a 70-30 Greek Cypriot and Turkish Cypriot representa-

tion, and an upper chamber with a 50-50 representation. Federal legislation

will be enacted with regard to the matters of federal competence as referred to

in paragraph 2.1 above. Th e adoption of legislation on major matters, as for

instance on ten of the twelve functions referred to in paragraph 2.1 above, will

require separate majorities in both chambers. Th e adoption of legislation on

other matters will require majorities of the membership in each chamber.

3.2 Appropriate constitutional safeguards and deadlock resolving machinery

including special provisions to facilitate action on matters necessary for the

continued functioning of the federal government (e.g. on budgetary questions)

will be incorporated in the federal constitution. In case of deadlock in the

legislature, the proposed legislation may be submitted in the fi rst instance to

a conciliation committee of the legislature composed of three Greek Cypriots

and two Turkish Cypriots, whose decision will be taken on the basis of major-

ity vote including at least one Turkish Cypriot. If the deadlock persists, the

president and vice-president of the Federal Republic will, upon request, appoint

on an ad hoc basis one persons each, selected for their knowledge of the sub-

ject involved, who, with the assistance of experts as needed, including from

outside the Federal Republic of Cyprus, will advise the legislature on ways the

deadlock could be resolved. Th e matter may also be submitted to a referendum

among the population of the community which opposed the draft legislation.

Legislation adopted by the legislature may be taken to the Constitutional Court

for ruling as to whether it violates the constitution or is discriminatory against

either community.

4.1 Th e Federal Republic will have a presidential system of government. Th e

president and the vice-president will symbolise the unity of the country and

the equal political status of the two communities. In addition, the executive

will refl ect the functional requirements of an eff ective federal government.

4.2 Th e president will be a Greek Cypriot and the vice-president will be a Turkish

Cypriot. Th e president and the vice-president will, separately or conjointly,

have the right to veto any law or decision of the legislature and the Council of

Ministers in areas to be agreed upon, it being understood that the scope will

exceed that covered by the 1960 constitution. Th e president and the vice-

president will have the right, separately or conjointly, to return any law or


decision of the legislature or any decision of the Council of Ministers for

reconsideration.

4.3 Th e Council of Ministers will be composed of Greek Cypriot and Turkish

Cypriot ministers on a 7 to 3 ratio. One major ministry will be headed by

a Turkish Cypriot, it being understood that the parties agree to discuss that

the Minister for Foreign Aff airs will be a Turkish Cypriot. Th e Council of

Ministers will take decisions by weighted voting, that is a simple majority

including at least one Turkish Cypriot minister. It is understood that the par-

ties agree to discuss that weighted voting will apply to all matters of special

concern to the Turkish Cypriot community to be agreed upon.

4.4 Appropriate constitutional safeguards and deadlock resolving machinery related

to decisions by the Council of Ministers, including special provisions to facili-

tate action on matters necessary for the continued functioning of the federal

government, will be incorporated in the federal constitution. In case of dead-

lock, the president and vice- president of the Federal Republic will, upon

request, appoint on an ad hoc basis one person each, selected for their knowl-

edge of the subject involved, who, with the assistance of experts as needed,

including from outside the Federal Republic of Cyprus, will advise the Council

of Ministers on ways the deadlock could be resolved. Th e matter may also be

submitted to a referendum among the population of the community which

opposed the draft decision. A decision by the Council of Ministers may be taken

to the Constitutional Court for ruling as to whether it violates the constitution

or is discriminatory against either community.

5.1 Th e Constitutional Court, when ruling on disputes relating to the distribution

of powers and functions between the federal government and the provinces

or federated states and on such other matters as may be assigned to it by the

parties in accordance with the federal constitution, will be composed of one

Greek Cypriot, one Turkish Cypriot and one non-Cypriot voting member,

6.1 As regards freedom of movement, freedom of settlement and right to property,

a working group will discuss the exercise of these rights, including time-frames,

practical regulations and possible compensation arrangements, taking into

account guideline 3 of the 1977 agreement.

449ANEKS 2. Draft Framework Agreement on Cyprus

7.1 Territorial adjustments, in addition to the areas already referred to in the 5

August 1981 Turkish Cypriot proposals, will be agreed upon. Th ese territorial

adjustments will result in the Turkish Cypriot province or federated state

comprising in the order of 29 plus per cent of the territory of the Federal

Republic. It is understood that when discussing the actual territorial adjust-

ments the two sides will have in mind the 1977 high-level agreement including

‘certain practical diffi culties which may arise for the Turkish Cypriot com-

munity’ and the questions related to resettlement. Both sides agree to suggest

special status areas adjacent to each other for the purpose of enhancing trust

between the sides. Th ese areas will remain under their respective civilian

jurisdictions.

8.1 A timetable for the withdrawal of non-Cypriot military troops and elements,

as well as adequate guarantees, will be agreed upon prior to the establishment

of a transitional federal government. In the meantime, military deconfronta-

tion measures will be pursued by both sides, using the good offi ces and assist-

ance of UNFICYP.

8.2 Th e two sides undertake to discuss these issues in good faith and to consider

each other’s concerns on them.

9.1 A Fund for Development of the Turkish Cypriot province or federated state

shall be established with a view to achieving an economic equilibrium between

the two provinces or federated states. A fund will also be established to facili-

tate the resettlement of the Greek Cypriot displaced persons, and for the

Turkish Cypriots displaced as a consequence of the implementation of para-

graph 7.1. Th e federal government shall contribute to these funds. Foreign

governments and international organisations shall be invited to contribute to

the funds.

10.1 Th e Varosha area and the six additional areas delineated in the Turkish Cyp-

riot map of 5 August 1981 will be placed under United Nations interim

administration as part of the UNFICYP buff er zone for resettlement by…

11.1 Both parties agree not to take any action tending to prejudice the process

outlined in this agreement, both on the international scene and internally.


12.1 Th e Nicosia international airport will be reopened under interim United

Nations administration with free access from both sides. Th e United Nations

will conclude the arrangements to that eff ect by…

13.1 Adequate machinery for considering allegations of non-implementation of

confi dence-building measures will be agreed upon. Th e Secretary-General

will make appropriate recommendations to both sides in this regard.

14.1 Th e parties to agree to establish working groups to work out the detailed

agreements on the matters referred to in this agreement, whose elements are

inter-related and constitute an integrated whole. Th e working groups will

carry out their work under the direction of joint high-level meetings. Th ese

joint high-level meetings will take place every three to four months, on the

basis of an agenda prepared by the Secretary-General, to discuss the issues

which remain to be negotiated under this agreement, to review the work and

provide guidance to the working groups. Th e joint high-level meetings will

be convened by the Secretary-General aft er adequate preparation.

14.2 Each working group will be composed of delegations from the two sides and

will be chaired by a representative of the Secretary-General. Th e working

groups will begin their meetings at the United Nations premises in Nicosia

on…. Each working group will prepare a programme of work and will submit

it for approval and guidance to the joint high-level meeting which will take

place at the United Nations premises in Nicosia on…

14.3 Th e representative of the Secretary-General chairing each working group will

every three months prepare an assessment of the progress made by the work-

ing group, which will be presented to the next joint high-level meeting

together with the views of the Secretary-General.

15.1 Th e parties agree that, the required working groups having completed their

work and having obtained the approval of the two sides, the transitional

federal government of the Federal Republic of Cyprus will be set up on…

16.1 Th e Secretary-General will remain at the disposal of the parties to assist in

the elaboration of this agreement, and, if required, in its interpretation.

Źródło: http://www.trncpresidency.org/documents/doc7.html.

3. SET OF IDEAS ON AN OVERA LL FRA MEWORK AGREEMENT ON CYPRUS (1992)

1. Th e leader of the Greek Cypriot community and the leader of the Turkish

Cypriot community have negotiated on an equal footing, under the auspices of the

mission of good offi ces of the Secretary-General, the following overall framework

agreement on Cyprus which constitutes a major step towards a just and lasting

settlement of the Cyprus question. Th e overall framework agreement will be sub-

mitted to the two communities in separate referendums within thirty days of its

completion by the two leaders at a high-level international meeting.

I. OVERALL OBJECTIVES

2. Th e overall framework agreement is an integrated whole which, when it is

approved by both communities in separate referendums and the provisions con-

tained in the transitional arrangements have been implemented, will result in a

new partnership and a new constitution for Cyprus that will govern the relations

of the two communities on a federal basis that is bi-communal as regards the

constitutional aspects and bi-zonal as regards the territorial aspects. Th e overall

framework agreement is based on the 1977 and 1979 high-level agreements, rel-

evant United Nations resolutions, in particular Security Council resolutions 367

(1975), 649 (1990), 716 (1991) and 750 (1992), and the guiding principles set out

below.

3. Th e overall framework agreement recognizes that Cyprus is the common home

of the Greek Cypriot community and of the Turkish Cypriot community and that

their relationship is not one of majority and minority but one of two communities

in the federal republic of Cyprus. It safeguards the cultural, religious, political,

social and linguistic identity of each community.

4. Th e overall framework agreement ensures that the Cyprus settlement is based

on a State of Cyprus with a single sovereignty and international personality and

452 ANEKS 3. Set of Ideas on an Overall Framework Agreement on Cyprus

a single citizenship, with its independence and territorial integrity safeguarded,

and comprising two politically equal communities as defi ned in paragraph 11 of

the Secretary General’s report of 3 April 1992 (S/23780) in a bi-communal and

bi-zonal federation, and that the settlement must exclude union in whole or in part

with any other country or any form of partition or secession.

5. Th e overall framework agreement acknowledges and ensures the political equal-

ity of the two communities. While political equality does not mean equal numer-

ical participation in all branches and administration of the federal government, it

will be refl ected in the fact that the approval and amendment of the federal con-

stitution will require the approval of both communities; in the eff ective participa-

tion of both communities in all organs and decisions of the federal government;

in safeguards to ensure that the federal government will not be empowered to adopt

any measures against the interests of one community; and in the equality and

identical powers and functions of the two federated states.

6. Th e overall framework agreement provides for functions and powers of the

federal government, including its structure, composition and functioning of its

three branches, that will ensure the eff ective participation of the two communities

and the eff ective functioning of the federal government, which will require an

appropriate deadlock-resolving machinery.

7. Th e two communities acknowledge each other’s identity and integrity, and

commit themselves to work actively to achieve a new relationship based on mutual

respect, friendship and co-operation. Toward this end, the two communities agree

to change all practices incompatible with this commitment and to refrain from any

action which would impair the eff orts for a negotiated settlement. Th ey pledge to

launch immediately a programme of action to promote goodwill and closer rela-

tions between them (see appendix).

II. GUIDING PRINCIPLES

8. Th e bi-communal and bi-zonal federation will be established freely by the Greek

Cypriot and Turkish Cypriot communities. All powers not vested by them in the

federal government will rest with the two federated states.

453ANEKS 3. Set of Ideas on an Overall Framework Agreement on Cyprus

9. Th e federal constitution will come into force aft er its approval by the two com-

munities in separate referendums and can only be amended with the approval of

both federated states.

10. Th e federal republic will be one territory composed of two politically equal

federated states.

11. Th e federal republic will have one sovereignty which is indivisible and which

emanates equally from the Greek Cypriot and Turkish Cypriot communities. One

community cannot claim sovereignty over the other community. Th e federal

republic will have one international personality and one citizenship regulated by

federal law in accordance with the federal constitution.

12. Th e federal constitution will safeguard the identity, integrity and security of

each community as well as their political, economic, social, cultural, linguistic and

religious rights. All citizens will be equal under the law.

13. Th e federal republic will be secular. Religious functionaries will be prohibited

from holding elected or appointed political offi ce in the federal government or in

the federated states.

14. Th e federal republic will maintain special ties of friendship with Greece and

Turkey and will accord most favoured nation treatment to Greece and Turkey in

connection with all agreements whatever their nature. Th e federal republic will

continue the membership in the Commonwealth.

15. Th e offi cial languages of the federal republic will be Greek and Turkish. Th e

English language may also be used.

16. Th e federal republic will have its own fl ag to be agreed upon. Th e federal fl ag

will be fl own on federal buildings and federal locations to the exclusion of all other

fl ags. Each federated state will have its own fl ag.

17. Th e holidays to be observed by the federal government will be agreed upon

and embodied in the federal constitution. Each federated state will observe the

federal holidays as well as those established by it.

18. Th e two federated states will have identical powers and functions.


19. Each federated state will be administered by one community.

20. Each federated state will decide on its own governmental arrangement in

a manner consistent with the federal constitution.

21. Th e federal Government cannot encroach upon the powers and functions of

the two federated states.

22. Security, law and order and the administration of justice in its territory will be

the responsibility of each federated state in a manner consistent with the federal

constitution.

23. Th e two federated states will cooperate in the preservation and / or use of

historical sites and religious shrines of both faiths to be agreed to during the tran-

sitional period.

III. CONSTITUTIONAL ASPECTS OF THE FEDERATION

24. Th e powers, functions and structure of the federal Government will be in

conformity with the overall objectives and guiding principles set out above.

a. powers and functions to be vested in the federal government

25. Th e federal Government will have the powers and functions listed below. All

powers and functions not vested in the federal Government will rest with the two

federated states. Th e federated states may decide jointly to confer additional pow-

ers and functions to the federal Government or to transfer powers and functions

from the federal Government to the federated states.

26. Th e federal Government will have the following powers and functions:

(a) Foreign aff airs (the federated states may enter into agreements with

foreign Governments and international organizations in their areas of

competence. Th e representation in foreign aff airs will refl ect the bi-com-

munal nature of the federal republic);

(b) Central bank functions (including the issuance of currency);

(c) Customs and the coordination of international trade;

(d) Airports and ports as concerns international matters;


(e) Federal budget and federal taxation;

(f) Immigration and citizenship;

(g) Defence (to be discussed also in connection with the Treaties of Guaran-

tee and of Alliance);

(h) Federal judiciary and federal police;

(i) Federal postal and telecommunications services;

(j) Patents and trademarks;

(k) Appointment of federal offi cials and civil servants (on a 70:30 Greek

Cypriot/Turkish Cypriot ratio);

(l) Standard setting for public health, environment, use and preservation of

natural resources, and weights and measures;

(m) Coordination of tourism and industrial activities.

27. Th e federal powers and functions will be executed by the federal Government

or, in accordance with agreements, through delegation to the federated states.

b. structure, composition and functioning of the federal government

1. Th e Legislature

28. Th e legislature will be composed of a lower house and an upper house. Th e

presidents of the lower house and of the upper house cannot come from the same

community. Th e president and vice-president of each house will not come from

the same community.

29. All laws must be approved by both houses. Th e lower house will be bi-com-

munal with a 70:30 Greek Cypriot/Turkish Cypriot ratio.

31. Th e upper house will have a 50:50 ratio representing the two federated

states.

32. All laws will be adopted by majority in each house. A majority of the Greek

Cypriot or Turkish Cypriot representatives in the lower house may decide, on

matters related to foreign aff airs, defence, security, budget, taxation, immigration

and citizenship, that the adoption of a law in the lower house will require separate

majorities of the representatives of both communities.


33. Separate Greek Cypriot and Turkish Cypriot majorities will be required to

constitute a quorum in each house. If a quorum is not attained in either house on

two consecutive meetings because of the absence of a majority of one or both

communities, the president of the relevant house will call a meeting in no less than

fi ve days and no more than ten days. At that meeting, a majority of the upper house

will constitute a quorum. In the lower house, 30% of the total membership will

constitute a quorum.

34. If the two houses fail to adopt a bill or decision, they will initiate proceedings

to obtain a consensus while ensuring the continued functioning of the federal

government. To this end, a conference committee will be established. Th e confer-

ence committee will be composed of two persons each selected by the Greek

Cypriot and Turkish Cypriot groups equally from among the members of the two

houses of the federal legislature. Th e text of the legislation or decision agreed to by

the conference committee will be submitted to both houses for approval.

35. In the event the federal budget is not adopted in one or both houses and until

an agreement is reached by the conference committee and is adopted by both

houses, the provisions of the most recent federal budget plus infl ation shall remain

in eff ect.

2. Th e Executive

36. Th e federal executive will consist of a federal president, a federal vice-president,

and a federal council of ministers. Th e president and the vice president will symbol-

ize the unity of the country and the political equality of the two communities. (On

the question of the election of the president and vice-president, the two sides have

expressed diff erent positions. Th e Greek Cypriot side prefers a system under which

the president is elected by popular universal suff rage. Th e Turkish Cypriot side

prefers a system under which the president rotates between the two communi-

ties).

37. To facilitate the eff ective launching of the federal government and for the

initial eight years, the president and vice-president will also be the heads of their

respective federated states.

38. Th ere will be a council of ministers composed of Greek Cypriot and Turkish

Cypriot ministers on a 7:3 ratio. Th e president and vice-president will designate


the ministers from their respective communities who will appoint them by an

instrument signed by them both. One of the following three ministries, that is

foreign aff airs, fi nance, or defence, will be allocated to a Turkish Cypriot minister.

Th e president and the foreign minister will not come from the same community.

39. Th e president and the vice-president will discuss the preparation of the agenda

of the council of ministers and each can include items in the agenda.

40. Decisions of the council of ministers will be taken by majority vote. However,

decisions of the council of ministers concerning foreign aff airs, defence, security,

budget, taxation, immigration and citizenship will require the concurrence of both

the president and the vice-president.

41. Arrangements related to the implementation of foreign policy and the com-

position of the foreign service will be set out in the federal constitution.

42. Th e president and the vice-president will, separately or conjointly, have the

right to veto any law or decision of the legislature concerning foreign aff airs,

defence, security, budget, taxation, immigration and citizenship. Th e president and

vice-president will have the right, separately or conjointly, to return any law or

decision of the legislature or any decision of the council of ministers for reconsid-

eration.

3. Th e Judiciary

43. Th e federal judiciary will consist of a supreme court composed of an equal

number of Greek Cypriot and Turkish Cypriot judges appointed jointly by the

president and vice-president with the consent of the upper house. Th e supreme

court will sit as the federal constitutional court and the highest court of the fed-

eration. Its presidency will rotate between the senior Greek Cypriot and Turkish

Cypriot members of the supreme court. Lower federal courts may be established

in each federated state.

44. Th e supreme court will deal with matters arising under the federal constitution

and federal laws, and will be empowered to fulfi l other judiciary functions related

to federal matters attributed to it by the federal constitution or federal legislation.


45. Each federated state will have its own judiciary to deal with matters not attrib-

uted to the federal judiciary by the federal constitution.

46. Th e federal constitution will establish the procedure for ascertaining the

constitutionality of federal laws and executive acts, as well as adequate machinery

of judicial review to ensure the compliance of legislative, executive, and judicial

acts of the federated states with the federal constitution.

c. fundamental rights, including the three freedoms, and political,

economic, social, and cultural rights

47. All universally recognised fundamental rights and freedoms will be included

in the federal constitution.

48. Th e freedom of movement, the freedom of settlement and the right to property

will be safeguarded in the federal constitution. Th e implementation of these rights

will take into account the 1977 high-level agreement and the guiding principles

set out above.

49. Th e freedom of movement will be exercised without any restrictions as soon

as the federal republic is established, subject only to non-discriminatory normal

police functions.

50. Th e freedom of settlement and the right to property will be implemented aft er

the resettlement process arising from the territorial adjustments has been com-

pleted. Th e federated states will regulate these rights in a manner to be agreed upon

during the transitional period consistent with the federal constitution.

51. Persons who are known to have been or are actively involved in acts of violence

or in incitement to violence and/or hatred against persons of the other community

may, subject to due process of law, be prevented from going to the federated state

administered by the other community.

IV. SECURITY AND GUARANTEE

52. Th e security of the federal republic and of the Greek Cypriot and Turkish

Cypriot federated states will be guaranteed.


53. Th e demilitarization of the federal republic remains an objective.

54. Th e 1960 Treaties of Guarantee and of Alliance continue in force and will be

supplemented in a document to be appended as set out below.

55. Th e Treaty of Guarantee will ensure the independence and territorial integrity

of the federal republic and exclude union in whole or in part with any other coun-

try and any form of partition or secession; ensure the security of the Greek Cypriot

and the Turkish Cypriot federated states; and ensure against the unilateral change

of the new constitutional order of the federal republic by either community.

56. A numerical balance of Greek and Greek Cypriot troops and equipment on

the one hand and of Turkish and Turkish Cypriot troops and equipment on the

other hand will be achieved within ______ months aft er the overall framework

agreement has been approved by the two communities in separate referendums.

57. A timetable will be established for the further reduction to an agreed level of

the Greek Cypriot and the Turkish Cypriot units and for the withdrawal of all

non-Cypriot forces not provided for under the Treaty of Alliance. Th is timetable

will be fully implemented prior to the establishment of the federal republic and in

phases parallel to the implementation of the programme of action set out in

annex.

58. Th e Treaty of Alliance will provide for the stationing in Cyprus of Greek and

Turkish contingents of equal size and equipment not exceeding ______ persons

each. Th e Greek contingent will be stationed in the federated state administered

by the Greek Cypriot community and cannot enter the federated state administered

by the Turkish Cypriot community. Th e Turkish contingent will be stationed in the

federated state administered by the Turkish Cypriot community and cannot enter

the federated state administered by the Greek Cypriot community.

59. Th e federal republic will maintain a federal force consisting of a Greek Cypriot

and a Turkish Cypriot unit of equal size and equipment not exceeding the size of

the Greek and Turkish contingents, under the joint overall command of the

president and the vice-president. Th e Greek Cypriot unit will be stationed in the

federated state administered by the Greek Cypriot community. Th e Turkish Cypriot

unit will be stationed in the federated state administered by the Turkish Cypriot


community. Th e president and the vice-president will jointly decide on the loca-

tions of the units.

60. Th ere will not be any reserve force and any military or paramilitary training

of civilian groups.

61. Th e Greek Cypriot and Turkish Cypriot units will promote mutual respect,

friendship, and closer relations between the two communities and foster their

welfare by carrying out joint social service activities throughout the federal repub-

lic.

62. Each federated state and the federal republic will have a police force. All para-

military activities and the ownership of weapons other than those licensed for

hunting will be outlawed throughout the federal republic and any infraction will

be a federal off ence. Th e importation or transit of weapons and other military

equipment other than that duly approved by the federal government will be pro-

hibited.

63. Immediately aft er the approval of the overall framework agreement by the two

communities in separate referendums, an interim monitoring committee will be

established composed of the three guarantor powers, the two communities and the

United Nations Peace-keeping Force in Cyprus (UNFICYP) which will be respon-

sible for:

(a) Monitoring the achievement of the agreed numerical balance of Greek

and Greek Cypriot troops and equipment on the one hand and Turkish

and Turkish Cypriot troops and equipment on the other hand to be

implemented within ______ months aft er the overall framework agre-

ement has been approved by the two communities in separate referen-

dums;

(b) Monitoring the achievement of the agreed timetable for the further

reduction to the agreed level of Greek Cypriot and Turkish Cypriot units

and the withdrawal of all non-Cypriot forces not provided for in the

Treaty of Alliance prior to the establishment of the federal republic.

64. Th e Treaty of Guarantee, in a manner consistent with the principles of the

Conference on Security and Cooperation in Europe (CSCE), with which the federal

republic will affi rm its commitment, will provide for a supervision and verifi cation

committee comprising representatives of the guarantor powers and of the federal

president and federal vice-president. Th e United Nations will provide the support


personnel to assist the supervision and verifi cation committee in carrying out its

functions.

65. Th e supervision and verifi cation committee will be responsible for investigat-

ing any development which in the view of either the federal president or federal

vice-president or any guarantor power is a threat to the security of either com-

munity or of the federal republic through on-site inspection and other methods

the supervision and verifi cation committee deems necessary. Th e supervision and

verifi cation committee will make recommendations for rectifying any situation it

has established to be in contravention of the arrangements covered by the Treaties

of Guarantee and of Alliance. Th e parties will be obligated to implement these

recommendations promptly and in good will.

66. Th e United Nations Security Council will be requested to revise the mandate

of UNFICYP, including support of the supervision and verifi cation committee.

V. TERRITORIAL ADJUSTMENTS

67. Th e Greek Cypriot and Turkish Cypriot communities agree on the territories

of the federated states administered by each, taking into account the 1977 high-

level agreement.

68. Th e map attached hereto sets out the territories of the two federated states. Th e

territorial agreement shall be respected and will be included in the federal consti-

tution.

69. Persons aff ected by the territorial adjustments will have the option of remain-

ing in the area concerned or relocating to the federated state administered by their

own community.

70. All necessary arrangements for the relocation of persons aff ected by territorial

adjustments will be satisfactorily implemented before resettlements are carried out. Th e

fund to be established related to displaced persons will be available for this purpose.

71. Th e territorial adjustment will not aff ect the water resources available to each

federated state. Th e water resources available throughout the federation will be


allocated to the two federated states at a proportion at least equal to their respective

current demand.

VI. DISPLACED PERSONS

72. Th e property claims of Greek Cypriot and Turkish Cypriot displaced persons

are recognized and will be dealt with fairly on the basis of a time-frame and prac-

tical regulations based on the 1977 high-level agreement, on the need to ensure

social peace and harmony, and on the arrangements set out below.

a. areas that will come under greek cypriot administration

73. Th e fi rst priority will be given to the satisfactory relocation of and support for

Turkish Cypriots living in the area that will come under Greek Cypriot administra-

tion and to displaced persons returning to that area.

74. Turkish Cypriots who in 1974 resided in the area that will come under Greek

Cypriot administration will have the option to remain in their property or to

request to receive a comparable residence in the area that will come under Turkish

Cypriot administration. Turkish Cypriot displaced persons currently residing in

the area that will come under Greek Cypriot administration will have the option

to receive comparable residence in that area, to return to their former residence,

or to receive a comparable residence in the area that will come under Turkish

Cypriot administration.

75. A bi-communal committee will be established immediately aft er the overall

framework agreement has been approved in the referendums to arrange for suit-

able housing for all persons aff ected by the territorial adjustments.

b. other areas under greek cypriot and turkish cypriot

administration

76. Each community will establish an agency to deal with all matters related to

displaced persons.

77. Th e ownership of the property of displaced persons, in respect of which those

persons seek compensation, will be transferred to the ownership of the community


in which the property is located. To this end, all titles of properties will be exchanged

on a global communal basis between the two agencies at the 1974 value plus infl a-

tion. Displaced persons will be compensated by the agency of their community

from funds obtained from the sale of the properties transferred to the agency, or

through the exchange of property. Th e shortfall in funds necessary for compensa-

tion will be covered by the federal Government from a compensation fund obtained

from various possible sources such as windfall taxes on the increased value of

transferred properties following the overall agreement, and savings from defence

spending. Governments and international organizations will also be invited to

contribute to the compensation fund. In this connection, the option of long-term

leasing and other commercial arrangements may also be considered.

78. Persons from both communities who in 1974 resided and / or owned property

in the federated state administered by the other community or their heirs will be able

to fi le compensation claims. Persons belonging to the Turkish Cypriot community

who were displaced aft er December 1963 or their heirs may also fi le claims.

79. Current permanent residents of Cyprus who at the time of displacement owned

their permanent residence in the federated state administered by the other com-

munity and who wish to resume their permanent residence at that location may

also select the option to return.

80. Current permanent residents of Cyprus who at the time of displacement rented

their permanent residence in the federated state administered by the other com-

munity and who wish to resume their permanent residence in that area will be

given priority under the freedom of settlement arrangements.

81. All claims must be fi led within six months aft er the approval of the overall

framework agreement.

82. ______ thousand displaced persons who elect to return to their former per-

manent residence will be processed by the federated state concerned each year for

______ years. In addition, Maronites who in 1974 had their permanent residence

in the federated state under the administration of the Turkish Cypriot community

may elect to return to their properties. Th e two federated states will review the

situation at the conclusion of the above mentioned period in the light of the expe-

rience gained.


83. Th is period will begin aft er the resettlement and rehabilitation process arising

from territorial adjustments are essentially completed.

84. Th e settlement of those who select to return will take place aft er the persons

who will be aff ected have been satisfactorily relocated. If the current occupant is

also a displaced person and wishes to remain, or if the property has been substan-

tially altered or has been converted to public use, the former permanent resident

will be compensated or will be provided an accommodation of similar value.

85. Persons who are known to have been actively or are actively involved in acts

of violence or incitement to violence and / or hatred against persons of the other

community may, subject to due process of law, be prevented from returning to the

federated state administered by the other community.

VII. ECONOMIC DEVELOPMENT AND SAFEGUARDS

86. A priority objective of the federal republic will be the development of a bal-

anced economy that will benefi t equally both federated states. A major programme

of action will be established to correct the economic imbalance and ensure eco-

nomic equilibrium between the two communities through special measures to

promote the development of the federated state administered by the Turkish Cyp-

riot community. A special fund will be established for this purpose. Foreign

Governments and international organizations will be invited by the Security

Council to contribute to this fund.

87. To help promote a balanced economy, persons may be employed throughout

the federal republic at equal pay.

88. To protect in particular the federated state administered by the Turkish Cypriot

community, special measures and safeguards will be adopted to avoid adverse

economic eff ects resulting from the establishment of the federal republic, for

example as a result of the adoption of one currency and the establishment of one

customs frontier.

89. Each federated state may, in addition to federal taxation, establish and admin-

ister its own tax regime and determine tax rates in line with its economic objectives

and needs.


90. In line with annex F, part II, of the Treaty of Establishment, the federal repub-

lic will accord most favoured nation treatment to Greece and Turkey in connection

with all agreements whatever their nature.

91. A bi-communal committee will be established as part of the transitional

arrangements to prepare the special programmes and measures envisaged above

prior to the establishment of the federal republic. Th e United Nations Development

Programme (UNDP) will provide the committee with support. Th e committee may

request other expert assistance as required.

92. Matters related to the membership of the federal republic in the European

Economic Community will be discussed and agreed to, and will be submitted for

the approval of the two communities in separate referendums. (Th is paragraph

relates exclusively to arrangements that might be put in place in Cyprus and in no

way impinges upon the prerogatives of the European Community and its member

states in matters concerning membership in the Community).

VIII. TRANSITIONAL ARRANGEMENTS

93. Immediately aft er the approval in separate referendums of the overall frame-

work agreement on Cyprus, the following transitional arrangements will be carried

out to implement the overall framework agreement, including the preparation and

putting into force of the federal constitution. All transitional arrangements will be

fully implemented in an 18- month period.

94. In line with this overall framework agreement, bi-communal committees will

be established immediately to implement the provisions related to the preparation

and putting into force of the federal constitution and electoral law, the establish-

ment of the federal civil service, property settlement claims, economic development

and safeguards, arrangements related to the territorial adjustments to take eff ect

at the time the federal republic is established, and the programme of action set out

in the appendix. Furthermore, a committee composed of the representatives of the

guarantor powers and the two communities will be established to supplement the

Treaties of Guarantee and of Alliance. Th e United Nations will assist each commit-

tee in fulfi lling its functions. Each side may employ foreign experts.


95. In addition, a committee composed of the leaders of the two communities and

a representative of the Secretary-General of the United Nations will be established

immediately to work out the transitional arrangements procedures foreseen herein

and to ensure that the functions of the above mentioned committees are imple-

mented in an eff ective and timely manner. Furthermore, this committee will, within

30 days of its completion by the two leaders at a high-level international meeting,

organize separate referendums to approve the overall framework agreement, and,

at the appropriate time during the transitional period, organize separate referen-

dums to approve the federal constitution and the elections of federal offi cials with

the assistance of and verifi cation by the United Nations.

96. During the transitional period, the current arrangements for the administra-

tion of the day-to-day internal aff airs of each side will continue, unless modifi ed

by the provisions of the overall framework agreement. In matters aff ecting Cyprus

as a whole, such as international trade and tourism, the same principle shall apply

on the understanding that these matters will be administered on an interim basis

in the common interest. To this end, interim procedures will be agreed to by the

two communities.

97. During the transitional period, external aff airs shall be conducted in a manner

which accords with the principles contained in the overall framework agreement

and in consensus with the leaders of the two communities. Arrangements shall be

made for joint delegations, in particular to international meetings.

98. Th e statutes, laws, regulations, rules, contracts currently in eff ect on both sides

shall be considered valid to the extent they are not inconsistent with the overall

framework agreement. Th e federal government may review prior international

agreements to determine whether any action should be taken in respect thereto.

99. Each community will prepare its federated state constitution and electoral law

in line with the federal constitution and electoral law, and will organize its federated

state governmental arrangements which shall both come into being at the same

time that the federal republic is established.

100. Th e date of entry into force of the federal constitution will be specifi ed therein

and will be the date on which the federal republic comes into being.


IX. NOTIFICATION TO THE UNITED NATIONS

101. As soon as the overall framework agreement has been approved in separate

referendums by each community, the leaders of the two communities will address

a letter to the Secretary-General of the United Nations transmitting to him the text

of the overall framework agreement with the request that he submit the letter and

the overall framework agreement to the Security Council so that the Council may

take note of the decision of the two communities to establish a federal republic in

the manner described in the overall framework agreement.

appendix

As soon as the overall framework agreement has been approved by the two com-

munities in separate referendums the following programme of action to promote

goodwill and close relations between the two communities will be implemented.

1. Th e fl ow of persons and goods, services, capital, communication, and interna-

tional assistance from and / or to Cyprus will take place on an equal basis through-

out Cyprus and any restrictions to the contrary will be lift ed.

2. All restrictions on travel by members of the Turkish Cypriot community will

be lift ed. Th e two communities will agree on interim procedures.

3. Th e restrictions on the movement of tourists will be lift ed.

4. Objections to the participation in international sport and cultural activities will

be lift ed.

5. Th e freedom of movement will be facilitated subject, by way of agreement

between the two communities, only to minimal procedures.

6. Pending the establishment of the federal republic, Varosha will be placed under

United Nations administration and a programme of action for its restoration will

be prepared and implemented.

7. All military modernization programmes and strengthening of positions will

cease. Th e two sides will cooperate with UNFICYP in extending the unmanning

of positions along the buff er zone to all areas where the troops of both sides remain


in close proximity to each other. Th e freedom of movement of UNFICYP through-

out Cyprus will be ensured.

8. A bi-communal committee will be established to review the textbooks used in

schools on each side and make recommendations for the removal of material that

is contrary to the promotion of goodwill and close relations between the two com-

munities. Th e committee may also recommend positive measures to promote that

objective.

9. Both communities will promote goodwill and close relations between them and

friendly relations with Greece and Turkey.

10. Both communities will, within the limits of their authority, terminate all cur-

rent or pending recourse before an international body against the other community

or Greece or Turkey.

11. A bi-communal committee will be established to survey the water situation in

Cyprus and make recommendations on ways of meeting the water needs of Cyprus,

including from external sources. Th e committee may request expert assistance as

required.

12. A bi-communal committee will be established to prepare and launch a pro-

gramme of action for the restoration of historical and religious sites throughout

Cyprus. Th e committee may request expert assistance as required.

13. A bi-communal committee will be established to undertake a population

census of both communities. Th e committee may request expert assistance as

required.

14. Th e two communities undertake to support the eff orts of the Committee on

Missing Persons to reach early conclusions wherever possible on the fate of the

missing persons. To this end, the Committee is requested to undertake without

delay the investigation of all cases of missing persons and, to this end, to reassess

the criteria for arriving at conclusions on the fate of the missing.

Źródło: http://www.trncpresidency.org/documents/doc5.html

4. PLAN CAŁOŚCIOWEGO UREGULOWANIA PROBLEMU CYPRYJSKIEGO

Bürgenstock, 31 marca 2004 r.

AKT ZAŁOŻYCIELSKI

Main Articles

i. Affi rming that Cyprus is our common home and recalling that we were

co-founders of the Republic established in 1960

ii. Resolved that the tragic events of the past shall never be repeated and reno-

uncing forever the threat or the use of force, or any domination by or of

either side

iii. Acknowledging each other’s distinct identity and integrity and that our

relationship is not one of majority and minority but of political equality

where neither side may claim authority or jurisdiction over the other

iv. Deciding to renew our partnership on that basis and determined that this

new bi-zonal partnership shall ensure a common future in friendship, peace,

security and prosperity in an independent and united Cyprus

v. Underlining our commitment to international law and the principles and

purposes of the United Nations

vi. Committed to respecting democratic principles, individual human rights

and fundamental freedoms, as well as each other’s cultural, religious, poli-

tical, social and linguistic identity

vii. Determined to maintain special ties of friendship with, and to respect the

balance between, Greece and Turkey, within a peaceful environment in the

Eastern Mediterranean

viii. Looking forward to joining the European Union, and to the day when

Turkey does likewise

We, the Greek Cypriots and the Turkish Cypriots, exercising our inherent constitutive

power, by our free and democratic, separately expressed common will adopt this

Foundation Agreement.

Article 1 Th e new state of aff airs

Th is Agreement establishes a new state of aff airs in Cyprus. 1.

470 ANEKS 4. Plan całościowego uregulowania problemu cypryjskiego

Th e treaties listed in this Agreement bind Cyprus and the attached legislation

shall apply upon entry into force of this Agreement.

Th e Treaty of Establishment, the Treaty of Guarantee, and the Treaty of Alliance

remain in force and shall apply mutatis mutandis to the new state of aff airs.

Upon entry into force of this Agreement, Cyprus shall sign a Treaty with Greece,

Turkey and the United Kingdom on matters related to the new state of aff airs

in Cyprus, along with additional protocols to the Treaties of Establishment,

Guarantee and Alliance.

Cyprus shall be a full member of the European Union as of 1 May 2004.

Cyprus shall maintain special ties of friendship with Greece and Turkey, respect-

ing the balance in Cyprus established by the Treaty of Guarantee and the Treaty

of Alliance and this Agreement, and as a European Union member state shall

support the accession of Turkey to the Union.

Any unilateral change to the state of aff airs established by this Agreement, in

particular union of Cyprus in whole or in part with any other country or any

form of partition or secession, is prohibited. Nothing in this Agreement shall

in any way be construed as contravening this prohibition.

Article 2 Th e United Cyprus Republic, its federal government, and its

constituent states

Th e status and relationship of the United Cyprus Republic, its federal govern-

ment, and its constituent states, is modeled on the status and relationship of

Switzerland, its federal government, and its cantons. Accordingly:

Th e United Cyprus Republic is an independent state in the form of an

indissoluble partnership, with a federal government and two equal

constituent states, the Greek Cypriot State and the Turkish Cypriot State.

Cyprus is a member of the United Nations and has a single international

legal personality and sovereignty. Th e United Cyprus Republic is organi-

sed under its Constitution in accordance with the basic principles of rule

of law, democracy, representative republican government, political

equality, bi-zonality, and the equal status of the constituent states.

Th e federal government sovereignly exercises the powers specifi ed in the

Constitution, which shall ensure that Cyprus can speak and act with one

2.

3.

4.

5.

6.

1.

a.

b.

471ANEKS 4. Plan całościowego uregulowania problemu cypryjskiego

voice internationally and in the European Union, fulfi ll its obligations as

a European Union member state, and protect its integrity, borders,

resources and ancient heritage.

Th e constituent states are of equal status. Within the limits of the Consti-

tution, they sovereignly exercise all powers not vested by the Constitution

in the federal government, organising themselves freely under their own

Constitutions.

Th e constituent states shall cooperate and co-ordinate with each other and with

the federal government, including through Cooperation Agreements, as well

as through Constitutional Laws approved by the federal Parliament and both

constituent state legislatures. In particular, the constituent states shall participate

in the formulation and implementation of policy in external relations and

European Union aff airs on matters within their sphere of competence, in

accordance with Cooperation Agreements modeled on the Belgian example.

Th e constituent states may have commercial and cultural relations with the

outside world in conformity with the Constitution.

Th e federal government and the constituent states shall fully respect and not

infringe upon the powers and functions of each other. Th ere shall be no hier-

archy between federal and constituent state laws. Any act in contravention of

the Constitution shall be null and void.

Th e Constitution of the United Cyprus Republic may be amended by separate

majority of the voters of each constituent state in accordance with the specifi c

provisions of the Constitution.

Article 3 Citizenship, residency and identity

Th ere is a single Cypriot citizenship. Special majority federal law shall regulate

eligibility for Cypriot citizenship.

All Cypriot citizens shall also enjoy internal constituent state citizenship status.

Th is status shall complement and not replace Cypriot citizenship.

Other than in elections of Senators, which shall be elected by Greek Cypriots

and Turkish Cypriots separately, political rights at the federal level shall be

exercised based on internal constituent state citizenship status. Political rights

c.

2.

3.

4.

1.

2.

3.


at the constituent state and local level shall be exercised at the place of perma-

nent residency.

To preserve its identity, Cyprus may adopt specifi ed non-discriminatory safe-

guard measures in conformity with the acquis communautaire in respect of

immigration of Greek and Turkish nationals.

In addition, for a transitional period of 19 years or until Turkey’s accession to

the European Union, whichever is earlier, Cyprus may limit the right of Greek

nationals to reside in Cyprus if their number has reached 5% of the number of

resident Cypriot citizens holding Greek Cypriot internal constituent state citi-

zenship status, or the right of Turkish nationals to reside in Cyprus if their

number has reached 5% of the number of resident Cypriot citizens holding

Turkish Cypriot internal constituent state citizenship status.

To preserve its identity, a constituent state may adopt specifi ed non-discrimina-

tory safeguard measures, in conformity with the acquis communautaire, in

respect of the establishment of residence by persons not holding its internal

constituent state citizenship status.

In addition, for a transitional period a constituent state may, pursuant to Con-

stitutional Law, limit the establishment of residence by persons hailing from

the other constituent state. To this eff ect, it may establish a moratorium until

the end of the fi ft h year aft er entry into force of the Foundation Agreement,

aft er which limitations are permissible if the number of residents hailing from

the other constituent state has reached 6% of the population of a village or

municipality between the 6th and 9th years and 12% between the 10th and 14th

years and 18% of the population of the relevant constituent state thereaft er, until

the 19th year or Turkey’s accession to the European Union, whichever is earlier.

Aft er the second year, no such limitations shall apply to former inhabitants over

the age of 65 accompanied by a spouse or sibling, nor to former inhabitants of

specifi ed villages.

Article 4 Fundamental rights and liberties

Respect for human rights and fundamental freedoms shall be enshrined in the

Constitution. Th ere shall be no discrimination against any person on the basis

of his or her gender, ethnic or religious identity, or internal constituent state

4.

5.

6.

7.

1.


citizenship status. Freedom of movement and freedom of residence may be

limited only where expressly provided for in this Agreement.

Greek Cypriots and Turkish Cypriots living in specifi ed villages in the other

constituent state shall enjoy cultural, religious and educational rights and shall

be represented in the constituent state legislature.

Th e rights of religious minorities, namely the Maronite, the Latin and the

Armenian, shall be safeguarded in accordance with international standards,

and shall include cultural, religious and educational rights as well as represen-

tation in federal Parliament and constituent state legislatures.

Article 5 Th e federal government

Th e federal Parliament composed of two chambers, the Senate and the Cham-

ber of Deputies, shall exercise the legislative power:

Each Chamber shall have 48 members. Th e Senate shall be composed of

an equal number of Greek Cypriots and Turkish Cypriots. Th e Chamber

of Deputies shall be composed in proportion to persons holding internal

constituent state citizenship status of each constituent state, provided that

each constituent state shall be attributed no less than one quarter of seats.

Decisions of Parliament shall require the approval of both Chambers by

simple majority, including one quarter of voting Senators from each

constituent state. For specifi ed matters, a special majority of two-fi ft hs of

sitting Senators from each constituent state shall be required.

Th e Offi ce of Head of State is vested in the Presidential Council, which shall

exercise the executive power:

Th e Presidential Council shall be elected on a single list by special majo-

rity in the Senate and approved by majority in the Chamber of Deputies

for a fi ve year term. It shall comprise six voting members, and additional

non-voting members should Parliament so decide. Th e composition of

the Presidential Council shall be proportional to the number of persons

holding the internal constituent state citizenship status of each constitu-

ent state, though no less than one-third of the voting members and one-

third of any non-voting members of the Council must come from each

constituent state.

2.

3.

1.

a.

b.

2.

a.


Th e Presidential Council shall strive to reach decisions by consensus.

Where it fails to reach consensus, it shall, unless otherwise specifi ed, take

decisions by simple majority of members present and voting, provided

this comprises at least one member from each constituent state.

Notwithstanding voting rights, the members of the Council shall be

equal. Th e Council shall decide on the attribution of Departments among

its members. Th e heads of the Departments of Foreign Aff airs and

European Union Aff airs shall not come from the same constituent state.

Unless the Presidential Council decides otherwise, it shall elect two of its

members not hailing from the same constituent state to rotate every

twenty months in the offi ces of President and Vice-President of the

Council. Th e member hailing from the more populous constituent state

shall be the fi rst President in each term. Th e President, and in his absence

or temporary incapacity, the Vice-President, shall represent the Council

as Head of State and Head of Government. Th e Vice-President shall

accompany the President to meetings of the European Council. Th e

President and Vice-President shall not enjoy a casting vote or otherwise

increased powers within the Council.

Th e heads of government of the constituent states shall be invited to

participate without a vote in all meetings of the Council in the fi rst ten

years aft er entry into force of the Agreement, and thereaft er on a periodi-

cal basis.

Th e Central Bank of Cyprus, the Offi ce of the Attorney-General and the Offi ce

of the Auditor-General shall be independent.

Article 6 Th e Supreme Court

Th e Supreme Court shall uphold the Constitution and ensure its full respect.

It shall comprise an equal number of judges from each constituent state, and

three non-Cypriot judges until otherwise provided by law.

Th e Supreme Court shall, inter alia, resolve disputes between the constituent

states or between one or both of them and the federal government, and resolve

on an interim basis deadlocks within federal institutions if this is indispensable

to the proper functioning of the federal government.

b.

c.

d.

e.

3.

1.

2.

3.


Article 7 Transitional federal and constituent state institutions

Th e federal institutions shall be in place upon entry into force of the Foundation

Agreement, and shall evolve in their operation during transitional periods.

Th e transitional constituent state legislatures, executives and judiciaries shall

be in place upon entry into force in accordance with this agreement. At the

federal level, the offi ce of Head of State shall be vested in a Co-Presidency. Th e

federal government shall be composed of a Council of Ministers of six members

(three Greek Cypriots, three Turkish Cypriots). Delegates from each constituent

state parliament shall sit in the transitional federal Parliament (24 Greek Cyp-

riots, 24 Turkish Cypriots) and in the European Parliament (four Greek Cyp-

riots, two Turkish Cypriots).

Th ere shall be general elections at constituent, federal and European Union level

on 13 June 2004, aft er which the constituent state and federal governments shall

operate regularly, though the offi ce of President and Vice-President at the

federal level shall rotate every 10 months during the fi rst term of the Presiden-

tial Council.

Th e Supreme Court shall assume its functions upon entry into force of the

Foundation Agreement.

Article 8 Demilitarisation

Bearing in mind that:

Th e Treaty of Guarantee, in applying mutatis mutandis to the new state of

aff airs established in this Agreement and the Constitution, shall cover, in

addition to the independence, territorial integrity, security and constitu-

tional order of the United Cyprus Republic, the territorial integrity,

security and constitutional order of the constituent states;

Greek and Turkish contingents shall be permitted to be stationed under

the Treaty of Alliance in the Greek Cypriot State and the Turkish Cypriot

State respectively as follows:

each contingent not to exceed 6,000 all ranks, until 2011;

each contingent not to exceed 3,000 all ranks thereaft er until 2018 or

the European Union accession of Turkey, whichever is sooner; and

1.

2.

3.

4.

1.

a.

b.

i)

ii)


the Greek contingent not to exceed 950 all ranks and the Turkish

contingent not to exceed 650 all ranks thereaft er, subject to three-

yearly review with the objective of total withdrawal;

Greek and Turkish forces and armaments shall be redeployed to agreed

locations and adjusted to agreed levels, and any forces and armaments in

excess of agreed levels shall be withdrawn;

Th ere shall be a United Nations peacekeeping operation to monitor the

implementation of this Agreement and use its best eff orts to promote

compliance with it and contribute to the maintenance of a secure envi-

ronment, to remain as long as the federal government, with the concur-

rence of both constituent states, does not decide otherwise;

Th e supply of arms to Cyprus shall be prohibited in a manner that is

legally binding on both importers and exporters; and

A Monitoring Committee composed of representatives of the guarantor

powers, the federal government, and the constituent states, and chaired

by the United Nations, shall monitor the implementation of this Agre-

ement, Cyprus shall be demilitarised, and all Greek Cypriot and Turkish

Cypriot forces, including reserve units, shall be dissolved, and their arms

removed from the island, in phases synchronized with the redeployment

and adjustment of Greek and Turkish forces.

Th ere shall be no paramilitary or reserve forces or military or paramilitary

training of citizens. All weapons except licensed sporting guns shall be prohib-

ited.

Th e constituent states shall prohibit violence and the incitement to violence

against the United Cyprus Republic, the federal government, the constituent

states, or the guarantor powers.

Cyprus shall not put its territory at the disposal of international military

operations other than with the consent of both constituent states; until the

accession of Turkey to the European Union, the consent of Greece and Turkey

shall also be required.

Th e federal government and the constituent states shall cooperate with the

United Nations operation. Th e United Cyprus Republic shall bear half the cost

to the United Nations of the operation in the fi rst three years and two-thirds

thereaft er. Th is arrangement shall be reviewed in 2010.

iii)

c.

d.

e.

a.

2.

3.

4.

5.


Th ese provisions do not prejudice the provisions of the Treaty of Establishment,

the Treaty of Guarantee, the Treaty of Alliance, the mandate of a United Nations

peacekeeping operation and the provisions of the Constitution on federal and

constituent state police and the Joint Investigation Agency.

Article 9 Constituent state boundaries and territorial adjustment

Th e territorial boundaries of the constituent states shall be as depicted in the

map which forms part of this Agreement.1

Areas subject to territorial adjustment which are legally part of the Greek

Cypriot State upon entry into force of this Agreement, shall be administered

during an interim period by the Turkish Cypriot State. Administration shall be

transferred under the supervision of the United Nations to the Greek Cypriot

State in six phases over a 42 month period, beginning 104 days aft er entry into

force of this Agreement with the transfer of administration of largely uninhab-

ited areas contiguous with the remainder of the Greek Cypriot State. United

Nations supervision of activities related to territorial transfer shall be enhanced

in the last months before handover of specifi ed areas as outlined in the Agree-

ment.

Special arrangements shall safeguard the rights and interests of current inhab-

itants of areas subject to territorial adjustment, and provide for orderly reloca-

tion to adequate alternative accommodation in appropriate locations where

adequate livelihoods may be earned.

Article 10 Property

Th e claims of persons who were dispossessed of their properties by events prior

to entry into force of this Agreement shall be resolved in a comprehensive

manner in accordance with international law, respect for the individual rights

of dispossessed owners and current users, and the principle of bi-zonality.

1 Observation: Th ere are, in fact, two maps attached to the Constitution. Th e fi rst map depicts

the territory of the United Cyprus Republic and the territorial boundaries of the constituent

states upon entry into force of the Foundation Agreement. Th e second map depicts the territory

of the United Cyprus Republic and the territorial boundaries of the constituent states upon

entry into force of the Additional Protocol to the Treaty of Establishment.

6.

1.

2.

3.

1.


In areas subject to territorial adjustment, properties shall be reinstated to dis-

possessed owners.

In areas not subject to territorial adjustment, the arrangements for the exercise

of property rights, by way of reinstatement or compensation, shall have the

following basic features:

Dispossessed owners who opt for compensation, as well as institutions,

shall receive full and eff ective compensation for their property on the

basis of value at the time of dispossession adjusted to refl ect appreciation

of property values in comparable locations. Compensation shall be paid

in the form of guaranteed bonds and appreciation certifi cates;

All other dispossessed owners have the right to reinstatement of one-third of

the value and one-third of the area of their total property ownership, and to

receive full and eff ective compensation for the remaining two-thirds.

However, they have the right to reinstatement of a dwelling they have built,

or in which they lived for at least ten years, and up to one donum of adjacent

land, even if this is more than one-third of the total value and area of their

properties;

Dispossessed owners may choose any of their properties for reinsta-

tement, except for properties that have been exchanged by a current user

or bought by a signifi cant improver in accordance with the scheme. A

dispossessed owner whose property cannot be reinstated, or who volunta-

rily defers to a current user, has the right to another property of equal size

and value in the same municipality or village. S/he may also sell his/her

entitlement to another dispossessed owner from the same place, who may

aggregate it with his/her own entitlement;

Current users, being persons who have possession of properties of

dispossessed owners as a result of an administrative decision, may apply

for and shall receive title, if they agree in exchange to renounce their title

to a property, of similar value and in the other constituent state, of which

they were dispossessed;

Persons who own signifi cant improvements to properties may apply for

and shall receive title to such properties provided they pay for the value of

the property in its original state; and

Current users who are Cypriot citizens and are required to vacate pro-

perty to be reinstated shall not be required to do so until adequate

alternative accommodation has been made available.

2.

3.

a.

b.

c.

d.

e.

f.


Property claims shall be received and administered by an independent, impar-

tial Property Board, governed by an equal number of members from each

constituent state, as well as non-Cypriot members. Th e Property Board shall be

organized into branches in accordance with sound economic practice. No direct

dealings between individuals shall be necessary.

Article 11 Reconciliation Commission

An independent, impartial Reconciliation Commission shall promote under-

standing, tolerance and mutual respect between Greek Cypriots and Turkish

Cypriots.

Th e Commission shall be composed of men and women, in equal numbers from

each constituent state, as well as at least one non-Cypriot member, which the

Secretary-General of the United Nations is invited to appoint in consultation

with the federal government and the constituent states.

Article 12 Past acts

Any act, whether of a legislative, executive or judicial nature, by any authority

in Cyprus2 whatsoever, prior to entry into force of this Agreement, is recognised

as valid and, provided it is not inconsistent with or repugnant to any other

provision of this Agreement or international law3, its eff ect shall continue fol-

lowing entry into force of this Agreement.4 No-one shall be able to contest the

validity of such acts by reason of what occurred prior to entry into force of this

Agreement.

Any claims for liability or compensation arising from acts prior to this Agree-

ment shall, insofar as they are not otherwise regulated by the provisions of this

2 Observation: Th e term Cyprus here is to be understood in the sense of the island of Cyprus

excluding the Sovereign Base Areas.3 Observation: Th e criterion of inconsistency with or repugnance to international law refers to

any act which by its nature is contrary to international law. Th is reference, like the whole

Article, is without prejudice to the question of the legitimacy or status of the relevant authori-

ties under international law.4 Observation: Matters of citizenship, immigration, and properties aff ected by events since 1963

are dealt with in a comprehensive way by this Agreement; any validity of acts prior to entry

into force of this Agreement regarding these matters shall thus end unless they are in confor-

mity with the relevant provisions of this Agreement.

1.

1.

2.

1.

2.


Agreement, be dealt with by the constituent state from which the claimant

hails.

Article 13 Entry into force and implementation

Th is Agreement shall enter into force upon approval by each side at separate

simultaneous referenda conducted in accordance with the Agreement and the

signature by Greece, Turkey and the United Kingdom of the Treaty on matters

related to the new state of aff airs in Cyprus.

Upon entry into force of this Agreement and the Treaty related to the new state

of aff airs in Cyprus, there shall be ceremonies throughout the island at which

all fl ags other than those prescribed in the Constitution are lowered, the fl ags

of the United Cyprus Republic and of the constituent states raised in accordance

with the Constitution and relevant legislation, and the anthems of the United

Cyprus Republic and of the constituent states played.

Upon entry into force of this Agreement, the Co-Presidents shall inform the

United Nations that henceforth the membership rights and obligations of

Cyprus in the United Nations shall be exercised in accordance with the new

state of aff airs. Th e agreed fl ag of Cyprus shall be raised at United Nations

Headquarters.

Th is Agreement shall be implemented in accordance with the binding time-

frames laid down in the various parts of the Agreement and refl ected in the

calendar of implementation.

Article 14 Annexes

Th e above main articles are refl ected in detailed legal language in the Annexes

which form an integral part of this Agreement.

Źródło: Th e Comprehensive Settlement of the Cyprus Problem, 31 March 2004, www.hri.org/docs/

annan/Annan_Plan_Text.html (30.10.2005).

1.

2.

3.

4.

5. SECRETARY-GENERA L KOFI ANNAN IN MESSAGE TO CYPRIOT PEOPLE

21 April 2004

Th e following is the text of Secretary-General Kofi Annan’s message to the people

of Cyprus today, 21 April 2004:

Th is Saturday, each one of you has a diffi cult decision to make – one that will

determine the destiny of your country.

As your leaders agreed, they will put before you a plan to reunite Cyprus. A plan

that would end decades of division. A plan that would allow a united island to enter

the European Union on 1 May.

I know you call it “the Annan Plan”. Indeed, parts of the plan were put together by

the United Nations.

But all of its key concepts emerged out of four years of negotiation among your

leaders. And most of its 9,000 pages were draft ed by hundreds of Greek Cypriots

and Turkish Cypriots. Th eir extraordinary eff orts produced one of the most com-

prehensive peace plans in the history of the United Nations.

On Saturday, you will be asked whether you wish to make this plan the basis for

your common future. Th at decision is yours – and yours alone.

I welcome the support the plan has received from political leaders on both sides,

and in Greece and Turkey.

I acknowledge truly that this plan does not meet the full demands of either side.

In fact, it is a compromise, as is inevitable in any negotiation. It is also the only

foreseeable route to the reunifi cation of Cyprus.

482 ANEKS 5. Secretary-general Kofi Annan in Message to Cypriot People

Th ere is no other plan out there. Th ere is no magic way of accommodating the

maximum demands of one side while at the same time accommodating the

maximum demands of the other. Th is is it.

Th e plan is a long and complex legal document. Why?

Because this is not a paper agreement. It is a serious plan, designed to provide

certainty and security, with guarantees that it will be implemented. Its whole

purpose is to ensure that the benefi ts it promises will be realized.

Th e plan envisages one independent and sovereign State, the UnitedCyprusRepub-

lic. Th at State is based on the parameters agreed between the parties since the 1970s

– a bi-communal, bi-zonal federal structure, based on the political equality of the

two communities.

Th e plan prohibits partition or secession, domination by one side, or union with

any other country. Th e plan ends the status quo. It ends the division of the country.

It safeguards the identity of Cyprus and of each community in it. It preserves the

integrity of the citizenship of the country. Th ese are prizes that have eluded us in

all previous negotiations. Th ey are prizes of which all of you could rightly be

proud.

Th e federal government provided for in the plan is designed to function from day

one. It is designed to function eff ectively. It cannot be blocked by one-man vetoes,

and it has machinery to resolve deadlocks. It would allow a reunited Cyprus to

speak with one voice internationally, particularly in the European Union.

Th e people of each community would largely run their own aff airs, through con-

stituent states which they administer. Th e plan fully respects individual human

rights, including the rights of those of you who were forced to leave your homes.

It allows many people to return, and to get all or some of their property back.

Anyone who does not get all their property back would be paid full and secure

compensation. Th e people who have to move to a new home, because of the ter-

ritorial adjustment, will be helped to do so in a dignifi ed and proper manner.

We have worked closely with the European Union, the World Bank and the Inter-

national Monetary Fund (IMF) to make a number of changes, to ensure that the

plan is economically and fi nancially sound.

483ANEKS 5. Secretary-general Kofi Annan in Message to Cypriot People

No one pretends that implementation will be straightforward. But let me reassure

you: the world stands ready to help you to make this plan work. Th at was the clear

message from the donors’ conference in Brussels last week. It is the clear message

of the European Union, which is ready to act to help accommodate the settlement

and assist in its implementation. And it is also the clear message of the United

Nations Security Council.

I have called on the Security Council to act to reassure you that the plan will be

fully and faithfully implemented, in full conformity with the principles of the

United Nations Charter. I am pleased that the Council is responding to my call.

Th e United Nations will station a new and robust operation in Cyprus, to help

maintain security and hold all parties to their commitments, including the com-

mitments to withdraw troops and hand back territory.

We are determined that neither the events of 1963, nor those of 1974, will ever be

repeated.

Aft er 40 years of confl ict, and 30 years of division, the choice before you this Sat-

urday is one of truly historic importance. Th e vision of the plan is simple: reunifi -

cation and reconciliation, in safety and security, in the European Union. Th e world

is ready to help you turn that vision of the future into reality. But we cannot take

that fateful decision for you. We await your call.

Źródło: Press Release, SG/SM/9264.

6. DECISION BY THE TWO LEADERS AND SET OF PRINCIPLES NICOSIA,

8 July 2006

Decision by the two leaders

Th e Technical Committees on issues that aff ect the day to day life of people will

commence by the end of July provided that, at the same time, the two Leaders will

also have exchanged a list of issues of substance and its contents to be studied by

expert bi-communal working groups and fi nalized by the Leaders.

Th e two Leaders will meet further, from time to time as appropriate, to give direc-

tions to the expert bi-communal working groups as well as to review the work of

the Technical Committees.

Set of Principles

Commitment to the unifi cation of Cyprus based on a bi-zonal, bi-communal

federation and political equality, as set out in the relevant Security Council

resolutions.

Recognition of the fact that the status quo is unacceptable and that its prolonga-

tion would have negative consequences for the Turkish and Greek Cypriots.

Commitment to the proposition that a comprehensive settlement is both desir-

able and possible, and should not be further delayed.

Agreement to begin a process immediately, involving bi-communal discussion

of issues that aff ect the day to day life of the people and concurrently those that

concern substantive issues, both of which will contribute to a comprehensive

settlement.

1.

2.

3.

4.

Commitment to ensure that the “right atmosphere” prevails for this process to

be successful. In that connection, confi dence building measures are essential,

both in terms of improving the atmosphere and improving the life of all Turk-

ish and Greek Cypriots. Also in that connection, an end must be put to the

so-called “blame game”.

Źródło: http://www.mfa.gov.cy/mfa/mfa2006.nsf/documents.

5.

7. WYWIAD Z PREMIEREM TURECKIEJ REPUBLIKI PÓŁNOCNEGO CYPRU

MEHMETEM ALI TALATEMkwiecień 2005

Marta BANASZAK-OSIEWICZ

Przemysław OSIEWICZ

Nikozja jest w tej chwili jedyną podzieloną stolicą na świecie. Czy może Pan

wskazać główną przyczynę utrzymywania się podziału Cypru oraz, co z tym

związane, jego stolicy?

To długa historia. Niemniej można wskazać kilka najistotniejszych przyczyn tego

podziału, trwającego od 1963 roku. Po pierwsze, Grecy cypryjscy nie chcieli

i nadal nie chcą dzielić się władzą z Turkami cypryjskimi. Gdyby musieli z nami

dzielić władzę, wówczas podstawą byłaby równość polityczna. Ta równość nie

oznacza oczywiście, że jedna i druga strona musi mieć podobną ilość obywateli,

choć taki warunek stawia właśnie strona grecka. Grecy cypryjscy wciąż powtarzają,

że 650 tysięcy ludzi nie należy porównywać z 200 tysiącami i to im należy się

władza. Tymczasem, dotychczasowe rezolucje ONZ oraz obowiązujące umowy

międzynarodowe wyraźnie dowodzą, iż obie społeczności cypryjskie są sobie

równe pod względem politycznym. Przecież to właśnie równość polityczna wpły-

nęła na poszukiwanie rozwiązania sporu na bazie państwa federalnego. Po drugie,

Grecy cypryjscy zawsze potrafi li ukryć swoje prawdziwe oblicze, swoją prawdziwą

interpretację słowa „federacja”. Gdy nadszedł czas referendum w sprawie zjedno-

czenia w kwietniu 2004 roku, nagle musieli się odkryć i powiedzieć nie. Była to ich

ostatnia szansa, by odrzucić rozwiązanie pokojowe oparte na zasadzie równości

politycznej obu społeczności. Ze swojej strony chciałbym podkreślić, że nie akcep-

tujemy tego podziału. Chcemy znaleźć pokojowe rozwiązanie tego sporu i zjedno-

czyć nasz kraj. Co się z tym wiąże, pragniemy doprowadzić do zakończenia de facto

izolacji naszego kraju na arenie międzynarodowej. Przecież Unia Europejska nie

może izolować jednej z tworzących ją społeczności. Jak dotąd, świat dostrzega Cypr

wyłącznie po południowej stronie muru.

487ANEKS 7. Wywiad z premierem Tureckiej Republiki Północnego Cypru…

Czy rzeczywiście plan proponowany przez Sekretarza Generalnego ONZ Kofi ego

Annana mógł sprawdzić się praktyce i, gdyby Grecy cypryjscy nie odrzucili go

w referendum, Cypr byłby w tej chwili zjednoczony?

Tak, w ramach Unii Europejskiej jak najbardziej. Plan był przygotowywany pod

kątem członkostwa w Unii oraz przy jej współudziale. Grecy cypryjscy pomagali

formułować rozmaite zapisy planu, przynajmniej do chwili, gdy sformowałem mój

rząd w styczniu 2004 roku. Przedtem nasze władze odrzuciły tę propozycję poro-

zumienia i w rezultacie powstał plan odzwierciedlający stanowisko Greków

cypryjskich. Dopiero gdy mój rząd rozpoczął rozmowy z przedstawicielami ONZ,

do treści porozumienia włączone zostały postanowienia korzystne również dla

Turków cypryjskich. Do tamtej pory Grecy cypryjscy byli bardzo pewni, że Turcy

cypryjscy odrzucą plan i nie przewidywali innego scenariusza. Jakież było ich

zdziwienie, gdy nasza delegacja stawiła się na zaproszenie Kofi ego Annana w sie-

dzibie ONZ w Nowym Jorku w lutym 2004 roku. Zawsze przecież albo prezydent

Rauf Denktasz, albo wojskowi tureccy przeciwstawiali się planom zjednoczenia

wyspy. Co ciekawe, w momencie gdy podpisywaliśmy porozumienie w Szwajcarii

w marcu 2004 roku, Tassos Papadopulos był jedynym przeciwnym temu planowi

reprezentantem Greków cypryjskich. Ale gdy stało się jasne, iż Turcy cypryjscy

przyjmą plan Annana, strona grecka robiła wszystko, aby go storpedować.

Zarówno Grecy cypryjscy, jak i Turcy cypryjscy, z którymi rozmawialiśmy po

obu stronach zielonej linii, twierdzą, że mimo podziału wyspy, tak naprawdę

istnieje jeden naród. Kwestia cypryjska, ich zdaniem, jest problemem sztucznie

podtrzymywanym w wyniku napięć między Grecją a Turcją. Czy zgadza się Pan

z tymi opiniami?

Na wstępie muszę coś wyjaśnić. Twierdzenie, że mieszkańcy obydwu stron wyspy

stanowią jeden naród jest argumentem wyłącznie Greków cypryjskich. Ze strony

Turków Cypryjskich tego typu określenia nie padają. Zresztą, ja również nie

dostrzegam, aby mieszkańcy wyspy stanowili jeden naród. Czy można mówić

o jednym narodzie, którego członkowie posługiwaliby się różnymi językami,

kultywowali odmienną tradycję, posiadali różne religie, z których jedną stanowi

prawosławie, a drugą islam? Ponadto, trudno mówić o istnieniu jednego narodu

na Cyprze, skoro nigdy go tutaj nie było. Weźmy jako przykład kwestię mieszanych

małżeństw. Zgodnie z tradycją, w żadnej z obu wspólnot nie są akceptowane mie-

szane małżeństwa, ale prawnie nie jest to zabronione. I mimo to tego typu sytuacje

się nie zdarzają. Tak więc, nie jest prawdą, że wyspę zamieszkuje jeden naród.

488 ANEKS 7. Wywiad z premierem Tureckiej Republiki Północnego Cypru…

Odnośnie drugiej kwestii, i Grecja, i Turcja są zainteresowane rozwojem wydarzeń

na Cyprze, chociaż Turcja nie zawsze. Dopiero w 1954 roku, kiedy podczas kon-

ferencji w Londynie pojawiła się propozycja przyłączenia Cypru do Grecji. Wów-

czas Turcja zaangażowała się w ten sprawę, by temu zapobiec. Ankara przysyłała

nam tureckich nauczycieli oraz szkoliła i wyposażała oddziały Turków cypryjskich,

walczące przeciwko bojówkom Greków cypryjskich. Aktywność Turcji na Cyprze

była odpowiedzią na plany greckie.

Sugeruje Pan, że ówczesne działania Turcji były jedynie odpowiedzią na poczy-

nania Greków?

Oczywiście. Greckie bojówki EOKA na Cyprze miały dwa cele: pokonać Brytyj-

czyków, a potem przyłączyć Cypr do Grecji. By osiągnąć te cele, członkowie EOKA

często mordowali nawet innych Greków cypryjskich, na przykład, członków

komunistycznej partii AKEL. Z czasem zaczęli atakować również Turków cypryj-

skich, których Brytyjczycy starali się przeciwstawiać Grekom cypryjskim.

Z oczywistych względów Turcy cypryjscy byli przeciwni enosis, a więc przyłącze-

niu Cypru do Grecji. Być może gdyby Turcja i Grecja nie angażowały się wówczas

w kwestię cypryjską, to wówczas dwie społeczności zamieszkujące wyspę żyłyby

ze sobą lepiej i bliżej. Trudno jednak rozpatrywać ten problem z pozycji retrospek-

tywnej. To raczej niemożliwe.

Przejdźmy zatem do przyszłości Tureckiej Republiki Północnego Cypru. W jakim

stopniu przystąpienie Turcji do Unii Europejskiej wpłynie na kwestię cypryj-

ską?

W chwili obecnej oczywistym jest, że wejście Turcji w struktury Unii Europejskiej

oznacza rozwiązanie problemu cypryjskiego. Nikt nie może temu zaprzeczyć.

Niestety Grecy cypryjscy sprzeciwiają się rozszerzeniu Unii Europejskiej o Turcję

i tym samym rozwiązaniu tego problemu. Nie jest bowiem łatwo sprawić, by Grecy

cypryjscy zmienili swój sposób myślenia i zaczęli traktować siebie oraz nas rów-

norzędnie. I to jest właśnie źródłem problemu dotyczącego podziału na Cyprze.

Gdyby spytać Greków cypryjskich dlaczego stawiają siebie względem nas w uprzy-

wilejowanej pozycji, odpowiedzieliby, że ze względu na to, iż stanowią większość.

Jeśli Grecy cypryjscy zaczęliby akceptować równorzędność Turków cypryjskich,

takie podejście z ich strony rozwiązałoby wiele problemów. Oczywiście mówię

o tym w świetle obecnej polityki Turków cypryjskich oraz pozytywnego stosunku

Unii względem Turcji. Ponieważ bez tych dwóch czynników – nie mógłbym tego


powiedzieć. Gdyby Rauf Denktasz dzielił nadal władzę z poprzednim szefem rządu

Północnego Cypru, poszukiwanie rozwiązania kwestii cypryjskiej byłoby niemoż-

liwe. Ale z obecną naszą polityką, a także uznaniem równorzędności Turków

Cypryjskich ze strony Greków cypryjskich, rozwiązanie problemu byłoby możliwe.

Oczywiście proces przystąpienia Turcji do Unii Europejskiej ułatwiłoby to. Ale

o tym wszystkim można mówić dopiero teraz. W przeszłości mieliśmy do czynie-

nia wyłącznie z grą o sumie zerowej.

A kiedy Turcja będzie gotowa do przystąpienia do Unii Europejskiej?

Sądzę, że Turcja potrzebuje jeszcze wielu lat. Trudno nam wskazać datę, kiedy kwe-

stia cypryjska zostanie rozwiązana. A przecież bez tego Turcja nie może dołączyć do

struktur Unii Europejskiej. W procesie negocjacji z Unią Europejską będzie natrafi ać

na wiele utrudnień, inicjowanych przez Greków cypryjskich. Znalezienie rozwiąza-

nia kwestii cypryjskiej powinno nastąpić tak szybko, jak tylko to możliwe. Nawet

jeszcze przed 3 października, gdy UE rozpocznie negocjacje z Turcją. Oczywiście

będzie to trudne, ale z drugiej strony idealne rozwiązanie problemu. Ale tak jak

powiedziałem, Grecy cypryjscy, a w szczególności pan Papadopulos, nie podzielają

mojego punktu widzenia. On chce rządu złożonego wyłącznie z Greków cypryjskich,

natomiast podział wyspy nie jest dla niego najważniejszym problemem. Być może

uważa, że obecny podział ziemi nie jest sprawiedliwy i w zamian za nią zgodziłby się

na trwały podział Cypru. Jednakże dla nas ten podział oznaczałby najgorszy scena-

riusz. Oczywiście najlepszym scenariuszem byłaby realizacja postanowień planu

Annana. W końcu zarówno Turcy cypryjscy, jak i Turcja, zaakceptowały ten projekt

kosztem wielu wyrzeczeń. Ktoś mógłby wręcz powiedzieć, że przeprowadziliśmy

bezkrwawą rewolucję. Zupełnie inaczej niż w wielu innych krajach, w których kwe-

stie sporne przerodziły się w krwawe konfl ikty. Tutaj wszystko przebiegało zgodnie

z regulacjami, prawem, wyborami. Podam przykład, w 2000 roku kandydowałem na

prezydenta. Wówczas otrzymałem 10-procentowe poparcie. W tym roku odda na

mnie głos zdecydowanie ponad połowa Turków cypryjskich. Dowodzi to, że przez

ostatnie pięć lat nastawienie obywateli znacznie się zmieniło.

Wszystko zatem wskazuje, że już niebawem obejmie Pan funkcję prezydenta.

Jakiego rodzaju reformy ma Pan zamiar przeprowadzić w celu zbliżenia i póź-

niejszego wprowadzenia Północnego Cypru do Unii Europejskiej?

Głównym celem jest niewątpliwie znalezienie kompleksowego rozwiązania kwestii

cypryjskiej, bez którego postęp na wyspie nie będzie niemożliwy. A nawet jeśli jakiś


postęp będzie możliwy, całościowe rozwiązanie i tak będzie konieczne. W prze-

ciwnym razie grozi nam stagnacja. Poszukiwania tegoż rozwiązania nie można

kontynuować metodą wprowadzania małoistotnych zmian, ponieważ według

Greków cypryjskich i ich lidera, pana Papadopulosa, my nie istniejemy. Czy może-

cie sobie Państwo wyobrazić, że oni nawet starają się nie używać słowa „wybory”

na określenie wyborów prezydenckich przeprowadzanych w północnej części

wyspy? Mówią albo „tak zwane wybory”, albo „proces wyborczy na północy”. Nikt

po tamtej stronie nie nazywa prezydenta Tureckiej Republiki Północnego Cypru

„prezydentem”. Mówią albo „tak zwany prezydent”, albo „prezydent okupantów”.

Skoro oni nie wierzą w nasze istnienie, nie może być mowy o współpracy nawet

w minimalnym zakresie. Dla przykładu, nasi obywatele zamordowali innego Turka

cypryjskiego po południowej stronie około dwa miesiące temu. Złapaliśmy tych

ludzi i co? Strona grecka odmówiła nam wydania dowodów! Nie mieliśmy podstaw,

by przedstawić im akt oskarżenia i dlatego zostali zwolnieni. Powiedzieli nam, że

możemy im przekazać podejrzanych, ale to przecież niemożliwe. To nasi obywatele

i podlegają nam, rządowi Północnego Cypru. Cóż, Grecy cypryjscy uporczywie

twierdzą, że reprezentują obie cypryjskie społeczności, a to przecież nieprawda.

Potrzebujemy choćby minimum współpracy, tak jak to miało miejsce kiedyś

w przypadku Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej

Niemiec. Obecnie nie możemy nawet ścigać przestępców przemycających narko-

tyki z południa i vice versa. To tylko jeden z przykładów, z powodu których

kompleksowe rozwiązanie jest niezbędne. Dlatego też ONZ robiła wszystko, by

został przyjęty plan regulujący wszelkie kwestie już od pierwszego dnia po refe-

rendum.

Propozycja rozwiązania całościowego stanowi najważniejszy punkt Pana pro-

gramu wyborczego?

Tak.

A zatem Turcy cypryjscy głosując na Pana będą jednocześnie głosowali za pla-

nem pokojowego rozwiązania kwestii cypryjskiej?

Absolutnie! Mówi się już nawet, że te wybory to powtórzenie zeszłorocznego

referendum. Zależy nam, aby ich pozytywny wynik został zauważony przez spo-

łeczność międzynarodową.


Czy jako prezydent będzie się Pan starał postępować w stosunku do Greków

cypryjskich podobnie jak czynił to ustępujący prezydent Rauf Denktasz, czy też

zauważalna będzie wyraźna zmiana?

Jeśli zwyciężę, wygram właśnie dzięki przeciwstawieniu się polityce Denktasza.

Nasze stanowiska różnią się zasadniczo. Moje podejście będzie nowatorskie

i, rzekłbym, bardzo proeuropejskie. Nie ulega wątpliwości, że wyciągnę dłoń do

Greków cypryjskich, że zaproponuję im pokój. Udowodniłem to już przy okazji

wyborów parlamentarnych w lutym tego roku. Wówczas zaproponowałem współ-

pracę panu Papadopulosowi, ale on, niestety, odrzucił moją ofertę. Ma po prostu

inną wizję. Chce Cypru całkowicie greckiego i dla osiągnięcia tego celu wykorzy-

stuje członkostwo kraju w UE. A przecież 16 kwietnia 2003 roku podpisał przecież

traktat akcesyjny w imieniu całego Cypru. Władze naszego państwa, z Denktaszem

na czele, nie były wtedy zainteresowane tą propozycją rozwiązania sporu. Z tego

powodu Turcy cypryjscy znaleźli się w bardzo trudnej sytuacji, choć przyjęli plan

Annana w kwietniu 2004 roku. Do UE weszła za to strona, która najpierw dekla-

rowała poparcie dla planu, a później ostatecznie go pogrzebała. To nie fair.

Czy zatem prezydent Republiki Cypru Tasos Papadopulos jest Pana zdaniem

głównym winowajcą, a zarazem jedyną przeszkodą na drodze do przyjęcia planu

pokojowego?

Nie, z pewnością nie można tej kwestii rozpatrywać na poziomie konkretnych

jednostek. Winny jest sposób myślenia Greków cypryjskich, ich negatywne nasta-

wienie względem Turków cypryjskich. Cóż, nie mają o nas najlepszego zdania. Nie

ulega wątpliwości, że Turcy cypryjscy byli izolowani przez społeczność międzyna-

rodową i teraz, ilekroć przychodzi im pokazać się na arenie międzynarodowej,

wahają się i mają różne trudności. Oczywiście mogą i starają się je pokonać, nie-

mniej wciąż płacimy za błędy naszej poprzedniej administracji. Zawsze powtarza-

łem, że nie można pozwolić Grekom cypryjskim na przystąpienie do UE bez nas,

bowiem wówczas ich pozycja ulegnie wzmocnieniu i nie będą mieli motywacji do

kontynuowania dialogu. Tak też się stało. Od 1963 roku Grecy cypryjscy zajmują

nasze miejsca w najwyższych władzach oraz administracji. Czynią tak wbrew

postanowieniom Konstytucji z 1960 roku, powołując się na doktrynę wyższej

konieczności. Przejęli państwo, jego miejsce w ONZ i stali się jedynym reprezen-

tantem Cypru. Przy okazji stwarzali pozory, że opowiadają się za pojednaniem

i dlatego udało im się przekonać świat do swego stanowiska. Ta polityka poniosła

fi asko dopiero podczas referendów w zeszłym roku. Wówczas dopiero pokazali


światu swoje prawdziwe oblicze. To ich prawdziwy sposób myślenia, który tak

długo z powodzeniem ukrywali. Unia Europejska nie powinna tolerować takiego

„nieeuropejskiego” zachowania.

A co Północny Cypr ma do zaoferowania Unii Europejskiej? Co może wnieść do

dorobku Wspólnoty?

Przede wszystkim pokój w ramach Unii Europejskiej. To przecież pierwszy raz,

gdy Wspólnota przyjmuje podzielony kraj. Całościowe rozwiązanie kwestii

cypryjskiej stworzy realne podstawy dla tego pokoju. Wtedy z kolei UE będzie

mogła umocnić pokój w całym regionie śródziemnomorskim. Jak dotąd, połu-

dniowa fl anka Unii stanowi dla niej źródło zagrożenia. Północny Cypr zintegro-

wany z Europą zaowocuje o wiele lepszymi stosunkami pomiędzy Grecją i Turcją.

Natomiast z ekonomicznego punktu widzenia, no cóż, nie sądzę, byśmy mogli

mieć jakikolwiek znaczący wkład, biorąc pod uwagę olbrzymi potencjał Wspól-

noty.

Czy inne państwa, na przykład Polska, mogą wesprzeć proces pokojowy na

Cyprze?

Naturalnie!

W jaki sposób?

Jaki? Hm, jaki…

Na przykład, czy jest Pan w kontakcie z polskimi władzami? Jeśli nie, czy będzie

się Pan, jako prezydent, starał nawiązać takie kontakty?

Oczywiście. Często starałem się nawiązać kontakt z polskim rządem oraz polskim

ambasadorem na Cyprze, ale z powodu solidarności pomiędzy nowymi członkami

UE, do tej pory nie mieliśmy sposobności przedstawić im cypryjskiej rzeczywisto-

ści. Ta solidarność obowiązuje zresztą w całej UE i dlatego nie udaje się nam

również skontaktować z innymi państwami członkowskimi. Ale to wszystko

wkrótce się zmieni, gdyż nasza polityka w rozmaitych dziedzinach jest bardziej

europejska aniżeli polityka Greków cypryjskich. Unia powinna ten fakt dostrzec

i odpowiednio zinterpretować. Jeśli wszystkie nowe państwa członkowskie zaczną

upominać Greków cypryjskich, że ich polityka względem nas nie jest fair, takie


działanie przyniesie nam bardziej wymierne efekty niż zaangażowanie się w tę

sprawę jedynie Niemiec bądź też Wielkiej Brytanii.

Zapewne słyszał Pan, iż Polska jest jednym z państw najsilniej wspierających

ideę tureckiego członkostwa w UE. Czy ta polityka może mieć wpływ na rozwój

sytuacji na Cyprze?

Niestety, w przypadku Cypru niczego to nie zmieni, przynajmniej w tej chwili.

Proszę jednak tego nie odbierać jako zarzut z mojej strony. To ja muszę przedstawić

polskim władzom prawdziwe oblicze sytuacji na Cyprze i zdaję sobie z tego dosko-

nale sprawę. By jednak mogło tak się stać, z drugiej strony musi pojawić się zain-

teresowanie naszym problemem. Proszę zrozumieć, dla nas kwestia cypryjska jest

najważniejsza, a centrum naszego świata jest Nikozja, podobnie jak Warszawa jest

centrum świata dla Polaków. Wierzymy, że mamy rację i chcemy tego dowieść.

Tylko, powtarzam, nie mamy po temu okazji. Niedawno na Cyprze był prezydent

Polski. Niestety, uniemożliwiono mi spotkanie z nim. W zamian przedstawiciele

Greków cypryjskich pokazali mu strefę buforową i skarżyli się na nas.

Rozmawiali:

Marta Banaszak-Osiewicz


Rozmowa przeprowadzona w Nikozji, 11 kwietnia 2005 roku. Wywiad został opublikowany w „Głosie

Wielkopolskim” 6 maja 2005 r. Kilka dni po przeprowadzeniu wywiadu, a jeszcze przed jego opub-

likowaniem, Mehmet Ali Talat został wybrany prezydentem TRPC.

8. WYWIAD Z BYŁYM PREZYDENTEM TURECKIEJ REPUBLIKI PÓŁNOCNEGO CYPRU

RA UFEM DENKTASZEM listopad 2006

Przemysław OSIEWICZ

Chociaż nie pełni Pan już funkcji prezydenta, ma Pan znacznie więcej obowiąz-

ków. Czym jest to spowodowane?

No cóż, przyczyna jest oczywista. Coraz więcej ludzi, zwłaszcza w Turcji, jest

zainteresowanych kwestią cypryjską. W tej chwili sprawa Cypru stanowi dla

Turków poważny, narodowy problem. W końcu dla tej sprawy poświęcili kiedyś

swoich synów i choćby z tego powodu Turcja nigdy nie pozwoli, by Cypr został

zdominowany przez Greków cypryjskich lub stał się częścią Grecji. Należy pod-

kreślić, że takie ryzyko nadal istnieje. Bez przerwy podróżuję, odwiedzam uni-

wersytety i biorę udział w konferencjach. Nie ukrywam, że jest to męczące, ale

sytuacja tego wymaga. Ludzie powinni poznać prawdę o Unii Europejskiej.

O Unii Europejskiej?!

Tak, dobrze Pan usłyszał, o Unii Europejskiej! Unia żąda, by Turcja poświęciła Cypr

w zamian za członkostwo. Takie żądanie jest niesprawiedliwe, ponieważ nigdy nie

było i nie jest jednym z kryteriów kopenhaskich. Według mnie gra o Cypr jest

jedynie przykrywką dla prawdziwych intencji Unii, która robi w tej chwili wszystko,

żeby w przyszłości nie przyznać Turcji statusu pełnoprawnego członka. Zapewne

z tego powodu wiele osób jest zainteresowanych obecną sytuacją Turków cypryj-

skich oraz przyczynami i przebiegiem sporu cypryjskiego. Mogę Panu zdradzić, że

właśnie piszę książkę, w której szczegółowo przedstawię moje wspomnienia doty-

czące dotychczasowych prób uregulowania kwestii cypryjskiej, a zwłaszcza stano-

wisko Turków cypryjskich. Co ważne, książka będzie wydana w języku angielskim.

Dotychczas opublikowałem już wiele książek, broszur czy artykułów, niemniej

życie idzie naprzód. W moim przekonaniu zwłaszcza ostatnie cztery lata wymagają

solidnego opracowania.

495ANEKS 8. Wywiad z byłym prezydentem Tureckiej Republiki Północnego Cypru…

Może nawet sześć lat, jeśli uwzględnić cały okres prac nad planem Annana. Aż

do marca 2004 roku był Pan najważniejszym negocjatorem ze strony Turków

cypryjskich. Wówczas opowiadał się Pan za odrzuceniem propozycji Sekretarza

Generalnego ONZ, chociaż zdecydowana większość obywateli poparła go

w referendum. Zmienił Pan zdanie?

Wszyscy analizowali ten plan pod kątem tego, co dawał Turkom cypryjskim,

podczas gdy ja skupiłem się przede wszystkim na cenie, jaką przyszłoby nam

zapłacić po jego wejściu w życie. Ten plan kwestionował fakt istnienia na Cyprze

dwóch odmiennych narodów, które były przecież współzałożycielami Republiki

Cypru w 1960 roku. Dokument odzwierciedlał stanowisko Greków cypryjskich,

a ponadto odbierał nam prawo do samostanowienia. Mieliśmy stać się partnerami

Greków, ale tym razem bez gwarancji bezpieczeństwa ze strony Turcji. Proszę mi

wierzyć, znam Greków cypryjskich i wiem, że w ich przypadku rozwiązanie na

papierze nie wystarczy. Oni nie zrezygnowali z polityki, jaką prowadzą od lat.

Wciąż chcą, by Cypr był wyłącznie grecki.

Czy rzeczywiście władze Republiki Cypru nadal stawiają sobie taki cel? Przecież

Cypr jest państwem członkowskim Unii Europejskiej. Udział w procesie integra-

cji europejskiej miał być wystarczającą gwarancją dla obu stron.

Członkostwo Cypru w UE jest oddzielnym zagadnieniem. Na podstawie umów

zawartych w 1960 roku Cypr nie miał prawa przystąpić do Unii, jeśli jednocześnie

jej członkiem nie została Turcja. Kofi Annan chciał wepchnąć Cypr do Unii, nato-

miast Turcję pozostawić za drzwiami i pozbawić nas jej wsparcia. Choćby z tego

względu zachęcałem moich ludzi, by odrzucili plan w referendum. Tureckie władze

oraz moi przeciwnicy dali się trochę zwieść wizji członkostwa w Unii. Do końca

wierzyli w poparcie planu przez kierownictwo Greków cypryjskich. Tymczasem,

gdy greckie ‘nie’ stało się faktem, wszyscy mówili, że zostali oszukani. Mówił tak

i Talat, i Erdoğan.

Czy zatem plan Annana to już wyłącznie historia?

Po ponad dwóch latach widzimy, że obecny prezydent Mehmet Ali Talat oraz jego

współpracownicy, którzy zachęcali Turków cypryjskich do przyjęcia planu, popeł-

nili błąd. Zakładali, że Grecy cypryjscy poprą propozycję ONZ. Teraz w stosunku

do greckich przywódców używają jeszcze ostrzejszych słów niż ja kiedyś! Może to

i dobrze. Dzięki temu młodzi ludzie mogą się przekonać, że to Grecy cypryjscy są

496 ANEKS 8. Wywiad z byłym prezydentem Tureckiej Republiki Północnego Cypru…

wszystkiemu winni i że to oni nie chcą rozwiązania problemu cypryjskiego. Moja

wcześniejsza polityka oraz stanowisko Turcji okazały się słuszne. Strona grecka

wciąż fałszuje historię i twierdzi, że wszystko zaczęło się w 1974 roku, podczas gdy

w naszej opinii spór trwa od 1963 roku. Cóż, oni bezwzględnie wykorzystują swoją

przewagę na arenie międzynarodowej.

Podtrzymuje Pan swoje zdanie, iż przeprowadzenie referendów w kwietniu 2004

roku było błędem?

Naturalnie, bez przerwy to powtarzam! Przecież negocjacje nie zostały sfi nalizo-

wane, a ostateczna wersja planu była niekompletna. Jak można było doprowadzić

do głosowania w sprawie dokumentu, co do treści którego nie było zgody między

liderami obu stron?! To było możliwe tylko na Cyprze. Przedtem nikt na świecie nie

próbował organizować na siłę referendum, którego negatywny wynik był więcej niż

pewny. Poza tym ludziom zadano jedno długie pytanie, zawierające cztery inne

i kończące się słowami „członkostwo w Unii Europejskiej”. Nic dziwnego, że więk-

szość w ogóle go nie czytała, za to skupiła się na obietnicy członkostwa. Przecież

oni nie czytali tych 9000 stron dokumentów, a mieli zatwierdzić nową konstytucję

federacji, konstytucje państw składowych i jeszcze treść porozumienia! Turcy

cypryjscy głosując na tak liczyli na uznanie ze strony Unii, może na pracę w pań-

stwach zachodnich, a tak naprawdę nie rozumieli, o co toczyła się cała gra.

Może jednak dostrzega Pan jakieś pozytywne implikacje procesu związanego

z pracami nad planem Annana? Czy sytuacja Turków cypryjskich nie uległa

poprawie?

Plan Annana powinien zostać ostatecznie pogrzebany. I koniec.

Czyli plan Annana nie powinien stać się podstawą kolejnych inicjatyw uregulo-

wania sporu?

Mówię z pełnym przekonaniem – nie.

Z tego wynika, że nowy Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon powinien

rozpocząć prace od początku?

Nowy Sekretarz Generalny powinien najpierw zapoznać się ze stanowiskami obu

stron. Powinien też odciąć się od wcześniejszych rezolucji Rady Bezpieczeństwa,


według których Republika Cypru nadal istnieje, a przecież w praktyce nie funk-

cjonuje już od 1963 roku. Czy Cypr nie jest podzielony? Jest, takie są fakty. Javier

Perez de Cuellar napisał nawet w swojej książce, że chociaż Grecy cypryjscy i Turcy

cypryjscy mieszkają na tej samej małej wyspie od ponad 400 lat, nie tworzą jednego

narodu, lecz dwa całkowicie odmienne narody. Dlatego nowy Sekretarz Generalny

powinien doradzić Radzie Bezpieczeństwa zmianę stanowiska w sprawie Cypru,

a nie uparcie podtrzymywać tezę o istnieniu Republiki Cypru. Jeśli tego nie zrobi,

niczego tutaj nie osiągnie.

Czy Unia Europejska mogłaby zastąpić ONZ i świadczyć dobre usługi lub pełnić

funkcję mediatora w sporze?

Nie, Unia Europejska jest w tej chwili podporządkowana Grecji oraz Grekom cypryj-

skim. Choćby z tego powodu nie jest i nie będzie bezstronna. Unia nie powinna

wykorzystywać kwestii Cypru celem wywierania nacisku politycznego na Turcję.

Przecież przed planem Annana obie kwestie były rozdzielone i należałoby do tego

wrócić. Nie stało się tak dotąd z powodu sprzeciwu ze strony kilku państw człon-

kowskich, które są wyraźnie przeciwne członkostwu Turcji w UE. Przedstawiciele

tych państw doskonale wiedzą, że pewnych żądań Turcji nigdy nie spełni. W przy-

szłości władze tureckie mogą podziękować za członkostwo i zerwą negocjacje.

Już teraz pojawiło się ryzyko zawieszenia negocjacji członkowskich z Turcją, ale

z inicjatywy samej Unii.

Jeśli Unia naprawdę potrzebuje Turcji, nie powinna tego robić. Ale jeśli używa

kwestii cypryjskiej jedynie po to, by celowo zablokować przystąpienie Turcji, może

tak postąpić. W tej chwili sytuacja dojrzała jednak do tego, że to Turcja może

podziękować i jako pierwsza odstąpić od stołu negocjacyjnego. Unia po prostu nie

gra fair. Turcy są zmęczeni ciągłą ingerencją Unii w wewnętrzne sprawy ich kraju

oraz kolejnymi żądaniami.

Nie jest przecież tajemnicą, że poziom poparcia dla integracji europejskiej wśród

Turków jest coraz niższy.

No właśnie. Dziwi to Pana?

Rada Europejska może zawiesić negocjacje w co najmniej ośmiu obszarach. Czy

Pana zdaniem Grecy cypryjscy poprą taką inicjatywę?


Jeśli to zrobią, zrobią to z własnej inicjatywy. Oni nie chcą widzieć Turcji wśród

członków Unii.

Niektórzy utrzymują, że sytuacja zmieni się, gdy funkcję prezydenta Republiki

Cypru przestanie pełnić Tassos Papadopoulos. Zgadza się Pan z takim stwierdze-

niem?

O nie, to akurat nie będzie miało żadnego znaczenia. Wszyscy liderzy Greków

cypryjskich wychodzili z założenia, że reprezentują jedyne legalne władze Cypru.

Żaden z nich nigdy nie potwierdził faktu istnienia dwóch oddzielnych narodów.

Dopóki nie zmienią swoich przekonań, nic się tam nie zmieni, bez względu na to,

kto będzie rządził.

Przeciwnicy prezydenta Papadopoulosa wierzą, że stanie się inaczej.

To bez znaczenia. Kiedyś wszyscy mówili, z Amerykanami na czele, że wszystko

się zmieni, gdy władzę na południu straci Kyprianou. Zastąpił go Vassiliou, który

miał etykietkę liberała i nic się nie zmieniło. Potem rządził Clerides i znowu nic.

Chce Pan wiedzieć dlaczego? Bo oni wszyscy musieli się dostosować do decyzji

Rady Narodowej z 1989 roku. W jej treści pojawiły się postulaty odtworzenia

państwa unitarnego, zdominowanego przez Greków cypryjskich. Według ich planu

Turcy cypryjscy mieli być tylko mniejszością narodową.

Z byłym liderem społeczności greckiej Glafk osem Cleridisem łączy Pana

podobno przyjaźń, czy to prawda?

On jest dobrym przyjacielem, w końcu znamy się od lat sześćdziesiątych. Razem

pracowaliśmy nad tekstem Konstytucji Republiki Cypru. Oczywiście, Clerides jest

bardzo miły i zawsze mogłem z nim szczerze porozmawiać. Jednak gdy mieliśmy

rozmawiać o konkretach, musiał się dostosowywać do ofi cjalnej linii politycznej.

Zapewne pewne sprawy przedstawiał Panu jako przyjaciel, a inne jako lider

greckiej społeczności.

Dokładnie.

Niedawno Glafk os Clerides odwiedził Pana następcę Mehmeta Ali Talata w jego

rezydencji. Jak Pan ocenia ten gest?


To prawda. Cóż, niektórzy politycy greccy od razu nazwali go zdrajcą. Właśnie

w ten sposób Grecy cypryjscy podchodzą do polityki. Tak długo jak będzie to

trwać, nic się tutaj nie zmieni. Oni nawet straszą dzieci Turkami. Podobnie czynią

ich duchowni, którzy nakłaniali ludzi do odrzucenia planu Annana.

Jak ocenia Pan zaangażowanie Kofi ego Annana w rozwiązanie kwestii cypryj-

skiej?

Annan był bardzo otwarty i zawsze brał pod uwagę nasze argumenty. Próbował

też pomagać, ale niczego nie mógł zrobić, bowiem ograniczały go rezolucje Rady

Bezpieczeństwa. Grecy cypryjscy nie chcieli rozwiązania kwestii cypryjskiej, bo

dlaczego mieliby chcieć? Tylko ich władze są uznawane przez społeczność między-

narodową. Dzięki temu utrzymują, że Turcja okupuje północny Cypr. Niestety, ten

punkt widzenia podziela i ONZ, i Unia Europejska. Jak można żądać od Turcji

rozwiązania problemu, którego nie wywołała?

Przecież to zmarły niedawno były premier Turcji Bülent Ecevit, Pana bliski

przyjaciel, podjął decyzję o interwencji w lipcu 1974 roku.

I jesteśmy mu za to wdzięczni. Gdyby nie on, na wyspie nie było by teraz ani jed-

nego Turka cypryjskiego. Nasz wybór był ograniczony. Mogliśmy albo przyzwolić

na grecką samowolę, albo opuścić wyspę. Henry Kissinger miał rację, gdy mówił,

że w podobnych sytuacjach jedna strona musi unicestwić drugą lub obie muszą

zostać odseparowane. Tylko że separacja oznacza także przyznanie obu stronom

równych praw, z czym na Cyprze nie mamy do czynienia.

Czy Polska, którą łączą bardzo dobre stosunki zarówno z Republiką Cypru, jak

i z Turcją, mogłaby odegrać jakąś rolę w rozwiązaniu kwestii cypryjskiej?

Przedstawiciele polskich władz, a także władz innych państw, mogliby utworzyć

specjalną komisję, która przyjechałaby na Cypr, by zbadać stan faktyczny. Jej człon-

kowie zobaczyliby masowe groby i inne miejsca. Na tej podstawie określiliby praw-

dziwe źródła kwestii cypryjskiej i opracowaliby nowe propozycje jej rozwiązania.

Ale zamiast mówić o przyszłości, wciąż nawiązujemy do przeszłości.

Wszyscy mi mówią, żebym nie żył przeszłością tylko patrzył w przyszłość. To

nonsens. Trzeba znać przeszłość, by nie popełniać tych samych błędów.


Czy z perspektywy czasu żałuje Pan którejś ze swych decyzji?

Musieliśmy ściśle współpracować z Turcją, bo bez tureckiego wsparcia nie mieli-

byśmy żadnych szans w konfrontacji z Grekami cypryjskimi. Żałuję, że w 1975 r

przekonywałem tureckie władze, by wyraziły zgodę na powrót Makariosa na wyspę.

Nie słuchałem ich argumentów. Potem zbyt późno, jak sądzę, ogłosiliśmy niepod-

ległość. Trzeba było uczynić to znacznie wcześniej, a nie czekać na zmianę stano-

wiska Greków cypryjskich.

Utworzenie Tureckiej Republiki Północnego Cypru było największym sukcesem

w Pana karierze politycznej?

Tak sądzę. Wielu ludzi próbuje uczynić wszystko, by zlikwidować nasze państwo

i zatrzeć po nim wszelki ślad. Dzięki decyzji z 1983 roku nie podzieliliśmy losu

Krety z początku XX wieku. Wówczas ponad dwieście tysięcy Turków musiało

opuścić wyspę. Nie bez przyczyny Makarios przyznawał, że tamte wydarzenia były

inspiracją dla jego polityki na Cyprze. Wciąż pamiętam jak pan Vassiliou, w wy-

wiadzie dla jakiejś niemieckiej radiostacji, określił Turków cypryjskich mianem

czterechsetletnich gości na Cyprze. Wciąż słyszę jego słowa i wiem, że musimy

bronić naszych interesów. Turcja nie zostawi nas samych, niech nikt na to nie

liczy.

Rozmawiał


Rozmowa została przeprowadzona w Nikozji (Cypr) 14 listopada 2006 roku. Fragment wywiadu

został opublikowany w „Dzienniku” 13 grudnia 2006 r.